Այսօր իր լրումին կը հասնի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան եւ Իրանի իսլամական հանրապետութեան մշակոյթի ու միջազգային  հաղորդակցութեան կեդրոնին միջեւ կրօններու երկխօսութեան յատկացուած խորհրդաժողովը:

Կրօնական երկխօսութեան այս նիստերը ունին հետեւողականութիւն, եւ իւրաքանչիւր խորհրդաժողովին ընտրուած կարգախօսային բնաբանը ըստ էութեան համաշխարհային նշանակութիւն ունեցող այժմէական խնդիրներու կը վերաբերի:

Բնապահպանութեան ճգնաժամը կարմիր գիծերը անցնելու ահազանգային իրավիճակ կը պարզէ, եւ աշխարհաքաղաքական ուժերը այսօր այդ ահազանգին ընդառաջ համախմբուելու եւ արդիւնաւէտ աշխատանք տանելու լուրջ դժուարութիւններուն առջեւ են:

Խորհրդաժողովը առաւելաբար իր սահմանագծումներուն մէջ կեդրոնացաւ երկրագունդին սպառնացող վտանգի գոյառման կրօնափիլիսոփայական քննարկումներուն վրայ: Բնութիւնը արարչագործութեան երեւոյթը նկատի ունենալով աստուածակեդրոն եւ մարդակեդրոն  մօտեցումներու տարբերութիւններէն մինչեւ երկու կրօններու համատեղ մօտեցումներ, մինչեւ քրիստոնէութեան արեւմտեան եւ արեւելեան հատուածներու աշխարհաընկալման տեսանելի հակասութիւններ ու տակաւին բնութեան վրայ մարդ անհատին տիրապետման մղումներու հետեւանքներու ներկայացումը խորհրդաժողովին  համար ստեղծեցին քննարկումներու պարարտ ենթահողը: Մանաւանդ որ իբրեւ աշխատակարգ խորհրդաժողովը որդեգրած էր աշխարհաընկալման այս մօտեցումներուն ներկայացումէն ետք անցնիլ մարդու կողմէ ստեղծուած այս աղէտը դիմակայելու ուղղութեամբ կրօններու ունենալիք դերակատարութեան ճշդման ուղիներու որոնման:

Խորհրդաժողովը այդ ուղիներու ուրուագծումը կը կատարէ անպայման: Այստեղ անպայման նկատի պէտք է ունենալ, որ երկխօսութեան հրաւիրուած կողմը պետական կարգավիճակ ունի եւ Իրանի իսլամական պետութեան մշակոյթի եւ կրօններու երկխօսութեան ոլորտը ղեկավարելով ըստ էութեան ազդեցիկ դիրք կը վայելէ նման մօտեցումներն ու հայեցակարգային խնդիրները պետական համապատասխան քաղաքականութեան վերածելու առումով:

Իսկ այստեղ տարածաշրջանային գլխաւոր դերակատար պետութիւնը, որ ինչպէս համաիսլամականութեան, այնպէս նաեւ անշրջանցելի ուժ աշխարհին սպառնացող տագնապը կրօնափիլիսոփայական հողի վրայ բանաձեւելու, բայց մանաւանդ հնչող ահազանգին ընդառաջ միջոցառումներ ձեռք առնելու համար կ՛երկխօսի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան ներկայացուցչութեան հետ:

Խնդիրին դիմակայումը ուրեմն զուտ տեսաբանական հարթութենէն կ՛անդրանցնի դէպի պետական համապատասխան քաղաքականութեան հայեցակարգային եւ կիրառական դաշտ, ուր առկայ է այս պարագային քրիստոնէական մեկնութիւնը, ինչպէս նաեւ մեր եկեղեցւոյ տեսակէտը համաշխարհային տարողութիւն ունեցող խնդիրի դիմագրաւման:

Ճգնաժամը ունի քաղաքական առանցքներ: Փարատոքսալ երեւոյթ է այն, որ գերտէրութիւններ, որոնք նախ կ՛ահազանգեն տագնապին մասին, դերակատար կ՛ըլլան գերտէրութիւններու միաւորման, եզրայանգումներէ ետք դուրս կու գան միաւորումէն` ըստ էութեան ականահարելով նաեւ առնուած որոշումներու գործադրութեան ընթացքը:

Խնդիր յարուցող- լուծող- արգելակող եւ հետեւաբար կենսոլորտային աղէտը ինքնահոսի ձգած պետութիւններուն վրայ ազդելու հարց կայ հիմնովին: Միջկրօնական երկխօսութեամբ ճգնաժամի նախ բացատրութեան, նկարագրման եւ ապա հակաճգնաժամային ծրագիրներու պատրաստութեան եւ կանխարգիլման գործողութիւններ մշակելն ու իրականացնելը ամենեւին դիւրին չէ եւ կը պահանջէ ո՛չ միայն պետական, այլ նաեւ միջպետական արդիւնաւէտ համագործակցութիւն:

Իրանը այսօր որքան ալ որ  մեկուսացման քաղաքականութեան դիմակայման խնդիր ունենայ, այսուհանդերձ անշրջանցելի պետութիւն է համաշխարհային ճգնաժամերու հանգուցալուծման գործընթացներուն մէջ: Իրանեան պետութեան կրօնական բնոյթը նկատի ունենալով անիկա իր քաղաքակրթական հարցերու ընկալման եւ հայեցակարգերու մշակման մէջ միշտ նկատի կ՛ունենայ կրօնի մեկնութիւնը, պարզաբանումը, այս պարագային նաեւ քրիստոնէութեան եւ մեր եկեղեցւոյ հիմնաւորումները` երկիր մոլորակին սպառնացող վտանգը դիմակայելու համար:

Իսկ այս բոլոր առումներով համահայկական դերակատարութեան առընթեր կ՛ընդգծուի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան ներդրումը` տարբեր ուղղութիւններու վրայ արձանագրուող միջազգային գործընթացներուն:

«Ա.»

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Հիմնականում հէնց այս սկզբունքով է Պաքուն իրականացնում իր բանակի սպառազինման ողջ գործընթացը: Խօսքը, անշուշտ, չի վերաբերում Ռուսաստանից եւ Պելառուսից պարբերաբար Ազրպէյճան ներկրուող զանգուածային ոչնչացման արդիական զինատեսակների  ձեռքբերման խնդրին: Յետխորհրդային շրջանի այդ պետութիւնները, չնայած ՀԱՊԿ եւ ԵԱՏՄ պաշտօնական թղթաբանութեան մէջ համարւում են Հայաստանի ռազմավարական դաշնակիցները, այնուամենայնիւ, շարունակում են պարբերաբար զէնք ու զինամթերք մատակարարել Պաքուին, իմանալով, որ դրանք ցանկացած պահի կարող են կիրառուել իրենց դաշնակցի` Հայաստանի Հանրապետութեան դէմ, ում հետ Ազրպէյճանը թէկուզ պաշտօնապէս չյայտարարուած, բայց փաստացի պատերազմական վիճակի մէջ է: Երեւոյթի ակնառու վկայութիւն էր 2016-ի ապրիլեան կարճատեւ պատերազմը, որի ընթացքում ազրպէյճանական զինուժը, ի շարս  Թուրքիայից, Իսրայէլից, Ուքրանիայից, Փաքիստանից, այլ երկրներից ձեռք բերած զինատեսակների, Պաշտպանութեան բանակի զօրամասերի եւ Արցախի ճակատամերձ ու խորքային բնակավայրերի դէմ ազատ կիրառում էր նաեւ ռուսական հեռահար հրթիռային կայանքները: Վերջին շրջանում, դատելով լրահոսի տեղեկատուութիւնից, կարծես թէ համեմատաբար նուազել են ռուսական զէնքի առաքումներն Ազրպէյճան: Աւելին, Հայաստանի Զինուած ուժերը Ռուսաստանից վերջապէս, տեւական ձգձգումներից յետոյ, ստացել են «Իսկենտեր» կարգի հեռահար հրթիռային կայանքներ:

Վերջերս առաջացած խնդիրը Երեւանում բացատրում են Հայաստանի իշխանութիւնների ձեռնարկած քաղաքական ու դիւանագիտական քայլերով, իսկ Պաքւում` Ռուսաստանի կառավարութեան կազմում տեղի ունեցած  փոփոխութիւններով: Մասնաւորապէս, Պաքուի լրատուամիջոցներում ափսոսանքի զգացումով է արձանագրւում, որ Ռուսաստանի փոխվարչապետ Տմիթրի Ռոկոզինը, ով մինչ այդ Ռուսաստանի եւ Ազրպէյճանի տնտեսական զարգացման միջկառավարական յանձնաժողովի համանախագահն էր եւ պաշտօնի բերումով հսկայական աջակցութիւն է ցուցաբերել Պաքուին նորագոյն սպառազինութեան մատակարարման խնդրում, այլեւս նշանակուած է «Ռոսկոսմոս» պետական համագործակցականի գլխաւոր տնօրէն եւ զբաղւում է միայն  տիեզերական բնագաւառի կառավարմամբ: Իսկ թէ նշուած յանձնաժողովում նրան փոխարինելու եկած  տնտեսական զարգացման նորանշանակ նախարար Մաքսիմ Օրեշկինը նոյնպէ՞ս կը շարունակի իր տխրահռչակ նախորդի ազրպէյճանամէտ լոպիինկը, Պաքւում առայժմ դժուարանում են կողմնորոշուել: Թէկուզ, կարծում եմ, խնդիրը ոչ այնքան գործող անձանց փոփոխութեան մէջ է, որքան բուն իշխանութիւնների որդեգրած քաղաքականութեան մէջ: Իսկ որ ռուսական քաղաքականութիւնն Այսրկովկասի ժողովուրդների նկատմամբ պատմութեան ողջ ընթացքում հիմնուած է եղել ու շարունակում է մնալ բացառապէս «Բաժանիր, որ տիրես» սկզբունքի վրայ, կարծում եմ` գաղտնիք չէ: Այնպէս որ` պէտք չէ բացառել Ռուսաստանից դէպի Ազրպէյճան զէնքի ու զինամթերքի  նոր առաքումները նաեւ առաջիկայում:

Խնդիրը կարծես թէ այլ կերպ է դրուած Արեւմուտքում: Ինչպէս յայտնի է, Եւրամիութիւնն արգելք է դրել իր անդամ երկրներից Ազրպէյճանին զէնքի մատակարարումների վրայ` հաշուի առնելով, որ նա հակամարտութեան մէջ է Հայաստանի հետ, ինչպէս նաեւ մարդու իրաւունքների եւ հիմնարար ազատութիւնների կոպիտ խախտումներն Ազրպէյճանում: Այլ կերպ ասած, Եւրամիութեան եւ ոչ մի անդամ իրաւունք չունի սպառազինութիւն մատակարարել Պաքուին: Սակայն, ինչպէս վկայում են բացայայտուող իրողութիւնները, այդ արգելքն էական խոչընդոտ չէ Ազրպէյճանի իշխանութիւնների եւ մի շարք եւրոպական ու ասիական երկրների համար: Կարելի է վստահաբար արձանագրել, որ ընդունուող բոլոր օրէնքներն էլ ունեն դրանք շրջանցելու ու խախտելու սողանցքեր: Մանաւանդ, եթէ առկայ է պայմանաւորուող կողմերի, այսպէս ասած, «բարի կամեցողութիւնը», կաշառասունութեան ռիսքեր պարունակող մի հասկացութիւն, որը եթէ «թանկից էժան չկայ» սկզբունքով փորձենք նիւթականացնել, ապա կարող է կազմել գործարքի մասնակիցների ձեռքից ձեռք անցնող, միով բանիւ` կաշառատուութեան  միլիոնաւոր տոլարների, Ազրպէյճանի պարագայում` նաւթային տոլարների: Առաւել եւս, որ այդ «կեղտոտ փողերի» պակասը Պաքւում կարծես թէ չեն էլ զգում:

Ի վերջոյ, խնդիր է դրուած էլ աւելի համալրել պետական զինանոցը, յանուն ինչի բառացիօրէն օրերս Ազրպէյճանի կառավարութիւնը մշակել եւ Միլլի Մէջլիսի քննարկմանն է ներկայացրել  2018-ի գործող  պետական պիւտճէի փոփոխութեանն ուղղուած օրինագիծ, ըստ որի տարուայ համար սահմանուած ռազմական ծախսերը  նախատեսւում է  աւելացնել  6,1 տոկոսով, որ կազմում է շուրջ 100 միլիոն ամերիկեան տոլար եւ հասնել 1 միլիառ 709 միլիոն տոլարի, ինչը նախորդ տարուայ ռազմական պիւտճէն գերազանցում է աւելի քան 200 միլիոն տոլարով:

Ինչ խօսք, այդ գումարի մի զգալի մասը նախատեսուած է սպառազինութեան համար, որը, ինչպէս Պելառուսից վերջերս գնուած համազարկային կրակի «Պոլոնեզ» հրթիռային համակարգերի պարագայում էր, կ՛իրացուի հնարաւորինս օրինաւոր ձեւով`  համաձայն միջպետական պայմանագրերի: Ինչո՞ւ հնարաւորինս: Քանզի համապատասխան իրաւական փաստաթղթերի առկայութեան պարագայում անգամ խնդրի դրական լուծումը շատ յաճախ զուտ բիւրոկրատական քաշքշուքների որոշակի տեղիք է տալիս, մանաւանդ` Պելառուսի եւ Ազրպէյճանի իշխանութիւնների միջեւ գործընկերային յարաբերութիւնների շրջագծում էթիքական ու բարոյական  նորմերի բացակայութեան կամ այլ կերպ` բացարձակ իրաւական ամենաթողութեան պայմաններում: Ուստի Մինսք-Պաքու գործարքների վերջնական արդիւնքներին, որպէս աւանդոյթ, սովորաբար պարտադիր նախորդում են պայմանաւորուող  կողմերի էական «ձեռքսեղմումները»` «ազրպէյճանական լուացքատան» որդեգրած սկզբունքով, ինչի աղմկայարոյց նախադէպերին քանիցս ենք հանդիպել լրահոսի մատուցմամբ: Նոյն աւանդոյթը, ի միջի այլոց, յաջողութեամբ գործում է նաեւ Թէլ Աւիւ-Պաքու սպառազինութեան առուծախի գործարքներում, ինչի մասին քանիցս ահազանգել են հէնց իսրայէլական լրատուամիջոցները:

Որպէս օրինակ` ահաւասիկ վերջին ահազանգերից մէկը, որը, ըստ իս, վերաբերում է տարբեր բաղադրիչների` ինչպէս իրականացուած գործարքների անօրինականութեանը, նոյնպէս եւ դրանց նախորդած «նաւթատոլարային ձեռքսեղմումներին»:

Եւ այսպէս, իսրայէլական «Տը Ճերուսալեմ փոսթ» թերթը վերջերս` յունիսի 2-ի համարում հրապարակել է «Զէնք վաճառքի համար. զինական գործարքները խաթարում են Իսրայէլի հեղինակութիւնը» վերնագրով յօդուած` «Իսրայէլի արտահանումն Ազրպէյճան իրաւական եւ էթիկական հարցեր է յարուցում» ենթավերնագրով: Յօդուածում յայտնւում է, որ Իսրայէլի պաշտպանութեան նախարարութիւնը, ցուցանելով սոսկ  մայրցամաքները, չի նշում այն երկրները, որոնք, այսպէս ասած,  իսրայէլական «սպառազինութեան խաղալիքներ» են գնում:  Սակայն Սթոքհոլմի խաղաղութեան հիմնախնդրի միջազգային հիմնարկն (SIPRI) այդ առումով աւելի պերճախօս է: Եւ ահա, համաձայն այդ  հիմնարկի տուեալների, որպէս իսրայէլական սպառազինութեան թիւ 1 սպառող հանդէս է գալիս Հնդկաստանը (49 տոկոս), որին հետեւում են Ազրպէյճանը (13 տոկոս) եւ Վիեթնամը (6 տոկոս): Բացի այդ, նշւում է, որ Իսրայէլի պաշտպանական արդիւնաբերութեան արտադրանքի վաճառքը նախանցեալ տարուայ համեմատութեամբ աճել է 40 տոկոսով` 2017 թուականին հասնելով ռեքորտային գումարի` 9 միլիառ 200 միլիոն տոլարի:

Յօդուածի հեղինակը պնդում է, որ կարգաւորման գործընթացում  թափանցիկութեան եւ վերահսկողութեան բացակայութիւնը հող են ստեղծում ընկերութիւնների եւ մասնաւոր անձանց կողմից կաշառասունութեան եւ մեքենայութիւնների համար` հայրենասիրութեան եւ ազգային անվտանգութեան շահերի քողի ներքոյ:  Այս առումով թերթը օրինակ է բերում Իսրայէլի սպառազինութեան երեք խոշոր արտադրողներից մէկին` Elbit ընկերութեանը, որն իսրայէլական Czech TV հեռուստատեսութեան լրագրողական հետաքննութեան շնորհիւ աղմկայարոյց պատմութեան կենտրոնում է յայտնուել Ազրպէյճանին զէնք մատակարարելու կապակցութեամբ:

Համաձայն այդ հետաքննութեան, զէնքի արտադրութեամբ զբաղուող յայտնի չեխ գործարար Եարոսլաւ Ստրնատին պատկանող չեխական Czechoslovak Group հոլտինկը եւ նրա սլովաքեան ստորաբաժանումները գաղտնի կերպով պայմանաւորուել են Elbit ընկերութեան եւ Իսրայէլի պաշտպանութեան նախարարութեան հետ` ազրպէյճանական բանակին հրետանային եւ համազարկային կրակի հրթիռային կայանքներ վաճառելու մասին, աչք փակելով այն հանգամանքի վրայ, որ կեղծուած է վերջնական սպառողի նշուած հաւաստագիրը: Գործարքի արժէքը կազմում էր 50 միլիոն տոլար:

Իսրայէլական պարբերականը յիշեցնում է, որ Ազրպէյճանը երկարաձիգ ծովային ու ցամաքային սահման ունի Իրանի հետ, ազրպէյճանական-ղարաբաղեան հակամարտութեան կողմ է հանդիսանում եւ Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ գտնւում է Իսրայէլի հետ ռազմավարական դաշինքի մէջ: Յիշեցւում է նաեւ, որ 2016թ. դեկտեմբերին նախագահ Իլհամ Ալիեւը Իսրայէլի վարչապետ Պենիամին Նեթանիահուի հետ համատեղ մամլոյ ասուլիսում, որ տեղի է ունեցել Պաքուի Զակուլպա արուարձանի իր պալատում, հպարտօրէն յայտարարել է, թէ մի քանի տարուայ ընթացքում Ազրպէյճանը հրէական պետութիւնից ձեռք է բերել 5 միլիառ տոլարի սպառազինութիւն:

Աղմուկը բարձրացել է, երբ Պաքւում զինուորական շքերթի ժամանակ ցուցադրուել են հաուպիցներ եւ չեխական «Tatra» բեռնատարների վրայ տեղադրուած հրթիռային կայանքներ: Պարզուել է արդէն նշուած Czechoslovak Group-ի կապն այդ մատակարարումների հետ, ընկերութիւն, որը մասնագիտանում է խորհրդային  հին զէնքերի արդիականացման գործում:

Իսրայէլական թերթն այնուհետեւ գրում է, որ այդ զինատեսակները բեռնուել են ազրպէյճանական Silkways աւիաընկերութեան փոխադրական ինքնաթիռները, որոնց միջոցով էլ հասցուել են Իսրայէլ: Elbit ընկերութիւնն ապահովել է վերջնական սպառողի հաւաստագիրը` օրինական հիմք ստեղծելով, որպէսզի բեռն ընդունուի Իսրայէլում: Սակայն Silkways աւիաընկերութեան բեռնատար ինքնաթիռները Պեն-Կուրիոն օդանաւակայանում վայրէջք են կատարել, որից յետոյ, առանց բեռնաթափուելու շարունակել իրենց թռիչքը դէպի Ազրպէյճան:

Թերթը գրում է, թէ կատարուած գործարքը, որը հակասում է Եւրամիութեան եւ Տնտեսական համագործակցութեան ու զարգացման կազմակերպութեան քաղաքականութեանը (OECD –ОЭСР), հաստատուել է երեք կառավարութիւնների կողմից, սակայն Elbit ընկերութիւնը հրաժարուել է որեւէ մեկնաբանութիւն տալ, իսկ Իսրայէլի պաշտպանութեան նախարարութիւնը յայտարարել է, թէ դա քաղաքական գործ է, եւ չի մեկնաբանում ռազմական արտահանութիւնը:

Յօդուածագիրը նկատում է, որ իսրայէլական օրէնքները չեն արգելում զէնքի վաճառքն Ազրպէյճանին: «Սակայն,- ասում է նա,- Իսրայէլը OECD-ի կողմից, ինչպէս նաեւ  միջազգային իրաւական նորմերով պարտաւորւում է իր ռազմական արտահանութեան հետ կապուած կեղտոտ խաղեր չխաղալ», առաւել եւս` վերջնական սպառողին չապահովել կասկածելի հաւաստագրերով: Անդամակցելով OECD-ին, Իսրայէլը պարտաւորուել է պահպանել զէնքի առեւտրի կանոնները: Մինչդեռ, հեղինակի հաւաստմամբ, Իսրայէլը կաշառասուն գործելակերպի տէր երկրի համբաւ ունի, այդ թւում` զէնքի առեւտրի ոլորտում, այն վաճառելով ամենավատթար վարչախմբերին:

Ուշագրաւ է, որ չեխական զէնքն ապօրինի կերպով Ազրպէյճան տեղափոխելու  իրողութիւնը բացայայտել են նաեւ չեխ լրագրողները, նշելով, որ  չեխական հրթիռային կայանքները եւ հաուպիցները մաքսանենգ ճանապարհով Ազրպէյճան փոխադրելու համար օգտագործուել է Սլովաքիայի մայրաքաղաք Պրաթիսլաւայի օդանաւակայանը: Մասնաւորապէս, «Տը սլովաք սփեքթէյթըր» թերթը յայտնում է, որ թէպէտ չեխական Czechoslovak Group ընկերութիւնը հերքում է բոլոր մեղադրանքները, սակայն այդ մասին տեղեկութեան հրապարակումից յետոյ սլովաքեան MSM զինագործական ընկերութեան աշխատակիցը պատմել է, թէ ինչպէս են հին զէնքերը վերապատրաստուել Սլովաքիայի Տրենչին քաղաքում գործող ընկերութիւնում, իսկ այնուհետեւ Իսրայէլի միջոցով տեղափոխուել Ազրպէյճան:

Տեղեկութիւնը տարածուեց, երբ ազրպէյճանական բանակը վերջերս գովազդներից մէկում պարծեցաւ չեխական արտադրութեան զէնքերով: Մասնաւորապէս, նրանք ի ցոյց էին դրել հրետանային ինքնագնաց կայանք, 18 քիլոմեթր հեռահարութիւն ունեցող «Դանա» տեսակի հաուպից, ինչպէս նաեւ 20 քիլոմեթր հեռահարութիւն ունեցող համազարկային կրակի «Վամփիր» համակարգ:

«Ամբողջ գործընթացը սկսւում է «Դանա» տեսակի հին հաուպից բերելով, որն ընկերութեան կողմից մասերի է բաժանւում», Սլովաքիայի TASR լրատուական գործակալութեան փոխանցմամբ` Չեխական հեռուստաընկերութեան լրագրողներին ասել է MSM ընկերութեան աշխատակիցը: Մասերի բաժանուած զէնքի սռնին ուղարկւում է Չեխիայի Շթերնպերք քաղաքում գտնուող գործարան, որը նոյնպէս պատկանում է Եարոսլաւ Ստրնատին: Սռնու վերապատրաստումը տեւում է 2-3 շաբաթ, այնուհետեւ այն ուղարկւում է յետ` Սլովաքիա: Հաուպիցի մնացած մասերի վերապատրաստումից յետոյ այն կրկին հաւաքւում է եւ անցնում պալիսթիք փորձարկում:

Աշխատակիցը յայտնել է նաեւ, որ սարքերը, այդ թւում` նաւիգացիոն, տեսախցիկի ու կապի համակարգերը, ուղարկւում են Իսրայէլից: Նա տեղեկացրել է, որ իրենք ստորագրել են պայմանագիր 2018թ. 18 հաուպից եւ 15 հրթիռային կայանքներ մատակարարելու վերաբերեալ: Նոյն քանակութեամբ դրանք մատակարարուելու են նաեւ 2019-ին:

Չեխ լրագրողներին չի բաւարարել Չեխիայի պաշտպանութեան նախարարութեան հաւաստիացումը, թէ հետախուզական ծառայութիւնն ուսումնասիրում է զէնքի արտահանման մասին տուեալները: Նրանք կապուել են MSM հոլտինկի հետ, որը հաստատել է «Դանա» տեսակի հաուպիցների եւ RM-70 հրթիռային կայանքի մատակարարումն Իսրայէլին: Մարքեթինկային տնօրէնը, սակայն, հրաժարուել է տրամադրել այլ տեղեկութիւններ` հաշուի առնելով դրանց գաղտնիութիւնը: Այդուհանդերձ, նա հերքել է զէնքերի վերաբերեալ որեւէ գործարքի առկայութիւնն Ազրպէյճանի հետ:

Սակայն լրագրողները զէնքի նման փոխադրում արձանագրել են տեսախցիկների միջոցով: 2017թ. դեկտեմբերի 27-ին Պրաթիսլաւայի օդանաւակայանից հրթիռային կայանքն ազրպէյճանական աւիաընկերութեանը պատկանող ինքնաթիռով տեղափոխուել է Իսրայէլ` Թէլ Աւիւ, որտեղ պէտք է զէնքը փոխանցուէր որպէս յաճախորդ գրանցուած Elbit ընկերութեանը: Թէլ Աւիւից ինքնաթիռն ուղեւորուել է Ազրպէյճանի մայրաքաղաք Պաքու: «Իսրայէլում ինթնաթիռից ոչ մի բան չի իջեցուել, օդանաւը միայն կանգառ է արել` համոզուելու համար, որ փաստաթղթերը կարգին են: Ինքնաթիռն Իսրայէլի օդանաւակայանից ուղիղ թռիչք է կատարել դէպի Ազրպէյճան», չեխական հեռուստաընկերութեանն ասել է MSM-ի աշխատակիցը:

«Տը սլովաք սփեքթէյթըր»-ը նշում է, որ գործող օրէնքներով զէնքի վաճառքով զբաղուող կազմակերպութիւնները կարող են դրանք վաճառել միայն այն երկրներին, որոնք ապահով են համարւում եւ այն գնորդներին, ովքեր ունեն համապատասխան հաւաստագրեր: Իսրայէլը համապատասխանում է այդ չափորոշիչներին, մինչդեռ Ազրպէյճանը` ոչ:

Նշւում է նաեւ, որ Czechoslovak Group-ին պատկանող ընկերութիւնները փորձել են զէնքն Ազրպէյճանին մատակարարելու թոյլտուութիւն ստանալ, սակայն ձախողել են թէ՛ Չեխիայում եւ թէ՛ Սլովաքիայում:

Ո՛չ MSM-ը եւ ո՛չ էլ Czechoslovak Group-ը չեն հաստատել, որ զէնքը փոխադրուել է Ազրպէյճան: Ի պատասխան Սլովաքիայի տնտեսութեան նախարարութեան հարցադրմանը` ընկերութիւնը յայտնել է, որ իրենք գործարքի մէջ են իսրայէլական ընկերութեան հետ: Այդուհանդերձ, նախարարութեան խօսնակը տեղեկացրել է, որ ինչպէս տնտեսութեան, այնպէս էլ արտաքին գործերի նախարարութիւններն ուսումնասիրում են իրադրութիւնը:

Ի լրումն ասուածի նշեմ նաեւ, որ, ինչպէս լրագրողների հետ հանդիպմանը յայտարարել է Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարութեան մամլոյ խօսնակ Տիգրան Բալայեանը, Ազրպէյճանին զէնքի այդ ապօրինի մատակարարումների հարցը ներկայումս քննութեան առարկայ է դարձած թէ՛ Չեխիայում եւ թէ՛ Սլովաքիայում, ինչի մասին  Հայաստանի դեսպանութեանը հաւաստիացրել են այդ երկրների իշխանութիւնները: Սակայն, արդեօք,  մեղաւորներն արժանի պատիժ կը ստանա՞ն Եւրամիութեան համապատասխան կարգաւորումների նման կոպտագոյն խախտումների համար, ինչպէս խոստանում են Փրակայի ու Պրաթիսլաւայի իշխող շրջանակներում: Ըստ իս` հազիւ թէ: Քանզի այդ խոստումները յիշեցնում են ոչ այլ բան, քան հարսանիքից յետոյ տհոլ զարկելու մասին ժողովրդական իմաստութիւնը: Այսինքն` հարսին հօրական տնից տանելուց յետոյ էլ ի՞նչ տհոլի նուագ…

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

Արցախի Ազգային ժողովի «Դաշնակցութիւն» խմբակցութեան անդամ Ալեոշա Գաբրիէլեանը յունիս 28-ին կայացած Արցախի Ազգային ժողովի 7-րդ նստաշրջանի վերջին լիագումար նիստին ընթացքին ներկայացուցած է խմբակցութեան տեսակէտը` 2017 թուականի պետական պիւտճէի կատարման մասին:

Ստորեւ կը ներկայացնենք անոր ելոյթը:

«Դաշնակցութիւն» խմբակցութիւնը` ուսումնասիրելով Արցախի 2017 թուականի պետական պիւտճէի կատարման մասին հաշուետուութիւնը, գտնում է, որ իրօք վերջին տարիներին Արցախի կառավարութիւնը նպատակային աշխատանքներ է կատարել տնտեսական զարգացմանը նպաստող բարեփոխումների իրականացման ուղղութեամբ: Մասնաւորապէս իրական քայլ է կատարել գործարարների եւ սպառողների իրաւունքների ու շահերի պաշտպանուածութեան, հարկային վարչարարութեան մեղմացման, գիւղին եւ գիւղատնտեսութեանը պետական աջակցութեան ուղղութեամբ:

«Դաշնակցութիւն» խմբակցութիւնը  կարեւոր է համարում  նաեւ Արցախի Հանրապետութիւնում  տնտեսական աճի տինամիք զարգացումը, մասնաւորապէս վերջին 10 տարիներին ապահովուած համախառն ներքին արդիւնքի 9-10 տոկոսի տնտեսական աճը: Ունենալով ընկերային-տնտեսական ուղղուածութեան պիւտճէ` կարող ենք արձանագրել, որ 2017-ի պիւտճէն եւս չի առանձնանում իր ընկերային-տնտեսական ուղղուածութիւնից:

Ողջունելի է 2017-ի պիւտճէի հարկային եկամուտների աճը` 2016-ի համեմատ:

«Կատարողականի հաշուետուութեամբ տնտեսութեան ընդհանուր բնութագրութիւնը խմբակցութիւնը գնահատում է կայուն եւ տոկոսային համեմատութեամբ զարգացող:

«Նշուած ներկայացուած ֆինանսական փաստերի հետ միասին խմբակցութիւնը ուշադրութիւն է դարձնում հետեւեալ հանգամանքներին`

«1. Երկրի գլխաւոր ֆինանսական փաստաթղթում կարեւոր է` որպէս տինամիք զարգացող երկրի փաստաթուղթ, բացի անուանական համախառն ներքին արդիւնքի եւ դրա ֆինանսական իրական ծաւալների արտացոլումից, ներառուած լինի նաեւ տնտեսական աշխուժութեան տարեկան ցուցանիշները:

«Հաշուի առնելով, որ վերջին տարիներին իշխանութիւնների կողմից  մշտապէս կարեւորուել է նաեւ առողջապահութեան, կրթութեան եւ մշակոյթի ոլորտների զարգացումը, գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է նաեւ ներառել մարդկային զարգացման ինտեքսի, մասնաւորապէս կեանքի սպասուող տեւողութեան, կրթութեան մակարդակի եւ մարդկանց կենսամակարդակի վերաբերեալ ցուցանիշներ` թոյլ տալով նաեւ բնութագրել երկրի տնտեսութեան որակական կողմերը:

«2. Տեսանելի է, որ պիւտճէի կատարողականի հաշուետուութեան վերլուծութիւնը մեծամասամբ արտացոլում է եկամուտներն ու ծախսերը: Բացակայում է համախառն ներքին արդիւնքում արտացոլուած ճիւղերի ենթաճիւղերի դասակարգման վերլուծութիւնը, մասնաւորապէս ճիւղերի ենթաճիւղերի աճին նպաստող գործօններն ու անկում ունեցած ենթաճիւղերի պատճառները:

«3. Ուսումնասիրելով պահուստային ֆոնտի ծախսերը, եկել ենք այն եզրայանգման, որ պահուստային ֆոնտի ծախսերի մի մասը ցոյց են տալիս տարուայ գլխաւոր ֆինանսական փաստաթղթի ծրագրաւորման աշխատանքներում գործադիրի գերատեսչութիւնների առաւել մասնագիտական եւ խորը պիւտճէային ծրագրաւորման անհրաժեշտութիւնը:

«Բացի դրանից, անհրաժեշտ ենք համարում պահուստային ֆոնտի ծախսերի համար նախապէս սահմանել առաջնահերթ ուղղութիւններ, որոնք կը կազմեն պահուստային ֆոնտի ոչ պակաս քան 80 տոկոսը: Նկատենք նաեւ, որ հիմնադրամին յատկացուած գումարներից ֆինանսաւորուել է ընդամէնը գիւղաբնակ երիտասարդների 40 ընտանիք:

«4. Տնտեսական աճի 15,6 տոկոսը, որի էական մասը ապահովուել է հանքարդիւնաբերութեան ոլորտի զարգացման շնորհիւ, մարտահրաւէր է նետում երկրի կառավարութեանը առաւել մեծ ջանքեր եւ առաւել արագ կշռոյթ ապահովել տնտեսութեան բազմազանեցման աշխատանքներում:

«5. Կառավարութեան յարգելի ներկայացուցիչներ, ուշադրութիւն ենք դարձրել նաեւ այն հանգամանքին, որ ծախսումների մասով արտացոլուած մի շարք ծրագրերում անգամ հակիրճ նկարագրուած չէ դրանց ֆինանսաւորման շնորհիւ արձանագրուած փաստացի արդիւնք ներկայացնող տուեալները: Գտնում ենք, որ ծախսերը պէտք է կատարուեն շատ արդիւնաւէտ` առաջնայինի եւ երկրորդականի դասակարգմամբ: Օրինակ` գոյքի գնման մի շարք ծախսերի փոխարէն կարելի էր առաւել հրատապ հարցեր լուծել:

Մենք` որպէս կուսակցութիւն եւ խմբակցութիւն, կարեւորում ենք սեփական ուժանիւթի ներուժ ունենալու հանգամանքը: Սակայն կարծում ենք, որ վերջին տարիներին կառավարութիւնը չափից աւելի է հրապուրուել մանր եւ միջին ջրելեկտրակայանների շինարարութիւնում, մանաւանդ, որ անզէն աչքով էլ տեսանելի է բնապահպանական փորձագիտութեան բացակայութեան հանգամանքը:

«Հաշուետուութեան մէջ տեսանելի է նաեւ որոշ տեքլարաթիւ յայտարարութիւնների կտրուածքի  մօտեցումները: Օրինակ` խօսւում է Եւրոպական կրթական համակարգին համարկուելու եւ արտասահմանեան բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնների հետ կապերի ընդլայնման մասին: Ինչպէ՞ս է դա արտայայտուել` իրականում չի մանրամասնւում:

«Վստահ ենք, որ մեր առաջարկները տեղ կը գտնեն 2018 թուականի տարեկան հաշուետուութեան մէջ:

«Յարգելի՛ գործընկերներ, ելնելով վերոնշեալից, «Դաշնակցութիւն» խմբակցութիւնը Արցախի Հանրապետութեան 2017 թուականի պետական պիւտճէի կատարման մասին հաշուետուութիւնը գնահատում է դրական»:

ԽԱԺԱԿ

«Վարժապետ»-ը… Այսպէս ճանչցուած էիր Էշրեֆիէ թաղամասի «Ազատամարտ» ակումբի շրջանակին մէջ: Ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս` չեմ գիտեր: Մէկ բան գիտեմ հաստատ, որ մանկութեան-պատանեկութեանս յուշերուն մէկ կարեւոր մասնիկը կազմած ես: Ամէն անգամ, երբ քաղցրօրէն կը յիշեմ մանկութիւն-պատանեկութիւնս, քեզ կը մտաբերեմ եւ հետեւեալ պատկերները կը տողանցեն աչքերուս առջեւ:

Լիբանանեան պատերազմի օրերն են: Մանուկ եմ: Հայրս իր սերնդակից ընկերներուն հետ լծուած է թաղային պաշտպանութեան: Մեր տունը ամէն երեկոյ հաւաք կար` «Տղաքը եկած են»: Դուն եւ Սեդայիկը միշտ ներկայ էիք: Խոհանոցը ճաշի պատրաստութիւններ կ՛ըլլային («տղոց համար»), մինչ նստասենեակէն կ՛առնէի ծխամորճիդ ինծի շատ հաճելի բոյրը եւ կը լսէի խաղաղ ձայնդ, որով կը վերլուծէիր տարբեր նիւթեր հօրս հետ: Մտային պաշարդ լայն էր, ամէն նիւթէ տեղեակ էիր, տեղ-տեղ յամառ, բայց քննադատական միտքդ եւ վերլուծումներդ կը սիրէի, կը սպասէի լսել քեզ,  նոյնիսկ երբ նիւթէն տեղեակ չըլլայի:

Ամէն անգամ, երբ քրոջս հետ միասին քալելով մեր տունէն կ՛ուղղուէինք հօրս աշխատատեղին, ուրախութեամբ կանգ կ՛առնէինք գրախանութիդ առջեւ: «Բարի՛ լոյս, չստիկ ճուտիկս»-ով կը բարեւէիր քրոջս` սանուկիդ: Միշտ հպարտ էի մեր ընտանիքներու կնքահայրական կապով, եւ բոլորին կ՛ըսէի, որ դուն նաեւ իմ կնքահայրս ես:

Իւրաքանչիւր Զատկուան յաջորդող մեռելոցի օր, կէսօրուան ճաշը ձեր տունը կ՛ըլլար: Օր մը, որ ամբողջ տարին կը սպասէի: Կը տօնէինք անուանակոչութիւնդ, կը ճաշակէինք Սեդայիկին համով ճաշերը եւ կուշտ ու կուռ կը խնդայինք Սեւակին ու Հրաչին հետ: Ապա կ՛անցնէինք հիւրասենեակ, ուր անպայման պէտք էր գրգռէինք բարկութիւնդ, երբ կատակով վատ խօսէինք արաբկիրցիներու մասին: Որքա՜ն հպարտ էիր արմատներովդ: Հապա՞ երբ լիբանանեան արուեստին մասին խօսէինք… որքա՜ն կը բարկացնէր քեզ պորտապարը…

Կը յիշեմ, երբ միասին կ՛երթայինք ՀՄԸՄ-ի ֆութպոլի խաղերը դիտելու… դաշտին մէջ տեղ չգտնելով` կը բարձրանայինք Պուրճ Համուտի դաշտին դիմացի բարձր շէնքերէն մէկուն տանիքը` հոնկէ աւելի լաւ դիտելու համար:

Կը սիրէիր հետս ժամանակ անցընել. չէիր ըսեր` փոքր երեխայ է: «Խելքիս համեմատ» կը զրուցէիր հետս, կը պատմէիր պատմութիւններ, կու տայիր գիտելիքներ… Կը յիշե՞ս` քու ֆրանսերէն մէկ հանրագիտարանդ տուիր ինծի` ըսելով. «Ասոր արժէքը միայն դուն կը գիտնաս»… Կը յիշե՞ս «փապուղի» բառը: Ըսած էիր, որ երբեք չգործածեմ թիւնել բառը: Մինչեւ օրս կը գործածեմ փապուղին,  եւ ամէն անգամ մտքէս կ՛անցնիս: Որքա՜ն կարեւոր էր քեզի համար մայրենիի մաքուր գործածութիւնը, չէիր սիրեր աղաւաղուած, արաբերէնախառն հայերէնը:

Է՜հ, ընկ. Յարութ, ընկ. Վարժապետ…

Անկարելի է խօսիլ «Ազատամարտ»-ի եւ Ս. Յակոբ եկեղեցւոյ մասին` առանց դիմացս ունենալու քու պատկերդ` ծխամորճով, «Ազատամարտ»-ի քաֆեթերիային մէջ` ֆութպոլ դիտելու կամ պլոթ խաղալու կամ նոյնիսկ վիճաբանութեան ընթացքին, կամ` եկեղեցւոյ թաղականութեան գրասենեակին մէջ… Կը հպարտանամ մինչեւ ծուծ «դաշնակցական»-ութեամբդ, հաւատաւոր «համազգայնական»-ութեամբդ, մտային պաշարովդ, եւ մանաւանդ` մեր ընտանեկան հարազատութեամբ:

Քառասուն օրեր առաջ, երբ մահուանդ գոյժը կարդացի, վերեւի պատկերները դարձեալ տողանցեցին աչքերուս առջեւ, որոնց, սակայն, այս անգամ հետեւեցաւ սեւ պաստառ մը… Զգացի, որ մանկութիւնս ալ անվերադարձ կորաւ: Գոյժը յայտնեցի Յասմիկ Պարսումեան-Պապեանին, եւ երկուքս միասին արտասուեցինք:

Ընկ. Յարութ, հրաժեշտ տուիր անցաւոր այս կեանքին եւ գացիր միանալու «Ազատամարտ»-ցի մեր ընկերներու փաղանգին` ընկ. Խէչոյին, ընկ. Պետոյին, ընկ. Բարունակին եւ ընկերուհիներ` Բրաբիոն եւ Ազնիւ Բարունակեաններուն, ընկ. Երուանդ Մոնոֆարեանին, ընկ. Երուանդ Տեմիրճեանին, ընկ. Սուրէն Անթոյեանին, ընկ. Վարդգէս Հայրապետեանին, պարոն Արամին, ընկ. Պարգեւ Գերպապեանին, ընկհ. Վարդուկ Անթոյեանին, ընկհ. Արմիկ Մոնոֆարեանին: Բարեւէ՛ բոլորին մէկ առ մէկ, անոնց ըսէ, որ Էշրեֆիէն, «Ազատամարտ»-ը պարպուած է, ա՛լ անցեալի պանծալի օրերը չեն մնացած, բայց նաեւ ըսէ անպայման, որ` «Մենք ձեզ երբեք չենք մոռանար ու միշտ կը յիշենք»:

Ընկ. Յարութ, ներէ՛, որ յարգանքի վերջին տուրքս չկրցայ մատուցել ովկիանոսին միւս կողմն ըլլալուս պատճառով… Բայց հաճիս այս քանի մը տողերը ընդունէ որպէս խունկ ու աղօթք` շիրիմիդ:

Վշտակից «սանուկ»-դ`
ԽԱԺԱԿ

Երէց սերունդի վերջին վաստակաշատ ընկերներէն, Էշրեֆիէի հայութեան կազմաւորման հիմնադիր դէմքերէն էր ընկեր Յարութ Վարժապետեանը:

Իր կեանքին 80 տարիներուն ան անսակարկ ու անշահախնդիր կերպով ծառայեց ազգին:

Ճեմարանական, ՀՄԸՄ-ական, ապա` համազգայնական եւ վերջապէս` կուսակցական, կեանքին մէջ ունեցաւ մեծ վաստակ ու ծառայութիւն: «Ազատամարտ» ակումբի սիւներէն եղաւ:

Դեռ պատանի` ակումբին եւ Ս. Յակոբ եկեղեցւոյ շինութեան կը մասնակցի իր հօրը` ընկեր Պօղոսին եւ հանգուցեալ ընկեր Սուրէն Անթոյեանին կողքին, այդ օրերէն մինչեւ մահը եղաւ ակումբին ծառայող համեստ ու հաւատարիմ ընկերը:

Եղած է ՀՄԸՄ-ի սկաուտական պատասխանատու, ՀՅԴ պատանեկան միութեան վարիչ ու դաստիարակած սերունդներ:

Բայց այս բոլորին մէջ ընկեր Յարութ հաւատաւոր ու խիստ կարգապահ դաշնակցական էր: Հաճելի ժողովական, փայլուն արտայայտուող, գաղափարապաշտ: Բազմաթիւ անգամներ եղած է «Պալագեան», ապա «Ազատամարտ» կոմիտէի անդամ:

Ան նաեւ Էշրեֆիէի «Քնար» երգ ու պարի համոյթին մաս կազմած է եւ հոն ծանօթացած իր կեանքի ընկերուհիին` Սեդային:

Եղած է Համազգայինի Էշրեֆիէի «Ռուբէն Զարդարեան» մասնաճիւղի հիմնադիր անդամ եւ բազմավաստակ ատենապետներէն:

Լաւապէս կը տիրապետէր հայերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներուն: «Ազդակ» օրաթերթի մէջ իր ստորագրութեամբ լոյս տեսած յօդուածները իրենց դրոշմը ձգած են 60-70-ական թուականներուն, եւ պարբերաբար կը գրէր մինչեւ վերջերս:

Հայ մշակոյթի երկրպագուն էր ան եւ, գործին բերումով, նաեւ հայկական ճարտարապետութեան մասնագէտը:

Ընկերային գետնի վրայ` հետաքրքրուող եւ ծառայող: Ակումբին մէջ անոր ներկայութիւնն իսկ նոր եւ յատուկ մթնոլորտ կը ստեղծէր իր բարեկամներուն մօտ, նոյնիսկ լուռ ձեւով միանար իրենց:

Հպարտ էր իր ճեմարանական ըլլալուն, հպարտ էր նաեւ աշակերտած ըլլալուն Վրացեանի, Գառնիկ Կիւզէլեանի, Կարօ Սասունիի, Մուշեղ Իշխանի նման հսկաներու,  որոնց շունչը յստակ կ՛երեւէր ընկ. Յարութին մէջ: Անյագ ընթերցող էր ան հայկական եւ ֆրանսական գրականութեան, միջազգային մամուլը, բայց ամէն բանէ առաջ` «Ազդակ»-ը իր առօրեայ հացն ու պանիրն էր:

Բազմակողմանի էին Յարութ Վարժապետեանին հետաքրքրութիւնները` արուեստ, մշակոյթ, գիր-գրականութիւն, երաժշտութիւն, ճարտարապետութիւն, մարզական աշխարհ, գաղափարական քննարկումներ, եւ այս բոլորին մէջ ան միշտ կը փայլէր իր գիտութեամբ:

Եւ իր այս լայն հետաքրքրութեամբ եւ փորձառութեամբ էր որ հարցերը միշտ կը կշռէր prismatique ակնոցով.

– Խոշորացոյցի տեսիլքով

– Սուր աչքով

եւ մանրացոյց քննարկումով:

Նկարագիրով խրոխտ, համոզումներուն մէջ հաստատ ու մինչեւ իսկ ծայրայեղ, մարդկային արժանիքներով բարձր ընկեր էր Յարութ Վարժապետեան եւ մանաւանդ ու ամէն բանէ աւելի` հարիւր առ հարիւր հայ էր բառին ամբողջական առումով: Անոր համար հայութիւնը ամէն բանէ վեր էր, իսկ ներկայ անկախ Հայաստանին նկատմամբ ունէր պաշտամունք եւ միշտ նկատել կու տար, որ այսօրուան Հայաստանին պիտի գուրգուրանք ամէն բանէ աւելի, որովհետեւ կը հաւատար, թէ այսօրուան Հայաստանը վաղուան Միացեալ Հայաստանին հիմնաքարն է:

Ինչպէս շրջանիս ընկերներէս Վաչէ Բրուտեան կը վկայէ.-

«Ամաաա՜, մեր ընկեր Յարութը մահացաւ…

վա՜յ Յարութ վա՜յ:

Ազնուագոյն դաշնակցական ընկեր բառին ամբողջական իմաստով: Ազնիւ հոգիով, մաքուր ու վճիտ հայու կերպար: Ինչքա՜ն քաղցր յուշեր ունիմ իրմէ «Ազատամարտ» ակումբէն ներս:

Տխուր եմ, շա՜տ»:

Այսօրուան այս խօսքը դամբանական կը կոչուի, սակայն իրականութեան մէջ Յարութ Վարժապետեանը իր իրագործումներով եւ իր ունեցած նկարագիրով հողին չենք յանձներ, քանզի իր կեանքով արդէն փոխանցած է իր էութիւնը իր կնոջ, զաւակներուն, թոռներուն, քոյրերուն, հարազատ ընտանիքին, շրջանակին ու բարեկամներուն, որոնք նոյն նկարագրով թրծուած են:

Ընկե՛ր Յարութը, ինչպէս անցեալի մեր գաղափարի եւ գործի մշակներ Ճորճ Սարգիսեանը, Սուրէն Անթոյեանը, Երուանդ Մոնոֆարեանը, Երուանդ Տեմիրճեանը, Պարգեւ Քերպապեանը, որոնք սերնդակից էին քեզի, ջահը փոխանցեցին, քու ջահդ ալ պիտի մնայ անմար:

ՀՅԴ «ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ» ԿՈՄԻՏԷ

Պաշտօնական Թեհրանը ողջունեց եւ դրական գնահատական տուաւ Թուրքիոյ նախագահի վերընտրութեան: Հաւանաբար քաղաքականօրէն ընկալելի դրսեւորում է, որ կը կատարուէր Իրանի իսլամական հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութեան բանբերին կողմէ:

Քաղաքական հասկնալիւթիւնը այս պարագային առաւելաբար տարածաշրջանին մէջ Մոսկուա-Թեհրան-Անգարա երբեմն ուրուագծային, յաճախ ուղղակի տեսանելի ռազմավարական եռակողմ դաշինքի հետ կապուած է, յատկապէս Սուրիոյ տարածքին արձանագրուող իրադարձութիւնները նկատի ունենալով, ինչպէս նաեւ Թեհրան-Ուաշինկթըն ըստ էութեան հակադրութեան եւ վերիվայրումնային յարաբերութիւնները նկատի ունենալով:

Ուրեմն խնդիրը միջինարեւելեան տարածաշրջանին կամ սուրիական պատերազմին առնչուած ռազմաքաղաքական իրադրութիւններուն հետ կապ չունի միայն: Թեհրանի դէմ յատկապէս Ուաշինկթընի կողմէ կիրարկուող մեկուսացման քաղաքականութիւնը յատկանշուեցաւ հիւլէական համաձայնութենէն ետ քաշուելով եւ համաձայնագիրը ստորագրած երկիրներուն կոչ ընելով յայտարարելու համաձայնութիւնը: Պատժամիջոցներու վերաորդեգրման առընթեր կոչերը կը շարունակուին Իրանէն կազի արտածումը արգելակելու:

Այս պայմաններուն մէջ Անգարան Ուաշինկթընի թելադրած խաղի կանոններուն հետեւելու ոչ միանշանակ քայլեր կ՛առնէ:

Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Մեւլութ Չաւուշօղլու 26 յունիսին կը յայտարարէր, որ Թուրքիա անփոխարինելի դաշնակից մըն է ո՛չ միայն Միացեալ Նահանգներուն, այլեւ բոլոր դաշնակիցներուն համար: Այստեղ պէտք է հասկնալ, նաեւ Իրանը:

Նոյն օրերուն, Քրեմլին հաղորդագրութեամբ մը կը յայտարարէր, որ Ռուսիոյ եւ Թուրքիոյ նախագահները համաձայնած են սերտօրէն համագործակցիլ Սուրիոյ տագնապի լուծման համար եւ անդրադարձած ուժանիւթի մարզին մէջ միացեալ ծրագիրներու առաջնահերթութեան: Ուժանիւթային- ռազմավարական ծրագիրներու համաձայնեցման այս յայտարարութիւնը կը կատարուէր զուգահեռ Իրանի մեկուսացման եւ վառելանիւթի արտածման դէմ մղուող ամերիկեան պայքարին, մինչ քաղաքական կոչերը կը կեդրոնանային իրանեան ուժերուն սուրիական տարածքներէն հեռանալու հրամայականին վրայ:

Թրքական այս երկակի խաղը որոշ ճամբայ անցած է արդէն եւ տակաւին շարունակուելու նախադրեալներ կը պարզէ: Բայց վերադառնանք տարածաշրջանային ռազմավարական առանցքին եւ անմիջապէս նկատի ունենանք, որ այդ առանցքային պետութիւններէն երկուքին հետ ամերիկեան յարաբերութիւնները վերափոխուելու սեմին են:

Թուրքիոյ նախագահի վերընտրութեան շնորհաւորանքի առիթով Միացեալ Նահանգներու եւ Թուրքիոյ նախագահները շեշտած էին իրենց վճռականութիւնը ամրապնդելու երկկողմանի յարաբերութիւնները, նախ եւ առաջ` զինուորական գետնի վրայ: Անոնք նաեւ շեշտած էին Սուրիոյ տագնապին լուծման համար միացեալ ճամբու քարտէսի մը կարեւորութիւնը եւ ահաբեկչութեան դէմ պայքարին մէջ համագործակցութեան շարունակութեան անհրաժեշտութիւնը:

Իսկ հիմա արդէն կը խօսուի Թրամփ-Փութին հելսինքեան հանդիպումի նախապատրաստութիւններուն մասին:

Առանցքի պետութիւններէն Ուաշինկթընի հետ յարաբերաբար Անգարան եւ Մոսկուան այլ ուղղութեան վրայ կը գտնուին:

Վերադառնանք Էրտողանի ընտրութիւնը Թեհրանի կողմէ դրական եւ ողջունելի նկատելու յայտարարութեան եւ հիմա նկատենք, որ յայտարարութիւնը կատարուած է ոչ թէ նախագահական, ոչ թէ արտաքին գործոց նախարարութեան այլ արտաքին գործոց նախարարութեան, բանբերի աստիճանաչափով:

«Ա.»

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Շաբաթներէ ի վեր Երեւանը եւ Հայաստանը կը շնչեն հեռատեսիլով, որ կը սփռէ տեսարաններ եւ պատումներ, որոնց ծանօթ էինք ամերիկեան ոճիր-արկածի ժապաւէններով. զէնքեր, ձոյլ ոսկի, տրցակներով տոլար եւ եւրօ, թաքստոցներ, գողօնի ամբարանոցներ, գայթակղութիւններու բացայայտումներ:

Կարծէք քակուող կծիկի թելին սկիզբի ծայրէն բռնած ենք եւ յայտնի չէ, թէ ե՛րբ կը գտնենք միւս ծայրը: Անմիջական ժամանակի վկաները, ինչպէս ես, աշխարհի հայերը եւ օտարներ, կը հետեւին, կ’ուզեն հասկնալ, հարց կու տան իրենք իրենց, թէ ինչպէ՞ս գումարուած են խաղքութիւնները, որոնց մասին գիտէին եւ կը խօսէին: Մեղսակիցներ եւ մասնակիցներ լռութիւն կը պահէին:

Խաղքութիւններու հեղինակները նուազագոյն ողջմտութիւնը չունէի՞ն գիտնալու, որ ոչինչ գաղտնի չի մնար, չէ մնացած արեւուն տակ: Շարքային քաղաքացին ինքնիրեն հարց կու տայ, թէ ինչպէ՞ս կրցած են գումարուիլ այդքան նիւթական փաստեր, որոնք իրենց բազմապատկութեամբն իսկ երեւան պիտի գային վաղ թէ ուշ:

Մեղսակից չեղողներ եւ լուռ մնացողներ ալ կային, ինչ որ քաղաքացիական բարոյականութեան հարց է:

Քաղաքացին կը զգայ եւ կը խորհի, որ բացայայտումներէն խուսափողներ պիտի ըլլան, ինչո՞ւի եւ ինչպէ՞սի պատասխաններ ալ կը կարծեն գտնել եւ մեկնաբանել` արտաքին եւ ներքին քաղաքական ճնշումներու իբրեւ հետեւանք: Եթէ պատկերները եւ ըսուածները արձանագրէք, քիչ մըն ալ երեւակայութիւն աւելցնէք, բազմաթիւ դիպաշարներ (ցենարներ) կրնաք արտադրել եւ վաճառել ֆիլմարտադրողներու` զարգացնելով խորքը եւ իրադարձութիւններու պատումը:

Հակառակ այս ցաւագին երեւոյթներուն, կեանքը իր հունով կը շարունակուի: Հինցած եւ թրթռացող, լեցուող եւ պարպուող մաթրուշքաները (մինիպաս) Երեւանի փողոցներուն մէջ կը հիւսեն իրենց ցանցը, երէցներ, երիտասարդներ, իրենց բջիջային հեռախօսները ափի մէջ, կ’իջնեն, կը բարձրանան, անդադար կը խօսին, ամէնքն ալ կարեւոր անձնաւորութիւններ ըլլալու են, փողոցէն կամ մաթրուշքայի հրմշտուքին մէջ իսկ լսելու եւ խօսելու համար: Տեղ մը կարդացի, որ Հայաստանի մէջ բջիջային հեռախօսները թիւով աւելի են բնակչութենէն: Ինչպէ՞ս բացատրել. կենսամակարդակի բարելաւո՞ւմ, սպառողական ընկերութեան անսանձ ներխուժո՞ւմ, ցուցամոլիկութի՞ւն, բիզնեսային աճապարա՞նք, թէ՞ սիրել-սիրուելու անհամբերութիւն…

Բոլոր մեծ քաղաքներուն պէս, Երեւանի վաճառատուներն ալ կը յորդին, անոնք իրենց ներածած ապրանքներուն հետ իրենց անուններն ալ ներածած են, ՄՈԼեր եւ ՍՈՒՊԵՐՄԱԿԵՏներ: Խանութները մկրտուած են եւրոպական եւ ամերիկաներու քաղաքներու անուններով, աշխարհագրութեան դասագիրք են, Իտալիայէն կ’անցնիք Ֆրանսա, կը հասնիք Նիւ Եորք: Մխիթարուելու համար ալ երբեմն` Շիրակ եւ Սիւնիք: Իսկ արաբական շաուրման զանազան վերադիրներով Հայաստանի կարեւոր եւ անկարեւոր, յայտնի եւ անանուն փողոցներու սիթիզըն է: Առիթով մը, մշակոյթի նախարարին կամ լեզուաբան բարեկամի մը պէտք է հարցնեմ, թէ հայերէնի նոր բառարանին մէջ ալ պիտի մտնէ՞ շաուրման, որպէս փաստը մեր համաշխարհային ազգ ըլլալուն: Ի՞նչ կը մտածեն համի վարպետները, շաուրման աւելի համե՞ղ է Ղարսի խորովածէն:

Պիզնեսը հեղեղային է, անցեալ, լեզու, ինքնութիւն պարապ վախտի խաղալիք են: Ճեմող կամ աշխատանքի գացողներուն հոսանքին հետ կը տարուիք, բայց երբեմն կը կարդաք ավիատուր, բրենտ, ֆլէշ, անխուսափելի եւ բազմանուն բանկերը, գեղեցկութեան սրահի անուան կցուած էպիլացիան: Պտուղի եւ բանջարեղէնի յորդող խանութներուն մէջ, նաեւ հեռատեսիլէն, կը լսէք արդէն տուն-տեղ եղած պարսկերէն-թրքերէն-արաբերէն մաղատանոսը, նաանան… Հեռատեսիլէն կը լսէք, որ պէտք է տապակէք միսը, բայց ոչ տապակի մէջ, այլ` թավայի:

Օր մըն ալ հայերէնի պաշտպանութեան, վերազնուացման համար թաւշեայ յեղափոխութիւն մը կ’ընե՞նք, Հայաստան եւ սփիւռքներ…

Բայց կեանքը կը շարունակուի: Պէտք է հաւատալ, որ հայու հոգիի ովկիանոսը ինքզինք կը մաքրէ:

Գրողներու միութիւնը արցախցի բանաստեղծ կը պատուէ, թատրոնները կը բանին, օփերայի սրահը միշտ գրաւուած է: Ներկայացումները ուշ ժամերու չեն սկսիր եւ կէս գիշերին չեն աւարտիր: Թարգմանուած խաղեր ալ կը բեմադրուին տաղանդաւոր դերասաններով, որոնք արդիական ըլլալու համար սեռ-sex կը յուշեն մերկութիւններով:

Բեմի խաղէն առաջ, սրահին մէջ, հանդիսատեսը կ’ընէ այլ հաստատում մը. կը փորձէ տասը մատներու վրայ հաշուել այրերու ներկայութիւնը` կիներու ճնշող մեծամասնութեան մէջ: Յաճախ կ’ըսեն, որ Երեւանի մէջ երիտասարդ այրեր չկան, արտագնայ աշխատանքի են: Բայց այս բացատրութիւնը համոզիչ չէ, քանի որ կիներ ալ գացած են արտագնայ աշխատանքի, եւ սրճարաններու մէջ են այրերը, անոնք ծխելով կը չափեն Երեւանի փողոցները, Կոմիտասէն Հանրապետութեան հրապարակ, Երեւանի այգիները:

Վարորդները, փողոցի անկիւնի նպարավաճառը, շէնքի վերակացուն, հաւաքարարուհին, դրացուհին, կը մեկնաբանեն երկրի ներքին կացութիւնը, քաղաքական եւ տնտեսական, խստութեամբ կ’արտայայտուին կողոպտողներուն եւ օլիկարխներուն մասին, արձակուրդի համար այցելութեան եկած արտագաղթածներ մեծ յոյսեր կը կապեն յեղափոխութեան, նոյնիսկ կը մտածեն վերադառնալ Լոս դրախտէն: Կ’ըսեն… եթէ ամուսին կամ հարս չտանին աւետեաց երկիր:

Դուռ-դրացիի եւ ընտանեկան զրոյցներու ընթացքին կ’արտայայտուին վրէժխնդրական միտքեր, որ կոռուպցիայի հեղինակները բանտին մէջ պէտք է մաշին կամ անոնց մատները պէտք է կտրել: Ժողովրդային լաւատեսական երազանք ալ կայ երկրին մէջ: Փողոցներուն տեսքն անգամ փոխուած է, թիկնապահներով շրջող ինքնաշարժներ չկան: Ինչպէս միշտ, այսօր քիչ մը աւելի աշխուժ են ծաղկավաճառները, փունջերով վարդ շալկած քալողները բազմաթիւ են: Կ’երթան շնորհաւորելու…

Այս ալիքին վրայ կարելի կ’ըլլա՞յ լուծման սպասող հարցերը սեղանի վրայ դնել, որոշումներ կայացնել, վերականգնումներ իրականացնելու համար: Ազգը իրարմէ բաժնած եւ հեռացուցած կամայականութիւնները վերացնել: Այսինքն ջատագովուած եւ ճառ զարդարող մէկութիւն եւ միութիւն վերահաստատել: Անոնք յոգնակի են եւ կարելի:

Անուններու ian-էն եւ yan-էն սկսելով:

Հայկական անուններու ուղղագրութիւնը երբ օտար անցագիրներէ կը փոխադրուի արեւելահայերէնի եւ Hagop-ը կ’ըլլայ ՀԱԳՈՊ, դարաւոր ՅԱԿՈԲ-ի փոխարէն, ըսելիք եւ ընելիք չունի՞ն մամուլը, քաղաքական գործիչները, Ազգային ժողովը, յեղափոխութիւններու իտէալիստները…:

Եւ պաշտօնաթուղթերու նօտարական սրբագրութեան համար պէտք է դատարան երթալ

Այս հարցե՞րը… Այդ հարցե՞րը:

Եւ ազգ ու երկիր կառավարելու  համար հրաժարելով դուխէն եւ թիմէն:

Ի՞նչ բանի կը ծառայեն ղեկավարները, եթէ խրձիկները պիտի չքակեն մաքուր կար ընելու համար…

Երկիր է, ապրող ժողովուրդ: Երբեմն ճամբացոյց փայլատակող պահեր ալ կան:

Արցախցի հայ աղջիկը գրաբարի մասնագէտ դարձած է եւ մեծերու առջեւ դասախօսած է գրաբարով…

Քաղաքէ քաղաք բեմի վրայ գալարուող երգիչ պտտցնելու փոխարէն, գրաբարով խօսող աղջիկը ինչո՞ւ չպտտցնել, լսելու համար մեր արմատներու ձայնը…

23 յունիս 2018, Երեւան

ՀՅԴ Արեւմտեան Եւրոպայի կազմակերպութեան Շրջանային ժողովը տեղի ունեցաւ 22, 23 եւ 24 յունիսին, Փարիզի մէջ: Ֆրանսայի, Պելճիքայի եւ Հոլանտայի բոլոր շրջաններէն մասնակցող պատգամաւորները ճշդեցին յառաջիկայ երկու տարիներու առաջնահերթութիւնները:

Սոյն Շրջանային ժողովը կ՛արձանագրուի քաղաքական նոր պարունակի մը մէջ` ի տես Հայաստանի մէջ 2018-ի գարնան տեղի ունեցած յեղափոխութեան իբրեւ արդիւնք իշխանութեան հասած կառավարութեան, ուր միաժամանակ Ազրպէյճան շեշտաւորեց Հայաստանի եւ Արցախի բնակչութեանց ուղղուած իր սպառնալիքները:

Շրջանային ժողովը ողջունեց այն փաստը, որ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը յանձնառու եղած է, կառավարութեան մասնակցելով, աշխուժ կերպով աշխատելու ի նպաստ Հայաստանի յառաջդիմութեան, ի մասնաւորի տնտեսութեան եւ գիւղատնտեսութեան նախարարութիւններուն գծով, որոնք արդիւնք են ՀՅ Դաշնակցութեան եւ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի միջեւ կայացած համագործակցութեան համաձայնութեան:

ՀՅ դաշնակցութեան Շրջանային ժողովը արձանագրեց աշխուժ աշխատանք տանելու կարեւորութիւնը յաջողութեան համար

ֆրանսախօսութեան համաշխարհային գագաթնաժողովի, որ տեղի պիտի ունենայ Երեւանի մէջ, 11 եւ 12 հոկտեմբերին, Ֆրանսայի Հանրապետութեան նախագահ Մաքրոնի ներկայութեամբ, եւ որուն զուգահեռ տեղի պիտի ունենայ համաշխարհային տարողութեամբ տնտեսական տօնավաճառ: Միաժամանակ յստակ որոշում կայացուց իր մասնակցութիւնը բերելու Արմաւիրի շրջանի զարգացման աշխատանքներուն:

Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը շեշտեց, որ անհրաժեշտ է զգուշաւոր ըլլալ Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ ազրպէյճանական ճղճիմ քարոզչութեան կապակցութեամբ, եւ որ յատուկ ուշադրութիւն պիտի դարձնէ իշխանութիւններու ու Պաքուի կաշառասուն իշխանութեան միջեւ յարաբերութիւններուն նկատմամբ: Ժողովը իր զօրակցութիւնը յայտնեց այն քաղաքապետարաններուն, որոնք բարեկամութեան համաձայնագիրներ ստորագրած են Արցախի Հանրապետութեան հետ, յառաջիկայ քաղաքապետական ընտրութիւններու հեռանկարով, որոնց ուղղութեամբ զօրաշարժի պիտի ենթարկուի ՀՅ Դաշնակցութիւնը:

Միւս կողմէ, ժողովին պատգամաւորները ընդգծեցին եւրոպական ընտրութիւններուն առիթով նպատակասլաց աշխատելու կարեւորութիւնը` գործուն մասնակցութիւն բերելու համար եւրոպական նախագիծի ամրապնդման, որ կանոնաւոր կերպով խիստ դժուարութիւններու կը մատնուի Եւրոպայի մէջ իրենց ազդեցութիւնը տարածել միտող թուրքեւազերիական փորձերուն հետեւանքով: Նմանապէս Շրջանային ժողովը հաստատեց, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը պիտի շարունակէ մերժել` ժխտողականութիւնը Արեւմտեան Եւրոպա ներմուծելու Էրտողանի փորձերը:

ՀՅ Դաշնակցութիւնը, ըլլալով Ֆրանսահայ կազմակերպութիւններու համակարգող խորհուրդի (ՖԿՀԽ) հիմնադիր եւ գործուն անդամ, կը փափաքի նոր հանգրուան մը արձանագրել ֆրանսահայ գաղութին ծառայող այս կազմակերպութեան զարգացման ընթացքին մէջ: Հոլանտայի եւ Պելճիքայի մեր շրջանները նկատեցին, որ ՖԿՀԽ-ն յաջողած է իր առաքելութեան մէջ եւ օրինակելի փորձ մըն է միութենական համագործակցութեանց տեսանկիւնէն:

Շրջանային ժողովի աւարտին ընտրուեցաւ Կեդրոնական կոմիտէի ինն հոգինոց նոր կազմ, որուն ներկայացուցիչը եւ փոխներկայացուցիչն են հերթաբար` Շարլ Փափազեան եւ Յովսէփ Տէր Գէորգեան: Կազմի միւս անդամներն են` Մուրատ Արսլանեան, Ժիւլ Պոյաճեան, Միքայէլ Ղազարեան, Տիգրան Շահմիրեան, Մարիէթ Կարապետեան, Արմէն Սերոբեան, Հրաչ Վարժապետեան:

ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ
ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ԵՒՐՈՊԱՅԻ 79-ՐԴ ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎ

Փարիզ, 25 յունիս 2018

Թուրքիոյ նախագահական կանխահաս ընտրութիւններուն Էրտողանի ձեռք բերած առաւելութիւնը կրնա՞յ զինք մղել, որ վերանորոգ նկրտումով մը սուրիական եւ իրաքեան տարածքներու նկատմամբ  իր վարչակարգին վերահսկողութիւնը բռնագրաւումի վերածէ` ահաբեկիչներ հալածելու պատրուակով:

Վերլուծաբաններու կարծիքով, այս հաւանականութիւնը դժուար թէ իրականութիւն դառնայ` նկատի ունենալով, որ այս յաղթանակը կը վերագրուի նաեւ տարածաշրջանային հարցերուն լուծման ուղղութեամբ Ռուսիոյ եւ Իրանի հետ Թուրքիոյ բարելաւուած յարաբերութիւններուն, իսկ այդ երկիրներուն նկատմամբ Էրտողան,  բնականաբար, պարտաւորութիւններ ալ պիտի ունենայ, յատկապէս յարգելով Սուրիոյ տագնապին առնչութեամբ մինչ ընտրութիւններ գոյացած համաձայնութիւնները, ո՛չ թէ շրջանցելով զանոնք ու Սուրիոյ եւ Իրաքի նկատմամբ կայսերապաշտական ախորժակներ սրելով:

Ներքին դրուածքով, Էրտողան յաջողեցաւ երկրի խորհրդարանական կառավարման համակարգը փոխարինել նախագահականով, ուր մեծ լիազօրութիւններ պիտի վայելէ: Անոր երկրորդ ձեռքբերումը կանխահաս ընտրութիւններու իրագործումն էր` իշխանութեան ղեկին մնալու եւ չորս տարի եւս բացարձակ լիազօրութիւններ վայելելու` վերընտրուելու իր իրաւունքին կողքին: Միւս կողմէ, սակայն, Էրտողանի նախագահած Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը  այս ընտրութիւններուն յետընթաց արձանագրեց` արժանանալով քուէներու 42 տոկոսին, մինչ 2015-ի ընտրութիւններուն կուսակցութիւնը արժանացած էր քուէներու 49 տոկոսին, այսուհետեւ այս կուսակցութիւնը բացարձակ մեծամասնութիւն պիտի չկազմէ երկրի օրէնսդիր մարմինին մէջ:

Ո՞ւր պիտի հասնին ուրեմն Էրտողանի նկրտումները…

Տնտեսական առումով, Էրտողան պիտի ջանայ երկրի տնտեսութեան նահանջը կասեցնել, նախ բարելաւելով Իրանի հետ մօտաւորապէս տասը միլիառ տոլարի հասնող, իսկ Ռուսիյ հետ 35 միլիառ տոլարի հասնող առեւտրական փոխանակումները: Այս փոխանակումները Թուրքիոյ նախագահը կը նախատեսէ հասցնել 200 միլիառ տոլարի, իսկ կազի եւ ջերմուժի փոխանակումները այս երկու երկիրներուն հետ, Էրտողանի կարծիքով, պիտի նպաստեն, որ Թուրքիա մինչեւ 2023 միանայ աշխարհի առաջին այն տասը երկիրներու, որոնց ազգային արտադրանքը երկու հազար միլիառ տոլարի կրնայ հասնիլ:

Էրտողանի յաւակնութիւնները հաւանաբար իրատեսական չթուին, սակայն, դէպի Արեւելք անոր շրջադարձը, ինչպէս նաեւ Իրանի եւ Ռուսիոյ հետ տնտեսական, քաղաքական եւ տարածաշրջանային հարցերու լուծման ուղղուած սերտ գործակցութիւնը, քաղաքական գետնի վրայ աշխուժ կրնան դարձնել համաթրքական գաղափարախօսութեան ջատագով երկրին ծաւալապաշտ նախագահը: Այսուհանդերձ, Իրանի եւ Ռուսիոյ գործակցութիւնը առաւելաբար հիմնուած կը շարունակեն մնալ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան ուղղութեան վրայ:

Ուստի քաղաքական համաձայնութիւններէ որեւէ մէկ շեղում կրնայ տապալել Էրտողանի տնտեսական նկրտումները եւ կրկին լարել երկրին յարաբերութիւնները Իրանի եւ Ռուսիոյ հետ:

Ռուսիոյ նախագահ Վլատիմիր Փութինի շնորհաւորական նամակը բարացուցական էր այս իմաստով: Փութին, Էրտողանը շնորհաւորելով մէկտեղ, կը ցանկար. «Շարունակել երկու երկիրներուն միջեւ բանակցութիւնները` երկկողմանի յարաբերութիւններու ամրապնդման, տարածաշրջանային եւ միջազգային հարցերու լուծման հեռանկարով»:

Նոյնը կը շեշտէր Իրանի նախագահը` մաղթելով. «Աշխուժացնել երկկողմանի յարաբերութիւնները` տարածաշրջանի կայունութեան ամրագրման եւ տագնապներու լուծման հեռանկարով»:

Ուստի, Թուրքիոյ նախագահը որքան ալ յաւակնի ամրագրել իր վարչակարգին վերահսկողութիւնը սուրիական հողերուն նկատմամբ, ի մտի պէտք է ունենայ այն կարմիր գիծերը, զորս չյարգելու պարագային, շուռ կրնան գալ իր ծրագիրները, յատկապէս սուրիական բանակին հարաւային Սուրիոյ մէջ Միացեալ Նահանգներու խաղաքարտերը ձախողութեան մատնելու օրինակը աչքի առջեւ ունենալով:

«Գ.»

«Թուրքիան կ՛ընթանայ դէպի ժողովրդավարութիւն: Այս նախագահական համակարգով բարձր կը մնայ մեր երկիրը` քայլ պահելով ժամանակակից քաղաքակրթութեան հետ», յայտնեց Թուրքիոյ նորընտիր, կամ աւելի ճիշդը` վերընտրուած նախագահ Ռեճեփ Թայիպ Էրտողանը, յունիս 24-ին տեղի ունեցած ընտրութիւնները հազիւ աւարտած:

Թէ ինչպէ՞ս կարելի է բացատրել այս խօսքը եւ սուլթանամէտ եւ անհատի վրայ կեդրոնացած գործելաձեւը բաղդատել ժողովրդավարութեան հետ…: Այդ մէկը հաւանաբար շատ աւելի մօտէն գործի պիտի լծէ արդէն իսկ բազմազբաղ մարդկային իրաւունքներու համար պայքարող ոչ-կառավարական կազմակերպութիւններն ու հաստատութիւնները:

Յստակ էր, որ Թուրքիոյ նախագահական եւ խորհրդարանական ընտրութիւններուն արդիւնքները մեծ անակնկալներ պիտի չստեղծէին: Բոլոր դէտերուն համար սպասելի էր, որ սուլթանամէտ Էրտողանը պիտի տիրանար յաղթանակին, նոյնիսկ առանց երկրորդ հանգրուանի ընտրութեան առիթ տալու: Անցեալ ապրիլ 16-ին արդէն իսկ թուրք ժողովուրդը մեծամասնութեամբ «այո՛» քուէարկած էր ի նպաստ նախագահական համակարգին, պարտութեան մատնելով «ո՛չ»-ը, այսինքն` խորհրդարանական համակարգը, որ անցաւ Թուրքիոյ անցեալի պատմութեան:

Ոչինչ փոխուած է, համեմատած` անցեալ ապրիլի «այո՛» թէ «ո՛չ», այսինքն` նախագահակա՞ն, թէ՞ խորհրդարանական համակարգի  ընտրապայքարին: Էրտողանի Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը, իր կողքին ունենալով ազգայնամոլ Ազգայնական շարժում կուսակցութիւնը, կը շարունակէ վայելել բաւական մեծ ժողովրդականութիւն` ընդդիմադիր Հանրապետական ժողովուրդի կուսակցութեան եւ քրտամէտ Ժողովուրդներու ժողովրդավարական կուսակցութեան դէմ յանդիման:

Սակայն, տեղին է նշել, թէ այս ընդդիմադիր կուսակցութիւնները սպասուածէն աւելի քուէներ կրցան ապահովել, եւ եթէ գործակցութիւն (ցայսօր անհաւանական)  մը կատարուէր, կրնար տարբեր արդիւնքներու յանգիլ: Հանրապետական ժողովուրդի կուսակցութեան թեկնածու Մուհարէմ Ինճէն երեսուն առ հարիւրէն աւելի քուէ ապահովեց, իսկ գրեթէ երկու տարիէ ի վեր արգելափակուած Սալահետին Տեմիրթաշը, բանտէն պայքար մղելով, ապահովեց ութ առ հարիւրէն աւելի համեմատութիւն մը, իսկ դեռ աւելին` իր կուսակցութիւնը կրցաւ տասը առ հարիւրը գերազանցել` խորհրդարան մուտք գործելով:

Հուսկ, այս ընտրարշաւին համար Էրտողանի քարոզչական մեքենան աւելի քան 180 ժամ տրամադրեց, մինչդեռ Մուհարէմ Ինճէ` 15 ժամ, իսկ Սալահետին Տեմիրթաշ` միայն երեսուն վայրկեան…:

Ա. Ա.

Թուրքիոյ նախագահական եւ խորհրդարանական արտակարգ ընտրութիւնները, որոնք առաջին անգամն ըլլալով միեւնոյն օրը կազմակերպուեցան, իրաւասութիւնը տուին գործող նախագահ Ռեճեփ Թայիպ Էրտողանի, որպէսզի շարունակէ վարել նախագահի պաշտօնը` հինգ տարի եւս, մինչեւ 2023:

Էրտողան տիրացաւ քուէներուն շուրջ յիսուն երկու առ հարիւրին եւ նախագահ վերընտրուեցաւ ի դերեւ հանելով գլխաւոր մրցակից Մուհարէմ Ինճէի յոյսերը` ընտրութեան երկրորդ փուլ մը յուլիս 8-ին կազմակերպելու վերաբերեալ: Ընդդիմադիր Հանրապետական ժողովուրդին կուսակցութեան թեկնածու Ինճէ ընտրութենէն 24 ժամ ետք իր մամլոյ ասուլիսին ընթացքին ընդունեց պարտութիւնը եւ յոյս յայտնեց, որ Էրտողան ո՛չ թէ Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան ղեկավար, այլ ամբողջ Թուրքիոյ եւ բոլոր թուրքերուն նախագահը կը դառնայ:

Էրտողանի այս յաղթանակը որոշ հարցականներ կը գծէ կարգ մը ներքին եւ արտաքին գործօններու եւ տուեալներու շուրջ, որոնց ամբողջութիւնը` իբրեւ մէկ փաթեթ, վստահաբար իր բաւական մեծ ազդեցութիւնը եւ հետեւանքը պիտի ունենայ Թուրքիա-արտաքին աշխարհ յարաբերութիւններուն եւ կապերուն հոլովոյթին ու ճակատագիրին վրայ:

Թուրքիա, իբրեւ ՕԹԱՆ-ի անդամ եւ հետեւաբար միջինարեւելեան ռազմաքաղաքական բաւական բարդ դրութեան մը մէջ` Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգներու բնական դաշնակից, ունի բաւական կեդրոնական դերակատարութիւն շրջանի տագնապներու լուծման կամ դիմակալման հոլովոյթներուն մէջ, ուր բնականաբար Սուրիոյ տագնապը եւ Գաղթականներու հոսքը դէպի Արեւմտեան Եւրոպա կը կազմեն գլխաւոր թղթածրարները: Միացեալ Նահանգներ յատկապէս` ունին Թուրքիոյ իշխանութիւններուն հետ բաւական բարդ յարաբերութիւններ, որովհետեւ մէկ կողմէ բնաւ չեն կրնար մեկուսացնել Թուրքիան` Սուրիոյ տագնապին լուծման ճիգերէն, իսկ միւս կողմէ ալ, մեծ անհանգստութեամբ կը հետեւին Թուրքիա-Ռուսիա մերձեցման, որուն ճարտարապետը Էրտողանն է: Միացեալ Նահանգներու միջինարեւելեան քաղաքականութեան բաղկացուցիչները թրքական խաղաքարտեր ունին, եւ երբ Էրտողան, այս իրողութիւնը լաւապէս հասկնալով, Ռուսիոյ հետ մերձեցման քայլերու կը դիմէ, ամերիկեան դժգոհութիւնը երեւան կու գայ իր ամբողջ ուժգնութեամբ:

Թուրքիա Արեւմտեան զինակցութեան մէջ իւրայատուկ երեւոյթի մը վերածուեցաւ, երբ առանց իսկ տատամսելու դիմեց Ռուսիոյ եւ պետական վարկ ալ դասաւորելով` ձեռք ձգեց «Էս- 400» տիպի գերարդիական միջցամաքամասային հրթիռներու համակարգը` խոր ընդվզում ստեղծելով Ուաշինկթընի մէջ: Էրտողանի այս քայլին նախորդած էր ռուսական ներդրմամբ Թուրքիոյ առաջին կորիզային կայանին կառուցման ծրագիրը, որ Ռուսիան կը վերածէ թրքական ուժանիւթի մարզին մէջ կարեւոր գործընկերոջ մը:

Այս ենթահողին վրայ նաեւ ուշադրութիւն պէտք է դարձնել այն կազատարներուն, որոնք կասպեան եւ ազրպէյճանական բնական կազը Թուրքիոյ վրայով Եւրոպա կը հասցնեն, եւ որոնք բնական կազի շուկային մէջ Ռուսիոյ մենատիրութեան վերջ տալու ճիգեր են, որոնք դարձեալ Էրտողանի ուժանիւթի քաղաքականութեան դրսեւորումներ են:

Ռուսիոյ նկատմամբ թրքական այս քաղաքականութիւնը կը բխի շրջանային եւ միջազգային ռազմաքաղաքական իրադրութիւններուն նկատմամբ Անգարայի պատկերացումներէն եւ ակնկալութիւններէն, որոնց շարքին է Արցախի հիմնահարցը ի նպաստ Ազրպէյճանի լուծելու Անգարայի հարաւային կովկասեան քաղաքականութիւնը:

Հիմա որ Ռեճեփ Թայիպ Էրտողան բաւական լայն լիազօրութիւններով պիտի սկսի նախագահի իր պաշտօնավարութեան երկրորդ հնգամեայ ժամանակաշրջանին, Եւրոպա եւ Միացեալ Նահանգներ իրենց դէմ` յանձին Էրտողանի, պիտի ունենան ղեկավար մը, որ ներքին իմաստով բռնատէրի մը բոլոր ձգտումները եւ դրսեւորումները ցուցաբերած է, իսկ արտաքին իմաստով ալ տարբեր ուղղութիւններու վրայ կը ջանայ գործնապէս դրսեւորել եւ վերակենդանացնել նախկին օսմանեան կայսրութեան մը քաղաքական ազդեցութեան եւ հեղինակութեան ծիրին վերահաստատման ճիգերը: Թուրքիա այս իմաստով ալ բաւական լուրջ մարտահրաւէր մըն է Արեւմուտքին համար:

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

25 յունիս 2018-ին թրքական «Ճումհուրիէթ» օրաթերթի անգլերէն տարբերակի կայքը հրապարակեց տեսանիւթ մը, որուն մէջ նոյն օրաթերթի յօդուածագիր Այտըն Էնկին կ՛ըսէր, թէ` «ժողովրդավարութիւնը պարտուեցաւ եւ քաղաքական իսլամականութիւնը յաղթեց»`  անդրադառնալով 24 յունիսին տեղի ունեցած թրքական նախագահական եւ խորհրդարանական ընտրութիւններու արդիւնքներուն:

Յիշենք, որ Էրտողան նախագահական ընտրութիւններուն յաղթեց քուէներուն 52,6 առ հարիւրը ստանալով, իսկ խորհրդարանական ընտրութիւններուն իր կուսակցութիւնը (Արդարութիւն եւ բարգաւաճում) շահեցաւ քուէներուն 42,6 առ հարիւրը: Դաշնակցելով ծայրայեղ աջ Ազգայնական շարժում կուսակցութեան հետ (վերջինս շահեցաւ քուէներուն 11,1 առ հարիւրը), անոր հետ կազմեց «Ժողովուրդին դաշինք»-ը: Անոնք միասնաբար կազմեցին խորհրդարանի 53,7 առ հարիւրը` 600 հոգինոց խորհրդարանին մէջ ապահովելով 344 աթոռ:

Էնկին վերոնշեալ տեսանիւթին մէջ դիտել կու տայ. «Անհաշտելիօրէն հակասութիւն կայ ժողովրդավարութեան եւ քաղաքական իսլամականութեան միջեւ. մենք կը խօսինք երկու մտապատկերներու մասին, որոնք չեն կրնար միասին գոյութիւն ունենալ: Ձեռք ձգելով նախագահութիւնն ու խորհրդարանական մեծամասնութիւնը, քաղաքական իսլամականութիւնը Թուրքիոյ մէջ յաղթանակ յայտարարեց: Ասիկա ցոյց կու տայ, թէ Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան որոշ փորձեր, որոնք դանդաղօրէն կ՛ընթանային, այլեւս աւելի արագ պիտի ընթանան եւ խորանան, որովհետեւ հորիզոնը բաց է: Յառաջիկային անոնք պիտի թափանցեն կրթական համակարգին մէջ եւ կերտեն կրօնամէտ ու ոխակալ սերունդներ: Անոնք պիտի փակեն ճամբան արեւմտաեւրոպական ժողովրդավարական օրինակներուն եւ Եւրոպական Միութեան հետ համարկումին: Անոնք ոչ մէկ առարկութիւն ունին Մաասթրիխթի չափանիշներուն եւ Եւրոպական Միութեան տնտեսական սահմանադրութեան նկատմամբ: Սակայն Քոփենհակընի չափանիշները, որոնք հիմնուած են ժողովրդավարութեան եւ մարդու իրաւունքներուն վրայ, անոնց համար մղձաւանջ են եւ անոնց վերջ կը դնեն: Ես չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ կ՛ընէ Եւրոպական Միութիւնը այս հարցին շուրջ: Անիկա չ՛ուզեր Թուրքիոյ նման շուկայ մը կորսնցնել: Սակայն տեղի ունեցածը չափազանց դժուար է Թուրքիոյ մէջ ապրող մարդոց եւ մանաւանդ անոնց համար, որոնք կողմնակից են ժողովրդավարութեան եւ ազատութեան: Չեմ ուզեր յոռետես ըլլալ, բայց կը կարծեմ, թէ ասիկա շատ մութ ու վտանգաւոր ժամանակի սկիզբ է: Ընտրութիւններէն ետք մարդիկ կ՛ըսեն` «լաւ կ՛ըլլայ Թուրքիոյ համար»: Ո՛չ, ասիկա լաւ չէ Թուրքիոյ համար»:

Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան ընտրարշաւներուն ընթացքին ցուցադրուեցան սուլթան Ապտիւլ Համիտի նկարները, նաեւ Էրտողան յաջորդաբար կրկնեց «Օսմանական ապտակ» բառը` ուղղուած թէ՛ իր ներքին եւ թէ՛ իր արտաքին հակառակորդներուն: Այս երկու երեւոյթները օսմանական համակարգի վերականգնման փորձեր կը նկատուին:

Այսպիսով, ինչպէս արեւի ճառագայթի պէս յայտնի է բոլորին, քեմալական աշխարհիկ ժառանգութիւնն ու քաղաքակրթական բարեկարգումները վտանգի տակ են Թուրքիոյ մէջ: Էրտողանի իրաւասութիւնները աւելցան, որպէսզի ան իրագործէ Թուրքիոյ իսլամականացման ծրագիրը: Աթաթուրքի կողմէ աշխարհիկացման ենթարկուած հաստատութիւնները այսօր բոլորովին իսլամականացման վտանգի տակ կը գտնուին, ինչպէս` բանակը եւ կրթական հաստատութիւնները, որոնք ժամանակին եղած են «աշխարհիկութեան ողնայար»-ը:

Անշուշտ, Թուրքիոյ լայնածաւալ իսլամականացումը իր դրական ազդեցութիւնը պիտի ունենայ Միջին Արեւելքի ու Հարաւային Ափրիկէի կրօնամէտ կուսակցութիւններուն վրայ (մանաւանդ «Իսլամ եղբայրներ»-ը), որոնց միշտ ալ թիկունք կանգնած է Էրտողանը:

Էրտողանի եւ անոր կրօնամէտ կուսակցութեան վարած քաղաքականութիւնները Թուրքիոյ մէջ պիտի ստեղծեն նաեւ այն կլիման, որ առիթ պիտի տայ կրօնամոլութեան աճին: Երեւոյթ մը, որ իր բացասական ազդեցութիւնը պիտի ունենայ Թուրքիոյ մէջ ապրող ալեւիներուն վրայ, որոնք կը կազմեն Թուրքիոյ բնակչութեան 25 առ հարիւրը եւ իրենց խղճի ազատութիւնը մինչեւ օրս չէ ճանչցուած պետութեան կողմէ` անօրինական նկատելով անոնց աղօթավայրերը եւ ստիպելով ալեւի աշակերտներուն դասաւանդել կրօնը` սիւննիական չափանիշներով:

Ինչ կը վերաբերի կառավարութեան մէջ Ազգայնական շարժում կուսակցութեան դերակատարութեան, անիկա պիտի ամրացնէ Թուրքիոյ կառավարութեան կողմէ ազգայնականութեան կիրարկումը թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին մակարդակներու վրայ: Ներքին մակարդակի վրայ, աւելի պիտի ճզմէ քրտական շարժումը եւ շարունակէ ժխտել Հայոց ցեղասպանութիւնը: Արտաքին մակարդակի վրայ, Թուրքիան զօրավիգ պիտի կանգնի թուրքմեններուն Իրաքի եւ Սուրիոյ մէջ`լայնցնելով ռազմական միջամտութիւններու սահմանները (վերջերս Էրտողան արդէն յայտարարած էր ասոր մասին), պիտի խոչընդոտէ Կիպրոսի միացման բանակցութիւնները եւ Հայաստանի առջեւ նախապայման դնէ Արցախի յանձնումը Ազրպէյճանին` սահմանները բանալու համար:

Այս բոլորը չեն նշանակեր, թէ Թուրքիան նաեւ կայուն վիճակի մէջ պիտի մնայ: Ան կը դիմագրաւէ տնտեսական եւ քաղաքական զանազան հարցեր, որոնք կրնան մեծ դերակատարութիւն ունենալ, որեւէ դէպք կրնայ ստիպել վերստին արտակարգ ընտրութիւններ կատարել:

ՏԻԱԼՈԿ կազմակերպութեան նախագահ Եուրի Նաւոյեանը արժանացած է Ռուսիոյ նախագահ Վլատիմիր Փութինի շնորհակալագիրին, ուր ռուս պետութեան ղեկավարը անոր շնորհակալութիւն յայտնեց Ռուսիոյ նախագահի ընտրութիւններու նախապատրաստման եւ անցկացման աշխատանքներուն աշխուժ մասնակցութեան համար:

Ընդգծելով 2018 թուականի մարտ 18-ի Ռուսիոյ նախագահի ընտրութիւններուն համապետական նշանակութիւնը եւ ռուսական հասարակութեան մէջ ներքաղաքական կայունութեան, ցեղակրօնական խաղաղութեան ու հասարակական համաձայնութեան անհրաժեշտութիւնը, ՏԻԱԼՈԿ կազմակերպութիւնը աշխուժ մասնակցութիւն  ունեցած է ընտրական գործընթացին պաշտպանելով Վլատիմիր Փութինի թեկնածութիւնը:

Ընտրական գործընթացի ժամանակ կազմակերպութիւնը ուշադրութիւն հրաւիրեց լայն հասարակական համախմբուածութեան անհրաժեշտութեան վրայ` ուղղուած քաղաքացիական ու ազգամիջեան համաձայնութեան ապահովմանը, ինչպէս նաեւ Ռուսիոյ եւ աշխարհի միւս երկիրներու միջեւ բարեկամական յարաբերութիւններու զարգացման:

ՏԻԱԼՈԿ կազմակերպութեան խումբը նաեւ նպաստած է իբրեւ միջազգային դիտորդներ Եւրոպայի տարբեր երկիրներէն խորհրդարանականներու եւ քաղաքագէտներու մասնակցութեան նախագահական ընտրութիւններուն` զօրակցելով Ռուսիոյ եւ Եւրոպայի միջեւ երկխօսութեան:

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Միացեալ Նահանգներու պետական քարտուղարութիւնը վերջերս հրապարակած է 2017-ի իր զեկոյցը` միջազգային կրօնական ազատութիւններուն մասին, մօտաւորապէս 200 երկիրներու մէջ, ներառեալ` Թուրքիոյ, Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի: Այս շաբաթ մեր ուշադրութեան կեդրոնն է  Թուրքիոյ վերաբերող բաժինը:

Ընդհանուր առմամբ, Թուրքիոյ մէջ բոլոր կրօնական խումբերը, որոնք սիւննի մահմետական չեն, կը տառապին խտրականութենէ եւ հալածանքներէ: Ալեւիները, որոնք կը կազմեն Թուրքիոյ 81 միլիոն բնակչութեան մէկ քառորդը, պետութեան կողմէ կը դիտուին իբրեւ «հերետիկոս մահմետականներ», որոնց պաշտամունքի վայրերը ճանչցուած չեն: Յաճախ հրեաները վարկաբեկող հակասեմական յօդուածներ կը հրապարակուին թրքական թերթերուն մէջ: Նախագահ Էրտողան մնայուն կերպով կը հրահրէ հանրութիւնը`  հակաիսրայէլեան  հռետորաբանութեամբ:

Պետական քարտուղարութիւնը կը տեղեկացնէ` «Կրօնական փոքրամասնութիւնները կ՛ըսեն, որ կը շարունակեն դժուարութիւններ կրել` հանրային դպրոցներուն մէջ պարտադիր [իսլամական] կրօնի դասերէն ազատելու, պաշտամունքի վայրերու գործածման կամ բացման, ինչպէս նաեւ հողի եւ սեփականութեան կապուած վէճերու լուծման հարցով: Կառավարութիւնը սահմանափակած է կրօնական փոքրամասնութիւն կազմող խումբերու ջանքերը` հոգեւորականներու պատրաստութեան գործին մէջ…: [Իսլամական] կրօնի դասերը շաբաթական երկու ժամ են` 4-էն 12-րդ դասարանի աշակերտներուն համար: Միայն այն աշակերտները, որոնք իրենք զիրենք նշած են «քրիստոնեայ» կամ «հրեայ»` ազգային ինքնութեան քարտերուն մէջ, իրաւունք ունին կրօնական դասերէ զերծ կացուցուելու համար դիմում կատարելու: Անաստուածները, ակնոսթիքները, ալեւիները կամ ոչ սիւննի մահմետականները, պահայիսները, եզիտիները կամ անոնք, որոնք ազգային ինքնութեան քարտի վրայ չեն լրացուցած կրօնական բաժինը, չեն կրնար զերծ կացուցուիլ այդ դասերէն»:

Հայ առաքելական եկեղեցւոյ շուրջ 90 հազար անդամներ կ՛ապրին Թուրքիոյ մէջ, անոնցմէ 60 հազարը քաղաքացիներ են, իսկ 30 հազարը` Հայաստանէն գաղթականներ, առանց բնակութեան իրաւունքի: Միացեալ Նահանգներու զեկոյցին մէջ կը նշուի, որ «փաստաթուղթեր չունեցող, Հայաստանէն եւ Սուրիայէն գաղթական հայ մանուկները» կրնան յաճախել հանրային դպրոցներ: «Քանի որ կառավարութիւնը գաղթական եւ փախստական մանուկները օրինականօրէն կը դասակարգէ իբրեւ «այցելուներ», սակայն անոնք իրաւունք չունին վկայական  ստանալու այդ դպրոցներէն»:

Թրքական կառավարութիւնը, Լոզանի 1923 թուականի պայմանագիրի պահանջին համաձայն, յատուկ կարգավիճակ կու տայ «ոչ մահմետական փոքրամասնութիւններուն» (հայ առաքելական քրիստոնեաներ, հրեաներ եւ յոյն ուղղափառ քրիստոնեաներ): Սակայն, ըստ Միացեալ Նահանգներու կրօնական զեկոյցին, կառավարութիւնը չի ճանչնար «ոչ մահմետական փոքրամասնութիւններու ղեկավարութեան կամ վարչական կառոյցները, ինչպէս, օրինակ` պատրիարքարանները եւ գլխաւոր ռապինաթները, որպէս իրաւաբանական անձեր. այս պատճառով ալ անոնք չեն կրնար գնել սեփականութիւն կամ պահպանել ատոր իրաւունքը կամ հայց ներկայացնել դատարան: Այս երեք խումբերը, այլ կրօնական փոքրամասնութիւններու համայնքներու հետ միասին ստիպուած էին ապաւինելու անկախ հիմնադրամներուն, որոնք անցեալին ստեղծած էին առանձին կառավարման խորհուրդներ` կրօնական ունեցուածքի պահպանման եւ վերահսկողութեան համար: Հիմնադրամները չեն կրնար ընտրութիւններ իրականացնել` իրենց կառավարման խորհուրդներու անդամակցութիւնը թարմացնելու համար, քանի որ կառավարութիւնը, հակառակ խոստումներուն, տակաւին չէ հրապարակած նոր կանոնակարգեր, որոնք կը փոխարինեն 2013-ին ջնջուածը` թոյլ տալով հիմնադրամի խորհուրդի անդամներուն ընտրութիւն կատարել»:

Այսուամենայնիւ, «Հայ առաքելական պատրիարքարանը եւ [յունական] Էքիւմենիք պատրիարքարանը շարունակաբար ձգտած են իրաւական ճանաչման, եւ անոնց համայնքները գործած են իբրեւ կրօնական անհատական հիմնադրամներու համախմբում: Քանի որ պատրիարքարանները չունէին իրաւաբանական անձի կարգավիճակ, առանձին խորհուրդներու կողմէ վերահսկուող առընթեր հիմնադրամները տիրապետած են կրօնական համայնքներու ամբողջ գոյքին, եւ պատրիարքարանները որեւէ իրաւական իրաւասութիւն չունէին ուղղութիւն տալու որեւէ ունեցուածքի օգտագործման համար, կամ այլ կերպով կառավարելու իրենց համայնքները», նշուած է Միացեալ Նահանգներու զեկոյցին մէջ:

Թրքական կառավարութիւնը կը խոչընդոտէ նաեւ հայոց եկեղեցւոյ նոր պատրիարքի ընտրութիւնը Թուրքիոյ մէջ` անգործունեայ պատրիարքը փոխարինելու համար: Միացեալ Նահանգներու զեկոյցին մէջ կը նշուի, որ «Մարտին (2017) Պոլսոյ նահանգապետարանը դադրեցուցած է հայոց պատրիարքարանի հոգեւոր վեհաժողովին փոխանորդ ընտրելու որոշումը` նոր պատրիարք ընտրելու գործընթացին սկսելու համար:  Ներկայիս պատրիարք Մեսրոպ Բ. չի կրնար կատարել իր պարտականութիւնները առողջական վիճակին պատճառով, եւ պատրիարքի տեղապահը կը շարունակէ վարել պաշտօնը: Համայնքի որոշ անդամներ քննադատած են նահանգապետարանի յայտարարութիւնը` իբրեւ միջամտութիւն եկեղեցւոյ ներքին գործերուն: Պատրիարքութեան աղբիւրները յայտնած են, որ կառավարութիւնը հետագային ընդունած է տեղապահ ընտրելու մարտ ամսուան ընտրութիւնները: Յուլիսին ընտրուած տեղապահը դիմած էր կառավարութեան` դեկտեմբերին պատրիարքական ընտրութիւններ կայացնելու համար: Տարեվերջին համայնքը կառավարութենէն արձագանգ չէր ստացած, թէ ինչպէ՛ս պէտք է վարուի պատրիարքական ընտրութիւններուն հետ»:

Մ. Նահանգներու զեկոյցին համաձայն` «կրօնական համայնքները կը շարունակեն վիճարկել 2016-ին թրքական կառավարութեան կողմէ իրենց սեփականութեանց բռնագրաւումը. անոնք վնասուած էին կառավարութեան ապահովութեան ուժերու եւ Քիւրտիստանի աշխատաւորական կուսակցութեան ահաբեկչական խումբերու միջեւ բախումներուն իբրեւ հետեւանք: Կառավարութիւնը այդ գոյքը բռնագրաւած է, իրենց բառերով` «յետ ճգնաժամային վերակառուցման» համար: Տարեվերջին կառավարութիւնը չէ վերադարձուցած կամ աւարտած կալուածներու վերանորոգումը, ներառեալ` Տիգրանակերտի Սուր շրջանի պատմական եւ հնագոյն Քիւրսունլու մզկիթը, Հասիրլիի մզկիթը, Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին, Մարի Փեթուն խալտէական եկեղեցին, սուրիական բողոքական եկեղեցին եւ Հայ կաթողիկէ եկեղեցին: Ապրիլին, Պետական խորհուրդը` վերին ատեանի վարչական դատարանը, ժամանակաւոր որոշում կայացուցած է`  կասեցնելու համար Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցւոյ բռնագրաւումը»:

Հայկական եւ կրօնական այլ փոքրամասնութիւններու հիմնադրամները 2011-էն ի վեր ներկայացուցած են 1560 դիմում, տասնեակ տարիներ առաջ բռնագրաւուած իրենց ունեցուածքի վերատիրացման համար: Կառավարութիւնը վերադարձուցած է միայն 333 կալուածներ եւ հատուցում կատարած 21 այլ կալուածներու համար:

Միացեալ Նահանգներու զեկոյցին մէջ նաեւ կը նշուի, որ «տարբեր ինքնակոչ իսլամական խումբեր կը շարունակեն սպառնալ եւ քանդել քրիստոնէական սրբավայրեր: Սեպտեմբերին անյայտ խումբ մը քարեր նետած է Պոլսոյ Նարիքափի թաղամասը գտնուող հայկական Սուրբ Թադէոս եկեղեցւոյ վրայ` կոտրելով անոր պատուհանները: Որոշ վկաներ ըսած են, որ յարձակողները գոռացած են հակահայկական կարգախօսներ, մինչ ներսը տեղի կ՛ունենար սուրբ մկրտութեան արարողութիւն: Սեպտեմբերին, Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցւոյ հիմնադրամի նախագահը ըսած է, որ անյայտ աւազակները բազմիցս թալանած են Տիգրանակերտի եկեղեցին, հակառակ շրջանին մէջ շարունակուող` երթեւեկութիւնը արգիլող ժամուն»:

Ինչպէս կ՛ակնկալուէր, Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարութիւնը մերժած է կրօնական իրաւունքներու խախտման մասին Միացեալ Նահանգներու զեկոյցը` զայն անուանելով «որոշ անհիմն պահանջներու կրկնութիւն»: Սակայն, կրկնութիւնը կը հաստատէ, որ փոքրամասնութիւններու կրօնական իրաւունքներու պաշտպանութեան բարելաւում չէ եղած: Թրքական կառավարութիւնը կը շարունակէ բացայայտօրէն անտեսել հայ, ասորի եւ յոյն կրօնական փոքրամասնութիւններու, ինչպէս նաեւ հրեաներու եւ ալեւիներու իրաւունքները:

Իբրեւ ապացոյց` Թուրքիոյ նախագահ Էրտողանի իշխանութեան օրօք տիրող ահաբեկչական մթնոլորտի` հրէական, հայ առաքելական, հայ կաթողիկէ եւ սուրիական համայնքներու կրօնական առաջնորդները անցեալ կիրակի իրենք զիրենք պարտաւորուած զգացած են  շնորհաւորական ուղերձներ յղելու Էրտողանի` Թուրքիոյ բռնապետին վերընտրման համար…

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Յունիս 26-ին նշեցինք ծննդեան տարեդարձը հայ գրականութեան «Նորավէպի Իշխան»-ին եւ Օսմանեան Թուրքիոյ վերջին ժամանակաշրջանի Օրէնքի եւ իրաւունքի պաշտպանութեան անվեհեր ու անկաշառ դատապաշտպան մեծահռչակ խորհրդարանականին` Գրիգոր Զօհրապին:

Յունիսեան այսպիսի օր մը, 157 տարի առաջ, Կոստանդնուպոլսոյ հայահոծ Պէշիկթաշ թաղամասին մէջ ծնաւ հայ ժողովուրդի մեծարժէք զաւակը, որուն գրական-ստեղծագործական եւ ազգային-հասարակական բեղուն գործունէութեան գազանաբար վերջ տուին թրքական իշխանութիւնները 1915-ին, երբ ձեռնարկեցին հայ ժողովուրդին դէմ պետականօրէն իրենց ծրագրած ու կազմակերպած ցեղասպանական ահաւոր ոճիրին գործադրութեան:

Գրիգոր Զօհրապ նոր բոլորած էր 54 տարիքը, երբ հայասպանութեան ձեռնամուխ թրքական պետութիւնը ամենայն վայրագութեամբ կտրեց կեանքին թելը օսմանեան խորհրդարանի ամէնէն պերճախօս եւ Իրաւունքի ու արդարութեան անպարտելի դատապաշտպան հայ պատգամաւորին:

Ոչ միայն իր ստեղծած գրականութեամբ, այլ նաեւ իր ծաւալած հասարակական-պետական յանդուգն գործունէութեամբ Գրիգոր Զօհրապ հանդիսացաւ ճշմարիտին եւ իրաւին պաշտպանութեան ու նուիրագործումին համար անխոնջ պայքարող մը, որ անսակարկ ծառայեց մէկ ու միակ սկզբունքի մը, իր իսկ բառերով այնքան պարզ ու խիտ բանաձեւուած այն դաւանանքին, թէ` «Իմ բարոյականս կը կայանայ իրականը` սուտին, ճշմարիտը` կեղծին վերադասելուն մէջ ամէն տեղ եւ ամէն ժամանակ»:

Կոչումի եւ առաքելութեան այդ զգացողութեամբ ալ, ինչպէս Հրանդ Ասատուր կը վկայէ, «գրականութեան մէջ, ինչպէս ներքին կեանքի մէջ, Զօհրապ խանդավառ գեղապաշտ մըն էր: Երբ տեսնէր սիրուն գեղօր մը (պիպլօ), գեղարուեստական շէնք մը, արուեստագէտի նկար մը, չէր կրնար անտարբեր աչքերով անցնիլ անոնց առջեւէն: Ներդաշնակ նուագ մը իր հոգիին խորը` թաքուն թելեր թրթռացնելով, իր աչքերուն մէջ հրճուանքի փայլիւնը կը շողացնէր միշտ»:

Թէեւ իր աշխարհայեացքով պահպանողական մտածողութեան տէր էր` հաստատուած արժէքները եւ սկզբունքները անխաթար պահպանելու առումով, այդուհանդերձ իր բոլոր ուժերով հայ քաղաքական մտքի զարգացման ծառայելու յանձնառու մտաւորականն ու քաղաքական գործիչը եղաւ Զօհրապ, որ պատգամեց սերունդներուն, թէ` «Մարդկութեան գերագոյն շահը յառաջդիմութեան մէջ է: Հասարակութիւն մը, որ հնամաշ բարքեր ունի` յետադիմելու դատապարտուած կը մնայ, եթէ իր խորհելու, զգալու եւ աշխատելու եղանակները չնորոգէ»:

Գրիգոր Զօհրապ ինքնաբաւ ու աւանդապահ ընտանիքի ծնունդ էր: Հայրը` Խաչիկ էֆենտին, լումայափոխ էր, բնիկ` ակնեցի: Մայրը` Էֆթիկ Հանըմը, Մալաթիայէն էր: Զօհրապ նախնական կրթութիւնը ստացաւ Պէշիկթաշի Մաքրուհեան վարժարանին մէջ: 1870-ին մահացաւ հայրը: Մայրը վերամուսնացաւ նշանաւոր փաստաբան Աւետիս Եորտումեանի հետ եւ երկու որդիներուն` Միհրանի ու Գրիգորի հետ տեղափոխուեցաւ Օրթագիւղ:

Տղաքը իրենց ուսումը շարունակեցին տեղւոյն նշանաւոր Թարգմանչաց վարժարանին մէջ: Հոն ալ սկիզբ առին Զօհրապի առաջին գրական նախափորձերը` ոտանաւորներ, յաջող շարադրութիւններ:

1876-ին Զօհրապ ընդունուեցաւ ժամանակի Թուրքիոյ կրթական միակ բարձրագոյն հաստատութիւնը` Կալաթասարայի վարժարանը, որ բացուած էր 1868 թուին, ֆրանսական կառավարութեան հովանաւորութեամբ եւ Կ. Պոլսոյ ֆրանսական դեսպանի անմիջական հսկողութեամբ: Ուսանեցաւ երկրաչափութիւն: Բաժինը աւարտեց փայլուն գիտելիքներով: 1880 թուականին աշխատանքի անցաւ խորթ հօր իրաւաբանական գրասենեակին մէջ իբրեւ գրագիր եւ, միաժամանակ, սկսաւ յաճախել Կալաթասարայի իրաւագիտութեան բաժինը: Սակայն շուտով վարժարանը, որ ունէր 45 հայ, 2 իսլամ, 2 հրեայ եւ 3 յոյն ուսանող, փակուեցաւ` բաւարար թիւով իսլամ աշակերտներ չունենալու պատճառով: Եւ երբ 1881-ին բացուեցաւ «Հուգուգի» (իրաւունքի) վարժարանը, Զօհրապ շուտով հոն արձանագրուեցաւ ու երկու տարի ուսանելէ ետք անկէ հեռացաւ` վկայական չստանալով: Բայց 1884-ին Ատրիանապոլսոյ (Էտիրնէ) մէջ քննութիւն տուաւ եւ ստացաւ փաստաբան-իրաւաբանի վկայական:

Զօհրապ գրական ասպարէզ մուտք գործեց 1878-ին, երբ հանդիպեցաւ Նիկողայոս Թիւլպենճեանին եւ դարձաւ անոր հրատարակած «Լրագիր» օրաթերթին աշխատակիցը: Միայն 17 տարեկան էր այդ ատեն եւ, այսուհանդերձ, ինքզինք կրցաւ դրսեւորել իբրեւ ազգի ճակատագիրով մտահոգ հայը:

1880-ականներու սկիզբը մուտք գործելով հրապարակախօսական ասպարէզ` Զօհրապ դարձաւ ժամանակի գրական շարժման մասնակիցներէն եւ արդիւնաւէտ գործիչներէն մէկը: 1883-ին հրատարակեց Ասիական ընկերութեան «Երկրագունտ» հանդէսը, Յակոբ Պարոնեանի խմբագրութեամբ: 1885-ին նոյն հանդէսի էջերուն սկսաւ տպագրել իր անդրանիկ վէպը` «Անհետացած սերունդ մը» վերնագիրով: 1887-ին վէպը լոյս տեսաւ առանձին գիրքով:

1888-ին Զօհրապ ամուսնացաւ Քլարա Եազըճեանի հետ: Ունեցան չորս զաւակ` Լեւոն, Տոլորէս, Արամ եւ Հերմինէ:

1891-ին Զօհրապ առաջին անգամ ընտրուեցաւ Ազգային ժողովի երեսփոխան, սակայն ժողովի բացման նիստին անոր ընտրութիւնը չվաւերացուեցաւ` 30 տարիքը լրացուցած չըլլալու պատճառով:

1892-ին Զօհրապի խմբագրութեամբ հրատարակուեցաւ «Մասիս» ազգային, գրական, քաղաքական հանդէսը: Զօհրապի գրիչը այս շրջանին յատկապէս բեղուն եղաւ: Բայց տարի մը ետք` 1893-ին, հանդէսը դադրեցաւ լոյս տեսնելէ:

Զօհրապի գրական գործունէութիւնը բուռն վերելք ապրեցաւ 1880-ականներու վերջերուն եւ 1890-ականներու սկզբնաւորութեան: «Արեւելք» օրաթերթին, ապա «Մասիս»-ի մէջ լոյս տեսան Զօհրապի առաջին նորավէպները: Իր գրական ստեղծագործութեան հիմնական մասը ան արարեց 1887-1893 տարիներուն: Այս շրջանին Զօհրապ գրեց նաեւ իր երկրորդ, բայց անաւարտ մնացած վէպը` «Նարտիկ»-ը, ինչպէս նաեւ իրմէ ժառանգ մնացած անկրկնելի նորավէպներուն մեծ մասը, նոյնպէս` բազմաթիւ հրապարակախօսական յօդուածներ, որոնք լայն ճանաչում ապահովեցին իրեն` իբրեւ գրողի եւ հրապարակախօսի:

Հետագային, երկար լռութենէ ետք, 1898 թուականէն սկսեալ, Զօհրապ դարձեալ երեւցաւ գրական ասպարէզի վրայ, այս անգամ իբրեւ անուանի ու վաստակաւոր գրող եւ հասարակական գործիչ:

1894-1895 թուականները զարհուրելի էին արեւմտահայերուն համար: Սկսան ու մինչեւ 1896 շարունակուեցան զանգուածային կոտորածները: Հայ մտաւորականներու մեծ մասը ստիպուեցաւ հեռանալ Կ. Պոլսէն եւ հաստատուիլ Եւրոպա: Յուսահատութեան ու տեղատուութեան այս շրջանին Զօհրապ ակամայ հեռացաւ գրական ասպարէզէն: Առաւելաբար փաստաբանական գործերով, կարեւոր դատավարութիւններով զբաղեցաւ: Պոլսոյ մէջ Զօհրապը իբրեւ իրաւաբան-փաստաբան յայտնի դարձաւ յատկապէս օտարներուն մօտ, որովհետեւ, տիրապետելով ֆրանսերէնին, յաճախ ինք կը պաշտպանէր անոնց դատերը Թուրքիոյ առեւտրական առաջին դատարանին մէջ: Զօհրապ նաեւ Պոլսոյ ռուսական դեսպանատան թարգմանն էր ու իրաւագէտ-խորհրդականը: Օգտուելով այդ հանգամանքէն` ռուս օտարահպատակներու դատերը ստանձնեց եւ ունեցաւ Եւրոպա ազատօրէն երթեւեկելու իրաւունք:

Սակայն 1906 թուին, Օսմանեան կայսրութեան ատենի արդարադատութեան նախարարին կարգադրութեամբ, Զօհրապին արգիլուեցաւ թրքական դատարաններուն մէջ դատեր պաշտպանելը: Պատճառը պուլկար յեղափոխականի մը դատական պաշտպանութիւնն էր Զօհրապի կողմէ: Այդ պատճառով ալ, երբ 1908-ին Թուրքիոյ մէջ հռչակուեցաւ Սահմանադրութիւնը եւ կայսրութեան բոլոր անկիւնները թափ առին հաւաքներն ու ցոյցերը` հաւասարութեան, եղբայրութեան եւ համագործակցութեան կարգախօսներով, Զօհրապ կը գտնուէր Փարիզ, ուր ան յաջողեցաւ հրատարակել իր ֆրանսերէն իրաւագիտական աշխատութիւնը եւ մասնագիտական աշխատանքի լայն ասպարէզ գտնել: Բայց երբ տեղեկացաւ Թուրքիոյ մէջ սահմանադրական կարգերու հաստատման մասին, մեծ յոյսերով եւ լաւատեսութեամբ Փարիզէն շտապեց Պոլիս:

1908-ի օսմանեան խորհրդարանական ընտրութեանց Զօհրապ պատգամաւոր ընտրուեցաւ: Աշխուժ մասնակցութիւն ունեցաւ խորհրդարանական գրեթէ բոլոր քննարկումներուն, ամէն ջանք գործադրեց խորհրդարանի կողմէ արդարացի օրէնքներ ընդունելու համար: Ինքն իր մասին Զօհրապ կը սիրէր ըսել, թէ` «Ես սահմանադրութեան փաստաբանն եմ»:

Զօհրապ մեծապէս յարգուած եւ երեւելի անձնաւորութիւն դարձաւ թէ՛ հայ ազգային, թէ՛ համա-օսմանեան հասարակական, քաղաքական եւ մշակութային կեանքին մէջ: Սակայն, երբ սկսաւ Առաջին Աշխարհամարտը, Թուրքիոյ իշխանաւորները պահը յարմար գտան ի գործ դնելու հայերու դէմ իրենց մշակած ցեղասպանութեան ծրագիրը: Մէկ գիշերուան մէջ` ապրիլ 24-ին, մեծագոյն մասով ձերբակալուեցան եւ աքսորուեցան Պոլսոյ հայ մտաւորականները: Զօհրապ ամէն ջանք գործադրեց` ազատելու իր անմեղ ազգակիցները: Դիմեց պետական բարձրաստիճան պաշտօնեաներուն, որոնցմէ շատերուն հետ մտերիմ յարաբերութիւն ունէր, այդ շարքին` ներքին գործոց նախարար Թալէաթ փաշային եւ վարչապետ Սայիտ Հալիմ փաշային: Անոնք բոլորն ալ դրական եւ յուսադրիչ պատասխաններ կու տային: Սակայն շուտով Զօհրապն ու Վարդգէսն ալ միասնաբար ձերբակալեցին եւ աքսորեցին: Անոնց ալ կը սպասէր նոյն դաժան ճակատագիրը:

1915 թուականի յուլիսին, աքսորի ճանապարհին, դաժանօրէն սպաննուեցան Գրիգոր Զօհրապ եւ Վարդգէս:

Ցեղասպան Թուրքիան այդպէ՛ս խեղդեց Հայկական իրաւունքի եւ արդարութեան խիզախ պաշտպան-փաստաբանին անկաշառ ձայնը:

Կենսագիրներու վկայութիւններով եւ արխիւային նիւթերով հաստատուած է, որ Հայոց արհաւիրքի աղիտալի օրերուն Զօհրապ ոչ մէկ վայրկեան հեռացաւ անձնուրաց մարդասէրի եւ հայոց իրաւունքի անկաշառ դատապաշտպանի իր դիրքերէն: Երբ սկսան հայ մտաւորականութեան եւ ազգային ղեկավարութեան զանգուածային ձերբակալութիւնները, խորհրդարանական պատգամաւորի անձեռնմխելիութիւն վայելող Զօհրապը սկզբնապէս չձերբակալեցին: Շրջապատը կը թելադրէր Մեծ Հայուն, որ հեռանայ Թուրքիայէն: Սակայն Զօհրապ մերժեց բաժնուիլ իր ժողովուրդէն` յայտարարելով, թէ` «որո՞ւ թողում սա անտէր ու անգլուխ ժողովուրդը. չէ՛, փախչիլ չեմ կրնար, պէտք է, պարտքս է մինչեւ վերջ պատնէշին վրայ մնալ»:

Օգտուելով խորհրդարանական պատգամաւորի իր իրաւունքէն եւ վայելած հեղինակութենէն` Զօհրապ դիմեց օրուան ներքին գործոց նախարար եւ Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատու Թալէաթին` հաշիւ պահանջելով հայութեան սերուցքին հանդէպ գործադրուող մեծ ոճիրին համար:

Զօհրապ ազդարարած է Թալէաթին. «Օր մը, ապահով եղէք, որ հաշիւ պիտի պահանջուի ձեզմէ եւ դուք չպիտի կարենաք արդարացնել ձեր արարքները»: Թալէաթ պէյ հեգնանքով հարց տուած է. «Ո՞վ պիտի պահանջէ այդ հաշիւը»:

«Ե՛ս,- պատասխանած է Զօհրապ,- խորհրդարանի մէջ իբր հայ մեպհուս ձենէ հաշիւ պիտի պահանջեմ»:

Թէեւ ճակատագիրը չարտօնեց, որ Զօհրապ իրագործէ իր ազդարարութիւնը, բայց հայ ժողովուրդը Թեհլիրեաններու ձեռամբ ո՛չ միայն հաշիւ պահանջեց, այլ նաեւ գերագոյն արդարադատութեամբ արժանի պատիժին ենթարկեց մեծ հայասպանը:

Ռ. Հ.

Երկու ժողովրդական նախադասութիւններ կան, որոնք ամէն տարի առնուազն մէկ-մէկ անգամ կ՛արտասանուին մեր կողմէ, մէկը ուրախ, միւսը` տխուր տրամադրութեամբ: Երկուքն ալ տարին անգամ մը կու գան մեզի յիշեցնել ժամանակներու ու եղանակներու ահաւոր խորհուրդը, մենք անոնց խորութեան գիտակցութիւնը ունենանք կամ ոչ:

Առաջինը այն մէկն է, զոր կ՛արտասանենք, երբ օր մը յանկարծ կը նշմարենք, որ օրը մեր շուրջ շատ շուտ մթնել սկսաւ: Մեր գլուխը կը ճօճենք տխրօրէն:

– Օրերը կարճնալ սկսան,- կ՛ըսենք ժողովրդական ասութեամբ:

Ի՜նչ տխուր է, Աստուա՛ծ իմ: Դեռ երկու շաբաթ առաջ այս ժամուն կարծես արեւը կը ճառագայթէր երկնքին վրայ, իսկ հիմա արդէն մութը կոխել սկսած է, ու կը տեսնենք, որ ելեկտրական լապտերները մէկ առ մէկ վառիլ սկսան: Դեռ չենք վարժուած այս մութին. դեռ մեր շուրջը կը փնտռենք այն հրաշալի լոյսը, որ ամառնային եղանակի մեր երջանկութեան լուսապսակն է, ուստի այս կանխահաս մութը, որ ամէն տարի կրկնուելով հանդերձ, միշտ ալ առաջին անգամուան ցնցումով կը հարուածէ մեր զգայնութիւնները. կարծես անախորժ լուր մը կը յուշէ մեզի: Ուշադրութիւ՛ն, ամառը վերջացաւ, վերջացաւ ամառ եղանակին լոյսն ու ջերմութիւնը, պատրաստուէ՛ խստաշունչ ձմեռուան, պատրաստուէ՛. մութին մէջ մնալու ու մսելու:

Ամէն տարի, սեպտեմբերի վերջաւորութեան, կամ հոկտեմբերի սկիզբը, կամ` թերեւս աւելի ուշ, բայց անպայման, անգամ մը կ՛արտասանենք այս նախադասութիւնը` մեր սրտին մէջ բան մը կորսնցուցած ենք: Երբ կ՛ըսենք` օրը կարճնալ սկսաւ. ըսել կ՛ուզենք, որ հիմա մենք մէկ օրուան մէջ աւելի քիչ լոյս ունինք:

Լո՜յս, հրաշալի լոյսը արեւին, որուն քով այնքան կը նսեմանայ ելեկտրական լապտերին լոյսը, արհեստական շինծու լոյսը, որ նոյնիսկ եթէ մեր օրհնութեան կ՛արժանանայ, չի յաջողիր մեզ մխիթարել իրական լոյսը կորսնցուցած ըլլալու մեր տխրութեան մէջ: Ա՜խ, երկու օրէն պիտի վարժուինք այդ կանխահաս մութին, երկու օրէն պիտի վարժուինք տեսնելու, որ օրերը կարճցած են արդէն: Ի՞նչ բանի չենք վարժուիր որ: Պիտի համակերպինք Մայր Բնութեան այս անխախտելի կարգադրութեան, մեր գլուխները պիտի հակենք, պիտի եղբայրանանք ձմեռ եղանակի մը ցուրտ պարտադրութիւններուն հետ:

Օր մըն ալ, յունուարի վերջաւորութեան մօտ, կամ` փետրուարի մը սկզիբը, յանկարծ պիտի ցնցուինք, պիտի նայինք մեր շուրջը, յետոյ ուրախութեամբ պիտի մրմնջենք:

– Օրերը երկարիլ սկսան:

Ճիշդ է, ի՛նչպէս չուրախանանք, Աստուած իմ: Դեռ հինգ օր առաջ այս ժամուն մութը չէր փարատած, իսկ հիմա, այս իրիկուն, ճիշդ այդ իրիկուն օրուան լոյսը կարծես քիչ մը աւելի երկար մնաց մեզի հետ, չաճապարեց մեկնելու. չաճապարեց մութին մէջ թաղելու մեզ շրջապատող ամէնօրեայ մեր աշխարհը: Ասիկա մեր աչքէն չվրիպեցաւ: Նաեւ` մեր սրտէն: Էհ, չըլլա՛յ, որ մէկը հարցնէ, թէ ի՞նչ բան կը փոխուի, եթէ այս գիշեր օրուան լոյսը քանի մը վայրկեան աւելի երկար մնաց մեզի հետ: Շատ բան կը փոխուի մեզմէ դուրս ու մեզմէ ներս: Այո՛, փա՛ռք Աստուծոյ, օրերը երկարիլ սկսան, եւ ասիկա մեզի կը յիշեցնէ, թէ հակառակ որ դեռ ձմեռ եղանակի օրեր ունինք մեր առջեւ, հորիզոնին վրայ երեւցաւ ահաւասիկ գարունը, հրաշալի այն գարունը, որ արեւներով, լոյսերով ու ծաղիկներով կը զարդարուի ամէն տարի, որ` իւրայատուկ բուրմունքով կը լիացնէ մեր թոքերը: Օրերը երկարիլ սկսան, փա՛ռք Աստուծոյ, ու մենք կրկին արժանացանք տեսնելու, որ օրերը երկարիլ սկսան: Լոյսը հիմա ամէն օր քիչ մը եւս պիտի դանդաղի մեր շուրջ, քիչ մը եւս պիտի մնայ մեզի հետ: Եւ մենք գիտենք, թէ ի՛նչ պատահեցաւ: Փոխ տրուած էինք ու հիմա կը վերադարձուի մեզի: Լոյսը փոխ տուած էինք, հիմա ետ կ՛առնենք զայն: Ջերմութիւնը փոխ տուած էինք եւ հիմա ետ կ՛առնենք զայն: Փոխ տուած էինք խոտերու ու  ծաղիկներու բուրմունքը եւ հիմա ետ կ՛առնենք անոնց բուրմունքը: Ամէն ինչ մերն էր ու մեզի կը վերադարձուի: Մեզի կը վերադարձուի` որովհետեւ համբերեցինք ու սպասեցինք, որովհետեւ գիտէինք, որ լոյսը վերագտնելու համար պայման էր քիչ մը ատեն քալել մութին մէջէն, գիտէինք, որ տաքնալու համար նախ պայման է, որ քիչ մը մսէինք, գիտէինք, որ ելեկտրական լապտերներու սա հրաշագործ լոյսը յանկարծ պիտի նսեմանար ու նոյնիսկ անտեսանելի պիտի դառնայ, երբ պիտի ծագէր արեւուն լոյսը:

Տարին մէկ-մէկ անգամ կ՛արտասանենք այս երկու նախադասութիւնները, որոնք այլեւս նոյնացած են մեր մորթերուն հետ: Չենք նշմարեր, բայց իրականութեան մէջ այս երկու նախադասութիւններն ալ մէկ-մէկ աղօթք են մեզի համար, մէկ-մէկ աղօթք, զոր կը բարձրացնենք ո՛չ թէ դէպի եկեղեցւոյ կամարները, այլ` դէպի այն կապոյտ երկինքը, որ աշխարհի բոլոր լոյսերուն ծննդավայրն է:

Օրերը կարճնալ սկսան:

Օրերը երկարիլ սկսան:

Թող ըլլա՛ն: Թող ըլլան, եթէ այդպէս ուզեր է Մայր Բնութիւնը: Մէկ բան կը մնայ մաղթել մեզի սակայն: Եթէ մէկը արտասանեցինք, կարենանք արտասանել, երկրորդն ալ: Տարի մը եւս կարենանք ետ առնել այն, ինչ որ փոխ տուած էինք Անտեսանելիին:

Մնացեալը կարեւոր չէ, որովհետեւ արդէն վարժուած ենք տասնամեակներէ ի վեր:

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

«Մա՞նչ է, թէ՞ աղջիկ»:

Հետաքրքական հարցում մը, որուն պատասխանը հարցումին հետ ո՛չ մէկ կապ ունի:

«Տղայ»-ն, համազօր է լաւ լուրի, իսկ «աղջիկ»-ը … գէշ կամ տխուր լուրի:

Նման հարցում մը արդէն իսկ կը «փաստէ», որ կիները ստորադասուած են, եւ նախապատուութիւնը տրուած է տղամարդոց:

Մօտաւորապէս 50 տարի առաջ իսլամ բարեկամի մը տունը ճաշի հրաւիրուած էի:

Տան մէջ կիներու բացակայութիւնը զգալի էր: Տարբեր սենեակէ մը կը լսուէր անոնց խօսակցութեան ցած ձայնը, սակայն ոչ ոք կը համարձակէր մտնել մեր մօտ:

Ընթրիքի ժամուն բարեկամիս կինը մտաւ ներս: Չբարեւեց: Իրարու ծանօթանալու առիթը չտրուեցաւ: Ամանները հապճեպով տեղաւորեց ճաշասեղանին վրայ ու հեռացաւ: Բնականաբար չմասնակցեցաւ ընթրիքին: Ամէն անգամ, որ բարեկամս բանի մը կարիքը ունենար, կը դիմէր կնկան, որ ամուսինին ուզածը բերելէ ետքը,անմիջապէս  կը հեռանար սենեակէն:

Գէշ կացութեան մէջ էի, սակայն տանտէրը չվիրաւորելու միտումով ստիպուած էի մնալ: Առաջին եւ վերջին անգամն էր, որ հիւրասիրուեցայ իսլամի մը տան մէջ:

Յիշեցի աւելի քան դար մը առաջ մեր պապենական սովորութիւնները, երբ նորապսակ հարս մը որոշ շրջան մը «չխօսկան» էր: Աներոջ հրամանով էր, որ կը ստանար խօսելու իրաւունքը: Կը խօսէր, սակայն անձնական կարծիք յայտնելու իրաւասութիւն չունէր:

***

Ամենաքաղաքակիրթ երկիրներուն մէջ իսկ, երկար տարիներ, կիներ ու տղամարդիկ համահաւասար իրաւունքներ չէին վայելեր: Ստորադասուած էին կիները: Պատասխանատու պաշտօնները կը վստահէին միայն տղամարդոց, սակայն տասնամեակներէ ի վեր Միացեալ Նահանգներու մէջ կիները կը վայելեն ամէն իրաւունք: Ներկայիս մեծ ընկերութիւններու տնօրէնի պաշտօնը վստահուածներուն 52 տոկոսը կիներ են:

Կին բանակայինները, «մարիններու» եւ օդուժի մէջ ծառայողները, ինչպէս նաեւ կին ոստիկանները բաւական մեծ թիւ կը հաշուեն ներկայիս:

Մազ մնաց, որ Ամերիկայի նախագահը կին մը ըլլար:

Սեռերու հաւասարութեան շարժումը սկսած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ, 19-րդ դարու կէսերուն, Նիւ Եորքի մէջ, սակայն ներկայիս, 21-րդ դարու առաջին քառորդին, Ափրիկէի եւ Միջին Արեւելքի կարգ մը երկիրներու մէջ տակաւին կիները չունին տղամարդոց բոլոր իրաւունքները:

Երբ բաղդատական մը ընենք Լիբանանի եւ իր դրացի երկիրներուն միջեւ, կը տեսնենք, որ մայրիներու երկրին մէջ կիները շատ աւելի ազատութիւն կը վայելեն, քան` արաբական աշխարհի դրացի երկիրներու կիները:

Լիբանանի խորհրդարանը այսօր կը հաշուէ 6 կին:

Բազմաթիւ դրամատուներու տնօրէնի պաշտօնը վստահուած է կիներու:

Պուրճ Համուտի քաղաքապետութիւնը ներկայիս ունի քանի մը կին ոստիկան, մինչ Սէուտական Արաբիոյ մէջ կիները նոյնիսկ առանձին ճամբորդելու իրաւունքէ զրկուած են: Պայման է, որ տղամարդ մը ընկերանայ իրենց:

Արաբական աշխարհի ամենահարուստ երկրին մէջ կիներու ինքնաշարժ վարելու արտօնութիւնը նոր է, որ ի գործ պիտի դրուի: 24 յունիս, 2018-ին:

Կիներու հաւասարութեան մասին խօսիլը ընդարձակ նիւթ է: Ներկայիս գոհանանք անդրադառնալով հա՛յ ընտանիքներէն ներս հայ մայրերու եւ հայ քոյրերու մասին:

Չեմ ուզեր ընդհանրացնել, սակայն շատ պատահած է, որ ընտանիքի մը զաւակներուն միջեւ նախապատուութիւնը տրուած է տղուն, եւ այդ մէկը կը սկսի նախքան երեխայի մը ծնունդը:

Ծնողներուն չափ, երբեմն` ծնողներէն ալ աւելի, անմիջական հարազատներու նախընտրութիւնը եղած է տղայ զաւակ մը (բացառութիւնները մի՛շտ յարգելի են):

«Աստուած տայ, տղայ ըլլայ»:

Տարիներ առաջ արհեստագիտութիւնը ներկայ օրերու նման զարգացած չէր, որպէսզի նախքան երեխային ծնունդը տեղեակ ըլլային մա՞նչ պիտի ծնի, թէ՞ աղջիկ: Շատեր իրենց տեսած երազներուն վրայ հիմնուելով կը «գուշակէին», ուրիշներ համբերութեամբ կը սպասէին 9 ամիս, իսկ երբ աշխարհ եկող երեխան տղայ ըլլար, բարձրաձայն իրարու կ՛աւետէին`

«Տղա՛յ է, տղա՜յ», այնպիսի երջանկութեամբ, կարծես նորածինը պիտի ըլլար աշխարհի փրկարարներէն մին:

«Տղայ է»: Այդ երկու փոքր բառերէ կազմուած նախադասութեան մէջ որքա՜ն հրճուանք եւ հպարտութիւն կ՛արտացոլայ, իսկ երբ նորածինը աղջիկ ըլլայ, ցած ձայնով, անշուք կը յայտնեն այդ լուրը:

«Աղջիկ է: Յուսանք յաջորդը տղայ ըլլայ»:

Պատահած է, որ ծնողներ քանի մը աղջիկ զաւակ ունենալէ ետք, յամառօրէն շարունակած են երեխաներ ունենալ`, յուսալով, որ յաջորդը տղայ ըլլայ, սակայն միշտ «բախտաւոր» չեն եղած: Յաճախ յուսախաբ եղած են, սակայն չեն յուսահատած:

Այդ խտրականութիւնը կը շարունակուի երեխաներու ծնունդէն ետք: Շատ պատահած է, որ ծնողներ ժառանգը ամբողջութեամբ գրած ըլլան միայն տղայ զաւկին, անտեսելով իր աղջիկ զաւակները, նոյնիսկ եթէ մէկէ աւելի քոյրերու մէկ հատիկ եղբայրը ըլլայ:

Ինչո՞ւ այդ խտրութիւնը: Աղջիկ զաւակը տան սիւնն է, ծնողքին թեւ ու թիկունք կանգնողը: Քոյրերուն ու եղբայրներուն երկրորդ մայր մընէ տան երէց քոյրը:

***

Բազմաթիւ հատորներ, բանաստեղծութիւններ, յօդուածներու երգեր նուիրուած են հայ մօր, սակայն դժբախտաբար քիչ յիշուած են քոյրերը, որոնք շատ մը հայ ընտանիքներու մէջ եղած են երկրորդ մայր:

Վերջերս, երբ պատահմամբ մոռցուած հին երգ մը կ՛ունկընդրէի, յուզումով յիշեցի երէց քոյրս` Ալիսը, որ տասնամեակ մը առաջ մեզմէ յաւերժ հեռացաւ արկածի մը պատճառով:

«Քո՛յր իմ նազելի, նայիր քո դիմաց
Վիրաւոր, աւեր սիրտս եմ բացել,
Ա՜խ, նուիրական ինձ քո գիրկը բաց
Եւ գուրգուրիր ինձ, ես շատ եմ լացել… (Աւետիք Իսահակեան):

Անվարան կրնամ ըսել, որ երէց քոյրս եղած էր մեր ընտանիքին ողնասիւնը:

Երկար տարիներ, մօրս անհանգստութեան պատճառով, մայրական դժուար պարտականութիւնը ստանձնած էր քոյրս: Բոլորիս կարիքները հոգացողը եղած էր ի՛նք:

Հազիւ 13 տարեկան, մատղաշ հասակին, կիսատ ձգած էր ուսումը, նոյնիսկ նախակրթարան մը աւարտելու առիթը չէր ունեցած: Խնամած է մեր հիւանդ մայրը, միեւնոյն ժամանակ հասած է բոլորիս կարիքներուն, սակայն կրնամ վստահեցնել, որ շնորհիւ իր ընթերցասիրութեան` քաջածանօթ էր արեւելահայ եւ արեմտահայ մեր բոլոր հեղինակներու գործերուն:

Մանկութեանս տարիներուն Էշրեֆիէի մեր խեղճուկ տնակը կը լուսաւորուէր քարիւղի լապտերով: Քանի մը տարի ետքն է, որ ելեկտրականութեամբ օժտուեցաւ մեր աղքատիկ, սակայն հայութիւն բուրող խրճիթը:

Կը յիշեմ, քոյրս ամէն իրիկուն, տան գործերը դասաւորելէ եւ իր մայրական պարտականութիւնները ամբողջացնելէ ետք, քարիւղի լապտերով հազիւ լուսաւորուած սենեակին անկիւնը քաշուած, կը կարդար մինչեւ ուշ ժամերը, իսկ առաւօտուն ամենականուխ արթնցողը կ՛ըլլար ինք: Բոլորիս նախաճաշը պատրաստելէ եւ մեզ դպրոց ճամբելէ ետք, կ՛անցնէր տան գործերուն: Կը հոգար մօրս կարիքնեը:

Հակառակ իր բազմազբաղութեան` ժամանակ կը գտնէր մաս կազմելու հայկական միութիւններուն: Լիբանանահայ օգնութեան խաչի հաւատաւոր անդամներէն էր: Համազգայինի «Քնար» համոյթին երկարամեայ անդամ էր` որպէս երգչուհի, եւ 1965-ին ելոյթներ ունեցան Լիզպոնի եւ Պաղտատի մէջ, ինչպէս նաեւ մասնակցեցան Պաալպեքի փառատօնին:

Երբեմն մանկութեան տարիներէն աննշան կարծուած դէպքեր դրոշմուած կը մնան մեր ուղեղին մէջ:

Փոքր երեխայ էի, ընտանիքով գացած էինք «Ազատամարտ» ակումբ` սիրողական թատրոնի մը ներկայ գտնուելու: Քոյրս փոքրիկ դեր մը վերցուցած էր այդ թատերախաղին մէջ: Նիւթը  չեմ յիշեր, սակայն կը յիշեմ տեսարան մը, որ տպաւորած է զիս: Իր խաղացած դերին մէջ սկսաւ ուտել խնձոր մը: Առաջին անգամն էր, որ իր պատառէն մեզի բաժին չէր հաներ: Միշտ զրկած էր ինքզինքը` իր բաժինը զիջելով մեզի:

Չդիմանալով այդ կարմիր խնձորին,  բարձրաձայն` «Ե՛ս ալ կ՛ուզեմ» պոռացի:

Ազնուասիրտ քոյրս բեմէն լսեր էր ձայնս եւ խնձորը ամբողջութեամբ չէր կերած: Պահեր էր, որ աւելի ուշ ինծի բաժնեկից դարձնէ:

Քրոջ մը սիրտը: Այնքա՜ն փափուկ, այնքա՜ն ազնիւ ու անշահախնդիր:

Ֆրանսացի երգիչ Հիւկ Օֆրէյ իր ամենանշանաւոր երգերէն մէկը` «Սելին», նուիրած է իր քրոջ, որուն հարց կու տայ. «Ի՞նչ էր պատճառը, որ չմտածեցիր քու ընտանիքդ ունենալու մասին: Մի՞թէ մեզ չլքելու համար էր, որ մերժեցիր քեզի ներկայացող փեսացուները»:

Ամէն անգամ, երբ ունկնդրեմ այդ հիանալի երգը, անպայմանօրէն նմանութիւն մը կը գտնեմ քրոջս եւ Սելինի միջեւ:

Ինծի անծանօթ երգիչ Հիւկ Օֆրէյին, անվարան կը պատասխանեմ. «Այո՛, այդ էր պատճառը: Վստահ եմ, քանի ես եւս ունեցած եմ նոյնանման անձնուէր քոյր մը, որ իր անձնական շահերը մոռցած` նուիրուած էր իր ծնողքին, իր քրոջ ու եղբայրներուն»:

Սելինին նման, մայր դառնալու բախտին չարժանացաւ քոյրս, սակայն դարձաւ մեր բոլորին երկրորդ մայրը: Մոռցաւ իր «ես»-ը: Նուիրուեցաւ մեր ընտանիքին, քոյր ըլլալու կողքին, դարձաւ նաեւ նուիրեալ մայր:

***

Երբ սոյն յօդուածս, սկսայ գրել, մտադիր էի խօսիլ ընդհանրապէս բոլոր քոյրերուն, ի մասնաւորի հայ քոյրերուն մասին, սակայն անզգալաբար նիւթէն շեղեցայ եւ յիշելով երէց քոյրս` անդրադարձայ իր մասին: Որոշած էի չգրել ընտանեկան պարագայի մը մասին, սակայն այդ մէկը եղաւ անկախ իմ կամքէս:

Քո՛յր իմ նազելի, քու բարութեամբդ եւ անհատնում նուիրումովդ խորհրդանիշն ես ընտանիքի մը աղջիկ զաւկին եւ հայ նուիրեալ քրոջ:

Այս տարի քրոջս մեզմէ յաւերժ հեռանալուն 10 րդ տարելիցն է:

Բիւր սէր եւ յարգանք` իր անմար յիշատակին, նաեւ յարգանք` ԲՈԼՈՐ հայ քոյրերուն:

Ա՜խ, նուիրական ինձ քո գիրկը բաց
Եւ գուրգուրիր ինձ, ես շատ եմ լացել…

Լոս Անճելըս, 2018

https://www.youtube.com/watch?v=4GueQZ0w4Lc

ՊԵՏԻԿ

Խնդուքս չկրցայ զսպել, երբ «Ազդակ»-ի 23 յունիսի թիւին 10-րդ էջին գագաթը կարդացի «Թուրքիա աշխարհի անիրաւուածներուն յոյսն է»: Այս յայտարարութիւնը կատարողը Թուրքիոյ վարչապետ Եըլտըրըմն է. պահ մը փորձեցի յիշել, կամ, աւելի ճիշդ, ուզեցի այդ Եըլտըրմի անկիւնէն դիտել այս «փրկարար յոյսը», բայց, կը ներէք, չյաջողեցայ: Աւելի՛ն. չկրցայ ընդունիլ Թուրքիոյ  եւ անիրաւուածներու «փրկարար»-ի պատկերը:

Այս պահուն յիշեցի նաեւ անգլիացի մէկ բարեկամիս զարմանքը…

Ան պատմեց, որ երբ գործով Պոլիս ղրկուած է, օդակայանէն դէպի պանդոկ ճամբուն վրայ տեսած է հսկայ մէկ արձանը Աթաթուրքին, որ ամբողջ հասակով կանգնած եւ մատը ուղղած պատին վրայ թրքերէնով արձանագրութիւն մը ցոյց կու տայ: Վարիչին կը հարցնէ, թէ ի՞նչ է այդ գրութիւնը, ու կը լսէ ցնցիչ խօսքերը` «Երանելի է ան, որ ես թուրք եմ կ՛ըսէ»… խեղճ բարեկամս չէր կրցած մտաբերել օրինակներ կամ պատմական իրողութիւններ, որոնք թուրքը կը դարձնեն երանելի ազգ մը:

Իսկ Աթաթուրքին ժառանգորդը ամբողջ թուրք ազգը կը դնէ աշխարհի անիրաւուածներուն փրկիչի դերին մէջ…

Ուզեցի ինքզինքս համոզել, թէ ո՛ւր, երբ ե՛ւ ինչպէ՛ս  Թուրքիան աշխարհի անիրաւուածներուն յոյսը եղած է կամ կրնայ ըլլալ:

Արդեօ՞ք Աթաթուրքը մէկ դար առաջ իսկ կրցած էր գուշակել Թուրքիոյ այն փրկարար դերը, որ այսօր կը խաղայ օսմանեան նորածին սուլթանին` Էրտողանի բեմադրութեամբ…

Փորձառու մարդիկ կ՛ըսեն, սուտ մը, որ կը խօսիս շրջանակի մը մէջ եւ, յաջորդ օրը երբ գան ու քու առջեւդ կրկնեն, կը սկսիս դուն ալ հաւատալ… հոս կրնա՞յ, ըլլալ, որ այս ասացուածքն է, որ կ՛իշխէ Եըլտըրըմին ուղեղին եւ դիւանագիտութեան:

Այս երկու յայտարարութիւնները քմծիծաղ մը կը գծեն դէմքիս վրայ… Արդեօք Մեծ եղեռնը չէ՞ պատահած, կամ Աթաթուրքը, որ ծնած է 1881-ին եւ մեռած` 1938-ին, կրնա՞յ ըլլալ, որ այս երկու թուականներուն թաւալումին մէջ չ՛իյնա՞ր:

Ուզեցի աւելի խոր ուսումնասիրել թուրքին երանելիութեան տուեալներուն մասին… Թուրքը իր ո՞ր քաղաքական կամ գիտական նուաճումներուն համար կարելի է «երանելի» կոչել…

Իսկ պարո՛ն Եըլտըրըմ, խնդրեմ կրնա՞ս ցոյց տալ,  թէ ե՛րբ եւ ո՞ւր թուրքը անիրաւուած ժողովուրդի մը փրկութեան լաստը եղած է, ո՞ր ազգը Թուրքիոյ ապաւինած` ազատ շունչ քաշած եւ հանգիստ ու ապահով կեանք ունեցած է…

Իսկ Աթաթուրքին ու Եըլտըրըմին խօսքերը իմանալէ ետք հարց կու տամ, թէ այն աշխարհատարած վարկածը, որ ուր որ աւեր ու կոտորած տեսնեն, կ՛ըսեն. «Հոսկէ թուրքը անցած է»:

Ա՞յս ալ անհիմն է:

Քիչ մը ծիծաղ…

ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ ՍԻՄԱՒՈՐԵԱՆ
«նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կեդրոնի ղեկավար 

ՎԱՀՐԱՄ ՀՈՎԵԱՆ
«Նորավանք», ԳԿՀ Հայագիտական կեդրոնի փորձագէտ

Ազգային ներուժի բացայայտման եւ համախմբման խնդիրը իւրայատուկ բնոյթ ունի սփիւռք ունեցող երկրների համար: Այդպիսի պետութիւններում, բացի ներքին պաշարներից, կարեւորւում է նաեւ արտաքինը` ի դէմս սփիւռքեան համայնքների: Վերջիններս ցանկացած երկրի համար կարեւոր ներուժ են` մարդկային, տնտեսական, քաղաքական (որպէս լոպիստական գործունէութեան միջոց) եւ այլ առումներով:

Սփիւռքի հնարաւորութիւններն օգտագործելու խնդիրը պէտք չէ դիտարկուի պարզունակ` արտերկրի համայնքներից միակողմանի օգնութիւն ստանալու ձեւով, որի հիմքում ընկած են ազգային զգացմունքները, այն է` սեփական երկրից հեռու բնակուող մարդկանց` հայրենիքին եւ հայրենակիցներին օգնելու անկեղծ մղումը: Սփիւռքի հետ համագործակցութիւնն արդիւնաւէտ է այն ժամանակ, երբ խարսխւում է համազգային նպատակներին ծառայող փոխշահաւէտ գործողութիւնների վրայ: Պատահական չէ, որ վերջին շրջանում աշխարհի շատ երկրներում մեծապէս աճել է գիտաւերլուծական հանրութեան հետաքրքրութիւնը սփիւռքագիտական հետազօտութիւնների նկատմամբ:

Քաղաքական, տնտեսական, մշակութային եւ այլ բնագաւառներից բացի, կարեւոր նշանակութիւն ունի նաեւ հայրենիք-սփիւռք գործակցութիւնը գիտութեան եւ ընդհանրապէս մտաւոր գործունէութեան ոլորտում, քանի որ յատկապէս ժամանակակից աշխարհում դժուար է գերագնահատել մտաւոր ներուժի դերն ազգերի եւ պետութիւնների յաջողութիւններում: Սոյն հանգամանքը Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Արցախի Հանրապետութեան պատկան մարմինների համար հրամայական է դարձնում սփիւռքի մտաւոր պաշարների բացայայտման, համախմբման, համագործակցութեան ուղիների մշակման հարցը:

Այս ուղղութեամբ որոշակի քայլեր արդէն իրականացուել են: Յատկանշական են ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան կազմակերպած առանձին մասնագիտութիւնների գծով (բժիշկներ, ճարտարապետներ, իրաւաբաններ եւ այլն) համահայկական համաժողովները: Այս պարունակում կարեւորութիւն ունի նաեւ ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան, ԵՊՀ-ի եւ «Նորավանք» ԳԿՀ-ի կողմից 2012թ. նոյեմբերին Երեւանում հրաւիրուած Քաղաքագէտների եւ միջազգայնագէտների համահայկական համաժողովը(1):

ՀՀ սփիւռքի նախարարութեան եւ «Նորավանք» ԳԿՀ համագործակցութեամբ վերջին տարիներին իրականացուել են նաեւ ազգային մտաւոր ներուժի բացայայտմանը միտուած մի շարք հետազօտական ծրագրեր: Այդպիսիք են` «հայութիւնն Իսրայէլում. որոշ խնդիրներէ (Երեւան, 2009)(2), «Հայկական տեղեկատուական համայնքային պաշարները յետխորհրդային երկրներում» (Երեւան, 2009)(3), «Յետխորհրդային երկրների հայկական համայնքների ինքնութեան խնդիրները եւ տեղեկատուական պաշարները» (Երեւան, 2010)(4), «Հայկական համայնքների ինքնակազմակերպման խնդիրները Հարաւային Ռուսաստանում» (Երեւան, 2010)(5), «Հայ համայնքն ԱՄՆ-ում» (Երեւան, 2010)(6), «Արեւելեան Եւրոպայի հայ համայնքների խնդիրները» (Երեւան, 2011)(7) ծրագրերը:

Ներկայումս իրականացւում են «Սփիւռքի գիտավերլուծական հանրութիւնը. կազմակերպչական խնդիրներ եւ համագործակցութեան հեռանկարներէ եւ «Հայագիտական կեդրոնները սփիւռքում. ներուժի գնահատում» հետազօտական ծրագրերը:

Առաջին ծրագրի նպատակն է արտերկրի «Ուղեղային կեդրոններում» եւ ակադեմական կառոյցների ընկերաբանութեան ոլորտի ազգութեամբ հայ մասնագէտների յայտնաբերումը, հաշուառումը, նրանց միջեւ, ինչպէս նաեւ հայաստանեան գիտավերլուծական հանրութեան հետ համագործակցութեան ուղիների մշակումը: Երկրորդ ծրագիրը նուիրուած է հայագիտութեան բնագաւառում սփիւռքի մտաւոր ներուժի բացայայտմանը եւ առաւել նպատակային օգտագործմանը:

Մտաւոր կառոյցների կամ հաստատութիւնների  մակարդակով ազգային մտաւոր ներուժի բացայայտումն ու հաշուառումն առաւել կարեւոր են յատկապէս այն առումով, որ համակարգային խնդիրներ լուծելիս խմբային աշխատանքն ակնյայտօրէն աւելի արդիւնաւէտ է, քան` անհատականը: Որպէս սփիւռքի մտաւոր գործունէութեան բնագաւառում գործող հաստատութիւններ հիմնականում հանդէս են գալիս հայագիտական կեդրոնները, որոնց թիւը ներկայումս հաշուըւում է տասնեակներով («Զօրեան» հիմնարկ(8), Հայկազեան համալսարան(9), Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութիւն եւ այլն): Վերջիններս, միասին վերցրած, կազմում են արտերկրում հայագիտութեան հիմնական հայկական մտաւոր ներուժը:

Սփիւռքի հայագիտական կեդրոնները, ունենալով ընդհանուր հայագիտական թեմատիկ ուղղուածութիւն, այլ յատկանիշներով տարբերւում են միմեանցից: Օրինակ, ըստ գործունէութեան ձեւի, դրանք կարող են ունենալ գիտակրթական, հետազօտական, վերլուծական եւ այլ բնոյթ, կամ տարբեր կարող են լինել դրանց ֆինանսաւորման աղբիւրները:

Ինչ վերաբերում է թեմատիկ ուղղուածութեանը, ապա հարկ է նշել, որ հայագիտութիւնը լայն գիտական բնագաւառ է եւ ունի իր ներքին ուղղութիւններն ու ճիւղաւորումները: Հետեւաբար ընդհանուր հայագիտական ուղղուածութիւնը բնաւ չի նշանակում միօրինակութիւն` հայագիտական կեդրոնների գործունէութեան թեմատիկայում: Որոշ կեդրոններ ունեն քաղաքական թեմատիկ ուղղուածութիւն, միւսները` ազգագրական, սփիւռքագիտական եւ այլն:

Առայսօր իրականացուել են առանձին հայագիտական կեդրոնների վերաբերեալ հետազօտութիւններ: Սակայն հայագիտական կեդրոնների ամբողջական հետազօտութիւն` նրանց ներուժի բացայայտման եւ գնահատման նպատակով, դեռեւս իրականացուած չէ, ինչը կարեւոր նշանակութիւն ունի նրանց գործունէութիւնն առաւել արդիւնաւէտ եւ նպատակային հունով տանելու, համագործակցութեան ուղիներ մշակելու, հայաստանեան գիտական կեդրոնների հետ կապերն ամրապնդելու եւ այլ առումներով:

Սփիւռքի հայագիտական կեդրոնների հետազօտութիւնը գիտական տեսանկիւնից լուծում է երկու առանցքային խնդիր` տեսական եւ գործնական, որոնք էլ, իրենց հերթին, բաժանւում են ենթախնդիրների:

Տեսական առումով, հայագիտական կեդրոնների հետազօտութիւնը կրում է հիմնականում ճանաչողական բնոյթ` մեծ հաշուով յանգելով դրանց ներուժի բացայայտմանը եւ գնահատմանը: Այս պարունակում կարեւորւում են հետեւեալ հիմնական խնդիրների առաջադրումն ու լուծումը.

Սփիւռքի հայագիտական կեդրոնների ցանկի կազմում, որի հիմնական ճանապարհը համացանցային որոնումներն են:

Այդ կեդրոնների վերաբերեալ տուեալների շտեմարանի ձեւաւորում, որի գլխաւոր ուղին համացանցից եւ այլ աղբիւրներից (մամուլ, գրքեր, տեղեկագրեր) դրանց մասին անհրաժեշտ տեղեկատուութեան հաւաքումն ու համակարգումն է:

Հաւաքուած տեղեկատուութեան վերլուծութիւն` համեմատութեան, համադրութեան եւ այլ մեթոտներով:

Հայագիտական կեդրոնների ներուժի գնահատման յստակ մեթոտաբանութեան մշակում` գնահատման չափորոշիչների եւ չափանիշների որոշում:

Ըստ մշակուած մեթոտաբանութեան` Հայագիտական կեդրոնների ներուժի գնահատում:

Գործնական նշանակութեան առումով, սփիւռքի հայագիտական կեդրոնների հետազօտութիւնը յանգում է դրանց բացայայտուած եւ գնահատուած ներուժն առաւել արդիւնաւէտութեամբ ՀՀ, Արցախի Հանրապետութեան եւ հայութեան շահերին համադասելուն: Այն ենթադրում է.

Ըստ ներուժի` հայագիտական կեդրոնների համար նպատակային գործունէութեան ոլորտների, մակարդակների եւ խնդիրների նախանշում:

Հայագիտական կեդրոնների ներուժի բարձրացման եղանակների մշակում:

Համագործակցութեան ընդհանուր ոլորտների, նպատակների եւ մեքանիզմների վերհանում:

Չնայած` սփիւռքի հայագիտական կեդրոնների գործունէութեան արդիւնաւէտութեան բարձրացման խիստ գործնական հարցը ենթադրում է լուրջ գիտական հետազօտութիւններ ու մանրամասն վերլուծութիւններ, սակայն այս պահին արդէն իսկ կարելի է անել մի շարք դատողութիւններ, որոնք կարող են ուղենիշ դառնալ հետագայ ուսումնասիրութիւնների համար:

Խօսքը վերաբերում է հայագիտական կեդրոնների իրականացրած հետազօտութիւնների ոլորտներին: Այդ հետազօտութիւններն իրենց բնոյթով եւ նշանակութեամբ կարելի է բաժանել երեք մասի` ճանաչողական, քարոզչական եւ կիրառական:

Ճանաչողական բնոյթի հետազօտութիւնները կեդրոնանում են հիմնականում հայոց պատմութեան, հայ բանասիրութեան, հայկական մշակոյթի, ազգագրութեան եւ այլ գիտական ուղղութիւնների տարաբնոյթ խնդիրների վրայ:

Քարոզչական բնոյթի հետազօտութիւնները հիմնականում գտնւում են ցեղասպանագիտութեան ոլորտում: Դրանց նպատակն է ինչպէս Հայութեանը, այնպէս էլ համաշխարհային հանրութեանը ծանօթացնել Մեծ եղեռնի արհաւիրքներին: Քարոզչական բնոյթի հետազօտութիւնների մէջ, բացի ցեղասպանագիտական հետազօտութիւններից, որոշակի տեղ ունեն նաեւ Հայ դատի այլ խնդիրներին նուիրուած ուսումնասիրութիւնները:

Կիրառական բնոյթի հետազօտութիւնները միտուած են ազդեցութիւն ունենալու գործնական քաղաքականութեան վրայ` նպաստելով գործնական հարթութիւնում համազգային խնդիրների լուծմանը:

Ճանաչողական եւ քարոզչական բնոյթի հետազօտութիւնները չնայած անմիջականօրէն մեծ ազդեցութիւն չեն գործում գործնական քաղաքականութեան վրայ, այնուամենայնիւ, լիովին զուրկ չեն կիրառականութիւնից: Ճանաչողական բնոյթի հետազօտութիւնների պարագայում կիրառականութիւնը սփիւռքում հայ ինքնութեան, ազգային ինքնագիտակցութեան ու մշակոյթի պահպանման եւ զարգացման մէջ է: Քարոզչական բնոյթի հետազօտութիւնների կիրառականութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման ու դատապարտման, ինչպէս նաեւ Հայ դատի հիմնախնդիրների լուծման ասպարէզում հնարաւորինս բարենպաստ հասարակական կարծիքի ձեւաւորումն է:

Կարեւորելով ճանաչողական եւ քարոզչական բնոյթի հետազօտութիւնների նշանակութիւնը, որոնք գերակշռում են սփիւռքի հայագիտական կեդրոնների գործունէութեան մէջ, պէտք է նշել, որ պակաս կարեւոր չեն նաեւ կիրառական բնոյթի հետազօտութիւնները, որոնց առայժմ բաւարար տեղ չի տրւում:

Կարծում ենք, որ կիրառական բնոյթի հետազօտութիւնները նպատակայարմար է կեդրոնացնել այն հրատապ հիմնահարցերի վրայ, որոնք ներկայումս ծառացած են ինչպէս հայութեան, այնպէս էլ Հայաստանի եւ Արցախի առջեւ: Այդ հետազօտութիւնների կիրառականութիւնը կը լինի հայութեան, ինչպէս նաեւ Հայաստանի եւ Արցախի առջեւ ծառացած ժամանակակից հրատապ հիմնախնդիրների լուծման գործնական ուղիների մշակումը` նախապէս վերհանելով այդ խնդիրների առաջացման պատճառներն ու հանգամանքները:

Որպէս հայութեան առջեւ ծառացած հիմնահարցեր` անհրաժեշտ ենք համարում կեդրոնանալ հետեւեալ հիմնական խնդիրների վրայ.

Հայ դատ: Այս ոլորտում հետազօտութիւնները նպատակայարմար է կեդրոնացնել Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման եւ դատապարտման, պատճառուած վնասի վերականգնման(10), փոխհատուցման եւ այլ խնդիրների լուծման համար նպաստաւոր քաղաքական, իրաւական եւ այլ ուղիների մշակման վրայ:

Հայաստանի ապաշրջափակում: Այս հարցում նպատակայարմար է հետազօտութիւնների առարկայ դարձնել Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի կողմից Հայաստանի եւ Արցախի շրջափակման վերացման պայքարում արդիւնաւէտ ռազմավարութեան ու մարտավարութեան մշակման, համարժէք մեթոտների ընտրութեան հարցերը:

Արցախեան հիմնահարցի հայանպաստ լուծում: Այս ոլորտում խնդիրները նոյնպէս ընդգրկում են լայն շրջանակ` Ազրպէյճանի ռազմատենչ քաղաքականութեան զսպումից մինչեւ Արցախի անկախութեան իրաւական ճանաչում:

Հայաստանի եւ Արցախի զարգացման ծրագրեր11: Խօսքը հայկական երկու հանրապետութիւնների ընկերային-տնտեսական, գիտամշակութային, կրթական, ռազմական, ժողովրդագրական զարգացման, ինչպէս նաեւ նրանց խոր համարկման(12) մասին է: Այս ոլորտը նոյնպէս ունի ռազմավարական նշանակութիւն, քանի որ առանց համապարփակ զարգացման եւ համարկման` մեր ժամանակներում լուրջ սպառնալիքի տակ կը դրուի Հայաստանի եւ Արցախի անվտանգութիւնը:

Առաջին երեք հիմնախնդիրների ուղղութեամբ հայագիտական կեդրոնները համագործակցութեան մեծ դաշտ ունեն սփիւռքի լոպիստական կառոյցների հետ: Մինչեւ այժմ վերջինները Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման եւ դատապարտման, Հայաստանի ապաշրջափակման, ղարաբաղեան հակամարտութեան հայանպաստ կարգաւորման համար պայքարում հիմնականում չեն օգտուել հայագիտական կեդրոնների գիտական աջակցութիւնից, մինչդեռ այդ աջակցութիւնը կարող է էապէս նպաստել նրանց պայքարի արդիւնաւէտութեան բարձրացմանը: Լոպիստական կառոյցների եւ հայագիտական կեդրոնների համագործակցութեան արդիւնքում վերջիններս կարող են վերածուել սփիւռքի իւրայատուկ «Ուղեղային կեդրոնների»` գիտականօրէն սպասարկելով լոպիստական կառոյցների գործունէութեանը:

Ինչ վերաբերում է Հայաստանի եւ Արցախի զարգացման ծրագրերին, ապա այս հարցում համագործակցութեան մեծ տեղ կայ հայաստանեան եւ արցախեան իշխանութիւնների, քաղաքական ուժերի, ինչպէս նաեւ գիտական եւ վերլուծական կառոյցների հետ:

1. Տե՛ս, օրինակ,  http://tert.am/am/news/2012/11/19/21-dari-martahraver-hamajoghov/
2. http://www.noravank.am/upload/pdf/3.book.pdf
3. http://www.noravank.am/upload/pdf/1.book.pdf 
4. http://www.noravank.am/upload/pdf/  Hetkhorhrdayin Yerkrner.pdf
5. http://www.noravank.am/upload/pdf/ Haykakan hamainqner.pdf
6. http://www.noravank.am/upload/pdf/USA_book.pdf 
7. http://www.noravank.am/upload/book.pdf
8. http://www.zoryaninstitute.org/
9. http://www.haigazian.edu.lb/Default.aspx
10. Օրինակ, բռնագրաւուած եկեղեցական գոյքի վերադարձման խնդիրը: Մանրամասն տե՛ս Հովեան, Վ., «Եկեղեցական գոյքի վերադարձման խնդիրը Թուրքիայում», Կլոպուս, 2013, թիւ 1 (34), էջ 37-43:
11. Հայաստանի եւ Արցախի զարգացման հիմնախնդիրներին անդրադարձ կատարելիս պէտք չէ մոռացութեան մատնուի նաեւ Ջաւախքը, որը Հայութեան աշխարհընկալումներում պէտք չէ տարբերուի Հայաստանի տարածաշրջաններից (Լոռի, Կոտայք, Գեղարքունիք եւ այլն):
12. Խոր համարկման վերջնանպատակը Հայաստանի եւ Արցախի միաւորումն է մէկ պետական համակարգում, ինչին էլ պէտք է միտուած լինի մշակուող ծրագրերի տրամաբանութիւնը:

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ՈՍԿԵԲԵՐԱՆ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ
(1924-2007)

* Սարդարապատի յաղթանակը, որուն շնորհիւ Ազգային խորհուրդը կրցաւ որոշել Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումը, բացարձակապէս հայու գործ է: Օտարը ոչ մէկ դեր ունեցած է անոր մէջ, եւ այդ կը պատկանի համայն հայութեան:

* Հայաստանի Հանրապետութիւնը արդիւնք է ամբողջական նուիրումի: 1918-ի Մայիսեան ճակատամարտերուն, ինչպէս նաեւ անոր նախորդած տասնամեակներուն, հայը բերաւ գերագոյն իր զոհողութիւնը, տուաւ իր կեանքը, որպէսզի իրականանային դարաւոր երազները:

ՍՕՍ ՍԱՐԳՍԵԱՆ
(1929-2013)

* Քսան թուականին, Հանրապետութեան վերջին վարչապետ, Սիմոն Վրացեանը արձանագրով յանձնեց իշխանութիւնն ու եղած ինչքը պոլշեւիկներին: Դա քաղաքական սխրանք էր: Դաշնակցական կուսակցութեան նպատակը չէր ամէն գնով կառչել իշխանութիւնից. սխրանք էր, քանի որ այդպիսով փրկուեցին հազարաւոր կեանքեր: Դա ՀՅ Դաշնակցութեան բարոյական նկարագրի վկայականն է: Նա չպայքարեց մինչեւ «արեան վերջին կաթիլը». չէ՞ որ այդ կաթիլը դարձեալ հայի արիւնն էր լինելու:

* Տասնութին Դաշնակցութիւնը դրեց անկախութեան շէնքի հիմնաքարերը, կառուցեց որքան որ հասցրեց: Պոլշեւիկներն այդ կառոյցը լցրին օտար բովանդակութեամբ… Հրաշքով մի հողմ լինէր, դուրս փչէր այդ օտարութիւնը միանգամից…

ՎԱՀԱՆ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
(1956-2014)

* Եթէ Մայիսեան դէպքերը չպատահէին 90 տարի առաջ` մենք հաստատ գիտենք, որ այսօր Հայաստանի Հանրապետութիւն գոյութիւն պիտի չունենար, Անդրկովկասի մէջ հայ ժողովուրդ պիտի չըլլար, ոչ ալ պետականութիւն պիտի ունենայինք, ինչպէս Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին մէջ այսօր գրեթէ հայ չկայ, այդպէս ալ Արեւելեան Հայաստանի մէջ մենք մեծամասնութիւն չէինք կազմեր:

ՊՕՂՈՍ ՍՆԱՊԵԱՆ
(1927-2014)

* Ինչպէս աշխարհի ժողովուրդներէն շատերը, նաեւ մեր ժողովուրդը, առնուազն տասնհինգ դարերէ ի վեր ունեցած է բարձրագոյն երկու հեղինակութիւն` քաղաքական եւ կրօնական, որոնց մտածողութեանց ներդաշնակութեան եւ ապրումներուն ընդհանրականութեան մէջ նուիրագործուած են ժողովրդային բոլոր մեծագործութիւններն ու բոլոր սխրագործութիւնները, անոնք, որոնք տօնի վերածուած են յետոյ, այսինքն` դարձած են մաս տուեալ ազգին կենսագրութեան, կենցաղին, դարձած են ներշնչման աղբիւր գալոց սերունդներուն, տարբերիչ որակ ու պատմութեան նոր քառուղիներուն վրայ լուցուած ջահ:

Նման բացատրութեամբ մը, պայծառ մտքով, համընդհանուր թրթիռով եւ համազգային մտածողութեամբ մը դիմաւորուեցաւ ու պսակուեցաւ նաեւ նախընթաց տարիներուն, տասնամեակներուն, դարերուն մեր ապրած հազարումէկ կորանքները չէզոքացնող մայիս 28-ը, սկսեալ իր առաջին տարեդարձէն, 1919-էն:

ՍԱՐԳԻՍ ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ
(1950-2015)

* Ահա թէ ինչո՛ւ, հակառակ տասնամեակներու բարդումին, 28 մայիսը հայութեան համար հանդիսացաւ ո՛չ միայն անկրկնելի փրկագործութիւն մը, այլեւ` համամարդկային յաղթանակ մը: Կեանքի՛ն յաղթանակը` մահուան ու մութի հրէշային ախոյեաններուն դէմ, մարդկութեան ու ճշմարտութեան յաղթանակը` կոտորածի եւ քանդումի արտակարգ մրցանակակիրներուն դէմ եւ, վերջապէս` գեղեցիկին, իրաւին ու աստուածայինին յաղթանակը:

Ապրիլեան նահատակներուն եւ Սարդարապատեան դիւցազուններուն թանկ արեամբ սրբագրուած Հայկեան հրաշքին օրը:

* Բարոյական ու պատմական ճշմարտութիւն մը, որուն շնորհիւ 28 մայիսը կը դառնայ ե՛ւ ամենայն հայոց տօնը, ե՛ւ քաղաքակիրթ մարդկութեան տօնացոյցին ամենապայծառ թուականներուն հետ մրցող քաղաքակրթական եզակի նուաճում մը: Հայկեա՛ն ճշմարտութեան տօնը: Պարզ խօսքով` տօներուն տօնը:

* Այս իսկ առումով` նոյնիսկ անկախութեան կերտումն ու ամրացումը ժամանակաւոր հանգրուան մըն է, հողահաւաքի սուրբ գործը` իր կարգին, որովհետեւ հայրենակերտումը միայն պատմակերտում չէ, այլ առաջին հերթին մարդակերտում է` բառին բովանդակ եւ է՛ն ազնիւ իմաստով: Վերջապէս, Հայաստանի Հանրապետութեան վախթանական նպատակը այլ բան չէր, եթէ ոչ ազատ մարդու եւ արդար աշխատանքի իրաւունքին ապահովումը, խղճի, մտքի եւ գործի ազատութեան ապահովումը` անկախ, արդար եւ ազատագրուած մարդկութեան մը միջազգային եղբայրութեան առողջ մթնոլորտին մէջ:

ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
(1939-2016)

* Բարեբախտաբար քանակ եւ որակ են կազմում նրանք, ովքեր կամովին եւ երդմամբ անդամագրուել են հարիւրամեայ այն կուսակցութեանը, որի գոյակոչման ու յարատեւութեան միակ պատճառը հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական եւ ընկերային իրաւունքների ձեռքբերումն է: Այդպէս էր երէկ, երբ Հ.Յ.Դաշնակցութեան ֆիտայիներու սերունդը իր ազատագրական պայքարը հասցրեց մինչեւ Սարդարապատ եւ առանցքային ու որոշիչ դեր ունեցաւ 1918 մայիս 28-ի Հայաստանի անկախ պետականութեան հիմնարկէքի:

ՀՐԱՉԻԿ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
(1928-2016)

* Թուրք կառավարութիւնը ճանչցաւ Հայաստանի անկախութիւնը ամէնէն առաջ այն պատճառով, որ հայ ժողովուրդը միասնաբար` իր բոլոր հատուածներով եւ բոլոր քաղաքական հոսանքներով ու կազմակերպութիւններով կենաց ու մահու կռիւի ելաւ թրքական հորդաններու դէմ, Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի տարածքներուն ճակատամարտ մղեց եւ ստիպեց ոսոխը ընդունելու հայ ժողովուրդի պետականութեան վերածնունդը:

* Հայ ժողովուրդի պետականութեան վերականգնումը բուռն ցնծութեամբ ընդունեց նաեւ գաղութահայութիւնը` անոր գոյութեան տարիներուն ամէն ինչ ընելով ընդհանուր գործին իր նպաստն ու օգնութիւնը բերելու համար:

Այսինքն` Հայաստանի Հանրապետութիւնը կերտուեցաւ ժողովուրդի դիւցազնական խոյանքի ալեծուփ քուրային մէջ:

ՅՈՎՍԷՓ ԷՍԿԻՃԵԱՆ
(1935-2017)

* Հայասպան Եղեռնէն հազիւ 3 տարիներ անց, 1918 թուականին, վերապրող ճղակոտոր հայութեան կեանքը անձեւ քաոս էր, ապագան անստոյգ, հայաշխարհը հայաթափ, հարիւր հազարաւոր թշուառ որբեր, թափառական, անօթի եւ մահուան սեմին, հաւաքուած ու լեցուցած էին Արարատեան դաշտի մէկ պատառիկը, մահաստան դարձած Էջմիածնի մօտակայ շրջանները, եւ` ստոյգ մահուան անդունդի եզրին:

Մահու եւ կենաց պատմութեան անկարելի քննութիւն մը անցընելու պարտադրուած էր կոտորակուած եւ ջարդերէն մազապուրծ փրկուած բուռ մը հայութիւնը:

Եւ սակայն, հրաշքի նման, ճղակոտոր, տասնորդուած հայրենակորոյս հայութիւնը անգամ մը եւս առասպելական ուժ գտաւ ինքն իր մէջ` կրկին ոտքի կանգնելու, մահէն կեանք յաղթական երթալով, յաղթանակ տանելու անզսպելի վճռակամութեամբ, ազգովին ընդառաջեց ազգընտիր մենատէր Արամ Մանուկեանի վճռորոշ կոչին, թէ` մենք Երեւանը որեւէ գնով չենք յանձներ…

* Սարդարապատին մէջ տարուած տարերային յաղթանակը, մեր գոյութեան եւ տակաւին մեր լինելութեան կառչած մնալու` մեր  յանձնառու հաւատարմութիւնն է:

Սարդարապատը տակաւին, մայիսեան իր հրաշալի խորհուրդով, հայութեան միասնութիւնը, հայու ազատասէր ոգին, մտքի հզօրութիւնը եւ բազուկի յաղթանակը կը խորհրդանշէ:

* Մայիս 28-ով խորհրդանշուող եւ հայութեան անկախ պետականութեան կերտումի 85-րդ տարեդարձին հայրենի հողին թէ հայասփիւռքի տարածքին ապրող հայութեան մէջ պիտի պահեն խանդն ու թռիչքը, հայութեան ազատատենչ ոգին, անսակարկ անձնազոհութիւնը, նահատակութեան կամաւոր պատրաստակամութիւնը, եւ` սքանչելի կարգապահութիւնը, այս բոլորը ի սպաս դնելու հայութեան կայացած պետականութեան հզօրացման:

* Արդարեւ, 28 մայիս 1918-ի թուականի արշալոյսին արդէն քանի մը օրերէ ի վեր Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի մէջ լինել-չլինելու հերոսական ճակատամարտեր մղող հայութիւնը Սասունցի Դաւիթներու առասպելական խոյանքներով կերտեց հայոց պատմութեան ամենավճռորոշ յաղթական հերոսամարտը:

* Աշխարհի պատմութեան մէջ հերոսամարտերը միշտ չէ, որ յաղթական աւարտի կը հասնին:

Եւ սակայն մայիս 28-ով խորհրդանշուող Սարդարապատի հերոսամարտը հասաւ իր յաղթական աւարտին` ամրագրելով հայութեան յաւիտենական երթը, եւ` անկախ գոյութիւնը ազգերու ընտանիքին մէջ, վեց դարերու գերութեան խաւար շրջանէ մը ետք:

Մեզ նախորդող սերունդները մեր գոյութեան ամրակուռ ազգային սահմանագծումը կատարեցին, թէկուզ պատմական Հայաստանի մէկ բեկորին` Արեւելեան Հայաստանի, Արարատեան դաշտին մէջ կերտեցին առաջին հանրապետութիւնը` կորիզը ապագային անպայման ընդարձակուելիք Միացեալ Հայաստանին:

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ
(1945-2018)

* Մայիս 28-ը նոր լիցք տուաւ հայ քաղաքական մտածողութեան: Հայ ժողովուրդը ո՛չ միայն ազատ ու անկախ ապրելու փորձն ու վստահութիւնը ունեցաւ, այլ նաեւ զայն դարձուց իր քաղաքական հանգանակը:

(Շար. 10 եւ վերջ)