Անգարա-Մոսկուա ռազմավարական դաշինքի գործարքային մասը` «Էս-400» հակաօդային պաշտպանութեան համակարգերու առումով  առ այս պահը զուտ յայտարարողական մակարդակի վրայ անհանգստացուցած է Ուաշինկթընը, որ պատժամիջոցներու կիրարկման մասին բարձրաձայնումները կատարէ: Թէեւ պէտք չէ մոռնալ նախագահ Թրամփի կատարած յայտարարութիւնը այս մասին, որ Թուրքիոյ նախագահը Մոսկուայի հետ ռազմական առք ու վաճառքի առումով մեղաւոր չէ: Պատճառաբանութիւնը` երկրորդական է այս պարագային. կարեւորը Անգարայի հետ կամուրջները բանուկ վիճակի մէջ պահելու վարքագիծի դրսեւորումն է: Հիմա, Միացեալ Նահանգներու պաշտպանութեան նախարարն է, որ կը հաւաստիացնէ, թէ նախագահ Թրամփ Թուրքիոյ դէմ պատժամիջոցներ պիտի կիրարկէ` հիմնուելով օրէնքներու վրայ: Այստեղ օրէնքը յատկանշական է, այն առումով, որ կը յստակացնէ, թէ պատժամիջոցներ կը կիրարկուին Միացեալ Նահանգներու հակառակորդ երկիրներուն դէմ:

Կանխահաս է հաստատելը, որ Թուրքիան կը դասակարգուի Միացեալ Նահանգներու հակառակորդ պետութիւններու շարքին: Պէտք չէ մոռնալ, որ իրաւական ընթացակարգ չէ մտած Թուրքիան պատժելու որոշումը եւ թէ չի բացառուիր, որ յանկարծ շեղում արձանագրուի պաշտօնապէս կատարուող յայտարարութիւններէն: Իրանի դէմ հրաձիգները բարձրացած էին երկինք, եւ յանկարծ հարուածելու գործողութիւնը չէզոքացուած էր նախագահ Թրամփի կողմէ: Պատժամիջոցներու որոշումի ուրուագիծն է, որ կ՛երեւայ այժմ պարզապէս:

Երանգային տարբերութիւն գոյութիւն ունի եւրոպական քաղաքական միջավայրերու մէջ` Թուրքիոյ նկատմամբ քաղաքականութիւնը խստացնելու առումով:

Եւրոպական Միութեան արտաքին գործոց նախարարներու մասնակցութեամբ Պրիւքսելի մէջ կայացած արտաքին յարաբերութիւններու խորհուրդի նիստէն ետք գրաւոր յայտարարութիւն տարածուած է, ըստ որուն` Եւրոպական Միութիւնը որոշած է միաժամանակ դադրեցնել Անգարայի հետ տեղի ունեցող բոլոր բարձր մակարդակի հանդիպումները, անոնց շարքին` Թուրքիոյ հետ օդային փոխադրութեան համապարփակ համաձայնագիրի շուրջ բանակցութիւնները, Եւրոպական Միութիւն – Թուրքիա գործընկերութեան խորհուրդի նիստերը:

Կը նախատեսուի նաեւ, որ Եւրոպական խորհուրդը կը նուազեցնէ 2020-ի համար Թուրքիոյ տրամադրուելիք ֆինանսական աջակցութիւնը: Միեւնոյն ժամանակ Եւրոպական ներդրումային դրամատան առաջարկուած է վերանայիլ Թուրքիոյ տրամադրուող նիւթական աջակցութեան պայմանները:

Այստեղ պատժամիջոցներ կիրարկելու մղիչ գործօնը առաւելաբար կը վերաբերի Կիպրոսի ջրային տարածքներուն մէջ Թուրքիոյ ձեռնարկած հորատման աշխատանքներուն: Այդ աշխատանքները դադրեցնելու բազմակողմ պահանջները նկատի չեն առնուիր Անգարայի կողմէ:

Այստեղ եւս առայժմ դադրեցնել,  յանձնարարել, նախատեսել` կոչական բնոյթի յայտարարութիւններ են, որոնք Պրիւքսելը կ՛ուղղէ Անգարային:

Մինչ Անգարան կը շարունակէ ռազմական առք ու վաճառքն ու կիպրական ջրային տարածքներու մէջ հորատումի աշխատանքները: Աւելի՛ն. համաձայնեցնելով իր գործողութիւնները Մոսկուայի եւ Թեհրանի հետ, կը ձեռնարկէ դէպի Իրաք սահմանափակ ներխուժումներու կամ դէպի Սուրիոյ սահման ռազմական կուտակումներու:

Պատժամիջոցներու սպառնալիքի դրսեւորումները կրնան շարունակուիլ: Թէ՛ Ուաշինկթընը եւ թէ՛ Պրիւքսելը հեռու են դեռ Անգարայի հետ ուղղակի բախման կէտերէն: Երկուքն ալ սակայն Իրանի հիւլէական դաշինքի վերագործարկման կարելիութիւններուն վրայ կը շեշտեն, Թեհրանի նկատմամբ եւս բախման կէտերը շրջանցելու կամ ընդհանրապէս նման փուլէ խուսափելու համար:

Անգարայի արտաքին համարձակ քայլերը կրնան մեկնաբանուիլ ներքին հետզհետէ դիւրաբեկուող իրավիճակի զարգացումով: Գերնախագահական լիազօրութիւններ ունեցող Էրտողանը արտաքին յաւակնոտ քայլերու կը դիմէ ներքին ամրակայութիւն վերաշահելու համար:

Քաղաքական ներքին անկայունութիւն ուրուագծող իրավիճակին վրայ կ՛աւելնայ Քրտական աշխատաւորական կուսակցութեան զինեալ գործողութիւններու վերսկսումի երեւոյթը: Որքան ալ հեռու երեւին բախման կէտերը, կը թուի, որ թէկուզ յայտարարողական եւ կոչական պատժամիջոցային սպառնալիքներուն եւ ներքին անկայունութեան առաջնորդող նախադրեալներու հրահրման մէջ որոշակի կապեր կան: Անգարան հետզհետէ կը սպառէ ներքին-արտաքին յաւակնոտ քայլեր առնելու առաձգականութեան օղակներու օգտագործման միջոցները:

«Ա.»

Միացեալ Նահանգներ-Իրան յարաբերութիւնների լարուածութեան հերթական փուլի խորապատկերին շատերին հետաքրքրում է, թէ հնարաւո՞ր է արդեօք Թեհրան-Ուաշինկթըն յարաբերութիւնների կարգաւորման համար ենթադրել Փիոնկեանկ-Ուաշինկթըն յարաբերութիւնների հարթեցման ընթացքը, թէ՞ ոչ: Հարցի շուրջ Yerkir.am-ը զրուցել է Alikonline-ի պատասխանատու-խմբագիր Արամ Շահնազարեանի հետ:

«Կը ցանկանայի հարցին պատասխանել հարցով` Իրանն ունի՞ Միացեալ Նահանգների հետ բանակցելու ցանկութիւն, թէ՞ ոչ: Այլ խօսքով, Իրանը ցանկանո՞ւմ է Հիւսիսային Քորէայի վերածուել, թէ՞ ոչ», ասաց մեր զրուցակիցը` յաւելելով, որ հէնց այս հարցն են ելակէտային համարում փորձագէտները:

Ըստ մեր զրուցակցի, հարցին պատասխանելիս անհրաժեշտ է նախ հաշուի առնել Իրանի եւ Հիւսիսային Քորէայի միջեւ առկայ աշխարհաքաղաքական տարբերութիւնները եւ, դրանց համընթաց, Միացեալ Նահանգներ ներքաղաքական զարգացումներն ու իրադարձութիւնները:

«Եթէ մի կողմ թողնենք Իրանի եւ Հիւսիսային Քորէայի պատմական տարբերութիւնները` երկու երկրների ղեկավարման հիմքում ընկած գաղափարախօսութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը, անցած պատմական ուղին եւ քաղաքական գործընթացների զարգացումը, վերջապէս` Միացեալ Նահանգների հետ յարաբերութիւնների պատմութիւնը եւ ընթացքը, որոնց անդրադառնալը, բնականաբար, բաւական ժամանակ կը խլի, ապա հաստատապէս չի կարելի անտարբեր անցնել երկու երկրների աշխարհաքաղաքական տարբերութիւնների, նրանց հարեւան երկրների եւ, ընդհանրապէս, տարածաշրջանային խաղացողների վարքագծի եւ վարուելաոճի կողքով: Չմոռանանք, որ Հիւսիսային Քորէայի հարաւային հարեւանը Հարաւային Քորէան է, որն, ինչպէս փորձագէտներն են իրաւացիօրէն նշում, բնաւ էլ շահագրգռուած չէ իր հիւսիսային հարեւանի քաղաքական համակարգի փլուզմամբ եւ, ընդհանրապէս, երկու ազգակից երկրների միացումով, քանի որ դրա քաղաքական, տնտեսական, մշակութային եւ հասարակական ահռելի հետեւանքները հիմնականում կրելու է հէնց ինքը: Թերեւս հէնց այդ պատճառով է, որ երկրի գործող նախագահը մեծ ռիսքի է գնացել` աշխուժ միջնորդական առաքելութիւն ստանձնելով Փիոնկեանկի եւ Ուաշինկթընի միջեւ», ասաց Արամ Շահնազարեանը:

Ինչ վերաբերում է միւս երկու հարեւաններին` Ռուսաստանին ու Չինաստանին, ըստ նրա, դրանք համարւում են Հիւսիսային Քորէայի հիմնական դաշնակիցները, որոնք Փիոնկեանկի խաղաքարտն օգտագործում են տարածաշրջանում ամերիկեան ազդեցութիւնը սահմանափակելու նպատակով եւ նոյնպէս չեն ցանկանայ այդ երկրի քաղաքական համակարգի փլուզումը: Իսկ տարածաշրջանային միւս խաղացողը` Ճափոնը, թէեւ ձգտում է Փիոնկեանկի ապամիջուկայնացմանը, այդուհանդերձ, դէմ է տարածաշրջանում յաւելեալ լարուածութեանն ու նոր մարտահրաւէրների ի յայտ գալուն: «Շեշտեմ, որ սա քորէական թերակղզու եւ Ծայրագոյն Արեւելքի հարցերով գրեթէ բոլոր փորձագէտների տեսակէտն է», յաւելեց մեր զրուցակիցը:

Անդրադառնալով Մերձաւոր Արեւելքի աշխարհաքաղաքական դասաւորումներին եւ զարգացումներին` Արամ Շահնազարեանը յստակեցրեց, որ նոյնը չի կարելի ասել Իրանի եւ նրա հարեւանների յարաբերութիւնների մասին:

«Եթէ Հիւսիսային Քորէայի տարածաշրջանային ազդեցութիւնն ու խուսանաւելու հնարաւորութիւնը սահմանափակ է, ապա նոյնը չի կարելի ասել Իրանի պարագայում: Պէտք չէ աչքաթող անենք այն պարզ իրողութիւնը, որ Պարսից ծոցի տարածաշրջանում Իրանը գերիշխող տէրութիւն է, որը ոչ մի դէպքում չի զիջի իր դիրքերը: Ընդգծեմ` դա բացառուած է, քանի որ Պարսից ծոցում Իրանն ունի կենսական շահեր, որոնցից չի պատրաստւում հրաժարուել: Իսկ աւելի մեծ կտրուածքով` Մերձաւոր Արեւելքում նոյնպէս համարւում է տարածաշրջանային գերտէրութիւն, կարեւոր եւ ազդեցիկ խաղացող ու հաւասարակշռող ուժ: Այս դիրքերից Իրանը նոյնպէս չի հրաժարուի երբեւէ:

Ինչ վերաբերում է հարեւան երկրներին, ապա Հիւսիսային Քորէայի համեմատութեամբ, պատկերը դարձեալ կտրուկ տարբերւում է: Սէուտական Արաբիան եւ Միացեալ Նահանգներ` որպէս Իրանի հետ ծովային սահման ունեցող երկրներ, իսկ Իսրայէլը` որպէս, այսպէս կոչուած, տարածաշրջանային հարեւան, կտրուկ դէմ են Իրանի դէմ ճնշումների թուլացմանը: Աւելի՛ն. չեն խնայում ոչինչ Միացեալ Նահանգներին Իրանի դէմ գոնէ սահմանափակ ռազմական հակամարտութեան մէջ ներքաշելու համար, որը հիմնականում կ՛արտայայտուի Իրանի ռազմավարական նշանակութեան թիրախներին կէտային հարուածների տեսքով: Պէտք չէ մոռանանք եւս մէկ կարեւոր հանգամանք. եթէ Հիւսիսային Քորէայի շուրջ հնարաւոր զարգացումները կարող են հիմնականում սահմանափակուել Քորէական թերակղզով կամ էլ Ճափոնական ծովով, ապա նոյնը չի կարելի ասել Իրանի մասին: Իրանի դէպքում դրանք կ՛ունենան տոմինոյի ազդեցութիւն` ներքաշելով ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքը եւ մերձակայ տարածաշրջանները», ասաց նա:

Արամ Շահնազարեանը նշեց եւս մի կարեւոր հանգամանք, որը վերաբերում էր երկու երկրների քաղաքական համակարգերի նկատմամբ Սպիտակ տան մօտեցմանը:

«Քորէական թերակղզում իրադարձութիւններին հետեւող փորձագէտների կարծիքով, Սպիտակ տունը համակերպուել է Հիւսիսային Քորէայի քաղաքական համակարգի հետ` գիտակցելով, որ յարաբերութիւնների կարգաւորման համար պէտք է բանակցեն հէնց Կիմ Չեն Ընի եւ նրա կողմից նշանակուած իշխող վերանախաւի միւս ներկայացուցիչների հետ, մանաւանդ որ Միացեալ Նահանգների հետ յարաբերութիւնների կարգաւորումը կարող է երիտասարդ առաջնորդի համար թէ՛ երկրում, թէ՛ դրա սահմաններից դուրս յաւելեալ օրինականութիւն եւ հեղինակութիւն ապահովել: Նոյնը չի կարելի ասել Իրանի պարագայում: Նախ` Իրանի ղեկավարութեանը նման ոճով յաւելեալ օրինականութիւն եւ հեղինակութեան ապահովումը չի հետաքրքրում, մանաւանդ որ դրա կարիքն էլ առանձնապէս չի զգացւում: Իսկ յետոյ` Սպիտակ տանը կան գործիչներ, աւելի որոշակի`  Թրամփի` ազգային անվտանգութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթընն ու արտաքին գործերի նախարար Մայք Փոմփէոն, որոնց հեռահար նպատակն Իրանում վարչակարգի փոփոխութիւնն է: Դա միանաշնակ է եւ չի վրիպում ո՛չ Թեհրանի, ո՛չ էլ փորձագէտների եւ միջազգային հանրութեան աչքից», նշեց նա:

Եզրափակելով թեման` Արամ Շահնազարեանն ասաց, որ, իր կարծիքով, այս պահին Իրան-Միացեալ Նահանգներ յարաբերութիւններում հիւսիսքորէական բեմագրութեան տարբերակը բացառուած է: «2020 թուականի Միացեալ Նահանգներ նախագահական ընտրութիւնների խորապատկերին Իրանում ուշադրութեամբ հետեւում են Միացեալ Նահանգներ ներքաղաքական զարգացումների ընթացքին, որոնք, ինչ խօսք, անմիջականօրէն կարող են ազդել Իրանի կապակցութեամբ Սպիտակ տան քաղաքականութեան վրայ: Իր կարծր դիրքորոշմամբ Թեհրանը փորձում է սահմանափակել նախագահ Թրամփի խուսանաւելու հնարաւորութիւնը` նախագահական ընտրութիւններին ընդառաջ նրա համար կտրուկ մեծացնելով Իրանի հետ առճակատման ռիսքերն ու դրա հնարաւոր հետեւանքները: Ու թէեւ սխալուած չենք լինի, եթէ նշենք, որ Թրամփի գործողութիւններում մեծ է անկանխատեսելիութեան գործօնը, այդուհանդերձ, դժուար թէ ընտրութիւնների նախօրէին նա ցանկանայ ներքաշուել այնպիսի մի հակամարտութեան մէջ, որը կարող է ճակատագրական լինել իր համար: Այնպէս որ, դժուար թէ առաջիկայ ամիսներին Իրան-Միացեալ Նահանգներ յարաբերութիւններում կտրուկ շրջադարձի ականատեսը լինենք: Ի հարկէ, երբ նման նուրբ եւ զգայուն, այսպէս կոչուած, ճատրակի խաղի մի կողմն Իրանի փորձառու եւ ճկուն ղեկավարութիւնն է, իսկ միւս կողմը` Թրամփի պէս անկանխատեսելի խաղացողը, երբեք պէտք չէ մտաթող անել նաեւ ճէյմսպոնտեան յայտնի ասացուածքը` «Never Say Never»,- ասաց մեր զրուցակիցը:

ԿԱՐԻՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

Անշուշտ շատ մեծ է մամուլի դերը հայ ինքնութեան, մշակոյթի, լեզուի պահպանման գործում: Մամուլը հզօրագոյն զէնք է, որի ճիշդ, խելացի, տեղին աշխատանքը կարող է հսկայական դեր խաղալ վերոնշեալ թեմաների հարցում:

Իմ դիտարկումն այս առումով տխուր է, քանզի թԷ՛ հայաստանեան, թԷ՛ սփիւռքեան մամուլն այս հարցում ներկայումս նահանջ է ապրում. չկայ անհրաժեշտ զգօնութիւնը, նօսրացել են պայքարողների շարքերը: Բնականաբար` անհրաժեշտաբար, մամուլն աւելի մեծ տեղ է տալիս քաղաքական թեմաներին, ցնցող նիւթերին եւ, ցաւօք, յաճախ այն նմանւում է հետաքրքրասէր, բամբասող կնոջ… մինչդեռ այս դաշտը, այս մեծ ուժը, այս զէնքը պէտք է լաւագոյնս օգտագործել հայ ինքնութեան, մշակոյթի, լեզուի պահպանմանն ուղղուած նիւթերի հրապարակման համար: Այն, ինչ չեն կարող անել տասնեակ համալսարաններ, համաժողովներ, քննարկումներ, գրքեր, դա կարող է անել մամուլը, մամուլի ճիշդ օգտագործումը:

Առաջարկս այն է, որ մեր տպագիր մամուլը` թերթերը, հանդէսները, գրքերն աւելի շատ իրենցում ներառեն ազգային ոգի. դա մեզ համար պահպանման ու պաշտպանութեան հզօր վահան է, ինչո՞ւ չէ, նաեւ` առաջընթաց… Չմոռանանք, թէ ինչերի՜ միջով է անցել հայ ժողովուրդը եւ այսօր ի՛նչ մարտահրաւէրների առջեւ է կանգնած:

Ես կարծում եմ, որ նահանջ են ապրում մշակոյթը, լեզուն, առաւել եւս սփիւռքի մի շարք հատուածներում, ինչպէս օրինակ` Ռուսաստանի Դաշնութիւնում, Միացեալ Նահանգներում, Եւրոպայում, եւ դրա պատճառներից մէկը մամուլի դաշտի թուլացումն է:

Հարկաւոր է մամուլն առաւել նպատակաուղղուած դարձնել, իսկ մեր` հայութեան գերագոյն նպատակը պէտք է լինի մեր ինքնութեան պահպանումն օտար ափերում, լեզուի եւ մշակոյթի պահպանումը ինչպէս հայրենիքում, այնպէս էլ` հայրենիքից դուրս:

Մամուլը պէտք է հզօրանայ, կատարի առաջնորդի, փարոսի դեր: Մամուլը պէտք է համընթաց քայլի ժամանակի հետ, մամուլն ի՛նքը պէտք է մաքուր պահի իր լեզուն, մամուլը պէտք է թելադրի նաեւ ու սոսկ կատարողի դերում չլինի:

Մամուլն այսօր ինչ-որ տեղ դարձել է ինքնանպատակ, ասես` ննջած, հանգած մի հրաբուխ. ժամանակն է, որ այն դուրս ժայթքի եւ ոչ թէ ծառայի ամէն մի իշխողի, այլ լինի ազատ, անկախ, անաչառ, համարձակ, բայց ոչ` գռեհիկ, աննահանջ, բայց ոչ` անիմաստ նախայարձակ, կրթող ու սովորեցնող, ուղղորդող, բայց ոչ` ապակողմնորոշող: Մամուլը պէտք է բարձրանայ եւ բարձրացնի:

Այսքանը, յարգելի՛ գործընկերներ. պատրաստ եմ իմ մասնակցութիւնն ունենալ մամուլի հետ կապուած իւրաքանչիւր հարցի քննարկմանն ու դրանց իրականացման գործընթացում:

Շնորհակալութիւ՛ն, բարի եւ արգասաբեր ընթացք:  Շնորհակալութիւն նաեւ Շաքէ Մանկասարեանին` այս նախաձեռնութեանը համար, որպէսզի տեսակէտս յղեմ:

—-

Կարինէ Աւագեան, ՀՀ, Երեւան, բանաստեղծուհի, լրագրող-խմբագիր, հրապարակախօս /աւարտել է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական ճիւղի հայոց լեզուի եւ գրականութեան բաժինը / karine.av@mail.ru

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Յայտնի են ծածկագրութեան հետեւեալ hիմնական սկզբունքներն ու միջոցները.

1.- Սիւնակէտագիր ծածկագիր: Տառերու այբբենական արժէքի արտայայտումը սիւնիկներու ու կողքին դրուած կէտերու համակցումով, միացումով:

Սիւնակէտագիր կը կոչուի այն պատճառով, որ կը կազմուի սիւներէ եւ անոր կողքը դրուած կէտերէ: Որոշ բանասէրներ այս ծածկագրութիւնը կ՛անուանեն «սիւնագիր» կամ «կէտագիր»: Ծածկագրութեան այս տեսակը հայ մատենագրութեան մէջ ամէնէն շատ գործածուող գաղտնագրութիւնն է:

Հայագէտ Ֆրետերիք Միւլլերը որոշ նմանութիւն կը տեսնէ հայկական սիւնակէտագիր ծածկագրութեան եւ կելտական ogham կոչուող գրութեան մէջ, որ կազմուած է հինգ գծիկներու զանազան ձեւափոխութիւններէ, եւ կը կարծէ, որ սիւնակէտագիրը վերցուած է անոնցմէ: Սիւնակէտագիրը յօրինուած է օղակէտագիրի սկզբունքով, ուր կլոր օղակներուն կը փոխարինեն ուղղահայաց կամ քիչ թեքութեամբ գրուած գծիկները, իսկ կէտերը կը մնան անփոփոխ:

2.- Կէտագիր ծածկագիր: Նախորդին համակարգն է, սիւնիկները փոխարինուած են հայկական այբուբենի տառերով:

3.- Օղակէտագիր ծածկագիր: Օղերու եւ կէտերու համակցումով, միացումով:

Ծածկագրաթեան այս ձեւի համար հայերէն այբուբենի միաւոր տառերը (Ա-Թ) կ՛արտայայտուին մէկ կլոր օղակով (օ), տասնաւորները (Ժ-Ղ)` երկու (օօ), հարիւրաւորները (Ճ-Ջ)` երեք (օօօ), հազարաւորները (Ռ-Ք)` չորս (օօօօ), որոնց մօտ հորիզոնական դիրքով կամ խառն շարուած կէտերը իրենց քանակով ցոյց կու տան ծածկագրուած տառին տեղը իր համակարգին մէջ, որմէ եւ կը ներկայանայ օղակէտագիր   ծածկագիրներու հետեւալ այբբենական  շարքը.

Օ.  Օ..  Օ…  Օ::  Օ::.  Օ:::  Օ:::. Օ::::   Օ::::.
Ա    Բ    Գ     Դ     Ե      Զ    Է        Ը      Թ

ՕՕ.  ՕՕ..  ՕՕ…  ՕՕ::  ՕՕ::. ՕՕ:::  ՕՕ:::. ՕՕ::::  ՕՕ::::.
Ժ        Ի       Լ        Խ        Ծ       Կ          Հ       Ձ         Ղ

ՕՕՕ.  ՕՕՕ..  ՕՕՕ…  ՕՕՕ::  ՕՕՕ::. ՕՕՕ:::  ՕՕՕ:::. ՕՕՕ::::  ՕՕՕ::::.
Ճ           Մ          Յ            Ն         Շ              Ո           Չ            Պ            Ջ

ՕՕՕՕ. ՕՕՕՕ..  ՕՕՕՕ…  ՕՕՕՕ::  ՕՕՕՕ::. ՕՕՕՕ:::  ՕՕՕՕ:::. ՕՕՕՕ::::  ՕՕՕՕ::::.
Ռ              Ս           Վ               Տ                 Ր           Ց              Ւ              Փ               Ք

4.- Գաւազանագիր ծածկագիր: Գաւազանանման պայմանական նշան` կէտերու համակցումով, միացումով:

5.- Փոխարինագիր ծածկագիր: Այբուբենի տառերու արժէքներու փոխարինում` որոշակի սկզբունքով:

Փոխարինագիր ծածկագրութիւնը գաղտնագրութեան հին ձեւերէն մէկն է եւ, ըստ էութեան, ամենապարզը, որովհետեւ անով կը կատարուի հայերէն տառերու պարզ փոխակարգում, որուն համար ալ ան ստացած է փոխարինագիր անունը: Ծածկագրութեան այս եղանակը դէպքի մը մէջ ծածկագրուող բառի մէջ հանդիպող միաւորները (Ա-Թ) կը փոխարինեն հազարաւորներու շարքին (Ռ-Ք)` համապատասխան տեղեր գրաւող տառերով, տասնաւորները (Ժ-Ղ)` հարիւրաւորներով (Ճ-Ջ), իսկ միւս պարագային, միաւորները (Ա-Թ) կը փոխարինեն հարիւրաւորներով (Ճ-Ջ), տասնաւորները (Ժ-Ղ)` հազարաւորներով (Ռ-Ք): Նոյն սկզբունքով յօրինուած է նաեւ փոխարինագիրի երրորդ տարբերակը, երբ միաւորները (Ա-Թ) կ՛արտայայտուին տասնաւորներով (Ժ-Ղ), հարիւրաւորները (Ճ-Ջ)` հազարաւորներով (Ռ-Ք):

Ծածկագրութեան այս երեք ձեւերը ունին հետեւեալ պատկերը.

Ա  Բ  Գ  Դ  Ե  Զ  Է  Ը  Թ
Ռ  Ս  Վ  Տ  Ր  Ց  Ւ  Փ  Ք
Ժ  Ի  Լ  Խ  Ծ  Կ  Հ   Ձ  Ղ
Ճ  Մ  Յ  Ն  Շ  Ո  Չ  Պ  Ջ

Ա  Բ  Գ  Դ  Ե  Զ  Է  Ը  Թ
Ճ  Մ  Յ  Ն  Շ  Ո  Չ  Պ  Ջ
Ժ  Ի  Լ  Խ  Ծ  Կ  Հ   Ձ  Ղ
Ռ  Ս  Վ Տ  Ր  Ց  Ւ  Փ  Ք

Ա  Բ  Գ  Դ  Ե  Զ  Է  Ը  Թ
Ժ  Ի  Լ  Խ  Ծ  Կ  Հ  Ձ  Ղ
Ճ  Մ  Յ  Ն  Շ  Ո  Չ  Պ  Ջ
Ռ Ս  Վ  Տ   Ր  Ց   Ւ  Փ  Ք

Այս աղիւսակները կ՛օգնեն, անհրաժեշտութեան պարագային հեշտութեամբ վերծանելու փոխարինագիր ծածկագիրները, եթէ անոնցմով այլեւայլ հնարանքներ չեն կիրարկուած: Ծածկագրութեան այս տեսակի հնագոյն նմուշը 7-րդ դարի Աւանի արձանագրութիւնն է: Հետագային հայերէն ձեռագիրներու մէջ կը հանդիպինք աւելի շատ թիւով փոխարինագիր ծածկագիրներու:

6.- Եղբայրագիր ծածկագիր: Փոխարինել ըստ յաջորդականութեան:

Ծածկագրութեան այս եղանակը նոյնպէս առանձին բարդութիւններ չունի: Անուանումն իսկ կը նշէ, որ ծածկագրուած բառի իւրաքանչիւր տառը կ՛արտայայտուի իր համակարգի յաջորդ տառով, այսինքն` «Ա»-ի փոխարէն կը գրուի «Բ», «Լ»-ի փոխարէն` «Խ», «Ռ»-ի փոխարէն` «Ս», իսկ «Ք»-ի փոխարէն` «Ա» եւ այլն: Կը ներկայանայ հետեւեալ ձեւով.

Ա Բ Գ Դ Ե Զ Է Ը Թ
բ  գ  դ  ե զ  է ը թ ժ

Ժ Ի Լ Խ Ծ Կ Հ Ձ Ղ
ի  լ  խ ծ  կ  հ ձ ղ ճ

Ճ Մ Յ Ն Շ Ո Չ Պ Ջ
մ  յ  ն  շ ո  չ  պ ջ ռ

Ռ Ս Վ Տ Ր Ց Ւ Փ Ք
ս  վ  տ ր ց ւ փ ք ա

Այս աղիւսակով արդէն հեշտ է կարդալ եղբայրագիր ծածկագրութիւնները, եթէ գրութիւններու հեղինակները անոնց մէջ մտածուած խախտումներ չեն կատարած, որոնք երբեմն կը պատահին: Ծածկագրողները ընթերցողները շփոթեցնելու համար երրեմն կը խառնեն տառերու հերթականութիւնը եւ յաջորդ տառի փոխարէն` կը դնեն նախորդը կամ կամայականօրէն կ՛ընտրեն նոյն տառաշարքի (օրինակ` տասնաւորներու) որեւէ մէկ տառ, որ իր գրաւած տեղով շատ հեռու է ծածկագրուող տառէն:

7.- Գումարգիր ծածկագիր: Տառը թուական նշանակութեան ուրոյն վերարժէքաւորումով:

Ծածկագրութեան այս տեսակի սկզբունքը շատ պարզ է: Ծածկագրուող տառերը ոչ թէ կը փոխարինեն մէկը միւսը, ինչպէս փոխարինագրերուն մէջ կը կատարուէր, այլ կը բաժնուին երկու եւ աւելի մասերու ու կը գրուին բաժնուած մասերու տառերով, այսինքն «Դ»-ի փոխարէն գրուած է «ԲԲ», «Խ»-ի փոխարէն` «ԻԻ», «Պ»-ի փոխարէն` «ՆՆ» եւ այլն: Իսկ եթէ տառը իր թուական համարժէքով երկու հաւասար մասերու չէ բաժնուած, հետեւաբար նաեւ բաժնուած կէսերը հնարաւոր չեն ըլլար երկու նոյնանման տառերով նշանակել, կ՛օգտագործեն տարբեր տառեր: Օրինակ` «Հ» տառը կրնայ արտայայտուիլ եւ՛ «ԼԵԼԵ» եւ՛ «ԼԽ» ձեւերով: Երկու պարագային ալ ընդհանուր թուագումարը 70 է, այսինքն` «Հ»: Գումարագիրներու մէջ «Ա» տառը կամ չի ծածկագրուիր, կամ կը նշանակուի լատիներէն «C»-ի, զերոյի («0») եւ նոյնիսկ ստորակէտի նշաններով: Երբեմն «Ա»-ն կ՛արտայայտուի «00» ձեւով, երբ 0-ին փաստօրէն կը տրուի կէսի իմաստը եւ երկու կէսերու գումարով կը հասցուի «Ա»-ն: «Օ»-ն կրնայ օգտագործուիլ նաեւ, օրինակ, «Թ» տառը գաղտնագրելով, որ տուեալ պարագային մէջ կը գրուի «Դ0Դ0»,  այսինքն  4 1/2 + 4 1/2 = 9,  այսինքն` «Թ»:

8.- Երկբանալի ծածկագիր: Տարբեր սկզբունքներու համակցուած միացուած գործադրումով: Երկու բանալի` վերծանման երկու եղանակ ունեցող:

9.- Աքրոստիքոս (acrostic) սկզբունքի գործադրում: Աքրոստիքոս, հին ժամանակներուն` ոտանաւորներու սկիզբ առած բանաստեղծական ձեւ, որուն տողերու առաջին տառերը վերէն վար կարդալով` կը կազմեն որեւէ բառ կամ արտայայտութիւն:

Ան ունի հազարամեակներու պատմութիւն: Բառաեզրի ծագումը յունարէն «άκρος»–«եզր» եւ «στίχος»-«ոտանաւոր» բառերէն է: Հետեւաբար աքրոստիքոս կը համարուի բացառապէս առաջին եզրային տառերով կապակցուած ուղղահայեաց տողը:

Յաճախ սկզբնատառերէն կը կազմուի այն անձին անուն-մականունը, որուն ձօնուած է բանաստեղծութիւնը: Անցեալին աքրոստիքոսի ձեւը օգտագործուած է գրաքննութիւնը շրջանցելու կամ երկի հեղինակին անունը թաքուն տարածելու համար: Կիրարկուած է նաեւ չափածոյ հանելուկներու մէջ, որուն առաջին տառերէն կազմուած է պատասխանը:

Հայ գրականութեան մէջ աքրոստիքոսի ձեւը գործածած են Ներսէս Շնորհալին, Գրիգորիս Աղթամարցին, Եղիշէ Չարենցը եւ ուրիշներ:

Աքրոստիքոսի ձեւին հայ բանաստեղծներէն դիմած է Եղիշէ Չարենցը. իր «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուի մէջ ան չորս աքրոստիքոս նուիրած է դստեր` Արփենիկ Չարենցին:

10.- Մեզոսթիքոս (mesostic), լաբիւրինթոս (lapurintos) եւ թելեսթիքոս (Telestico) սկզբունքի գործադրում:

Երկլեզու եւ գրականագիտական որոշ բառարաններուն մէջ, գրականութեան տեսութեան եւ տաղաչափութեան վերաբերող քիչ թիւով աշխատանքներուն մէջ  աքրոստիքոսէն որոշակիօրէն կը տարբերի տողերու մէջտեղի որեւէ տառով կազմուող ուղղահայեաց տողը: Ան կը կոչուի «մեզոսթիքոս» (առանձին պարագաներու` մէջ` «մեսոստիքոս»): Այս բառին ծագումը նոյնպէս կազմուած է յունարէն` «μέσος»- «միջին» եւ «στίχος»-«ոտանաւոր» բառերէն:

Եթէ մէջտեղը թաքնուած տողը ոչ թէ ուղղահայեաց է, այլ ունի անկանոն դասաւորութիւն, բանաստեղծութիւնը (կամ ժանրը) կը կոչուի «լաբիւրինթոս»: Ասոր մէկ տարատեսակ ալ կը համարուի այն ձեւը, երբ յաւելեալ տողը կը կազմուի թեքութեամբ, այսինքն` տողերու անկիւնագիծով: Անիկա առաւել յաճախ կ՛անուանեն «անկիւնագծային  լաբիւրինթոս»:

Վերջապէս, կը պատահին նաեւ բանաստեղծութիւններ, որոնց ուղղահայեաց տողը կը բաղկանայ եզրային տառերէ, բայց` տողավերջի տառերէն: Անոնք ալ կը կոչուին «թելեսթիքոս» (յունարէն «τέλος»-«հեռու» եւ «στίχος»-«ոտանաւոր» բառերէն): Եւ շատ հազուադէպ եղած են նաեւ դէպքեր, երբ նշուած ձեւերէն երկուքը կամ քանի մը հատը հանդէս եկած են միեւնոյն բնագրին մէջ: Բարդացուած այդ ձեւը որոշ ուսումնասիրողներ, մասնաւորապէս` ժամանակակից ռուս բանաստեղծ եւ գրականագէտ Իւան Չուտասովը, կը բնութագրեն որպէս «աքրոկառուցուածք»:

Հետեւաբար, մեզոսթիքոսի ձեւին հայ բանաստեղծներէն դիմած է Եղիշէ Չարենցը իր «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուի «Պատգամ» բանաստեղծութեան մէջ գաղտնագիրներով. «Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ուժի մէջ է»:

11.- Բառերու հակառակ գրութիւն (զէնք – քնէզ):
12.- Տառերու միտումնաւոր ձեւափոխութիւն` մասնիկներ աւելցնելով կամ պակսեցնելով:
13.- Այբուբենի փոխարինում մէկ այլ, սակաւ գործածական այբուբենով եւ այլն:

Հայկական որոշ ծածկագրութիւններու մէջ գործածուած են նաեւ այլագիր (օրինակ` յունարէն) տառեր, արաբական թուանշաններ եւ այլն: Այլ տեսակներէն են` արաբական թուանշանագիր, ճիրանաւոր, շրջագիր, վանկագիր, յունատառ, Ներսիսեան, բժշկական, թալիսմանագիր ծածկագրութիւնները:

Կան ծածկագրութեան աւելի բարդ ու խրթին ձեւեր, զորս կիրարկած են մասնագիտացած յեղափոխականները, հետախոյզները, լրտեսները եւ ուրիշներ: Այսպիսի ծածկագրութիւններու բանալին յայտնի է միայն պայմանաւորուած երկու կողմերուն:

(Շար. 2)

ՎԱՀԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ

Յուլիսի 14-ին հերթական միջադէպն է տեղի ունեցել վրաց-ազրպէյճանական սահմանի չսահմանազատուած մասում` Դաւիթ Կարեճի 6-րդ դարի քարանձաւային վանական համալիրի մօտ, տեղի բնակիչների եւ ազրպէյճանցի սահմանապահների միջեւ: Վրացական բնակչութեան դժգոհութիւնն էր առաջացրել այն տեղեկութիւնը, որ ազրպէյճանցի սահմանապահները վրացական Ուտապնօ տաճարից դուրս են բերել սրբապատկերներն ու փոխանցել վրացի գործընկերներին:

Տեղեկութիւն տարածուեց, որ բացատրութիւնների համար Ազրպէյճանի արտաքին գործերի նախարարութիւն (ԱԳՆ) է կանչուել Վրաստանի դեսպանը: Իր պաշտօնական յայտարարութիւնում Ազրպէյճանի ԱԳՆ-ն կատարուածը «սադրանք» է անուանել, «որն ուղղուած է երկու երկրների միջեւ հակամարտութիւն հրահրելուն»: Պաքուն նաեւ վրացական կողմից պահանջում է հետաքննել միջադէպը:

Մամուլին արդէն հասանելի է նաեւ Վրաստանի ԱԳՆ-ի յայտարարութիւնը, որում ասւում է. «Համարում ենք, որ ժամանակին պէտք է շարունակուեն փորձագիտական խմբերի եւ սահմանագծման յանձնաժողովների հանդիպումները, որի համար վրացական կողմը յայտնում է պատրաստակամութիւն: Նման միջադէպերը չեն համապատասխանում մեր երկրների միջեւ առկայ ռազմավարական գործընկերութեան յարաբերութիւններին»:

Դաւիթ Կարեճիի ժայռափոր վանական համալիրը վրաց-ազրպէյճանական յարաբերութիւնների ամենացաւոտ հարցերից է: Վրաց-ազրպէյճանական սահմանն անցնում է յուշարձանային համալիրի մէջտեղով, իսկ չճշգրտուած սահմանների եւ փոխադարձ անընդունելի պահանջների պայմաններում լարուածութիւնը պարբերաբար աճում է` յաճախ վերածուելով բախումների: Խնդրի շուրջ կրքերը վերջին անգամ բորբոքուել էին 2019 թ. գարնանը: Այդ ժամանակ եւս, ինչպէս բոլոր դէպքերում, վրացական կողմը բարձրաստիճան պաշտօնեաների միջոցով արուած յայտարարութիւններով ձգտեց ամէն կերպ չսրել հարցը եւ բերել այն խաղաղ բանակցութիւնների հարթութիւն: Վրաստանի փոխվարչապետ, ներքին գործերի նախարար եւ ԱԽ քարտուղար Կիորկի Կախարիան մայիսի 1-ին տեղի ունեցած ԱԽ նիստի աւարտին այդ կապակցութեամբ յայտարարել էր. «վստահ ենք, որ սահմանագծման շրջանակներում ռազմավարական գործընկերների եւ եղբայրական պետութիւնների հետ կը հասնենք այնպիսի համաձայնութեան, որ հաշուի առնուած լինի ինչպէս մշակութային ժառանգութիւնը, այնպէս էլ մեր եկեղեցիների շահը: Ինչ վերաբերում է Դաւիթ Կարեճիին, ի հարկէ, բոլորս գիտենք, որ սա շատ զգայուն նիւթ է: Ի հարկէ, սա մեր ժառանգութիւնն է` յետխորհրդային ժառանգութիւնը, եւ սահմանագծումը պէտք է աւարտենք առաւելագոյնս սեղմ ժամկէտներում»:

Փաստենք, որ, որքան էլ Վրաստանի ղեկավարութիւնը փորձի հարցը դասել բանակցութիւնների արդիւնքում լուծուող խնդիրների շարքը, այդուհանդերձ, խնդիրն իրականում առաւել քան խորն է, եւ վրացական կողմի այն յոյսերը, թէ Ազրպէյճանը սահմանագծման աշխատանքների ընթացքում տեղի կը տայ, հազիւ թէ արդարանան:

Դաւիթ Կարեճիի վանական համալիրի շուրջ ընթացող թէժ պայքարի, վրացիներին նեարդայնացնող ազրպէյճանական կարծր եւ անզիջում կեցուածքի հիմքերում, որքան էլ առաջին հայեացքից տարօրինակ կամ զարմանալի թուայ, ընկած է արցախեան հակամարտութիւնը: Աւելի՛ն. հարցի խորքային ուսումնասիրման արդիւնքում պարզւում է, որ վրացական կողմը Դաւիթ Կարեճիի հարցում դարձել է իր իսկ քայլերի եւ դիրքորոշումների գերին:

Մինչ փակագծերը բացելը` մատնանշենք, թէ ինչո՛ւ է ազրպէյճանական կողմն այդքան անզիջում, եւ միթէ՞ այդքան դժուար է սահմանագծման յանձնաժողովին իրաւունք տալ սահմանագիծն այնպէս անցկացնելու, որի արդիւնքում վրացական հինաւուրց յուշարձանն անցնի իրական տէրերին: Վրացական կողմի համար այս ամէնը ե՛ւ նեարդայնացնող է, եւ՝ զարմանալի, ե՛ւ վրաց լայն հանրութեան համար` անհասկանալի: Իսկ իրականում ամէն ինչ օրինաչափ է, եւ, ինչպէս նշեցինք, հիմնահարցն ուղիղ առնչութիւն ունի արցախեան հակամարտութեան հետ:

Յայտնի է, որ Ազրպէյճանը Դաւիթ Կարեճին եւս պաշտօնապէս համարում է աղուանական մշակոյթի արգասիք (Ազրպէյճանում այն անուանում են Քեշիշտաղ) եւ յուշարձանի նկատմամբ իր յաւակնութիւններում յենւում է այն նոյն կեղծ վարկածների վրայ, որոնց համաձայն, ներկայիս ազրպէյճանական մշակոյթը հնագոյն աղուանականն է, հետեւաբար Ազրպէյճանը բոլոր այն յուշարձանների «իրաւատէրն» է, որոնք աղուանական են: Արդիւնքում Դաւիթ Կարեճիի հարցում զիջումը սոսկ սահմանագծային աշխատանքներում տեղի ունեցող զիջում չի կարող համարուել, ինչն ակնկալում է վրացական կողմը, Դաւիթ Կարեճիի զիջումը նշանակում է «աղուանական ժառանգութիւնից» հրաժարում, ինչի  պատճառով կը փլուզուի տասնամեակների կեղծիքի վրայ ստեղծուած մի ամբողջ հայեցակարգ, հիմքից կը սասանուի ազրպէյճանական քարոզչամեքենայի շէնքը, որի վրայ ծախսուել են միլիառաւոր տոլարներ: Այսպիսով, Դաւիթ Կարեճիի հարցում փոխզիջումներն այդքան կործանարար չէին լինի Ազրպէյճանի համար, եթէ չլինէր արցախեան հակամարտութիւնը կամ, աւելի պարզ, Արցախի հանդէպ ազրպէյճանական «պահանջատիրութեան» հիմքում դրուած այն նոյն կեղծիքը, որը շրջանառւում է վրացական հնագոյն համալիրի պարագայում:

Պարզորոշ է, որ Դաւիթ Կարեճիից հրաժարումն ազդարարելու է «աղուանական ժառանգութիւնից» հրաժարուելու մեկնարկը, ինչը տոմինոյի օրէնքով շղթայական եւ ծանր ազդեցութիւն է ունենալու Արցախի հանդէպ ազրպէյճանական նկրտումների վրայ, բացայայտուելու են Ազրպէյճանի իշխանութիւնների կողմից սեփական հասարակութեանը տասնամեակներով մոլորեցնելու, իսկ միջազգային հանրութեանը կեղծիք մատուցելու փաստերը, որոնք էլ իրենց հերթին ճակատագրական կարող են դառնալ հնարածին հայեցակարգերի միջոցով իշխանութիւնը գերդաստանական բոստանի վերածած Ազրպէյճանի ղեկավարի համար:

Ի՞նչ նկատի ունէինք վերեւում, երբ նշեցինք այն միտքը, որ Դաւիթ Կարեճիի խնդրում վրացական կողմը դարձել է սեփական քայլերի եւ դիրքորոշումների գերին: Վերջերս 1999-2009 թթ. վրացալեզու տպագիր մամուլի ուսումնասիրման շրջանակներում հետազօտեցինք նաեւ արցախեան խնդրի հանդէպ վրաց հասարակական-քաղաքական մտքի դիրքորոշումները եւ փաստական նիւթի վրայ պարզեցինք հետեւեալը.

1.- Վրաց հասարակական-քաղաքական մտքի դիրքորոշումներն արցախեան հիմնահարցի նկատմամբ առանձնակի չեն տարբերւում Վրաստանի պաշտօնական դիրքորոշումներից, որոնք շատ դէպքերում ազրպէյճանամէտ են, լաւագոյն պարագաներում` չէզոք:

2.- Վրաց հասարակական-քաղաքական միտքն արցախեան հիմնահարցի եւ, ընդհանրապէս, տարածաշրջանում հայկական գործօնի մասին խօսելիս գրեթէ չի մատնանշում երկու երկրների` Հայաստանի եւ Վրաստանի, ինչպէս նաեւ երկու ժողովուրդների` հայերի ու վրացիների, բազմահազարամեայ արմատներ ունեցող ընդհանուր քաղաքակրթական արժէքները, քրիստոնէական ընտանիքի մաս կազմելու հանգամանքը:

3.- Վրաց հասարակական-քաղաքական մտքի ներկայացուցիչների շատ փոքր, կարելի է ասել` աննշան հատուածն է մատնանշում այն տնտեսական, ժողովրդագրական եւ քաղաքակրթական վտանգները, որոնք տարածաշրջանում առաջանում են Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի մասնակցութեամբ ձեւաւորուող հորիզոնական առանցքով:

4.- Վրաց հասարակական-քաղաքական միտքն արցախեան հիմնահարցը շատ դէպքերում քննարկել է ջաւախքեան իրադարձութիւնների համապատկերին, ինչից ելնելով էլ արցախեան ազգային-ազատագրական պայքարը, նոյնացուելով Ջաւախքի հիմնահարցի վրացական ընկալումների հետ, դիտուել է որպէս «հայկական անջատողականութեան» կամ «մեծ Հայաստանի ստեղծմանն ուղղուած» դրսեւորում, Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան դէմ իրականացուած գործողութիւն եւ այլն:

5.- Վրաց հասարակական-քաղաքական միտքը, ինչպէս` պետական շատ շրջանակներ, այս կամ այն կերպ կախուածութիւն ունին տարիներով Վրաստան հոսող ազրպէյճանական տնտեսական եւ դրամական դրամագլխից, եւ արցախեան խնդրում նրանց արտայայտած դիրքորոշումները նման դէպքերում պայմանաւորուած են նաեւ այս հանգամանքով:

Ելնելով վերոնշեալ եզրայանգումներից` պէտք է փաստել, որ արցախեան հակամարտութեան խնդրում պաշտպանելով Ազրպէյճանին եւ նրա դիրքորոշումները, աւելի՛ն, հայութեանը մեղադրելով Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան դէմ դուրս գալու եւ այլնի մէջ, վրացական պետական եւ հասարակական շրջանակները կամայ, թէ ակամայ, ուղղակի կամ անուղղակի համաձայնում են նաեւ Ազրպէյճանի այն դիրքորոշման հետ, ըստ որի` Արցախի տարածքում առկայ հայ մշակութային ժառանգութիւնը, այդ թւում` պատմաճարտարապետական յուշարձաններն «աղուանական» են:

Մենք լաւագոյնս հասկանում ենք, որ Վրաստանի պաշտօնական եւ հասարակական դիրքորոշումն արցախեան հիմնահարցի նկատմամբ պայմանաւորուած է նաեւ աբխազական ու հարաւօսական հիմնահարցերի, Ազրպէյճանի հետ բարիդրացիական յարաբերութիւնների առկայութեամբ, Ազրպէյճանի հետ ունեցած տարանցիկ, ուժանիւթային, ֆինանսատնտեսական եւ այլ կապերով, ինչպէս նաեւ` նշեալ ոլորտներում Ազրպէյճանից ունեցած մեծ կախուածութեամբ, երկրի հարաւային երկու խոշոր նահանգներում հոծ կերպով կողք կողքի ապրող հայկական եւ ազրպէյճանական բնակչութեան առկայութեամբ, Ռուսաստանին հակընդդէմ հորիզոնական առանցքի ձեւաւորման եւ ամրացման նկատմամբ իր մեծ հետաքրքրութիւններով եւ այլն: Այստեղ պէտք է հակադարձել վերոնշեալ մի քանի կէտերին` փաստելով, որ Վրաստանը եւ Ազրպէյճանը ունեն խորքային փոխադարձ կախուածութիւն, աւելի՛ն, բոլոր նախադրեալները կան, որպէսզի Վրաստանի կողմից տարածաշրջանային ճիշդ քաղաքականութիւն որդեգրելու պայմաններում այդ կախուածութիւնը դառնայ միակողմանի` ի վնաս Ազրպէյճանի:

Վերոնշեալով հանդերձ, Դաւիթ Կարեճիի խնդիրը ցոյց է տալիս, թէ քրիստոնէական քաղաքակրթութեան համար ինչպիսի՛ աղէտ է իրենից ներկայացնում Ազրպէյճանը, եւ քաղաքական շահերը քաղաքակրթականից վեր դասելու դաժան իրողութիւնից ինչպիսի՛ հարուածներ են ստանում Այսրկովկասի պատմամշակութային հնագոյն արժէքները:

Արցախի նկատմամբ վրացական կողմի ազրպէյճանամէտ դիրքորոշումները, այսպիսով, պումերանկի ազդեցութեամբ հարուածում են վրացական հնագոյն քաղաքակրթական արժէքներին, աւելի «հիմնաւոր» դարձնում ազրպէյճանական պահանջները, վտանգում հոյակերտ յուշարձանների գոյութիւնն ու աղաւաղում դրանց պատմութիւնը:

Այսպիսով, քանի դեռ տարածաշրջանում չկայ հայ-վրացական համատեղ պայքար` ընդդէմ ազրպէյճանական կեղծիքի, ընդդէմ հայկական եւ վրացական քաղաքակրթական հնամենի արժէքների իւրացման, քանի դեռ արժեհամակարգային դաշտում հայ-վրացական խոր համագործակցութիւնը չի ստիպել Ազրպէյճանին` յետ կանգնել իր հիւանդ երեւակայութիւններից, քանի դեռ վրացական իշխանութիւնների մօտ շարունակուելու է գերակայել այն տեսակէտը, ըստ որի, Ազրպէյճանի հետ տնտեսական «իւղալի» յարաբերութիւնները վեր են ամէն ինչից, եզրակացութիւնը մէկն է` Դաւիթ Կարեճիի ցաւոտ խնդիրը երբեք չի լուծուի յօգուտ Վրաստանի: Աւելի՛ն. նման իրավիճակի առկայութիւնը շատ շուտով նորանոր աղէտներ է պատճառելու Վրաստանին:

Դաւիթ Կարեճիի խնդիրը պէտք է դառնայ քաղաքակրթական դաշտում հայ-վրացական բարձր համագործակցութեան հիմնաքարերից մէկը: Այն պէտք է արմատապէս փոխի վրացական պետական եւ հասարակական բոլոր շրջանակների կարծրացած ոչ հայանպաստ դիրքորոշումները` տեղի տալով այն գիտակցութեանը, որ հայ ժողովրդի տասնամեակների պայքարն ընդդէմ ազրպէյճանական կեղծ հայեցակարգերի պայքար է նաեւ յանուն Դաւիթ Կարեճիի, Ազրպէյճանի լծի տակ հեծեծող ժողովուրդների ազատասիրական պայքարին Հայաստանի աջակցութիւնը աջակցութիւն է նաեւ Ազրպէյճանի կողմից բռնազաւթած վրացապատկան շրջաններում` Պելոքանում, Զաքաթալայում եւ Կախում ապրող կամ, աւելի բնորոշիչ բառով ասած, տառապող ինկիլոյներին, եւ այսպէս շարունակ:

Յ. ԼԱՏՈՅԵԱՆ

Վերջին երկու տարիներուն սփիւռքի եւ Հայաստանի մամուլէն, տպագիր եւ առցանց, հաւաքած եմ անուանացանկերը բոլոր այն անհատներուն, որոնք ուղղակի Հայաստանի եւ Արցախի մէջ տարբեր ծրագիրներ ու նուիրատուութիւններ կատարած են:

Բաւական մեծ թիւով սփիւռքահայեր, մանաւանդ` Միացեալ Նահանգներէն, Եւրոպայէն եւ Ռուսիայէն, տարբեր ծրագիրներու իրենց նիւթական օժանդակութիւնը բերած են:

Այս երեւոյթը ուրախալի եւ քաջալերական ըլլալով մէկտեղ` յստակ ընթացք մը կայ, որ հայ բարերարը իր նուիրատուութիւնները սկսած է ընել ուղղակի իր միջոցով եւ ոչ թէ պետութեան կամ կրօնական կամ աւանդական կազմակերպութիւններու միջնորդութեամբ:

Այսօր ձեզի կրնամ նշել հարիւրաւոր բարերարներու անուններ, որոնք իրենք իրենց  միջոցներով Հայաստանի եւ Արցախի մէջ զանազան ծրագիրներ կը հովանաւորեն: Փաստօրէն նոր ոճ եւ քաղաքականութիւն մը ընթացք առած է բնականաբար, ամէն մարդ լուռ, ուրախ, սակայն ափսոսանքով կը հետեւի եղելութեան:

Անհատներ երբեմն կազմակերպութեան մը չափ, նոյնիսկ աւելի մեծ յանձնառութիւններ կը ստանձնեն, եւ կը զարմանանք, որ այդ բարերարները այս կամ այն կրօնական կամ բարեսիրական, մշակութային, քաղաքական հոսանքին կը պատկանին, սակայն որոշած են անձնական նախաձեռնութեամբ օգտակար ըլլալ հայրենիքին:

Անշուշտ խօսքս միայն մարդասիրական, բնակարանային, կենցաղային եւ առողջապահական մարզերը չեն, ընդհակառակը, երկրագործական, տնտեսական, կրթական եւ այլ մարզերուն մէջ ալ անհատական նախաձեռնութիւնները նկատելի են:

Այո՛, կարեւորը Հայաստանին եւ Արցախին օգտակար ըլլալն է: Միջոցները, ձեւերը կը փոխուին: Սակայն հայ բարերարը անպայման իր պարտականութիւնը  կ՛ընէ, եթէ ճիշդ անձը գտնէ, եթէ վստահութիւն ներշնչող կառոյց մը ստանձնէ գործը, եթէ շարունակականութիւն ապահովող աշխատանք տեսնէ: Այս բոլորէն անկախ` կան հիմնադրամներ, որոնք կը փորձեն այդ կամուրջի դերը ստանձնել, սակայն անհատ բարերարներու ուղղակի ներդրումի ալիքը տարուէ տարի  բարձրանալու վրայ է:

Եզրակացնելով` ըսեմ, որ Հայաստանը ծով կարիքներ ունի զանազան մարզերու մէջ: Սփիւռքը Հայաստանի քարիւղն է: Ճիշդ կամրջումի եղանակը տակաւին չենք գտած: Այս ուղղութեամբ  լուրջ նախաձեռնութիւններ անհրաժեշտ են` երկարաշունչ, թափանցիկ եւ հեղինակաւոր անձերով:

Ուշ չէ: Հայաստանը բոլորիս պէտք ունի:

ՄԱԿԱՐ, ի Պերիտոն

Կեդրոնականցի Արմենակ եւ Էլպիս Պէյրութ եկած էին օր մը առաջ:

Փոխանակ ծով երթալու` զիրար գտանք Անթիլիասի մայրավանքի շրջափակը:

Էլպիս եւ Մակարուհի դրախտէն տեղ ապահովելու համար տաճար մտան աղօթելու: Արմենակ եւ ես հովասուն անկիւն մը գտանք: Կը լսուէին շարականները` գրաբարի հնչիւններով, անցեալը բերելով ներկայի մէջ:

– Արմենա՛կ,- ըսի,- ինչո՞ւ այսքան լուռ ես:

– Գիտես` ամէն օր քիչ մը աւելի յոռետես կը դառնամ:

– Ի՞նչ անբնական բան պատահած է նորէն, որ գիտցած չըլլաս:

– Ճիշդ այդպէս, ինչ որ գիտէի եւ գիտեմ, հիմա ամէն օր կը տեսնեմ խոշորացուած, ողբերգական ծիծաղ չշարժող ծաղրանկար դարձած:

– Արմենա՛կ, կը զարմանամ, որ դեռ կը զարմանաս:

– Զարմանք չէ, այլ ցանկութիւն կ՛ունենամ իրապէս մարդ մտրակելու, ոչ միայն խօսքով: Երեւանէն Պէյրութ եկող օդանաւին մէջ վերադարձող տուրիստ հայրենասէրներ կային, հաւանօրէն` ճառ խօսողներ, Հայաստանի կացութիւնը վերլուծող իմաստուններ, հիւրանոցի մէջ ժաքուզիով սենեակ ունեցողներ, թերեւս բարերարներ էին, ծերանոցին գառնուկ նուիրողներ:

– Ի՞նչ է, կ՛ուզես, որ միայն աղքատնե՞րը երթան Հայաստան:

– Այդ չէ խնդիրը: Այր եւ կին իրարու հետ հայերէն կը խօսէին, բայց իրենց աղջնակին հետ բարձրաձայն անգլերէն կը խօսէին, մայրը անգլերէն կը խօսէր թրքերէն խօսելու պէս: Ի՞նչ կ՛ուզէին ընել եւ փաստել:

– Կրնայ ըլլալ, որ անգլիացի աղջնակ մը որդեգրած էին:

– Զիս ձեռք կ՛առնես: Անոնք իրենք զիրենք մանկավարժ կը համարէին, կ՛ուզէին իրենց աղջկան պայծառ ապագան պատրաստել, որպէսզի ամերիկացիէն լաւ անգլերէն գիտնայ եւ որդեգրուի Ամերիկայի կողմէ: Դեռ կրնայ ըլլալ, որ Ամերիկա գացած են, որպէսզի աղջնակը հոն ծնի, որպէսզի ի ծնէ սիթիզըն ըլլայ:

– Բայց տե՛ս, Հայաստան բերած են, որ հայկականութեամբ դրոշմուի: Եթէ օր մը Ամերիկա ալ երթայ, հայ ըլլայ եւ մնայ:

– Է՜հ, այդպէս կ՛ընեն նաեւ հայաստանցիները, Արցախ չեն երթար, Լոսը եւ Մարսէյը կը համարեն Հայաստանի շարունակութիւնը, իրենց հետ կը տանին, ինչպէս ընկեր մը կ՛ըսէ, «ուտուշ-խմուշ»-ի հայկական համարուող մշակոյթը:

– Արմենա՛կ, յոռետես մի՛ ըլլար, զաւակները կրնան չհետեւիլ իրենց վատորակ քաղքենի ծնողներու օրինակին:

– Մակա՛րս, յոյսը վառ պահելու համար եկեղեցի մտնենք, մոմ վառենք, աղօթենք, որ այդ անգլերէն լսող աղջնակը յուսախաբ ընէ իր հայրը եւ մայրը, գրաբար սորվի, ինչպէս` հայաստանցի աղջիկը, որ մեր տասը միլիոնին մէջ բացառութիւն որպէս` գրաբարով դասախօսութիւն կարդաց:

Եթէ Կեդրոնականցին այդքան հաւատք ունի, կը նշանակէ, որ լեռները իրենց տեղէն պիտի շարժին, տկարացած-այլասերածներու զաւակները տէր պիտի ըլլան իրենց նախահայրերու ժառանգութեան, հողին եւ® գրաբարին:

Երբեմն օդանաւին մէջ չհիւանդանալու համար ականջները պէտք է խցել: Նաեւ` կարգ մը հայերէնը ցնցոտի համարող հայկական կեդրոններու մէջ:

30 յունիս 2019

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
«Նոր Յառաջ» թերթի գլխաւոր խմբագիր

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Արամ Ա.-ի նախաձեռնութեամբ կազմակերպուած Հայ մամուլի համահայկական համաժողովը, Անթիլիասի մէջ, Հայաստանէն, Արցախէն եւ սփիւռքէն համախմբեց զանազան քաղաքական հոսանքներու պատկանող մամուլի շուրջ հարիւր գործիչներ: Արամ Ա. վեհափառը 2019 տարին հռչակած էր Մամուլի տարի` ընդգծելու համար հայ մամուլին եւ անոր գործիչներուն կարեւոր դերակատարութիւնը համազգային զարթօնքին մէջ, ինչպէս նաեւ` անոր հանդէպ հոգատար վերաբերում ցուցաբերելու անհրաժեշտութիւնը:

Բովանդակային առումով, հիմնական երեք խնդիրներ քննարկուեցան: Առաջին` լրասփիւռներուն մէջ տեղ գտած նիւթերու բովանդակութիւնը, երկրորդ` լրասփիւռներու տնտեսական անկախութեան հարցը եւ երրորդ` տեղեկատուական ցանց ստեղծելու անհրաժեշտութիւնը: Քննութեան ենթակայ` շատ լայնածիր բովանդակութիւն մը, որուն առաջինը բնականաբար առիթ տուաւ բուռն քննարկումներու` ըստ մասնակցողներուն քաղաքական թեքումին կամ գաղափարական մօտեցումին: Երկրորդ եւ երրորդ կէտերը, որոնք կը վերաբերէին լրասփիւռներու անկախութեան համակարգային հարցերուն, տակաւին շատ խոր քննարկումներու եւ լուրջ վերաբերումի կը կարօտին:

Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններուն մէջ հայկական լրասփռումը եղած է լուռ եւ սակայն`  անպաշտօն գործակցութեան մեծագոյն բնագաւառը, յատկապէս` երկրաշարժի, ղարաբաղեան շարժումի ու անկախութեան առաջին օրերէն սկսեալ: Լուրերը շրջագայած են  թերթէ թերթ, լրասփիւռէ լրասփիւռ եւ հետագային` կայքէ կայք, առանց պայմանագիրի, առանց սահմանի, լռելեայն համաձայնութեամբ, կազմելով անպաշտօն ցանց մը:

Խորհրդային շրջանին տեղեկատուութիւնը սահմանափակ էր: Անկախութիւնը ազատագրեց տեղեկատուական դաշտը: Համացանցը բացաւ տեղեկատուական փոխանակումի նոր մայրուղիներ: 2000-ականներէն սկսեալ կազմակերպուեցան լրագրողներու կամ մամուլի համահայկական ինը համաժողովներ, թերեւս, քանակային առումով, մասնագիտական համաժողովներուն մէջ ամէնէն շատը եւ ամէնէն հետեւողականը: Աւելի` քան Հայաստան-սփիւռք համահայկական համաժողովներունը:

Այս բոլորով հանդերձ, լրագրողներու, խմբագիրներու եւ լրասփիւռներու համայնքը անկարող է դեռ առանձին ոտքի կանգնելու եւ կազմակերպելու իր համաժողովները: Պատճառները շատ են: Առաջինը, մինչեւ անցեալ տարի, Հայաստանի նախկին կառավարութեան կողմէ լրատու միջոցներու վրայ հսկողութիւն բանեցնելու միտումն էր. երեւոյթ մը, որ սկիզբ առաւ սփիւռքի նախարարութեան հիմնադրումով, որ ձեռք առաւ լրագրողներու համահայկական համաժողովի կազմակերպումը, որոնցմէ բացակայ եղան Հայաստանի ընդդիմադիր գրեթէ բոլոր լրասփիւռները եւ լրագրողները: Երկրորդը լրասփիւռներու սեփականատէրերէն շատերուն անտարբերութիւնն էր: Նորակազմ Հայկական լրատու միջոցներու ընկերակցութիւնը 2008-էն սկսեալ, գործակցելէ ետք սփիւռքի նախարարութեան հետ, անգործութեան մատնուեցաւ: Երրորդը` անտարբերութիւնը լրագրողներու, որոնք մեծ ակնկալութիւններ չունին համաժողովներէ, ոչ ալ` Հայաստանի Ժուռնալիստներու միութենէն, որ խորհրդային շրջանէն մնացած կառոյց մըն է, կը կարօտի վերագործարկումի եւ արդիականացումի, որպէսզի անվերապահ կերպով պաշտպանէ հայ լրագրողներու իրաւունքները` կառավարական ոտնձգութիւններու եւ լրասփիւռներու սեփականատէրերուն դիմաց:

Ներկայ իշխանութեան օրօք լրատուական դաշտը անողոք վիճակի մէջ է: Դերերը փոխուած են, նախկին իշխանութիւնը այսօր դարձած է ընդդիմադիր եւ չունենալով խորհրդարանական իշխանութիւն` լռասփիւռային իր ամբողջ կարողութիւնը ի գործ կ՛ածէ քննադատելու համար կառավարութեան գործունէութիւնը: Սփիւռքի նախարարութեան վերացումով, թէեւ կառավարութիւնը յանձն չառաւ հայկական մամուլի համաժողովի կազմակերպումը, ինչ որ դրական երեւոյթ է, բայց եւ այնպէս նոր իշխանութիւնը տակաւին յստակ քաղաքականութիւն չունի լրատու միջոցներու անկախութեան եւ ինքնակազմակերպման համակարգային մօտեցում ցուցաբերելու առումով: Կը պայքարի «ընդդիմադիր» կոչուած լրատու միջոցներու դէմ: Իսկ վարչապետին տիկինը դեռ կը մնայ «Հայկական Ժամանակ»-ի խմբագրապետուհի, ինչ որ ենթադրել կու տայ, որ մամուլի անկախութիւնն ու խօսքի ազատութիւնը բոլորովին չեն սահմանազատուած իշխանութեան լծակներէն: Եւ այս երեւոյթը շատ չ՛անհանգստացներ մեր գործընկերներուն մեծամասնութիւնը:

ԼԻԼԻԹ ԳԱԼՍՏԵԱՆ
ՀՅԴ ԳՄ անդամ

Օրեր առաջ, խուսափելով իրաւական գնահատական տալուց եւ այն թողնելով սահմանադրագէտներին, տարակուսանքս էի յայտնել Վահէ Գրիգորեանի ինքնահռչակման պահուածքի, նրա արկածախնդրութիւնը նախադէպային դարձնելու վտանգաւորութեան եւ, առհասարակ, այսպէս մտածելու որակների ու գործողութիւնների շուրջ:

ՔՊ-ն` քաղաքական մեծամասնութիւնը, ըստ էութեան, ոչ միայն չկանխեց ընթացքը, այլեւ ընթացք տուեց, իսկ որոշ ՔՊ-ական «մասնագէտ» պատգամաւորներ այնքան ոգեւորուեցին իրենց «ձիու քայլով», որ շտապեցին խորհուրդ տալ ՍԴ գործող նախագահին` աշխատանքի չգնալ:

Անզուսպ մտասեւեռումը, ներքին զսպանակների բացակայութիւնը, պետութիւն չհասկանալը, ոչ արհեստավարժութիւնը կամ «շատ»-ի էյֆորիան բազմաէջանոց նամակ ծնեց…

Չեմ թաքցնում` իմ մտահոգութեան առարկան անձերը չեն, այլ հաստատութիւնները, որոնք պետութիւն են ձեւաւորում, աւանդոյթներ, սովորութային սկզբունքներ` գրաւոր եւ անգիր…

Տրուեցին իրաւական գնահատականներ, մեկնաբանութիւններ, բայց յեղափոխական աղմուկի մէջ չի լսւում կամ ցոյց է տրւում, թէ չի լսւում քաղաքական այլ ուժերի եւ արհեստավարժների ձայնը: Չի լսւում, որովհետեւ չափանիշը նեղ շահն է, վրէժխնդրութիւնը, իսկ թանձրացող բաժանարարները խլացրել են բանականութիւնը:

Եւ ահա վրայ է հասնում Վենետիկի յանձնաժողովի դիրքորոշումը վեթինկի եւ Վահէ Գրիգորեանի իրաւաքաղաքական յայտարարութեան մասին. «Վերանայուած սահմանադրութեան 213 յօդուածը, այդուհանդերձ, ՅՍՏԱԿ եւ ԱՆԵՐԿԲԱՅ սահմանում է, որ մինչեւ սահմանադրական փոփոխութիւնները ուժի մէջ մտնելը նշանակուած ՍԴ նախագահը եւ անդամները պէտք է ՇԱՐՈՒՆԱԿԵՆ ՊԱՇՏՕՆԱՎԱՐԵԼ մինչեւ 2005 թուականի սահմանադրութեամբ նշուած իրենց լիազօրութիւնների ժամկէտի աւարտը:

Անհանգստացնող է, որ դատաւորի այս յայտարարութիւնը ողջունուել է խորհրդարանի կողմից եւ կայ գործող դատաւորների մանտաթների նկատմամբ միջամտութեան վտանգ»:

Նաեւ` իշխանութեան հետ ՀԱՄԱՁԱՅՆՈՒԹԻՒՆ է ձեռք բերուել, որ բոլոր պաշտօնավարող դատաւորների ընդհանուր ՎԵԹԻՆԿԸ ո՛չ անհրաժեշտ, ո՛չ էլ օգտակար կը լինի: Փոխարէնը` պէտք է ամրապնդուեն կարգապահական ընթացակարգերը, եւ ստեղծուի կապ` եկամուտների յայտարարագրման համակարգի հետ»:

Կարելի է եւ ուրախանալ` միջազգային կառոյցի ջանքով կանխւում է երկիրը ցնցումների տանող անհաւասառակշիռ մի քայլ: Բայց ինձ տխրեցնում է դրսից եկած ճշմարտութեանն անսալը, աւա՜ղ, չունենք քաղաքական հասունութեան ու պետական մտածողութեան այն մակարդակը, որ խմբակային շահերն ու ձեռնածութիւններ չդառնան քաղաքական վարքագիծ ու օրակարգ:

Համոզուած չեմ, որ մէկ այլ առիթով դարձեալ գլուխ չի բարձրացնի թայֆայական մօտաւորապէսութիւնն ու ամբարտաւան առաւելապաշտութիւնը:

Սա է՞ «նոր Հայաստանը», ուր դեռ շարունակւում է Տիզբոնից մարզպան բերելու ու ռուսաց թագաւորին նամակ գրելու աւանդոյթը…

Մէկ տարի առաջ ժողովուրդն ընտրեց ազատութիւնը, որին հետեւում է ամենակարեւոր հարցը` ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ ՅԱՆՈՒՆ ԻՆՉ՞Ի…

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

Հաշիւ չգիտցողին հակապատկերն է այն անձը, որ իր հաշիւը լաւ գիտէ: Հաշիւը գիտնալ` ո՛չ թէ միայն կը նշանակէ տնտեսագէտ ըլլալ կամ թուաբանութեան կանոնները լաւ գիտնալ, այլեւ` «գործը գիտցող» ըլլալ:

Մարդկութեան կեանքը լեցուն է երկու տեսակներով: Այսինքն «գործը գիտցող» մարդոցմով եւ հակառակը` «գործը չգիտցող»-ներով:

Այս երկու տեսակներուն որակաւորումը պարզ ժողովուրդը կը կատարէ` առաջինները համարելով խորամանկ, երբեմն` ագահ կամ կծծի, անձնական շահը գերադասող, մինչեւ իսկ` նենգամիտ, ստախօս ու խաբեբայ, իսկ երկրորդները համարելով` բարի (այս բառին ծուռ իմաստով` իբրեւ յիմար, անխելք, միամիտ ու միշտ խաբուելու ատակ), անկեղծ, նուիրեալ, անձնազոհ, եղբայրասէր եւ այլ առաքինութիւններով զարդարուած անձ:

Յիսուսի մտածողութիւնը երկուքին հաւասարակշռութիւնը ցոյց կու տայ` աղաւնիի միամտութեան եւ օձի խորամանկութեան միջեւ տեղ մը վերապահելով իր հետեւորդներուն: Այսինքն Ան չ՛ուզեր, որ քրիստոնեայ մարդը միշտ հալածական ըլլլայ վասն հաւատոյ, ո՛չ ալ իր քրիստոնէական առաքինութիւններ ուսուցանող կրօնին բերումով գիտակցաբար խաբուի իր առօրեայ կեանքին մէջ:

Նման դէպքեր պատահած են նոյնիսկ մեր ապրած օրերուն ընթացքին, երբ լսած ենք, որ այսինչ կամ այնինչ դատարկապորտ քարոզիչին ձաբռտուքը մտիկ ընելով իրենց ճակտի քրտինքով տեղ հասած մարդիկ ցրուած են իրենց ունեցած ամբողջ հարստութիւնը` զայն բաժնելով աղքատներուն, աւետարանական տէրունի պատուէրին սխալ մեկնաբանութեամբ առաջնորդուելով, անշուշտ` առիւծի բաժինը լեցնելով ցնդաբանող քարոզիչին գրպաններուն մէջ, որ յաջողած էր զիրենք հիփնոսացնել եւ ստայօդ խօսքերով օրերել մինչեւ նպատակակէտ… Այսօր քիչ չէ թիւը այսօր նման միամիտներու, որոնք իրենց «գործը չգիտցող»-ներուն, կամ այլ խօսքով, իրենց «հաշիւը չգիտցողներ»-ուն ցուցակը կը գլխաւորեն հպարտութեամբ` յիմարութեան վաւերացուած վկայականը իրենց ձեռքերուն մէջ ամուր բռնած:

Միւս տեսակն ալ իր բացարձակ ձեւին մէջ ծայրայեղութիւն պէտք է համարել, որովհետեւ խարդախութեամբ լեցուած կեանքի մը օրերը ո՛չ միայն շրջապատին համար վտանգաւոր են, այլեւ իրեն` խարդախ մարդուն, որուն գամած աստիճանները որքան ալ բարձր ըլլան, դարձեալ երկինք չեն կրնար հասցնել զինք: Բաբելոնի աշտարակը յաճախ մոռացութեան կը տրուի մարդկութեան կողմէ, որուն հիմնադիրներուն եւ որմնադիրներուն հիմնական նպատակն էր զայն հասցնել մինչեւ երկինքի դուռը: Սակայն բոլորիս ալ ծանօթ է ատոր անփառունակ վախճանը:

Թէ որո՛ւ համար կ՛ամբարեն, որքա՛ն երկար ապրելու անրջական հեռանկար կը գծագրեն նման մարդիկ, դեռ անհասկնալի կը մնայ մեզմէ շատերուն: Անոնցմէ ոմանք ալ յանկարծամահ գետին կը փռուին` չկարենալով օրինակ հանդիսանալ անկուշտ աչքով հաւաքող այլ անձերու, որոնց գործունէական գլխաւոր միջոցը խարդախութիւնն է: Դարձեալ Աւետարանին մէջ արձանագրուած Յիսուսի մտածողութիւնը վերյիշելով` անմիտ մեծահարուստին առակը օրինակ կը ծառայեցնենք, որ աւելի մեծ ամբարներ շինելով` ծրագրեց աւելի՛ բերք ամբարել, սակայն իրեն իմաց տրուեցաւ, որ այդ գիշեր իր հոգին առնուելու էր: Հոգէառին թակոցը լսելով իր կեանքի դռան վրայ, վստահաբար ան ամէն ինչ թողած` հեռացաւ այս աշխարհէն, չիմանալով նոյնիսկ թէ ի՛նչ եղան իր ամբարները կամ այնտեղ լեցուած ամբողջ ունեցուածքը:

«Հաշիւը գիտցող» ըլլալու երեւոյթը նաեւ պէտք է մեկնաբանել փոխյարաբերական կեանքի իր իմաստով: Ամէն ճշմարտութիւն բացայայտօրէն չ՛ըսուիր. կ՛ըսէ առածը, ո՛չ թէ հակաբարոյական կանոն մը հաստատելու նկատառումով, այլ` պարզապէս ճիշդ խօսքը ճի՛շդ տեղին ըսելու օրէնքը սորվեցնելով անմիտներուն: Ի՞նչ իմաստ ունի ճշմարտութիւնը մերկացնել աննպաստ պահու մը, երբ անիկա արիւնահեղութեան պատճառ պիտի հանդիսանայ հակամարտող կողմերուն միջեւ:

Դարձեալ «հաշիւը գիտցող» ըլլալու երեւոյթը պէտք է մեկնաբանել յարգանքի իմաստով: Աշխատանքի մէջ ստորադաս անձ մը իր վարպետին պատասխան չի տար, նոյնիսկ եթէ գիտնայ, թէ իր ըսածն է ճիշդը: Նման անձ մը իր «հաշիւը գիտցող» մըն է, որովհետեւ իր ըմբոստ կեցուածքը կրնայ գործէն արձակուիլը արժել, որուն պատճառով ընտանիքը պիտի զրկուի օրապահիկէն: Ուրեմն, համեստութեամբ կ՛ենթարկուի ան, նոյնիսկ` գործին համար վնասաբեր համարած հրահանգին, երբ զայն տուողը գործատէրն է: Հայկական գեղեցիկ առածներէն մէկը կ՛ըսէ. «Այն ձեռքը, զոր չե՛ս կրնար կտրել, համբուրէ՛ եւ ճակտիդ դի՛ր»:

Կը պատմուի, որ հրեայ մը հաշուապահ կը փնտռէր եւ ամէն տեղ յայտարարութիւն փակցուցած էր: Լսած ըլլալով, որ այս հրեան շատ յաջող վաճառական է եւ միաժամանակ` լաւ վարձատրող, հակառակ իր ցեղին «հաշիւը գիտցող» տեսակէն ըլլալուն, շատեր հերթի կը կանգնին անոր գրասենեակին առջեւ: Հրեան համբերութեամբ հարցազրոյց կ՛ունենայ իւրաքանչիւր դիմողի հետ` մօտէն ճանչնալու համար այն կարեւոր պաշտօնեան, որուն պիտի յանձնէր իր հաշուետոմարները:

Հրեային գրասենեակին դուռէն շատեր գլխիկոր դուրս կ՛ելլեն` մերժուելով այդ խորամանկ եւ «հաշիւը գիտցող»-ին կողմէ: Անոնցմէ մէկը, սակայն,  դուրս չ՛ելլեր` զարմացնելով դուրսը հերթի կանգնողները, որոնց կ՛ըսուի, թէ այլեւս կարիք չկայ սպասելու, որովհետեւ վաճառականը գտած է իրեն համար յարմարագոյն հաշուապահը:

Հրեայ վաճառականին հարցազրոյցը երկար հարցումներով խճողուած չէր: Նոյնիսկ տպագիր հարցաթերթիկ մըն ալ չէր պատրաստած ան` իրեն ներկայացող թեկնածուին յանձնելու համար: Պարզապէս վաճառականը մէկ հարցում կը հարցնէր բոլորին, ապա մերժուած ըլլալը կը յայտնէր անոր` տուն ճամբելով զայն: Հաշուապահի յարմար թեկնածու փնտռելով` բնականաբար հաշուական հարցում մը պիտի հարցնէր ան: Ուստի բոլոր ներս մտնողներուն կը հարցնէր երկու անգամ երկու ի՞նչ գումար կու տայ… Բոլոր թեկնածուներն ալ ծիծաղելով կը պատասխանէին` չորս: Միայն ընդունուող թեկնածուն, որ զարմացուցած էր դուրսը հերթի կանգնողները, հարցումին կը պատասխանէ` ըսելով. «Ինչ որ դուն ըսես, այդ գումարը կու տայ»: Այսպիսով, կ՛ընդունուի ան աշխատանքի: Ան կրնայ ըլլալ ձախող հաշիւ գիտցող մըն էր` իբրեւ հաշուապահ, սակայն ի՛ր «հաշիւը գիտցող» մըն էր անկասկած, որովհետեւ աշխատանքի հրաւիրուեցաւ լաւ վճարումով, մինչդեռ համբաւաւոր հաշուապահներ մերժուելով դուրս ելան հրեային գրասենեակէն` անգործ թափառելու համար մայթերուն վրայ:

«Հաշիւը գիտցող» կամ «գործը գիտցող» ըլլալուն դրական երեսն է վերոյիշեալ օրինակը, որուն դերակատարը անպայման խաբեբայ, խարդախ կամ նենգամիտ մարդ մը չէ, այլ թերեւս` օրապահիկը վաստակելու համար աշխատանքի մը հետամուտ անձ, որ պարզապէս կ՛ուզէ իրեն տրուած գործը հաւատարմութեամբ կատարել ու իր աւարտին հասցնել:

Դուն ալ հաշիւդ գիտցի՛ր, որքան ալ ուսողութեան մէջ բարձրագոյն վկայականներու տիրացած ըլլաս, որովհետեւ համալսարանին մէջ սորվածներդ վաճառականամիտ շուկային մէջ մասնաւոր արժէք չե՛ն ներկայացներ:

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

«Պրէյթպարթ» (Breitbart) կայքէջին վրայ հրապարակուած Ֆրենսիս Մարթելի յօդուածը կը նկարագրէ թրքական լոպիիստական ջանքերը Քոլոմպիայի Արմենիա քաղաքին մէջ, որ հիմնուած է 1889 թուականին եւ նախապէս կրած է Վիլլա Հոլկին անունը: Ըստ Ուիքիփետիայի հարաւամերիկեան այս քաղաքը իր անունը փոխած եւ անուանուած է Արմենիա` «Ի յիշատակ հայ ժողովուրդին, որ կոտորուած է թուրք օսմանցիներու կողմէ` 1894-1897 թուականներու համիտեան ջարդերուն, իսկ աւելի ուշ` 1915-1923 թուականներուն, Հայոց ցեղասպանութեան  ժամանակ»: Որոշ պատմաբաններ կը վիճարկեն այս հաստատումը` քաղաքի անուան ծագումը վերագրելով Հայաստանի մասին աստուածաշնչեան յիշատակութեան:

Քոլոմպիայի Պոկոթա քաղաքին մէջ թուրք դեսպան Էսէ Օզթուրք Չիլ 14 դեկտեմբեր 2018-ին եւ 11 յունուար 2019-ին երկու նամակ յղած է Քոլոմպիայի Արմենիա քաղաքի քաղաքապետին` զայն եւ քաղաքային խորհուրդի տասը անդամները այցելութեան հրաւիրելով  Թուրքիա` իբրեւ թրքական կառավարութեան պաշտօնական հիւրերը:

3 փետրուար 2019-ին, կիրակնօրեայ գիշերային յատուկ նստաշրջանի մը ընթացքին Արմենիայի քաղաքային խորհուրդը 12 թեր եւ 6 դէմ քուէարկութեամբ հաստատած է քաղաքապետ Օսքար Քասթելլանոսի եւ Արմենիայի քաղաքային խորհուրդի ինը անդամներուն այցելութիւնը Թուրքիա` 6-13 փետրուար 2019-ի համար: Այցելութեան ընթացքին քաղաքապետը եւ քաղաքային խորհուրդի անդամները տեսակցած են Պոլսոյ եւ Անգարայի քաղաքապետներուն, Թուրքիոյ խորհրդարանի նախագահին հետ եւ այցելած` Անգարայի համալսարանի Լատինական Ամերիկայի ուսումնասիրութիւններու կեդրոնը: Անոնք տեսակցած են նաեւ թուրք գործարարներու հետ եւ այցելած` Մեծ մզկիթ եւ Մեծ պազար:

Ուղեւորութիւնը բուռն վէճերու առիթ դարձաւ Քոլոմպիոյ մէջ: Արմենիա քաղաքի բազմաթիւ բնակիչներ դէմ էին այդ այցելութեան` քաղաքապետին եւ ինը անդամներու քաղաքէն բացակայութեան պատճառով, այն ժամանակ, երբ քաղաքը կը գտնուէր տնտեսական խառնաշփոթ վիճակի եւ վատ ղեկավարման մէջ: Վերջին երեք տարիներուն Արմենիայի հինգ քաղաքապետները գործէ արձակուած էին կաշառակերութեան պատճառով: Քաղաքացիները կը կարծէին, որ նոր քաղաքապետը պէտք էր մնար տունը եւ հոգ տանէր քաղաքի գործերուն: Տարածաշրջանային գլխաւոր դատախազը քննութիւն բացաւ թրքական ուղեւորութեան վերաբերեալ` քաղաքապետին եւ խորհուրդի անդամներուն կողմէ կատարուած խախտումները ստուգելու համար: Անոնք նաեւ պէտք է քննեն Թուրքիա այցելութեան ընթացքին անոնց «առատաձեռն» հիւրընկալողներէն ստացուած կաշառքները եւ կամ հաստատեն նուէրները:

Քոլոմպիական տեղական «Սեմանա» հրատարակութիւնը հաստատած է Արմենիայի (Քոլոմպիա), Թուրքիոյ եւ Ցեղասպանութեան միջեւ եղած կապը. «…Կը պարզուի, որ [Քոլոմպիոյ] Արմենիայի [քաղաքային] խորհուրդը 2014 թուականի 08 համաձայնագիրով որոշած է ճանչնալ Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ ապրիլ 24-ը հռչակել իբրեւ պաշտօնական յիշատակի օր` ի նշան համերաշխութեան այն երկրին հետ, որ քոլոմպիական քաղաքին պէս կը կրէ միեւնոյն անունը: Այնուհետեւ, խորհուրդը վաւերացուցած է այդ կապերը 2015 թուականի 075 արձանագրութեամբ, որով անոնք ձգտած են բարեկամական կապեր հաստատել Հայաստանի Հանրապետութեան հետ…»:

Ի պատասխան Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման` «Սեմանա» բացատրած է, որ` «Ամէն ինչ կարծես ցոյց կու տայ, որ թրքական կառավարութեան հրաւէրին պատճառը քաղաքային խորհուրդի անդամներուն այլ տարբերակի տրամադրումը եղած է այն ցաւալի պատմական դրուագին հանդէպ, որ ցոյց կու տայ, թէ այդ երկիրը պատասխանատու է Ցեղասպանութեան համար»:

«Սեմանա» հաղորդած է. «Ինչպէս կը յիշէք, այն, ինչ որ այսօր յայտնի է իբրեւ Հայոց ցեղասպանութիւն, տեղի ունեցած է 1915-ին, Ա. Աշխարհամարտի ժամանակ, ու թէեւ թիւերը տակաւին կը  քննարկուին, խօսքը սակայն կը վերաբերի նուազագոյնը 300 հազար եւ առաւելագոյնը 1,5 միլիոն մարդկային կորուստներու: Այդ բնաջնջման զոհերը հայերն էին, որոնք  իբրեւ իրենց դահիճը` կը մատնանշեն Օսմանեան կայսրութիւնը` այսօրուան Թուրքիան»:

«Սեմանա» հետաքրքրուած է, որ քաղաքապետարանի պաշտօնեաները Թուրքիա կատարած իրենց այցելութեան պատճառով արդեօք կրնա՞ն որոշել չեղեալ համարել Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը:

Այդ օրերուն, ուղեւորութենէն ետք միակ նոր զարգացումը օսմանեան ժամանակաշրջանի հագուստ կրող տղամարդու որմնանկարին յայտնուիլն է Արմենիայի քաղաքապետարանի շէնքի  պատին: «Պրէյթպարթ» տեղեկացուցած է, որ որմնանկարը «պատմական ոչ մէկ աղերս ունի քաղաքին հետ» եւ «կը շփոթեցնէ ու կը զայրացնէ բազմաթիւ բնակիչներ… Տարածաշրջանային «Լա Քրոնիքա տէ Քուինտիս» թերթը հաղորդած է, որ տեղացիները շփոթած կը թուին, իսկ ոմանք` վրդոված, այդ թանկարժէք որմնանկարէն, որ, անոնց կարծիքով, որեւէ կապ չունի իրենց ժառանգութեան հետ»:

«Պրէյթպարթ» մէջբերած է խօսքերը Մարիսելա Մոնթեզ անունով տեղացի կնոջ մը, որ ըսած է «Լա Քրոնիքա»-ին. «Ես իրապէս չեմ հասկնար, թէ Արմենիան [քոլոմպիական քաղաքը] ի՞նչ կապ ունի Թուրքիոյ հետ: Կը կարծեմ, որ անոնք պէտք է վճարեն այդ կարճատեւ ուղեւորութեան համար, զոր կատարած են… Անտրամաբանական է, որ ասոր պէս բան մը նկարուած է նման գեղեցիկ հաստատութեան մէջ»:

Թերթը մեջբերած է նաեւ խօսքերը ուրիշ բնակիչի մը, որ կ՛ըսէ, թէ  ինք ոչ թէ զայրացած է, այլ պարզապէս` «շփոթած»: Խորխէ Ճարամիլօ ըսած է «Լա Քրոնիքա»-ին. «Մենք շփոթած ենք, որովհետեւ չենք հասկնար, թէ ի՛նչ կապ ունի սուլթանը Արմենիայի [քաղաքի] հետ: Ի՞նչ կը կատարուի մեզի հետ: Կը խնդրեմ, որ  պետական լուրջ գործիչները ստանձնեն այս քաղաքին ղեկավարումը: Ասիկա իսկապէս սարսափելի է մեր մայրաքաղաքին համար»: Քաղաքային խորհուրդի անդամ Լուիզ Կիլերմօ Ակուտելօ ըսած է «Էլ Թիեմփօ»-ին. «Որմնանկարը անհեթեթութիւն է… Ասիկա հանրային կառոյց է, որ շատ կարեւոր նշանակութիւն ունի… Հոս եղած է մեր պատկերասրահը, իսկ հիմա անոնք ամբողջովին կը փոխեն անոր էութիւնը»:

«Էլ Թիեմփօ» տեղեկացուցած է, որ` «Խորհուրդը չի քննարկեր միայն Թուրքիոյ մշակութային ծառայութիւնները: Այժմ անոնք բացայայտ կերպով կը  քննարկեն քաղաքին կողմէ 2014-ին ընդունուած հռչակագիրի փոփոխութեան հարցը, որով քաղաքապետարանը ընդունած է Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը», ըսած է «Պրէյթպարթ»:

Մինչեւ հիմա թրքական հրաւէրը հակառակ ազդեցութիւն ունեցած է Թուրքիոյ վրայ, որովհետեւ Քոլոմպիոյ լրատուական միջոցներուն մէջ անիկա յառաջ բերած է բազմաթիւ քննարկումներ Հայոց ցեղասպանութեան մասին, իսկ քաղաքապետը եւ քաղաքային խորհուրդի անդամները խնդիրներ ունեցան օրէնքի հարցերուն կապուած:

Պրազիլի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանը, որ հաւատարմագրուած է նաեւ Քոլոմպիոյ մէջ, պէտք է անյապաղ միջոցներու ձեռնարկէ թրքական լոպիիստական ջանքերուն հակազդելու համար: Հարաւային Ամերիկայի հայ համայնքները եւս պէտք է ձեռնամուխ ըլլան նման գործողութիւններու: Անոնք նաեւ պէտք է ջանք թափեն, որ քաղաքային խորհուրդը չեղեալ չհամարէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման մասին իր նախկին որոշումը եւ ձերբազատի օսմանեան որմնանկարէն:

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Զրուցեց ՄԱՐԻԱՄ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆԸ

Վենետիկի յանձնաժողովի 119-րդ նստաշրջանի զեկոյցում (յունիսի 21-22) յոյժ կարեւոր նկատառումներ են ներառուել Հայաստանում ընթացող գործընթացների վերաբերեալ: Այսօր պարզ դարձաւ, որ հայաստանեան մի շարք հասարակական կազմակերպութիւններ Վենետիկի յանձնաժողովի զեկոյցի կապակցութեամբ նամակով դիմել են Հայաստանի իշխանութիւններին, որում ասւում է. «2019 թուականի յուլիսի 15-ին Վենետիկի յանձնաժողովի միայն անդամներին հասանելի եւ ոչ հրապարակային աշխատակարգային փաստաթղթերին պաշտօնապէս հասանելիութիւն չունեցող կազմակերպութեան կողմից հրապարակուել է Վենետիկի յանձնաժողովի հերթական նստաշրջանի արձանագրութեան Հայաստանին վերաբերող հատուածը… ըստ Վենետիկի յանձնաժողովի կանոնակարգի 8.5 յօդուածի` «Յանձնաժողովի նիստի օրակարգը հաստատւում է նախապէս պատրաստուած նախագծի հիման վրայ, որը կազմւում է անդամների առաջարկներից եւ այն հաստատւում է նիստի սկզբում»:

Նոյն կանոնակարգի 9-րդ յօդուածի համաձայն, «Յանձնաժողովի ներկայացրած այլ փաստաթղթերը դասակարգուած են որպէս «սահմանափակ» կամ «գաղտնի» եւ դրանով պայմանաւորուած սահմանուած է ժամկէտ, թէ երբ փաստաթղթերը կարելի է հրապարակային, հանրային դարձնել կամ տարածել: «Սահմանափակ» հասանելիութեան փաստաթղթերը կարելի է հանրայնացնել մէկ տարի անց, իսկ «գաղտնի» փաստաթղթերը` 10 տարի անց»:

ՀՅԴ անդամ Բագրատ Եսայեանը yerkir.am-ի հետ զրոյցում արձագանգելով հասարակական կազմակերպութիւնների յայտարարութեանը` նշեց, որ այն ստորագրած հասարակական կազմակերպութիւնների քայլը զարմանք է յարուցում, քանի որ դրանք այն կազմակերպութիւններն են` «Թրանսփարէնսի ինթերնեշընլ» հակափտածութեան կեդրոն, երեւանի մամուլի ակումբ, հելսինքեան քաղաքացիական խորհրդի Վանաձորի գրասենեակ եւ այլն, որոնք տասնամեակներ հանդէս են եկել իշխանութիւնների թափանցիկ աշխատանքի եւ հաշուետուողականութեան պահանջներով:

– Նախորդ վարչակազմերն այս նոյն կազմակերպութիւնների կողմից բազմիցս քննադատուել են այն բանի համար, որ թափանցիկ չեն աշխատել, հաշուետու չեն եղել, եւ հիմա նրանք ոչ թէ որպէս իրաւապաշտպան, ժողովրդավարութեան պահանջների պաշտպան են հանդէս գալիս, այլ` աւելի շուտ մեղադրողի դերով, «լրտես» փնտռելու: Եւ իշխանութիւններից պահանջում են սկսել հետաքննութիւն կամ վարոյթ` պարզելու, թէ որտեղից է եղել այս փաստաթղթի «արտահոսքը»: Այսինքն խնդիրը տեսնում են ոչ թէ փաստաթղթի բովանդակութեան մէջ` արդեօ՞ք հաւաստի է փաստաթուղթը, արդեօ՞ք այնտեղ շարադրուած փաստերն իրականում գոյութիւն ունեցել են, ի՞նչ պատճառներ, հետեւանքներ ունեն, նրանք պահանջում են պետութիւնից սկսել հետաքննութիւն, թէ ինչպէ՛ս է պարզուել, կամ ի՛նչ է եղել իշխանութեան ինչ-որ մարմինների, պաշտօնեաների, անհատ քաղաքացիների դերակատարութիւնը գոյութիւն ունեցող փաստաթղթի դրսեւորման հարցում: Քննարկումը բովանդակային չէ: Այստեղ ես երկրորդ խնդիրն եմ տեսնում, որ այս հասարակական կազմակերպութիւններն ուղղակի որոշակի պատուէր են կատարում եւ փորձում պետութեան կամ իշխանութեան մարմինների առաջ իբր հասարակական պահանջ դնել կամ ներկայացնել, թէ պիտի գտնուեն մեղաւորներն այս «յանցանքում» եւ պատժուեն:

Անցնենք այս հարցի երկրորդ կողմին. արդեօ՞ք իշխանութիւններն են այս պահանջի հասցէատէրը: Պետական, վերպետական, ինչպէս նաեւ այլ կազմակերպութիւնների փաստաթղթերը եթէ դասակարգւում են, այսինքն ոչ բաց փաստաթուղթ է գնահատւում նրանց կողմից, նրանք են պատասխանատու այդ փաստաթղթի համապատասխան ռեժիմն ապահովելու հարցում: Եւ հիմա եթէ Եւրոպայի խորհրդի Վենետիկի յանձնաժողովի այս փաստաթուղթը դասակարգուել է որպէս սահմանափակ տարածում ունեցող, ուրեմն տարածման սահմանափակութիւնը պէտք է յուզի առաջին հերթին Եւրոպայի խորհրդին, ոչ թէ` Հայաստանի իշխանութիւններին: Այստեղ հարցը շատ լուրջ է, քանի որ գուցէ ինչ-որ եւրոչինովնիկ է դուրս բերել փաստաթուղթը, Հայաստանի իշխանութիւնն ի՞նչ կապ ունի ուրիշ կազմակերպութեան, խորհրդի փաստաթղթի դասակարգուածութեան հետ: Այստեղ յստակ քաղաքական նպատակ կայ, եւ խնդիրը դրւում է ոչ թէ փաստաթղթի բովանդակութեան, այլ, ինչպէս Վանեցեան-Խաչատրեան, Վանեցեան-Փաշինեան հեռախօսազրոյցների գաղտնալսման դէպքում, երբ հասարակութեան ուշադրութիւնը փորձ արուեց շեղել խօսակցութիւնների բովանդակութիւնից` քննարկելով, թէ ինչպէս է գաղտնալսուել: Սա դեռ ներքին հարց էր, բայց հիմա հրապարակայնացուել է Եւրոպայի խորհրդի Վենետիկի յանձնաժողովի փաստաթուղթը, Հայաստանի իշխանութիւններն ի՞նչ կապ ունեն: Մշտական գործելակերպ է` եթէ ինչ-որ բան իշխանութեան քիմքին հաճոյ չէ, ուրեմն փորձում են գտնել հակայեղափոխականներ, նախորդ յանցաւոր վարչակարգի շօշափուկներ, մեղաւորներ, սեւեր, փորձում են գործարկել պատժիչ իրաւապահ համակարգը, որին յստակ ասւում է` վերցրէք, գտէք նրան կամ առնուազն թիրախաւորէք այն խմբին, որին մենք կասկածում են, եւ որը «հակապետական» գործունէութիւն է ծաւալում: Սա այդ շարքից չէ, քանի որ փաստաթղթի իսկութիւնը հաստատուած է: Ինչ վերաբերում է փաստաթղթի բովանդակութեանը, ապա առաջին էջում յստակ նշուած էր, որ սա Եւրոպայի խորհրդի Վենետիկ յանձնաժողովի 119-րդ նստաշրջանի զեկոյցն է, եւ Հայաստանին վերաբերող հատուածում գրուած է, որ Վենետիկի յանձնաժողովի քարտուղար Մարքերթը յիշեցրել է, որ անցեալ տարի Հայաստանում տեղի է ունեցել խաղաղ յեղափոխութիւն` սահմանադրութեան դրոյթների պահպանմամբ:

Իսկ ինչ վերաբերում է վեթինկին կամ անցումային արդարադատութեանը, այդ գործիքը գործարկելուն, ապա յստակ նշւում է Վենետիկի յանձնաժողովի վերաբերմունքը` դրա հետ կապուած: Երկրորդը վերաբերում է ՍԴ-ի դատաւոր Վահէ Գրիգորեանի նամակին, մտավարժանքին, որն իշխանութիւնները փորձում են ներկայացնել որպէս սահմանադրական ճգնաժամ կամ դրա դրսեւորման ձեւ: Եւ այստեղ վերաբերմունքը շատ աւելի խիստ է, եւ ուղղակի ասւում է, որ սա անմիջական վտանգ է ՍԴ-ի անկախութեանը: Յանձնաժողովը լիազօրել է իր նախագահին հետեւել Սահմանադրական դատարանի հետ կապուած իրավիճակի զարգացմանը եւ նպատակայարմարութեան դէպքում հանդէս գալ հրապարակային յայտարարութեամբ:

Սա լուրջ ազդանշան է Հայաստանի իշխանութիւնների համար երկու ուղղութեամբ էլ, որ ձեռնարկուած քայլերը կամ մտադրութիւնները իսկապէս յղի են ծանր հետեւանքներով, որովհետեւ Վենետիկի յանձնաժողովը, որը կոչուած է հետեւելու իրաւական դաշտում Եւրոպայի խորհրդի անդամ պետութիւնների կողմից խաղի կանոնների պահպանմանը, յստակ դեղին քարտ է ցոյց տուել իշխանութիւններին` այս երկու ուղղութիւններով դուք սահմաններ էք անցնում եւ, եթէ շարունակէք այս ուղղութեամբ առնուազն յայտարարած քայլերի իրականացումը, կը յայտնուէք խաղից դուրս վիճակում: Ես կարծում եմ, որ իշխանութիւնը պիտի ականջալուր լինի այս ազդանշանին եւ ինչ-որ ձեւով փորձի շտկել, սրբագրել իր կողմից արուող քայլերը: ի դէպ, այսօրուայ իշխանութիւնները ոչ թէ ականջալուր են լինում Վենետիկի յանձնաժողովի դիրքորոշումներին, այն է` չխախտել դատական իշխանութեան անկախութիւնը, դատաւորների գործերին չմիջամտել, նրանց լիազօրութիւնները հարցականի տակ չդնել: Սակայն դատաւոր Դաւիթ Գրիգորեանի, որը Ռոպերթ Քոչարեանի գործով  առաջին ատեանի դատաւորն է, աշխատասենեակում խուզարկութիւն է իրականացւում, առգրաւուում է համակարգիչը, ինչը ցոյց է տալիս, որ իշխանութիւնը չի կարողանում լուրջ վերաբերուել իր դերին կամ էլ այնպիսի կարեւոր խաղադրոյք է փորձում կատարել, որից յետ չի կանգնում: Ինձ սա է ամենաշատը մտահոգում, որովհետեւ չեմ հաւատում, թէ Ռոպերթ Քոչարեանի ազատազրկումը կեանքի նպատակ դարձրած այս իշխանութիւնը չի հասկանում, որ ռուսի ասած` «իկրանէ սթոյիոթ սվեզ», եթէ, ի հարկէ, կրկնում եմ, շատ լուրջ խաղադրոյք արուած չէ: Իսկ ո՞րը կարող է լինել խաղադրոյքը, այսինքն` ինչո՞ւ են ամէն գնով գնում Քոչարեանի կալանաւորմանը, նրան ճաղավանդակի յետեւում պահելուն, դատական իշխանութեանը միջամտելուն, ՍԴ-ն «հեծելազօրային գրոհով» վերցնելուն, միայն կարծես թէ մի նպատակով, այն է, ես չեմ ուզում ենթադրութիւն անել, բայց կարծում եմ, որ սրանով փորձում են չէզոքացնել իրենց հետագայ ծրագրերին հասարակութեան հաւանական ընդդիմացող հատուածին, թիրախաւորել հետագայում իրենց քայլերին դիմադրութիւն ցոյց տուող օճախը, այլապէս չեմ հասկանում, երբ գնում ես շատ մեծ ռիսքի, ընդհուպ` Եւրոպայի խորհրդի կողմից սահմանուած խաղի կանոններից դուրս գործ ձեռնարկելու մեղադրանքի տակ մտնելու գնով, երբ միակ նպատակը Քոչարեանին բանտում պահելն է եւ` այնպիսի դատական իշխանութիւն ձեւաւորելը, որ այլեւս այդ խնդիրը չունենաս, կարծում եմ` կշիռքի միւս նժարին համարժէք բան պիտի ունենաս, որ խախտումդ ինչ-որ ձեւով արդարացնի ձեռքբերումդ:

– Եւրոպայի խորհուրդը, Վենետիկի յանձնաժողովը, կարծես, մտահոգուած չեն իրենց` սահմանափակ տարածման համար ընդունուած փաստաթղթի «արտահոսքից» հարցում:

– Ինձ թւում է ինչ-որ բաներ իրենք ձեռնարկում են, պարզապէս այդքան ցաւագին չեն ընդունում, որովհետեւ մտածում են` շատ լաւ փաստաթուղթ է, որում քննարկուած հարցերը գուցէ ծառայողական կամ սահմանափակ շրջանակի մարդկանց պէտք է հասանելի լինէր, բայց եւրոպացիները երբ փաստաթուղթ են հրապարակում, նրանք չեն փորձում ջղագար քայլեր ձեռնարկել եւ թշնամիներ փնտռել, հետախոյզներ եւ լրտեսներ իրենց շարքերում գտնել, ուղղակի ընդունում են, որ փաստաթուղթը եղել է, եւ եթէ ինչ-որ մէկը ծառայողական բացթողում, անփութութիւն, չարամտութիւն է թոյլ տուել, ինքն իր պատիժը զուտ ծառայողական առումով կը ստանայ: Մինչդեռ Հայաստանի իշխանութիւնների դրսեւորած ջղագար արձագանգը, պատուէրով գործող հասարակական կազմակերպութիւնների ջղագարութիւնը ցոյց է տալիս, որ, բացի փաստաթղթի դասակարգուածութեան խախտումից, իրենց համար անցանկալի քաղաքական հետեւանքներ ունի այս հրապարակայնացումը` հեղինակութեան վրայ ազդող: Ստացւում է, որ երբ փորձում էին օրէնսդիր, գործադիր իշխանութիւնները վերցնելուց յետոյ բոլոր ճիշդ եւ սխալ միջոցներով իրենց 100 տոկոս վերահսկողութեան տակ վերցնել դատական իշխանութիւնը, եւրոպացիներն ասում են` տղե՛րք, խաղի կանոնները խախտում էք: Շատ լուրջ դեղին քարտ է ցոյց տրուել Հայաստանի իշխանութիւններին, եւ սրանից է նրանց ջղագար հակազդեցութիւնը:

– Ակնարկեցիք հետեւանքների մասին, ինչի՞ մասին է խօսքը, բարդութիւննե՞ր կը լինեն Եւրոպայից ֆինանսաւորում ստանալու հարցում` կապուած դատաիրաւական բարեփոխումների իրականացման հետ:

– Դաշնակցութեան կողմից հնչեցուած կոչը մէկ անգամ եւս պէտք է հնչեցուի, որովհետեւ այն դիրքորոշումը, թէ` եւրոպացիներն ո՞վ են, որ միջամտեն մեր ներքին գործերին, Եւրոպան ի՞նչ գործ ունի, թէ մենք ի՛նչ ենք անում, ո՛նց ենք անում, մենք մեր տանն իրավիճակ ենք ուզում փոխել, քանի որ դատական իշխանութիւնը մեզ խանգարում է` հասնելու մեր քաղաքական նպատակներին, եւ ոչ ոք իրաւունք չունի մեզ խանգարելու սրա իրականացման հարցում, մանկամիտ եւ անլուրջ մօտեցում է: Եւ Եւրոպայի խորհրդի, Վենետիկի յանձնաժողովի դիրքորոշումը ազդանշան է` եթէ այսպէս շարունակէք, ուղղակի կը խախտէք ձեր պարտաւորութիւնները, դուրս կը դնէք Եւրոպայի խորհրդում ընդունուած խաղի կանոններից, որը կ՛ունենայ յստակ հետեւանքներ: Թէ ինչպիսի՛ հետեւանքներ կը լինեն` պատժամիջոցներ, անդամութեան որոշ սահմանափակումներ, չեմ կարող ասել, բայց որ հետեւանքներ կը լինեն, սա  յստակ է:

Անհաւատալի, անսպասելի էր մահուանդ լուրը բոլորին համար: Ոչ ոք հաւատաց, թիւրիմացութիւն կարծուեցաւ, մանաւանդ որ կը յաջորդէր հօրդ կորուստին` հազիւ տասը օրուան տարբերութեամբ:

Տակաւին բոլորս կը յիշենք, ցաւակցութիւններու ընթացքին, երբ վիշտդ զսպելով` աշխուժ ձեւով կը պատմէիր հօրդ` Սարգիս Տեմիրճեանի վաստակին մասին` իբրեւ ֆութպոլի իրաւարարի, որ «Կինես»-ի մրցանիշներու մէջ յիշատակուած էր որպէս միջազգային իրաւարարներու ֆետերասիոնին ամէնէն շատ մրցումի մասնակցած անդամ:

Տոքթ Անդրանիկ Տեմիրճեանը ծնած էր Պէյրութ, 1961-ին: Հասակ առնելով Յովակիմեան Մանուկեան երկրորդական վարժարանի կրթական օճախին մէջ, ան տպաւորած էր իր ընկերասիրութեամբ, ժրաջան աշխատանքով եւ լաւագոյնի ձգտումով` մշտական ձեւով ապահովելով պատուոյ ցանկի առաջատար ուսանողի դիրքը:

Ան բարձրագոյն ուսումը շարունակեց Երեւանի բժշկական համալսարանին մէջ, զոր աւարտեց 1986 ին, որմէ ետք մասնագիտացաւ` որպէս ընդհանուր վիրաբուժ 1990-ին: Սէր ու յարգանք կը վայելէր բժշկական անձնակազմի եւ ուսուցիչներու կողմէ, որոնց հետ իր կապը միշտ եղած էր ամուր եւ յարատեւ: Ան կանուխէն տպաւորուած էր վիրաբուժութեան հանդէպ իր հետաքրքրութեամբ եւ ընդունակութեամբ: Տակաւին հինգերորդ տարուան ուսանող` ան արդէն ձեռնհասօրէն գործողութիւն կը կատարէր:

Վերադառնալով Պէյրութ, ան գործեց տարբեր հիւանդանոցներու մէջ` ձգտելով կատարել իր առաւելագոյնը եւ տալ իր լաւագոյնը` հիւանդներու բուժման եւ կազդուրման համար, որուն համար սիրուած եւ յարգուած էր բոլորին կողմէ:

Ան գործեց ՀԲԸՄ-ի մէջ հետագային դառնալով վեթերան անդամ: Ան մաս կազմեց Պախչէի հայրենակցական միութեան` ստանձնելով փոխատենապետութիւնը:

Լիբանանահայ բժշկական միութեան մէջ տպաւորած էր իր զուարթախոհութեամբ, որմով կը շպարէր իր տեսակէտները: Ան առաջին մասնակիցներէն էր «Էյ.Թի.Էն.» հայկական կայանին միութեան կողմէ կազմակերպուած բժշկական յայտագիրին: Ամէնէն յատկանշականն էր Բժշկական սենտիքայի վերջին ընտրութիւնները, երբ վարչութիւնը անպատեհ զգացած էր իրեն հետ կապուիլը, որովհետեւ թուականը կը զուգադիպէր ցաւակցութիւններու յաջորդ օրուան: Որքան մեծ եղաւ մեր զարմանքը եւ համարումը, երբ ան մասնակցեցաւ ընտրութեան` զօրակցելու համար միութեան թեկնածուին:

Տոքթ. Անդրանիկ Տեմիրճեանը իր մէջ կը մարմնաւորէր հոգատար բժիշկի, ընտանիքի համար նուիրուող հօր կերպարը:

Սիրելի՛ Անդրանիկ, քու ժպիտովդ եւ խելացի խօսքերովդ շահած էիր բոլորին յարգանքը ,քու ժրաջան աշխատանքովդ բարձր պահած էիր հայ բժիշկի բարձր կոչումը:

Ափսո՜ս, շա՛տ շուտ կորսնցուցինք քեզ:

Մեր սրտազգաց ցաւակցութիւնները կողակիցիդ` Տիանային  եւ զաւակներուդ` Յովհաննէսին ու Դալարին:

Բարո՛վ երթաս, յիշատակդ անմար կը մնայ քու սիրելիներուդ մէջ, քու ժպիտդ՛ անմոռանալի: Հողը թեթեւ գայ վրադ, սիրելի տոքթոր Անդրանիկ Տեմիրճեան:

ԼԻԲԱՆԱՆԱՀԱՅ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆ

ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ Կ.

Խոցուած էր, լոյսն եւ ուրախութիւնը` մանկական ուրախութիւնը փնտռել-տեսնելու նոյնինքն իղձին, այրած ըլլալով…

Խոցուած էր ծայրայեղ թշուառութեան արհաւիրքներէն, յամեցող մանկական բարիքները չտեսած ըլլալու ոտնակոխուած իղձէն, այրող իր սրտէն…

Երեխայական կեանք մըն իսկ երեւակայելու լիութենէն լրիւ զրկուած ըլլալէն…

Ու շատ շուտով «մեծցած», «հասունցած» ըլլալու չքմեղանքով մը պարուրուած ըլլալով` իր լաւագոյնը ամբողջ հոգիով նուիրեց սնուցած ու ճանչցած իր ժողովուրդին…

Հոն ճառագայթիլ փորձեց. հոն արիւնելով ու ապա ընդարձակուելով` մշտանորոգ վաստակով մը, «խորհրդանիշ»-ը դարձաւ սփիւռքի մեր մամուլին մէկուն` «Ազատ Օր»-ին:

Մեծ հաւատարմութեամբ, անդուլ ճգնութիւն-տքնութեամբ մը ընկերացաւ անոր, ու իր պաշտամունքին, գուրգուրանքին առարկան դարձնելով զայն, ան ալ իր կարգին, անցեալին անոր ծառայող «սուրբերու հոյլին»` Վազգէնին, Ահարոնին, Արմէնին բազմահրաշ բարեմասնութիւններէն մեծապէս պատուաստուած` շարունակեց երթն անոնց առաքելատիպ…

Հաւանաբար այս հոգեվիճակին ծնունդ տուող ու զայն պատրաստող պատճառներէն մէկն ալ վստահաբար վիպապաշտ պատկերացումն է, որ երջանկութեան հաւանաբար կը հասցնէ տառապելով միայն:

Հրապարակագրութիւնը ինքնին հրապարակագրողներուն հոգեկան կլիմային մէկ անբաժան մասնիկն է դարձած` որպէս անխուսափելի ու հաստատ` սիրոյ առթած ֆիզիքական ու բազում չարչարանք-տառապանքներուն ազդակ, եւ որ սակայն երբեք չէ խոստովանուած:

«Հերոսական» այս պատկերացումին մէջ շատ անգամ կը զուգադիպի նաեւ արտաքին կարծր կերպարի մը ծնունդ տուող պատճառաբանելի երեւոյթը:

Ընդհանրապէս, այդ կարծր դիմագիծի պահպանումը շատ անգամ կը վերածուի մտասեւեռումի նաեւ:

Հոս, ընդհանրական «խորք» տուող պարագայի յիշատակումով ես պարտք կը զգամ անվիճելի բացառութիւն կազմող Յովսէփի պարագային, ճիշդ հակառակը շտապել ըսելու` պնդելով անոր հաստատ «ժպտերես» ու «զուարճախօսական» վերաբերումներուն, ինչ որ վստահաբար «իր անզիջող» դիմագիծին տարբեր շեշտաւորում տալու իր բացառիկ առաւելութիւնն ալ էր անվերապահօրէն… զոր շատ ալ զարմանալի չեմ գտներ, որովհետեւ իր արժանապատուութեամբ ու հետեւողականութեամբ հիմնաւորուած վերաբերումներն ու վարուելու կերպը ընդհանրապէս իր այս դիմագիծի ներկայութեամբ կ՛արդարացուէին:

Հաւանաբար` մարդկային քողարկուած փխրուն աշխարհէ մը թելադրուած եւ կամ ալ վիպապաշտ մօտեցումով մը հոգեկան ու զգացական ապրումներէ ու արժէքներէ առաջնորդուած, որ ընդհանրապէս մարդ արարածը կը փնտռէ սորվիլ ուզելու համար:

Ներգործօն ու ազդող. հետեւանք ունեցող ազդակի մը վերածուելու իր նախանձախնդրութենէն թելադրուած ու իր անվերջ ասպարէզի սահմաններէն ներս կը փորձէր մասնակից կամ մասնակցութիւններու տիպարի մը վերածուիլ, որ զոհաբերութեան հասնող աներեւակայելի աշխատունակութեամբ մը ու տքնաջանութեամբ մը առլի` կ՛ապրէր մէկ սկիզբէն, իր ըսածը, գրածը, արարքներուն նախապատճառ իր յուզումը` շատ խիստ, գերազանցիկ:

Յովսէփին հանդէպ ունեցած մեր խոր համոզումը, համարումը կը ստիպէ մեզ այսօր բարձրաձայն խոստովանելու, որ ան հայ մամուլի խնկարկու «ծառան» դարձաւ ու բոլորովին անաղարտ անկեղծութեամբ մը սոյն բնագաւառին մէջ գլխիվայր նետուելու ու միաժամանակ խոհն ու ապրումը  իրենց ամբողջ մերկութեամբ աղաղակելու ցնորական ա՛յն հրամայականներուն, որոնք երբեք հանգիստ չձգեցին իր հողեղէն անօթին մէջ:

Միշտ ալ չի պատահիր, որ հրապարակագիր-լրագրողի մը շատ սիրելի բանի մը խօսի ու, սիրելիին հմայքը աւելցնելով սիրելի մնաց իր կարգին, կամ ալ` երգէ խռովիչ բան մը, ու խռովիչին նոր շեշտ մը ընծայելով` նոյնքան խռովիչ մնայ իր հերթին, իր կարգին:

Օրինակ, զինք խռովիչ ու տագնապեցնող հարցը,  որ կու գար վերջերս մեզի փոխանցելու իր գրած ու հրատարակած գիրքէն` «Սիրային զրոյց Երեւանի հետ», քաղուած` «թէ անցնող 2800 տարիներուն ու նոր 27 տարիներուն ընթացքին ի՞նչ քայլեր առինք մեր ժողովուրդի միասնականութեան զարկ տալու համար», ու նոյնքան խռովիչ օրինակով մը կը փորձէ այդ հարցին պատասխանը գտնել ըսելով` «Շատեր հարց կու տան, թէ ինչո՞ւ Երեւանը տարբեր է մնացեալ երկրէն, եւ կամ ալ Աբովեան փողոցէն երկուքուկէս քայլ անդին մարդիկ կիսաքաղց կրնան ըլլալ, մինչ նոյն Աբովեանին վրայ ուրիշներ կը դժուարանան ընտրելու իրենց փիցցայի տեսակներու առատութիւնը:

Ըստ իր հարցադրումին… «Վաղուան Հայաստանը կրնա՞յ ստեղծուիլ այսպիսի խախուտ ընկերային կառոյցներու վրայ»:

Այսպէս կը շարունակէր զարնուիլ «յաւերժական» բանի մը եւ յաւերժականի ոգեղէն նոր տրոփ մը պարգեւելով` կը նուաճէր այլոց համարումը:

Յովսէփը միաժամանակ կը զգար սիրելիին, խռովիչին ու յաւերժականին զուգահեռ, անոր ներուժ գեղեցկութիւնները, մոգութիւնը փառքը ու կը սփռէր անոնց վրայ խանդակաթօրէն ու երկիւղածօրէն իր հոգիին շռայլած բանաստեղծութիւնը:

Անզուգական կը դառնար ան, երբ կը խօսէր մանաւանդ Հայաստանի եւ անոր հրաշափա՜ռ խորհուրդին մասին, երբ կը փորձէր Մասեաց վրայ աժդահարներ բարձրացնել ու պատգամներ որոտալ տալ անոնց:

Կը քնարերգէր հայոց լեզուն ու սէրը` ժողովուրդին հանդէպ: Ու շարունակելով` պիտի ըսէինք ու պիտի շարունակէինք ըսել, որ ոչ ոք Յովսէփի մթնոլորտէն դուրս կրնար գալ, երբ ան կը բանար «վարք հերոսացը» եւ երեւակայութեան իր պաստառին վրայ կը դիտէր ու լրիւ կերպով կը փոխանցէր մեր յեղափոխութեան քաջերը, կամ ալ երբ «կ’արտասանէր» ներքին Հայաստաններ կառուցած «լուսաւորչեան սուրբերուն եւ հեթանոս քուրմերուն անունները` աստուածարեալ վարդապետէն մինչեւ Նարեկացին: «Հեթանոս, արու, արքայական Հայաստանի մը գիւտը ըրած Վարուժանէն մինչեւ առողջ զօրութեան մը» տէր Սիամանթոն ու Զարդարեանէն մինչեւ ստեղծագործական կիրքով մը վարարած Օշականը: Ու այդ մեծ հովերով ալեկոծ արիւն ու այդ իսկ տեսիլքներով ողողուած ու արիւնախռնուած որպէս խառնուածք` մեկնեցաւ պիտի ըսենք մեր կարգին:

Այո՛, մեկնեցաւ իր էակից շնորհներով լի մարդոց երթալ հանդիպելու համար:

Խումբէ մը, հաւաքականութենէ մը կամ ալ կուսակցութենէ մը ներս շատ մը տարբեր հակումներ ունեցողներն եւս էակից են:

Հոն եւս շատ ընելիք ունի Յովսէփը… ե՛րթդ բարի, ընկե՛ր:

ՄԱՆՆԻԿ ՊԷՕՐԵՔՃԵԱՆ-ԱՇՐԵԱՆ

Մահու եւ կենաց հարցականները, որոնք յաճախ կը զբաղեցնեն մարդկային ուղեղը, կարծես ներխուժեցին յանկարծ մտքիս մէջ, երբ տեղեկացայ ընկ. Յովսէփի վաղաժամ մահուան գոյժը:

Մարդ արարածս, ըլլայ ան հաւատացեալ քրիստոնեայ, անաստուած կամ այլ կրօնի պատկանող, միշտ ալ գիտակցօրէն կամ նոյնիսկ իր ենթագիտակցութեան մէջ, զգալով իր մարդկային էութեան սահմանափակ իրողութիւնը, կը փորձէ ըմբռնել կեանքի իմաստը եւ ըստ այնմ ընտրել երկրային իր ճանապարհը:

Ինչպէս կ՛ըսէ Նիքոս Քազանծաքիս` «Կու գանք մութ անդունդէ մը եւ կը յանգինք մութ անդունդի: Միջանկեալ լուսաւոր շրջանը կը կոչուի կեանք: Այդ շրջանին երկու ուղղութիւններ իրարու դէմ կը պայքարին`

– առաջինը` դէպի ստեղծագործ կեանք ու յաւերժութիւն,

– երկրորդը, նիւթեղէնին կառչելով, դէպի քայքայում ու մահ»:

Մեր հանգուցեալ ընկերոջ կորուստի վիշտը մասամբ թերեւս մեղմացնող իրողութիւն է, դժուարին, բայց դէպի յաւերժութիւն առաջնորդող առաջին ուղիին հետեւելու իր ընտրանքը:

Բոլոր զինք ճանչցողները նկատած են, որ ընկ. Յովսէփը տեսլական ունեցող եւ գործնականին ընդմէջէն անոր իրագործման համար անխոնջ պայքարողներու փաղանգին կը պատկանէր: Այս մասին արդէն գրուած է, ու վստահաբար տակաւին լոյս պիտի տեսնեն այլ գրութիւններ եւս` իր ազգանուէր ծառայութեան հետ առնչուած:

Ես պարզապէս, որոշ յատկանշական յուշերու ընդմէջէն, պիտի փորձեմ յարգանքի համեստ տուրք մը մատուցել նուիրեալ ընկերոջ մը յիշատակին:

Առիթը չէի ունեցած զինք կանուխէն ճանչնալու, հաստատուած ըլլալով, 1966-ին ամուսնութենէս ետք, հիւսիսային Յունաստանի Քաւալա քաղաքը:

Մեր գործակցութիւնը սկիզբ առաւ 80-ական թուականներուն, երբ արդէն ընտրուած էի Թեմական ժողովի առաջին կին պատգամաւորը (այսօր` երեսփոխան) եւ ստանձնած էի նաեւ «Ազատ Օր»-ի Քաւալայի թղթակիցի պաշտօնը: Յաճախակի թղթակցութիւններով, երբեմն ալ յօդուածներով կը ջանայի աշխուժ պահել մեր համայնքը եւ կեդրոնին հետ կապը:

Ընկեր Յովսէփը իր փորձառութեամբ ու բծախնդրութեամբ, երկա՜ր տարիներ մեր շրջանի փոքրաթիւ գաղութներուն կողքին գտնուեցաւ` առանց երբեք անտեսելու նահանջը մերժող եւ ազգային գոյատեւման համար ճակատագրէն անդին պայքարող մեր համայնքները, ներառելով զանոնք, իրենց պայծառ անցեալով եւս, «Ազատ Օր»-ի բացառիկ թիւերուն ուսումնասիրութեանց շարքին:

Խմբագրի իր պաշտօնին զուգահեռ, իբրեւ Համազգայինի Շրջանային վարչութեան ատենապետ, տեղական մարմիններու հետ գործակցաբար, յաջողած է ապահովել երգչախումբի եւ պարախումբի մասնակցութիւնը մեր շրջանի կարեւոր ձեռնարկներու պարագային, ինչպէս` ապրիլեան յուշատօներու:

Անմոռանալի պիտի մնան յատկապէս, ոչ միայն մեզ համար, այլ նաեւ` յոյն հասարակութեան համար, 2001-ին Քրիստոնէութեան 1700-ամեակի փառաշուք տօնակատարութիւնները Քաւալայի եւ Քսանթիի մէջ երգչախումբի, իսկ Քոմոթինիի եւ Ալեքսանդրուփոլիսի մէջ պարախումբի ելոյթներով:

Յստակ կը յիշեմ կազմակերպչական կարգապահութիւնը, բայց եւ մեր ընկերոջ հայրական կամ եղբայրական գուրգուրոտ վերաբերումը` բոլոր երիտասարդներուն հանդէպ:

Յիշողութեան արժանի է նաեւ մեր հանդիպումը Սերրեսի մէջ` յատուկ առաքելութեամբ:

Ընկեր Յովսէփի նախաձեռնութեամբ դարձեալ, լուսահոգի ընկ. Վահէ Աւետիսեանին հետ, իբրեւ Ազգային վարչութեան հիւսիսային Յունաստանի ներկայացուցիչներ, ներկայ գտնուեցանք Համազգայինի «Պարոյր Սեւակ» մասնաճիւղի անդամական հաւաքոյթի մը. երեքս ալ, մեր պաշտօններու հանգամանքով, խօսեցանք արտագաղթի պատճառով Սերրես հաստատուած մեր հայրենակիցներուն` շեշտելով սփիւռքի մէջ ազգապահպանման անհրաժեշտութիւնը` միասնական ճիգերով եւ Համազգայինի լուրջ դերը այդ ծիրէն ներս:

Ընկեր Յովսէփ, ամէն անգամ որ կը ստանձնէր պատասխանատուութիւն մը, կը մշակէր նպատակասլաց ծրագիրներ եւ անոնց իրագործման կը ձգտէր` փոխանցելով գործակցութեան իր վարակիչ ստեղծագործ աշխուժ ոգին: Յաճախ, երբ կ՛ըսէի իրեն` «երիտասարդները ոգեշնչող խօսքի կարիքը ունին», կ՛ոգեւորուէր: Իր սիրելի արտայայտութիւնն էր, եւ ինք միշտ պատրաստ էր իր ներդրումը ունենալու այդ ուղղութեամբ:

Զանազան առիթներով մեր գործակցութենէն ունեցած տպաւորութիւններէս վերջինը պիտի մնայ միշտ յուզիչ զգայնութեամբ յիշողութեանս մէջ:

Հայաստան-սփիւռք 2017-ի 6-րդ համաժողովին էր, երբ մեր պաշտելի հայրենիքի մայրաքաղաք Երեւանի մէջ մասնակից դարձանք ժողովներու, զրոյցներու, ազգային սրբավայրերու այցելութիւններու, տպաւորիչ համերգներու: Նոյն պանդոկին մէջ ըլլալով` ամէն վայրկեան կը զգայի ընկ. Յովսէփին եւ իր կողակից սիրելի ընկերուհի Մայտային բացառիկ ընկերական ու մարդկային ուշադրութիւնը:

Վերջապէս, երբ իրենք որոշած էին մասնակցիլ դէպի պատմական Հայաստան կազմակերպուած ճամբորդութեան մը, երբեք պիտի չմոռնամ լուսահոգի ընկերոջս պնդումները` իրենց ընկերակցելու, մինչեւ վերջին պահը. «Գիտեմ, որ շատ կը փափաքիս կոխել մեր պատմական հայրենիքի սուրբ հողերը: Եկուր` «այո՛» ըսէ ընկերուհի Մաննիկ, մենք կողքիդ ենք»:

«Շնորհակալ եմ շատ, ընկ. Յովսէփ, ցաւօք սրտի, հոգիս յօժար է, բայց մարմինս տկար», պատասխանեցի:

Ինք, սակայն, իր «Պատմական Հայաստանի աւանդներու հետքերով» գրքոյկով ոչ միայն զիս, այլ բոլոր ընթերցողները մասնակից դարձուց ամէն հայու համար բաղձալի այդ ուխտագնացութեան: Առաջնորդելով մեզ քայլ առ քայլ անցեալի ու ներկայի իրավիճակին պատմական բծախնդիր ուսումնասիրութեամբ մը` կարծես տարաւ բոլորս իրեն հետ, թէկուզ` մտքով ու հոգւով:

Ճիշդ այդպէս ալ մեր մտքերուն ու հոգիներուն մէջ պիտի մնայ յաւերժութեան ուղին ընտրած ընկ. Յովսէփի յիշատակը:

Յաւիտենական հանգիստ` իր հոգւոյն, խորին վշտակցութիւններ եւ Սուրբ Հոգւոյ մխիթարութիւն` իր հարազատներուն:

Թաղուեցաւ թէեւ իր անշունչ մարմինը, բայց ինք իր զգալի բացակայութեամբ պիտի ըլլայ միշտ մնայուն ներկայ աշխարհիկ կեանքը իմաստաւորող տեսլապաշտ ծառայասիրութեան` իբրեւ օրինակ նոր սերունդներուն:

ՍԻՐՈՒՆ ՍԻՍԵՌԵԱՆ-ՀԱՃԷԹԵԱՆ

– Չէ՛, չեղաւ, չէ՛, այս անգամ չյարգեցիր խոստումդ: Ո՞ւր է երրորդ գիրքդ: Դուն առհասարակ քու խօսքիդ տէրն էիր միշտ, իսկ գործերդ` գրաւականը քու խօսքերուդ:

Ես կը սպասէի քու երրորդ գիրքիդ ու հետաքրքրուած էի, թէ ի՛նչ պիտի ըլլար այս անգամ քեզ մտահոգող թեման: Հայութեամբ տրոփող սիրտդ իր սլաքը վստահաբար պիտի դնէր ներկայ հայկական հասարակական կեանքի մտահոգութիւններուն եւ դժուարութիւններուն վրայ:

– Այո՛, վստահ էի, որ այդպէս պիտի ըլլար, որովհետեւ դուն ամբողջ կեանքդ ապրեցար քու ազգիդ ու անոր զաւակներուն համար` զոհելով քու նուիրական ժամերդ:

Յունաստան այցելութեանս ընթացքին ինծի համար հոգի ու շունչ կը դառնար յաճախ ձեռքիս տակ իմ գործիս բերմամբ ճանչցուած ստորագրութիւնը: Յովսէփ Պարազեան` պատկառելի անձնաւորութիւն մը, որ իր աներեւակայելի աշխուժութեամբ կու գար բնորոշելու իր բազմաշնորհ նկարագիրը:

Ուրախ մարդ մը ու պատասխանատու անձնաւորութիւն մը, որ չի խնայեր որեւէ ճիգ` իրեն տրուած պաշտօնին նկատմամբ: Թափանցիկ էր իր հոգին` իր դժուար մանկութեան ու անցեալի օրերուն նման:

Հակառակ շատ մը դժուարութիւններ ճաշակած ըլլալուն` իր հոգին մնացած էր սրտամօտ ու ծառայասէր: Բծախնդիր էր ու առատաձեռն հոգւով իր գիտցածն ու տեսածը անպատճառ պիտի ծանօթացնէր ինծի ալ: Աթէնք այցելութեանս ընթացքին չմնաց շրջան մը, որուն անգիտակ մնայի` Բիրէա նաւահանգիստէն մինչեւ Լիքավիթոս բարձունքը, շնորհիւ Յովսէփին: Ահա անշահախնդիր անձ մը, որուն ճակատին կը կարդայի իր անսակարկ նուիրուածութիւն` իր ազգին, կուսակցութեան ու թերթին: Իր բոլոր ճիգերը այդ մէկը ցոյց կու տային, ինչ որ այս օրերուն առհասարակ կը պակսի մեր ընկերային-հասարակական կեանքին մէջ:

Ասիկա իր մաքուր նկարագրի տէր անձ ըլլալուն կը պարտէր: Իսկական գաղափարական մաքուր մարդն էր ընկեր Յովսէփ Պարազեանը, որ տուած էր իր ամէնէն լաւ կարողութիւնները իր ազգին եւ յունահայ գաղութին:

Երկար տարիներ «Ազատ Օր»-ի խմբագիրը տքնաջան աշխատանքով լուսաւորեց յունահայ գաղութի իմացական հետաքրքրութիւնները` զանոնք տեղեակ պահելով ազգային ու համազգային բոլոր տագնապներուն: Եղաւ բոլորին համար բարի օրինակ մը` ծառայելու ազգային զանազան կառոյցներուն, ուր ամէն տեղ դրած էր իր ծաղկող մատը:

Սիրելի՛ ընկեր Յովսէփ,

Շրջապատդ շատ ուրախ էր քու ներկայութեամբ, որովհետեւ մէկը չէիր ուզեր նեղացնել եւ ճկուն գործունէութեամբդ վարժ էիր ամէն դեր վերցնելու` տեղին եւ ժամանակին համաձայն:

Իսկապէս մահուանդ բօթը շատ դժուար էր ընդունիլ: Չէի կրնար հաւատալ, որ այսքան կենսունակ անձնաւորութիւն մը կրնար յանկարծ լռել, երբ դեռ շատ բան ունէր տալիք:

Կեանքի դաւերէն մէկն ալ` այս չսպասուած մահը, որ կու գայ անժամանակ, երբ դեռ պատրաստ չենք զինք ընդունելու:

Յիշատակդ անթառամ պիտի մնայ քեզ իսկապէս ճանչցողներու հոգիներուն մէջ:

Թող այս քանի մը տողերը վերջին երթաս բարովը ըլլան քեզի, ազնիւ ու մեծհոգի ընկե՛ր Յովսէփ:

Ամենայնդէպս դուն պէտք է վստահ ըլլաս, որ քու դրած մատնահետքերդ պիտի ծաղկին քու շրջապատիդ մէջ, ուր տքնեցար լաւ սերունդ մը պատրաստելու համար` քու օրինակիդ հետեւող:

ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ

Քառասուն օրեր անցան առանց Յովսէփի…

Դժուար եղան այս քառասուն օրերը: Ինչպէս անձիս, նոյնպէս իր մտերմութեան մէջ եղած շատերուն համար դժուար պիտի ըլլայ երկար ժամանակ, որ վարժուին առանց Յովսէփի ժողովական միջավայրին թէ ընկերական կամ կենցաղային հանդիպումներուն, որոնք նոյն «համը» պիտի չունենան երբեք, ինչպէս որ կ’ունենային անոնք, երբ ներկայ էր ինք:

Ամէն անգամ որ երէկի մտերիմները կամ գործակիցները քով-քովի գան, անպայման պիտի զրուցեն անոր բացակայութեան հետ եւ զինք պիտի վերակենդանացնեն յուշերու ճամբով:

Զարմանալի է Նախախնամութեան տնօրինումը: Հրաշք-կեանքի պարգեւին հետ եւ թերեւս այդ պարգեւին շարունակականութեան համար իսկ Նախախնամութիւնը կենդանական աշխարհին վիճակած է նաեւ մահ-«պատիժ»-ը, որուն անխուսափելի իրականութեան հետ չէ կրցած հաշտուիլ մարդ արարածը, հակառակ որ այդ տխուր իրականութիւնը ընկերացած է իրեն շատ հինէն` ի սկզբանէ իր գոյութեան: Չէ հաշտուած եւ միշտ ցնցուած է ան սիրելի դէմքի մը կորուստին դիմաց:

Սիրեցեալն Յովսէփին հասած անողոք ու մահացու հարուածէն ցնցուեցաւ ամբողջ յունահայ գաղութը, նաեւ ցնցուեցան բոլոր անոնք, հայ թէ յոյն, որ ճանչցած էին զինք: Մահը ափսոսացին նոյնիսկ անոնք, որոնք թէեւ անձնապէս չէին տեսած ու ճանչցած զինք, բայց լսած էին Յովսէփին անունը եւ տեղեակ` անոր ծաւալած խմբագրական, յօդուածագրական, գրական, մշակութային, միութենական, կուսակցական ու քաղաքական բազմաճիւղ գործունէութեան: Կարելի է պատկերացնել ուրեմն, թէ որքան խորունկ եղած պիտի ըլլայ ցնցումը իր հարազատներուն, կնոջը` Մայտային, դուստրերուն ու քրոջը` Արմիկին, Լոռիին, Ռեբեկային, միւսներուն: Նաեւ` անոնց, որոնք ապրած են իր մտերմութիւնը, գործած են միասին, ազգին հոգերովը տագնապած են միասին, ջերմիկ մթնոլորտի մէջ զբօսնած են միասին, գրեթէ ամէն օր փնտռած են իրարու ներկայութիւնը…

Չսպասուած ու ահռելի հարուածին ազդեցութեանը տակ մեզ խեղդող յուզումէն այսքան օրեր անցած ըլլալով` հիմա կը կարողանանք զսպել ինքզինքնիս եւ իբրեւ վկայութիւն` երկու խօսք ըսել սիրեցեալն Յովսէփի` անխո՛նջ գործիչին եւ անյուսահա՛տ պայքարողի յիշատակին:

Կրկնենք տարրական ճշմարտութիւնը, թէ` «մահէն առաջ կ՛ապրէր ան…»:

Մինչեւ վերջին օրը կ՛ապրէր ան յունահայ օճախին ու ազգին հոգերով, կ՛ապրէր հաւատարմութեամբը իր գաղափարին, կ՛ապրէր ազգային արժէքներու եւ աւանդութեանց կառչածութեամբ, զոհաբերութեան պատրաստակամութեամբ, կ՛ապրէր աշխատանքի մէջ չտկարացող եռանդով եւ իբրեւ ընտանիքի տէր` հայրական հոգածութեամբ:

– Հիւանդատար ինքնաշարժին մէջ կը փորձեմ հանգստացնել զինք, թէ կը հեռախօսեմ Համազգայինի վարչականներուն, որ նոյն իրիկուան համար որոշուած ժողովական հանդիպումը կը յետաձգուի: Յովսէփս վերջին ճիգով մը կ’արգիլէ ինծի այդ հեռախօսը: Կը հաւատայ, թէ բժշկական նախնական քննութենէ ու միջամտութենէ մը ետք պիտի վերադառնայ ու հասնի ժողովին: «Ընելիք գործեր կան, որ անպայման պէտք է կատարուին…»: Իր կինն է` Մայտան, որ կը յայտնէ, թէ հիւանդատարին մէջ վերջնական ուշաթափումէ- զգայազուրկ ըլլալէ առաջ ամուսնոյն վերջին խօսքը եղած է անիկա. «Ընելիք գործեր կան…»: Յովսէ՛փը… միշտ ընելիք գործեր ունեցող:

Ի՞նչ ընենք, այսպէս է տնօրինումը: Կեանք կոչուած հրաշքէն ետք դաժան մահն է, որ ամէն ինչ կ՛անէացնէ եւ մեզի կը թողու անդարձ մեկնողին գործն ու բարեմասնութիւնները միայն:

Յովսէ՜փը եւ իր բարեմասնութիւնները: Այնքա՜ն շատ են անոնք:

Նախակրթարանի ու Ճեմարանի հայակրթութեամբ դրոշմուած` «անուղղելի» ու գլխագիր ՀԱՅՆ էր Յովսէփը, ջերմեռա՛նդ, աւանդապա՛հ, աշխատունա՛կ: Իբրեւ կուսակցական` գաղափարի զինուոր մը` հաստատուն ու անզիջող: Երիտասարդ հասակին` իբրեւ տողաշարի պաշտօնեայ, մէկ անդամը դարձաւ «Ազատ Օր»-ի ընտանիքին եւ անկէ դուրս եկաւ խմբագրապետի հանգամանքով այն տարիքին, երբ մարդիկ հանգստեան կը կոչուին: «Դուրս եկաւ»-ը եւ «հանգստեան կը կոչուին»-ը պարզապէս ըսելու ձեւեր են, որ երբե՛ք չպատշաճեցան Յովսէփին: Ան երբեք «դուրս չեկաւ» «Ազատ Օր»-էն եւ ինքզինք հանգստեան չկոչեց: Միշտ ապրեցաւ «Ազատ Օր»-ով այնպէս, ինչպէս ապրած էր աւելի քան քառասուն տարի:

Կը մտաբերեմ «Ազատ Օր»-ի հին` 1965-75ական թուականները: Երկու-երեք սենեակի տարածքով փոքր ու մութ ստորերկրեայ վայր մը, ուր հասնելու համար քանի մը աստիճան պէտք էր իջնել: Հոն զետեղուած էին թէ՛ տպագրական մեքենան, թէ՛ գրաշարներու համար մեծ սեղանը` իրեն յատուկ կազմածներով եւ թէ՛ խմբագրի գրասեղանը: Այդ վայրին մէջն էր, որ լոյս կը տեսնէր օրաթերթը: Անձրեւոտ օրերուն յաճախ անիկա ջուրով կ՛ողողուէր, եւ անձնակազմը կը լծուէր վայրը ջրազերծելու աշխատանքին: Գործի սկսելու տհաճ միջավայր մը` յատկապէս երիտասարդի մը համար… Այդ անհրապոյր միջավայրին մէջն էր, որ եղերաբախտ մեր ընկերը երիտասարդ տարիքին անքակտելի կապով կապուեցաւ «Ազատ Օր»-ին, ինչպէս որ իրմէ առաջ կապուած էին անոր Վազգէնն ու Ահարոն Ստեփանեանը…

Հետագայ տարիներուն աշխատանքի յարաբերաբար բարելաւ վիճակ մը ունեցաւ «Ազատ Օր»-ը: Հոս եւս «բարելաւ»-ը ըսելու ձեւ մըն է: Հազիւ մէկ ձեռքի մատներու վրայ հաշուըւող սակաւաթիւ անձնակազմով եւ սեփական տպարանէ զուրկ դժուար պայմաններու մէջ, օրը օրին տեղական, միջազգային ու հայկական լրատուութեամբ երկա՜ր տարիներ անխափան հրատարակուեցաւ «Ազատ Օր»-ը: Ամէն օր, առաւօտեան ճշդուած ժամերուն պէտք էր թերթը էջադրուէր, կազմուած ըլլար եւ տարուէր օտարի տպարան, որ չէր կրնար նոյնիսկ կարճ պահով մը «Ազատ Օր»-ին սպասել` իր միւս պարտաւորութիւնները անտեսելով… Օրաթերթի հեւքոտ ու մաշեցնող աշխատանքը բաւարար չեղաւ Յովսէփին գործելու եռանդը յագեցնելու համար, որով եւ ան ձեռնարկեց առանձին հատորներով «բացառիկ թիւ»-երու հրատարակութեանց: Ամէն տարեվերջի կը տքնէր յաջորդ տարուան գեղատիպ օրացոյցերու պատրաստութեան ու հրապարակման համար, ինչպէս նաեւ իր վրայ վերցուցած էր Հայ դատի թէ միութիւններու թռուցիկ-պրոշիւրները, հրաւէր-յայտագիրները պատրաստելու-տպելու պարտականութիւնը: Պատահած են օրեր, երբ ցրուիչի բացակայութեան ինք անձա՛մբ շրջած է տունէ տուն եւ կատարած` ցրւումը, որպէսզի «Ազատ Օր»-ի բարեւը չպակսի հայկական ընտանիքներէ: Հանգուցեալ մեր ընկերոջ համար կարեւոր չէր գործին բնոյթը, միա՛յն գործ ըլլար, կարեւորը գո՛րծն էր, հանրօգո՛ւտ գործը:

Հրապարակային հանդէս` տօնակատարութի՞ւն է: Յաջորդ օրն իսկ անոր արձագանգը կը տեսնուէր «Ազատ Օր»-ի մէջ` լուսանկարներով միասին: Ուշ երեկոյեան վերջացող ձեռնարկին թղթակցութիւնը ե՞րբ կը գրուէր, մանաւանդ ինչպէ՞ս ձեռք կը ձգէր լուսանկարները այն տարիներուն, երբ թուայնացման արհեստագիտութիւն չկար, դժուար չէր կռահել, թէ ի՛նքն է, Յովսէփը, որ միասին աշխատանոց երթալու «պարտադրանքին» տակ դրած է լուսանկարիչը, որպէսզի լուսանկարները տպուին ու յաջորդ օրուան «Ազատ Օր»-ին հասնին:

Ըսուած ու գրուած է արդէն, որ խմբագրական աշխատանքներու զուգահեռ ան երկար տարիներ մաս կազմած է Հայ դատի յաջորդական յանձնախումբերու եւ կեդրոնական կոմիտէներու: Եռեակ հանգամանքներու բերումով, իր գործակիցներուն հետ յաճախ շփումներ ունեցած է լրագրական, ակադեմական եւ պետական-քաղաքական շրջանակներու հետ: Նշելի ու բարացուցական է, որ խմբագրի ու հանրային գործիչի աւելի քան քառասուն տարիներու իր ծառայութեան ընթացքին չէ պատահած, որ երբեւէ «Ազատ Օր»-ի մէջ ինքզինք ցուցադրած կամ առջեւի աթոռներու վրայ գտնուած ըլլայ: Սիրեցեալը միշտ կը փորձէր չերեւիլ, լուսարձակներէ հեռու` վարագոյրի ետեւ մնալ, թէեւ չգիտցող չկար, թէ ան որքա՛ն ներդրում ունեցած է կատարուած աշխատանքներուն մէջ:

Չկար գաղութային մեծ թէ փոքր որեւէ խնդիր, որ իր տեսադաշտէն ու դատումէն դուրս մնար: Նաեւ համահայկական հարցեր կը տագնապեցնէին զինք: Լրագրական ասպարէզի մէջ թրծուած իր հոտառութեամբ կը կռահէր հաւանական «խմորումներ», ըլլալիքներ եւ եզրակացութիւններու կը յանգէր ու քիչ անգամ կը պատահէր, որ սխալէր:

Եղերաբախտ մեր ընկերը իր ներաշխարհին մէջ ստեղծած էր հայու, դաշնակցականի ու միութենական անդամի իւրայատուկ տիպար մը եւ բարձրաձայն կը պահանջէր, որ հանրային պատասխանատուութեան կոչուած ամէն անհատ նմանի ու գործէ ըստ իր ստեղծած այդ մտատիպարին, ինչ որ շատերու կողմէ ատիկա կը նկատուէր չափազանցուած ակնկալութիւն:

Գրեթէ օրընդմէջ կը կապուէինք իրարու եւ շաբաթը գէթ երկու անգամ կը ժամադրուէինք սուրճի եւ բնական է` զրոյցի: Ձմեռ-անձրեւոտ առտու մը կը հեռախօսեմ եւ` «Յովսէ՛փ, պիտի սրճե՞նք»: «Կը ներես, այսօր չեմ կրնար, արդէն ճամբայ ելած եմ դէպի Անաւիսօ, գործեր կան ըլլալիք…»: Աթէնքէն բաւական հեռու ծովափնեայ գիւղաքաղաք մըն է Անաւիսոն, ուր երբեմն «հանգիստի» կ՛երթար ան հանգստեան կոչուելէ ետք: Հանգիստի՞, այն ալ ի՜նչ հանգիստ: Տեղի բնակիչները հաստատելով հան-գուցեալ մեր ընկերոջ գործուն խառնուածքը ու աշխատելու եռանդը` իրեն վստահած էին քաղաքապետարանի մշակութային յանձնաժողովի նախագահութիւնը, որ ընտրովի պաշտօն է, եւ որ մինչեւ իր մահը վարեց ան ձեռնհասութեամբ, արդիւնաւորութեամբ, Համազգայինի ատենապետութեան պաշտօնին զուգահեռ:

Սիրեցեալն Յովսէփի ատենապետութեամբ մշակութային նորովի աշխուժացում ունեցաւ գաղութը եւ Համազգայինը նոր ոստումներ արձանագրեց:

Միութեան արխիւները պիտի վկայեն, թէ իր ատենապետութեան ժամանակաշրջանին որքա՛ն ծաւալուն եղաւ մինչ այդ գրեթէ կազմալոյծ վիճակի մատնուած Համազգային միութեան գործունէութիւնը, եւ որքան լայն շրջագիծ մը բացուեցաւ մշակութային նախաձեռնութիւններու համար… Նորանոր ծրագիրներ կ՛որոճար: Սահմանամերձ քաղաքներու` Ալեքսանտրուփոլիի, Սերեսի ու Ռոտոս կղզիի նախընթացներու նման, կը յուսար Հայաստանէն տարբեր-տարբեր քաղաքներու կամ կղզիներու մէջ հաստատուած հայրենակիցներով նոր մասնաճիւղեր եւս կազմել եւ գործունէութեան առաւել ընդարձակ դաշտ բանալ Համազգայինին առջեւ, որուն նուիրուած էր վերջին տարիներուն հոգւով ու մտքով: Բայց…

Բայց գրուած է եղեր, որ յաւէտ սիրեցեալ մեր ընկերը այսպէս, յեղակարծօրէն ուղեղային անողոք արիւնահոսութիւն մը ունենայ լոգանքի պահուն եւ զգետնուի վերջնականապէ՛ս, անվերականգնելի՛:

Հուսկ, պէտք է արձանագրել նոյնպէս, որ իր ծառայութեան ցուցակին մաս կը կազմէ նաեւ Նէա Զմիռնի քաղաքի հրապարակներէն մէկուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած զանգակ-յուշարձանի զետեղումը: Յուշարձան զետեղելու գաղափարին եւ այդ տարիներու հայասէր քաղաքապետին` Պեհլիվանիտիի համամտութիւնը ապահովելու նախնական աշխատանքին գլխաւոր դերակատարը, շրջանի կոմիտէի անդամի հանգամանքով, երիտասարդ Յովսէփն էր, որմէ ետք այդ ծրագիրը ստանձնեց ու իրագործեց Հայ դատի յանձախումբը:

Սիրեցեա՛լդ իմ Յովսէփ,

Մարդիկ բան մը գիտեն երեւի, որ կը հաւատան հեռազգաց խօսակցութեան: Գիտեմ, որ այդպիսի հաւատալիքները այնքան ալ չէին յուզեր քեզ: Բայց թոյլ տուր, որ անգամի մը համար ես ալ փորձեմ ատիկա` քեզի յայտնելու, որ շատ դառն էր ու անհամ եւ ըստ ամենայնի` մերժելի՛ վերջին անակնկալդ, որուն առջեւ անզօրութեան մատնուեցան Յունաստանի հայօճախը, մանաւանդ` գաղափարի ընկերներդ, մտերիմներդ, որոնք այսօր կ՛ափսոսան քու անժամանակ կորուստիդ համար: Կ՛ափսոսան նաեւ իրենց հաշուոյն, որ զրկուած պիտի մնան քու ներկայութենէդ, ուժականութենէդ, քննադատելու եռանդէդ, մտերմական շրջանակի մէջ դիպուկ ու պատրաստի զուարթաբանութիւններէդ:

Ընկե՛րս, բարեկա՛մս,

Դիւրին չեղաւ այս գրութիւնը: Քու կերպարդ ուրուագծելու այս փորձիս մէջ ու ընթացքին` ամէն մէկ բառ կապարի ծանրութիւնը ունեցաւ հոգիիս վրայ, առանձին զգալու ճնշուածութիւն մը ապրեցայ:

Գաղութը եւ մենք` առանց Յովսէփի՞…

Գրիչս կը դժուարանայ նոյնիսկ աստուծաշնչական խօսք մը արձանագրելու, թէ` «Կեանքի պատերազմը պատուով պատերազմեցար, արդ, քեզի կը մնայ յաւիտենական հանգիստը…»:

Հողը թեթեւ, հանգիստը չսիրող անո՛ւշ ընկեր:

Ընթացիկ շաբթուան մէջ կրօնական օրակարգը առանցքային հանգամանք ունեցաւ ամերիկեան Քոնկրեսի եւ Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարարութեան շրջանակներուն մէջ: Աղօթքի միջազգային հանդիպում, կրօնական եւ ազատութեան վերաբերող խորհրդաժողով,  զուգահեռ` «Միջին Արեւելքի քրիստոնեայ համայնքներուն ի պաշտպանութիւն» կարգախօսով կատարուած նախաձեռնութիւն:

Կրօնական տարազին տակ տարբեր ուղղութիւններ ներառած այս աշխատանքներուն բերումով Ուաշինկթընը համախմբած է շուրջ հարիւր երկիրներու ներկայացուցիչներ, որոնք կրօնական հետապնդումներէ եւ յարձակումներէ վերապրածներու հետ կը քննարկեն ստեղծուած իրավիճակներու պատճառահետեւանքային խնդիրները:

Ճիշդ է, որ կ՛արծարծուին տարբեր կրօններու եւ դաւանանքներու հետեւողներուն միջեւ հանդուրժողականութեան, համակեցութեան եւ վայրագութեան բացառման սկզբունքային մօտեցումներու կիրարկման հրամայականները, այսուհանդերձ ըմբռնելի է, որ հիմնական առաջադրանքը կը վերաբերի Միջին Արեւելքի մէջ քրիստոնեայ համայնքներու ապրած ճգնաժամին եւ  այդ պատճառով արձանագրուող զանգուածային արտահոսքին կամ ինչպէս ընդհանրապէս քաղաքագիտականօրէն կ՛եզրաբանուի` Միջին Արեւելքի ապաքրիստոնէացման գործընթացին:

Այս հիմնախնդիրին առաջնայնութիւնը պարզ կը դարձնէր Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարար Մայք Փոմփէոն, երբ կը զգուշացնէր Միջին Արեւելքի մէջ որեւէ անձ, մանաւանդ քրիոստոնեաները իրենց կրօնական համոզումներուն համար հալածելու երեւոյթէն: Այստեղ մանաւանդ քրիոստոնեաները  շեշտադրումը կը բացատրէ օրակարգային թէժ կէտը եւ կը պարզաբանէ Ուաշինկթընի կողմէ 115 երկիրներու ներկայացուցիչներ համախմբելու բուն շարժառիթը:

Զգուշացումը այսօրուան իրավիճակին կը վերաբերի: Վերապրածները վկայութիւններ տուած են իրենց ենթարկուած հալածանքներուն մասին: Բոլորը շեշտած անյետաձգելիութիւնը` վերջ տալու կրօնական-դաւանական պատճառներէ մեկնած ի գործ դրուող բռնութիւններուն: Քաղաքականօրէն սակայն պարզամտութիւն պիտի ենթադրէր  զուտ կրօնական տարբերութիւններու հիման վրայ այս ամբողջ գործընթացին բացատրութիւն տալը:

Կրօնական ծայրայեղականութեան անուան տակ տարածաշրջան թափանցած միջազգային ահաբեկչութեան նորագոյն դրսեւորումը` աշխարհաքաղաքական ծրագիրներու հետ առնչուած վերահսկելի քաոսի տեսութեան գործնական կարեւոր բաժին էր: Շիի-սիւննի դաւանամիջեան բախումնային լարուածութեան առաջադրումէն մինչեւ քիւրտերու, եզիտիներու, քրիստոնեայ փոքրամասնական ազգաբնակչութիւններու նկատմամբ կիրարկուած ցեղային զտումները ժողովրդագրական նոր քարտէսագծումներու  գործողութիւններու շղթայական օղակներ էին` ահաբեկչութեան պիտակով գործադրուող:

Այդ գործողութիւններու հետեւանքները սակայն միշտ չէ, որ կը մնան վերահսկելի քաոս առաջադրողներու ծրագիրի սահմաններուն մէջ եւ կը յառաջացնեն անցանկալի իրավիճակներ:

Միջին Արեւելքի մէջ օգտագործուող ահաբեկչական գործօնը իր խաղաթղթային կարգավիճակը լրիւ չէ սպառած տակաւին: Ճշդուած են աշխարհագրական սահմանափակ գօտիներ, ուր մէկտեղուած են այդ տարրերը, որոնք կոճակի սեղմումներով յանկարծ կ՛աշխուժանան եւ կը ստեղծեն ապահովական կացութիւն: Քնացող-արթնցող ահաբեկչական բջիջներու արմատական մաքրագործման գործողութեան ժամը չէ հնչած տակաւին: Քաղաքական մեծ առեւտուրի վերջնական գործարքը չէ կայացած փաստօրէն:

Մինչ այդ, կ՛առաջադրուի համեմատական խաղաղութեան հաստատման առընթեր փրկել կրօնական փոքրամասնութիւններու, ի մասնաւորի քրիստոնեաներուն մնացորդացը տարածաշրջանին մէջ:

Յատկապէս սուրիական պատերազմի թէժ օրերուն միջազգային մամուլը կ՛անդրադառնար, որ տարածաշրջանին մէջ ազգային կրօնական փոքրամասնութիւններուն եւ յատկապէս քրիստոնեայ զանգուածին նկատմամբ եւրոպական երկիրներ յայտարարողական զօրակցական կոչեր կ՛ուղղէին, մինչ Մոսկուան գործնապէս, ռազմական առումով տէր կը կանգնէր անոնց: Հիմա, Ուաշինկթընը քաղաքական կարեւոր նախաձեռնութեամբ միջազգային համախմբում կ՛իրականացնէ` փրկելու համար այդ զանգուածներուն մնացորդացը: Դժուար  է միանշանակ գնահատական տալ, թէ այդ զանգուածին տարածաշրջանէն չհեռանալը, որքանո՞վ կը բխի նախաձեռնող կողմի շահերէն: Միաժամանակ պէտք է մտածել, որ անիկա որքանո՞վ ձեռնտու չէ այն պետութիւններուն համար, որոնք սատարեցին ահաբեկիչներու գործողութիւններուն:

«Ա.»

ՄԱՐՔ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ

«Եւ ամբոխամիտ ու ամբոխավար մարդիկ երբեմն ամբոխի գլուխն անցնելով, որ մի շատ հեշտ բան է, տիրում են ժողովրդին ու նրան գցում զանազան կրակների ու կռիւների մէջ, որ նա չի էլ երազել»:

Յովհաննէս Թումանեան

Այնքա՜ն բազմաթիւ են Յովհաննէս Թումանեանի 150-ամեակը նշող հանդիսութիւնները… Բայց ինչե՜ր ըսած է ան, խօսքեր, որոնց քովէն կ՛անցնինք եւ չենք լսեր…

Ասմունքի հանդիսութիւնները յուզիչ են եւ օգտակար` ծափեր խլելու համար: Բայց բանաստեղծին իմաստութիւնը դպրոց է ողջախոհութեան, եթէ աշակերտենք անոր, ինչ որ կարեւոր առաքինութիւնը պէտք է ըլլայ առաջնորդին:

Արեւաշող օրեր են Երեւան: Բայց երկրի ապահովութեամբ, վերականգնումով եւ ապագայով մտահոգ հայուն համար արեւաշողը աննկատ կը մնայ: Սոսկ Ճաշարաններով եւ տուրիզմով չտարուող հայը, հայաստանաբնակ թէ սփիւռքահայ, ականատես եւ ականջալուր երկրի իրարանցումին, (այս բառը այնքա՜ն մեղմ է կացութիւնը բնորոշելու համար) ինքզինք կը գտնէ անորոշութեան հետեւանք խոր մտահոգութեան, յուսալքման եւ մղձաւանջի առջեւ:

Ամբողջ օրը հեռատեսիլին առջեւ նստած տանտիկինը, դեռ թերթ կարդացողները, համացանցով լուրերուն հետեւողները իրենք զիրենք ընկճուած կը զգան այլազան եւ այլանդակ լուրերու ճնշման տակ: Հեռատեսիլը ողողուած է ցոյցերով, պահանջներով, «միւսը» թշնամի տեսնելու արտայայտութիւններով,1937-ը յիշեցնող մատնութեան հրաւէրներով: Կը տարուինք մտածելու, թէ ո՛ւր կորսուեցան մէկութեան, միասնութեան, միասնական ճիգերով հայրենիք կերտելու, համերաշխութեան հրաւիրող խօսքերը: Արդեօ՞ք հեռու են Յովհաննէս Թումանեանի նշած զանազան կրակները եւ կռիւները…

ԺԷ. դարու ֆրանսացի մեծ իմաստասէրը` Ռընէ Տեքարթ ըսած էր, որ ողջախոհութիւնը աշխարհի լաւագոյն բաժնուած բանն է: Արդեօ՞ք: Այդ պիտի ըսէ՞ր, եթէ հայերը ճանչցած ըլլար: Հետեւեցէ՛ք Հայաստանի հեռատեսիլին ու մամուլին եւ կը հասկնաք, որ իմաստասէրը սխալած էր:

Առանց անբարեացակամութեամբ կամ կողմնապաշտութեամբ ամբաստանուելու, նոյնիսկ` սխալ մտածած ըլլալու մեղանչումը յանձն առնելով, Հայաստանի պարզ քաղաքացիի եւ սփիւռք(ներ)ի դեռ հայրենասէրի աչքով դիտենք կացութիւնը եւ պատկերները, լսենք ըսուածները, հեռատեսիլային վիճարկումները, անխուսափելիօրէն կ՛ունենանք հոգեկան ընկճուածութիւն, dépression, դեպրեսիա: Պարզ մարդիկ պարզ հայերէնով պիտի ըսէին, որ իրենց քունը կը փախցնեն:

Ո՞վ կրնայ հակառակը պնդել, որ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան արագ հակազդեց Ռոպերթ Քոչարեանի` երաշխաւորութեամբ բանտէն դուրս գալու դատարանի որոշման: Ան զանգուածին կոչ ըրաւ փակելու դատարաններու դռները, անխորհուրդ եւ կրքոտ որոշում մը, անտեսելով իշխանութիւններու բաժանման սահմանադրական օրէնքը:

Դատարանը ազատ չէր արձակած Ռ. Քոչարեանը, ան կը մնայ միշտ ամբաստանեալի վիճակին մէջ եւ պիտի դատուի: Վարչապետը կարիք ունէ՞ր շրջանցելու օրէնք, իրաւունք եւ սահմանադրութիւն` դատարաններու մուտքը փակելու կոչ ընելով զանգուածին:

20 մայիսին Նիկոլ Փաշինեանի` ժողովուրդին ուղղած կոչը շարունակութիւնն է սկսած եւ չաւարտող յեղափոխութիւն համարուող ամբոխայնացման (populisme) եւ հակասահմանադրական է: Պէտք է յստակութեամբ եւ անվարան ըսել, որ գործադիր իշխանութեան պետը բրտօրէն միջամտեց դատական իշխանութեան մարզին մէջ, հակառակ անոր որ ըսած էր, թէ պէտք էր յարգուէր իշխանութեան երեք բաղկացուցիչներէն իւրաքանչիւրին անկախութիւնը:

Եթէ զանգուածային լրատուամիջոցները հանրային կարծիքը ըստ արժանւոյն լուսաբանէին, ժողովուրդը չէր հետեւեր, եւ վարչապետը երկիրը չէր առաջնորդեր ներկայ բեւեռացումներուն:

Նիկոլ Փաշինեանի «յեղափոխութիւնը» վերականգնումի յոյս բերած էր, որ պիտի յարգուէին օրէնք եւ իրաւունք: Իսկ այդ իրաւունքը կը ճշդուի սահմանադրութեան օրէնքներով, ո՛չ իշխանաւորի կամքով: Նոյն հունով, դատաւորի իրաւասութիւնը կը ճշդուի օրէնսգիրքով եւ կը հսկուի օրէնքներու պահակ Սահմանադրական դատարանին կողմէ:

Մէկ բան որոշ է. մարդիկ, հետեւաբար, անոնցմով գոյացած խումբեր, ինչ ալ ըլլայ անոնց ծաւալը, չեն կրնար ըսել, թէ ի՛նչ պէտք է ընէ դատաւորը, ի՛նչ վճիռ պէտք է արձակէ: Անպարկեշտ դատաւորը կարելի է կարգի հրաւիրել, ամբաստանել եւ դատել, բայց որեւէ պարագայի անոր պէտք չէ հրահանգել իր ընելիքը: Պէտք չէ մոռնալ նաեւ, որ ամէնէն արդար դատաւորն անգամ չի կրնար ամբողջովին զերծ մնալ ենթակայականութենէ (subjectivité):

Նախագահ Արմէն Սարգսեանի հնարաւորութիւնները չնչին են դէպքերու ընթացքին վրայ կարենալ ազդելու համար, բայց երկրին մէջ չգտնուելով հանդերձ, ան հանդարտութեան եւ զգուշութեան կոչ ըրաւ: Կացութիւնը մտածելու կը մղէ նաեւ նախագահի` երկրի կառավարման մէջ ունեցած-չունեցած իրաւունքներուն մասին, հետեւաբար` պաշտօնի վարկի:

Կարծէք այս բոլոր իրարանցումներուն մէջ մոռցուած են երկրի տնտեսութիւնը եւ տագնապալի այլ երեւոյթներ, ինչպէս` աշխատավարձերը, գործազրկութիւնը, թոշակները եւ ներդրումները, որոնք չեն գար: Տեւաբար կը խօսուի արհեստագիտական  մարզի մէջ զանազան յաջողութիւններու եւ աշխատատեղերու մասին, բայց անոնք բաւարար կ՛ըլլա՞ն զանգուածային գործազրկութիւնը յաղթահարելու: Երկիրը բաւարար գործ կրնա՞յ հայթայթել մասնագէտներու այս նոր դասակարգին… Թէ՞ անոնց գործազրկութիւնն ալ պիտի յանգի արտագաղթի:

Հայաստան պատերազմական մնայուն դրութեան մէջ է, շրջափակուած երկիր է: Ճիշդ է` սխալներ եղած են, կան եւ պիտի ըլլան, բայց անոնց վերացումը պէտք չէ կատարուի ներքին ճակատի տկարացումով, ուժերու տարտղնումով: Ի՛նչ ալ ըլլայ այսօրուան իշխանութեան ընդդիմադիրներու ներկայացուցած ուժը, Ազգային ժողովին մէջ կամ անկէ դուրս, պէտք չէ զայն արհամարհել: Յետոյ, պէտք չէ մոռնալ, որ հանրային կարծիքը այնքան փոփոխական է, դիմափոխուող, հարց, որ երբեք կարելի չէ եղած հասկնալ եւ կայունացնել: Ամէնէն արդար եւ անխարդախ ընտրութիւններով կայացած խորհրդարանները չեն ներկայացներ հանրային կարծիքի ճիշդ պատկերը, ոչ ալ` քաղաքական ուժերու ճիշդ համեմատութիւնները: Ժողովուրդ կոչուածի պատկերացումը ունենալ դժուար է, քանի որ ան այսօր երէկէն տարբեր է, վաղը կրկին պիտի փոխուի: Նոյնիսկ եթէ երէկ քուէարկած է այս կամ այն ձեւով, վաղը նոյնը կրնայ չըլլալ: Այսինքն քուէարկութեան մը արդիւնքը պարզապէս կը նշանակէ, որ ան տուեալ պահու մը հանրային կարծիքի պատկերն է, որ այդ արդիւնքի հրապարակումէն անմիջապէս ետք կրնայ փոխուիլ, փոխուած ըլլալ:

Յովհաննէս Թումանեան յիշողները, քառեակ արտասանողները լաւ կ՛ընեն, եթէ լսեն նաեւ անոր իմաստութիւնը. «Որովհետեւ շատերը ժողովուրդն ու ամբոխը շփոթում են իրար հետ: Սրանք հակառակ բաներ են»: Կամ` «Ժողովուրդը մեծահոգի է ու բարի, ամբոխը` դիւրագրգիռ, վտանգաւոր, չար»:Թումանեանն ասաց, dixit Toumanian:

Ղեկավարին համար, Յովհաննէս Թումանեանի նկարագրած ամբոխի հրահրումը, անոր վրայ իշխանութիւն հաստատելու տեսակ մը գործնապաշտութիւնը վաղը կրնայ պումըրանկ ըլլալ, կամ պարզապէս աղէտ` շրջափակման ենթակայ եւ պատերազմի մէջ եղող երկրին համար, որուն գինը կրկին կը վճարէ ժողովուրդը, ան ըլլայ ամբոխ թէ երկիր պահող քաղաքացի:

Մեծերը եւ անոնց կտակած իմաստութիւնը պատէն կամ լամբակէն կախուած զարդարանք չէ: Ան կոչուած պէտք է ըլլայ մեր ներկան լուսաւորելու:

Ամբոխը եւ Յովհաննէս Թումանեանի «ամբոխամիտ»-ները, որ աստղին տակ ալ գտնուին, նման հնհնուքներ չեն լսեր եւ անոնցմով չեն առաջնորդուիր:

Իսկ ուշացած զղջումներով խիղճ կարելի էհանդարտեցնել, բայց անոնցմով ապագայ չի կերտուիր:

Համբերել, մինչեւ որ… Մինչեւ ի՞նչ…

Եւ քանի որ շատ կը խօսինք Եւրոպայի եւ եւրոպականացման մասին, պիտի զարմանա՞նք, եթէ յանկարծ ամբոխամիտ առաջարկող մը ըլլայ, որ գործածութենէ դադրած ֆրանսական յեղափոխութեան կիյոթինը բերենք Հանրապետութեան կամ Ազատութեան հրապարակ…

27 մայիս 2019, Երեւան

ԴՈԿՏ. ՆՈՐԱ ՍԱԼՄԱՆԵԱՆ

Ընկերա-մշակութային կեանքը ողողող ձեռնարկները, յոբելեաններ ոգեկոչելու ձգտումով, կը տարուբերին սովորաբար իրենց ոճով, որակով, խորքով, ձեւով ու գաղափարով: Երբեմն, սակայն, եղած են յոբելեաններ, որոնք իրենց բուն նպատակէն շեղելով` դատարկաբանութեան մէջ սուզուած են պարզապէս բեմեր զբաղեցնելու  սիրոյն:

Յոբելեաններ, որոնք կու գան վերակենդանացնելու անցեալէն եկած փառք մը, ըլլա’յ անիկա հոգեւոր թէ այլ, ու կը միտին վերաշխուժացնել ներկայ առօրեան դիմագրաւող միտքն ու հոգին, կ’արժանանան այն պարգեւին, որ յարգանք կը պարտադրէ:

Իսկո՛յն, 30 յունիս 2019-ին, հայ թէ օտար հասարակութիւն մը հրաւիրուած էր` յարգելու ու յաւերժացնելու յիշատակը մեծանուն Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակը: Այս յարգանքի տուրքը մատուցուեցաւ  նոյնինքն Կոմիտասի երաժշտական ստեղծագործութիւններու ունկնդրութեան ընդմէջէն:

Կոմիտաս վարդապետ եղաւ հայ հոգեւոր եւ աշխարհիկ երաժշտական գանձարանը հարստացնող հոգեւորականը, որ իր հանճարեղ, տքնաջան, յամառ ու կրքոտ կամքով շրջեցաւ Արեւմտեան Հայաստանի գիւղերն ու գաւառները` մօտէն հետեւելու գեղջուկներու հոգեբանութեան ու առօրեային: Ան տարեցներու շրթներէն քաղեց հում, անտաշ, անջատ, կապկպուած երգերը, ետքը կցորդեց ու միաձուլեց զանոնք: Կոմիտաս վարդապետի գերագոյն մտայղացումը եղաւ փրկել գեղջուկ թէ հոգեւոր երգերը խաթարումէ, օտարամուտ ազդեցութիւններէ, մանաւա՛նդ` շարքիականացումէ ու հայեցի ականջը թունաւորող տեսակաւոր ազդակներէ:

Եւ այսպէս, մեծն Կոմիտաս համոզուած` կազմեց միաձայն, միատող, երկտող կարճաշունչ, բայց բովանդակալից խճանկարներ եւ հետագային վերածեց զանոնք երաժշտական լի իմաստ կառոյցի մը` երկձայն, եռաձայն, քառաձայն:

Ուրեմն, վերոյիշեալ 150-ամեակի ոգեկոչումը, կազմակերպուած` Համազգայինի Լիբանանի Շրջանային վարչութեան «Գուսան» երգչախումբին կողմէ, կը վայելէր հովանաւորութիւնը Համազգայինի  Պէյրութի` ոգեկոչեալին անունը կրող «Կոմիտաս» մասնաճիւղին: Սոյն մասնաճիւղը, յայտնի` իր երկարամեայ հարուստ անցեալովն ու բեղուն գործունէութեամբ, աննկուն կամքով թիավարած է ու կը թիավարէ ցայսօր հոսանքն ի վեր` հայ մշակոյթը չընկրկող հարթակի վրայ պահելու համար: Հետեւաբար «Գուսան» երգչախումբը ներկայացաւ հանրութեան տալով իր լաւագոյնը` կոկուած, մաքուր աշխատանք, հեռու` թափթփածութենէ, շեղումէ եւ ինքնագլուխ արտայայտութենէ: Անոնք մէկ ժամ տեւողութեամբ երգեցին Կոմիտասի եւ այլոց գործերը` բազմաձայն եւ առանց երաժշտական գործիքի ընկերակցութեան (աքափելլա), ինչ որ կը պահանջէր խիստ կեդրոնացում, փորձելով ընդմիշտ պահել յօրինումի երաժշտական կառոյցը, նրբերանգները, սրտառուչ քնարականութիւնը (լիրիզմը) եւ վեհութիւնը:  Յայտագիրը թափ առաւ «Սիրտ իմ սասանի» Մխիթար Այրիվանեցիի 13-րդ դարու մեղեդիով, երգեհոնի գեղեցիկ մեկնաբանութեամբ` Յասմիկ Գասպարեանի, որուն յաջորդեց Ներսէս Շնորհալիի 12-րդ դարու մեղեդիները` մեներգող ունենալով երգչախմբային արուեստի մօտ, պաս Աւետիս Ագրապեանը: Իսկ մասնագիտացած դասական փորձառու երգչուհի սոփրանօ Շողիկ Թորոսեանը դիւրահաճ ձեւով մեկնաբանեց «Տէր ողորմեա՛» մեղեդիի տարբերակ մը` իր դարձուածքներով ու ելեւէջներով:

Ի դէպ, այս ունկնդրութեան ծաւալ ունեցող սոյն երգչախումբի ոսկրասիւնը կազմող խմբավարին ուսերուն դրուած էր ո՛չ հեշտ պատասխանատուութիւն մը: Ան ոչ արհեստավարժ երգողներուն վարժեցուցած էր   չափողութեան զգացումը ունենալ` հարթելու համար ամէն դժուարութիւն: Կոմիտասեան մշակումներու պարագային, դժուարին չափի ընդմիջումները, անհաւասար բաժանմունքը տարբեր ձայնախումբերու միջեւ եւ նրբերանգ արտայայտութիւնը մանրակրկիտ աշխատանք պահանջած էր խմբավարէն, այնպէս ինչպէս` տարրալուծարանի մանրակրկիտ քննութիւն մը: Խմբավարը` Գրիգոր Ալոզեան մասնագիտացած է երկու տարբեր գիտութիւններու մէջ, մին կը հոգար մարդ էակի ֆիզիքական աշխարհը (տարրալուծարանը), միւսը` հոգեկան (երաժշտութիւնը):

Եզրափակելու համար, գնահատելի է Գրիգոր Ալոզեանի տարած համբերատար գործը ակնկալելով իրմէ նոր նուաճումներ` վեր պահելու հայ մշակոյթի երաժշտական ժառանգը: