ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Մինչեւ մահուան օրը մեծ աթէիստ Լենինը
փոքրիկ ոսկիէ խաչ մը կը պահէր, որ իր մայրը նուիրած էր իրեն:
ԻՈՍԻՖ ՎԵՍԱՐԻՈՆՈՎԻՉ ՍՏԱԼԻՆ
Ըստ Դ. Տ. Եազովի, «Եկեղեցիին եւ հաւատացեալներուն Ստալինի ցուցաբերած օգնութեան մասին վաւերագրերով հաստատուած բազմաթիւ վկայութիւններ կան»:
Սակայն բուն խնդրին անցնելէ առաջ պատմեմ ձեզի այս հարցով իմ ունեցած փորձառութեան մասին:
Ծնած եմ Այնճար ու յաճախած` «Յառաջ» վարժարան: Նախակրթարանի մեր տնօրէնը կիսագրագէտ եւ ինքնահաւան քահանայ մըն էր: Աշխատասէր էր, պարտաճանաչ, կարգապահութեան չափազանց հետամուտ, սակայն չես գիտեր ինչո՛ւ` հայրենասիրութիւնը կը շփոթէր կրօնամոլութեան հետ. իսկ մարդակերտումի միջոցը կը համարէր խստաբարոյ պատիժներ: Այսինքն` Տէր Թոդիկի անհաւասարակշիռ ու աւելի դաժան տեսակը: Ամէն օր, ներառեալ` շաբաթ օրերը, առտու-իրիկուն պարտաւոր էինք ժամերգութիւններուն ներկայ ըլլալու եւ գործնապէս մասնակցելու բոլոր արարողութիւններուն, որոնք ո՛չ հետաքրքրական էին մեզի համար եւ ո՛չ ալ կապ ունէին դասերուն հետ: Իսկ կիրակի օրերը պատարագի սկիզբէն մինչեւ վերջ ստիպուած էինք լսելու տէրտէրի անախորժ «կռկռոց»-ն ու դպրաց դասի միապաղաղ երգեցողութիւնը, որոնք մեր մատղաշ ուղեղները «սղոցել»-էն զատ ուրիշ բանի չէին կրնար ծառայել: Հակառակ անոր որ բան մը չէինք հասկնար արարողութիւններէն, պատարագը գրեթէ գոց սորված էինք: Տէրտէրն ալ գրաբար չգիտնալու պատճառով աղօթքներն ու շարականները չէր բացատրեր մեզի: Իրեն համար աղօթքը «աղօթք» էր` հաւատքի եւ ազգասիրութեան ցուցանիշ. իսկ կրօնական եւ կարգապահական մոլեռանդութիւնը զինք կ՛առաջնորդէր վայրագութեան: Կը սարսափէինք իրմէ: Վա՜յ անոր, որ եկեղեցիի ծէսերէն կը բացակայէր, սխալ մը գործէր եւ կամ իր քմահաճոյքներէն (յաճախ անիմաստ) մէկն ու մէկը չկատարէր: Համեմատաբար թեթեւ յանցանքներու պարագային, երկարապատում շարականներ եւ աղօթքներ ընդօրինակել կու տար մեզի կամ ալ կը զրկէր մեզ կէսօրուան ճաշէն: Ծանր յանցանքներու (յատկապէս` իրեն պատասխան տալու) պարագային, գաւազանով եւ ոտքով կը ծեծէր մեզի անխղճօրէն: Նոյնի՛սկ գետին կը գլորէր շատերը եւ քացիներով կը հարուածէր այնքան անպատասխանատու կերպով, որ մեզմէ ոմանք տուն կ՛երթային կապտած մարմիններով: Ինչ կը վերաբերի յանցանքի թեթեւ ու ծանր տեսակը որոշելուն, այդ մէկը կախեալ էր իր տրամադրութենէն: Ի դէպ, մենք ալ մեր հերթին այնքան ալ օրինակելի աշակերտներ չէինք, մենք մեր հաշիւներն ու խորամանկութիւնները ունէինք: Գիւղացիներէն շատեր կը տառապէին մեր չարութիւններէն ու կը գանգատէին իրեն: Այնուամենայնիւ այս տէրտէրի տգիտութեան եւ մանկավարժական սխալ սկզբունքներուն պատճառով իմ սերունդէն առնուազն տասնեակ մը ընդունակ աշակերտներ դուրս մնացին դպրոցէն: Փաստօրէն զզուած էինք աղօթելէ ու գանած` եկեղեցիէն:
Երբ երկրորդական կարգերը անցանք (մինչ այդ տէրտէրը «ստիպողաբար» մեկնած էր Միացեալ Նահանգներ) ու ծանօթացանք տարբեր վարդապետութիւններու եւ գաղափարախօսութիւններու, սկսանք կասկածիլ Աստուծոյ գոյութեան վրայ: Անձնապէս սարսափելիօրէն կը տառապէի այս հարցով: Մէկը չկար, որ տրամաբանական ուղղութիւն կամ գիտական բացատրութիւն տար` հերքելու կամ հաստատելու համար Աստուծոյ գոյութիւնը:
1971-ին Հայաստան մեկնեցայ եւ ընդունուեցայ Երեւանի պետական համալսարանի գրականագիտութեան բաժինը: Պարտադիր նիւթերու ցանկին մաս կը կազմէր նաեւ «Գիտական կոմունիզմ»-ը: Հակառակ անոր որ դասախօսը իր մասնագիտութեան քաջատեղեակ եւ համակրելի անձնաւորութիւն մըն էր, ընկերներս կը զարմանային, թէ ինչո՛ւ «հաւատարմօրէն» կը հետեւէի «Գիտական կոմունիզմ»-ի դասընթացքներուն, երբ իրենցմէ շատեր կը բացակայէին դասապահերէն ու հետապնդող չկար: Անոնք չէին կրնար հասկնալ ներքին տուայտանքներս ու տագնապներս: Յոյս ունէի, որ «Գիտական կոմունիզմ»-ը պիտի կարողանար ապացուցել Աստուծոյ չգոյութիւն մը: Սակայն պատահեցաւ հետեւեալը:
Այսպէս. առաւելագոյն ճշմարտութեան հասնելու եւ վերջնականապէս համոզուելու համար նուրբ եւ խրթին հարցեր կու տայի դասախօսին: Օր մը, երբ վերլուծութեան կ՛ենթարկէր տիեզերքի եւ կեանքի սկզբնաւորութեան իրերամերժ տեսութիւնները, հարցուցի.
– Եթէ ի սկզբանէ կար նիւթը, Աստուծոյ բացակայութեան պարագային, առանց բանականութեան եւ դատողութեան գոյութեան, ինչո՞ւ եւ ի՞նչ նպատակով գոյութիւն ունէր ան կամ ինչո՞վ իմաստաւորուած էր անջրպետը:
Դասախօսը թէեւ փորձեց բացատրութիւններ տալ, սակայն ատոնք ո՛չ սպառիչ էին եւ ո՛չ ալ` համոզիչ: Երբ զգացի, որ նեղ կացութեան մատնուեցաւ, խոհեմաբար լռեցի: Դասապահի աւարտէն ետք, միջանցքին մէջ ան թեւս մտաւ, մէկ կողմ քաշեց ու ցած ձայնով ըսաւ.
– Ընկե՛ր Հերկելեան, գիտեմ, որ արտասահմանից ես եկել եւ հաւանական է, որ հաւատացեալ լինես: Ես էլ եմ հաւատում Աստուծոյ գոյութեան: Իմ գիտահետազօտական որոնումների մէջ եկել եմ այն համոզման, թէ ինչ որ գերբնական ուժ պէտք է, որ լինի: Առանց այդ ուժի` չի կարելի բացատրել ո՛չ կեանքի եւ ո՛չ ալ տիեզերքի առաջացումն ու գոյութիւնը: Ես կուսակցականի իմ պարտականութիւնս եմ կատարում: Շատ կ՛ուզենայի դրսում հանդիպել քեզ հետ:
Պատկերացուցէք, որ այս խօսքերը կը լսէք Խորհրդային Հայաստանի մէջ, 70-ականներու սկիզբը եւ այն ալ` «Գիտական կոմունիզմ»-ի դասախօսին բերնէն: Անակնկալը ցնցող էր եւ խրախուսիչ` միաժամանակ: Երկվայրկեաններու ընթացքին տարբեր ուժգնութեամբ եւ հակադիր զգացումներ ու մտածումներ խճողեցին միտքս: Յուզուած էի, բայց` բաւարարուած: Գլխու շարժումով նշան ըրի, որ համաձայն եմ հանդիպման:
Հանդիպեցանք: Երբ իմացաւ` ո՛վ եմ եւ ի՛նչ շրջանակէ կու գամ, ըսաւ.
– Ես միակ համայնավարը չեմ, ինձ նման շատեր կան, որոնք հաւատում են Աստծուն: Անոնցմէ ոմանք ուխտ են անում եւ գաղտնի աղօթում նաեւ: Նոյնի՛սկ խօսք կայ, որ Լենինի ու յատկապէս Ստալինի նման առաջնորդներ եւս թաքուն հաւատացեալներ են եղել: Մի խնդրանք ունեմ: Շատ կ՛ուզենայի, որ Սուրբ գիրքի, Հին եւ Նոր կտակարանների ամբողջական օրինակը ունենայի իմ գրադարանում: Հայաստանի մտաւորականներէն շատ շատեր ծարաւը ունեն ոչ միայն Աւետարանի, այլ առհասարակ` արտասահմանեան գրականութեան:
Խոստացայ եւ խօսքիս տէրը եղայ:
***
Վերջերս կարդացի «Ստալինի սիրուհու խոստովանանքը» փաստավաւերագրական վէպը (որակումը հեղինակինն է), որ ռուսերէնէ հայերէնի թարգմանուած է Ռ. Ղազանչեանին կողմէ, հրատարակուած` 1999-ին, Երեւան: Ստալինի մտերիմ սիրուհիներէն մէկը (գուցէ ամենամտերիմը)` Վերա Ալեքսանտրովնա Դաւիթովան պատմած է իր յուշերը ու գրի առած` Լէոնարտ Կետլինը: Այս գիրքէն փրցուած եւ ստորեւ տրուած հատուածները կարդալէ առաջ պէտք է նկատի առնել, որ Ստալինի բուն անունն Եոսեֆ Վեսարիոնիծէ Ճուղաշվիլի էր: Ծնած է Վրաստանի Գորի գիւղը եւ ուսանած` Թիֆլիսի Ուղղափառ վանքի հոգեւոր ճեմարանը: Ոմանց կողմէ անոր վերագրուած է օսեթական եւ ուրիշներու կողմէ հայկական ծագում: Բացի վրացերէնէ եւ ռուսերէնէ` կը խօսէր ու կը հասկնար նաեւ այլ լեզուներ, ինչպէս` գերմաներէն, անգլերէն, օսեթերէն, հայերէն եւ այլն:
Թէեւ պատճառ մը չունինք չհաւատալու Դաւիթովայի վկայութիւններուն, այնուամենայնիւ եզրակացութիւնը կը վերապահենք ընթերցողի դատողութեան:
—————————————
Վերա Ալեքսանդրովնա Դավիդովային ծանօթացայ 1945 թուականի վերջերին: Մենք անմոռանալի եւ հետաքրքրական շատ հանդիպումներ ունեցանք: Ստալինի մահից յետոյ նա ինձ հարցրեց.
– Դուք համարձա՞կ մարդ էք:
– Նայած,- պատասխանեցի ես:
– Յիշելու բան կայ: Կը ցանկանա՞ք ձայնագրել դերասանուհի-կնոջ պատմածը: Չեմ առարկի, եթէ այն վէպ դառնայ: Դա նոյնիսկ աւելի լաւ է, վաւերագրութիւնը պարտաւորեցնող է:
Ես հաստատակամ պատասխան տուեցի:
– Ինչո՞ւ որոշեցի կատարել այդ պատասխանատու եւ համարձակ քայլը, ձեզ իրազեկ դարձնել Ստալինի բոլորովին անյայտ կեանքին, որի հետ ես 19 տարի մտերմիկ կապի մէջ էի,- նեարդայնօրէն շուրթերը կրծոտելով ասաց Վերա Ալեքսանդրովնան: – Գուցէ կարծում էք, թէ ինձ լրացուցիչ փա՞ռք է հարկաւոր կենդանութեանս օրօք կամ աղմկոտ-զգայացունց պատմութի՞ւն` լաւագոյն աշխարհի գնալուց յետոյ: Եթէ այո, սխալւում էք: Ես Ռուսաստանի խորհրդային սոցիալիստական ֆետերաթիւ հանրապետութեան ժողովրդական դերասանուհու եւ Վրացական խորհրդային հանրապետութեան ժողովրդական դերասանուհու պատուաւոր կոչումներ, շքանշաններ եւ մետալներ ունեմ: Երեք անգամ Ստալինեան մրցանակ եմ ստացել: Դրամական կուտակումներից բացի, անհատական թոշակ եմ ստանում, Թիֆլիսի երաժշտանոցի փրոֆեսէօր եմ, խորհրդատուութիւններ, մասնաւոր դասեր եմ տալիս: Հաւանաբար, կարող է մտածէք, որ զայրացած եւ ինչ-որ մի պահի մէջ լքուած սիրուհին որոշել է վրէժ լուծել նախկինում ամենազօր, իսկ այժմ մեռած առաջնորդից: Ոչ, դա այդպէս չէ: Ես գիտէի, որ Ստալինն ինձ սիրում էր իւրովի, եւ մշտապէս անհամբեր իմ գալուն էր սպասում: Բայց միայն այժմ, երբ նա չկայ, ես կարող եմ ասել, որ բոլոր տարիներին ստիպուած եմ եղել ձեւացնել, կիրք ցուցադրել:
Ես դերասանուհի եմ: Եւ ահաւասիկ, արար աշխարհում ոչ մէկին չհաւատացող Ստալինը մինչեւ վերջ հաւատաց ինձ: Թերեւս, մի մարդ էլ կար, նրա օգնականներից ամենահաւատարիմը` Ալեքսանդր Նիկոլայեւիչ Պոսկրեբիշեւը:
***
Կրկին կախարդական Սուխում քաղաքում ենք:
– Սարսափելի յոգնել եմ,- ճաշի ժամանակ ասաց Ստալինը,- Վերոչկա, ուժ հաւաքենք: Լաւ է, որ յաջողուեց ջրի երես հանել իտալացի մակարոն Տոլեատիին: Դուք մեզ անգնահատելի ծառայութիւն էք մատուցել:
Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը բացարձակապէս մոռացել էր ոտքով քայլելը, չէր կարողանում լեռները մագլցել, չէր սիրում շարժուել, անտարբեր էր բնութեան հմայքների հանդէպ: Նոր Աֆոնի վանքի աբեղաներին նա խոշոր գումար տուեց: Երբ աղօթող աւագանիները շրջապատեցին, հարցրեց.
– Ճանաչո՞ւմ էք ինձ:
– Ոչ, – միաձայն պատասխանեցին աբեղաները:
– Դուք երբեւիցէ լսե՞լ էք Ստալինի մասին:
– Ոչ, չենք լսել:
– Ուրեմն աղօթէք նրա հոգու համար:
Հնամենի վանքի կամարների ներքոյ հնչեց խուլ ձայնը.
– Շատ լաւ, սիրելիս, կ՛աղօթենք Աստուծոյ ծառայ Ստալինի համար, նրա մեծուփոքր մեղքերի համար, միայն թէ ասա, անունն ինչ է, որպէսզի չսխալուենք մեր աղօթքներում:
Փոքր-ինչ մտածելուց յետոյ Ստալինն իր անունն ասաց:
Մագաղաթեայ դէմքով աբեղան խոժոռուեց:
– Եկեղեցին ոչ մէկին չի արգելում աղօթել: Դիտաւորեալ չարագործութիւններ կատարած յանցագործների մօտ է ուղարկում հոգեւոր հայրերին, մահուան դատապարտուածներն իրաւունք ունեն ապաշխարելու: Մինչ այս վշտալի ժամը ես երբեք չէի տեսել Ի. Ստալինին: Դու գիտենաս, մարդ Աստծոյ, որ լուրը քամուց առաջ է անցնում: Մարդիկ ասում են, որ Ստալինի դաժանութիւնը սահման չունի: Ասա ինձ, ճի՞շդ է: Մի վախեցիր, ես ուզում եմ օգնել քեզ:
Ստալինը լռելեայն գլուխ տուեց ծերունուն:
– Կանացի գործ չէ տղամարդկանց զրոյցը լսելը,- խստօրէն ասաց աբեղան:
Երկու ժամի չափ սպասում էի Իոսիֆ Վիսարիոնովիչին: Ամբողջ օրուայ ընթացքում նա մռայլուած էր, հաւանաբար մանկութիւնն էր յիշել, որը աղօթքների, գիշերային հսկումների, անվերջանալի խնկարկումների մէջ էր անցել:
– Մենք պէտք է ժողովուրդին վերադարձնենք աղօթելու օրինական իրաւունքը, արդարացի չէ մարդկանց հաւատից զրկելը: Ռուս ժողովուրդը չի կարող առանց Աստծոյ ապրել:
Զեկուցեցին, որ շտապ գործով ժամանել է կուսակցութեան Մոսկուայի քաղաքային կոմիտէի քարտուղար Ն. Ս. Խրուշչովը: Ստալինը պոռթկաց.
– Այ քեզ պնդերես մուժիկ:
– Ընկեր Խրուշչովը խնդրում է, որպէսզի դուք նրան, որքան հնարաւոր է, շուտ ընդունէք:
Դուք դա արդէն ասացիք, ինչո՞ւ էք կրկնում: Թող Մոսկուա վերադառնայ:
– Ընկեր Խրուշչովը ընդունելութիւն է պահանջում հէնց այժմ:
– Լաւ, թող ներս գայ:
Խրուշչովը ցոյց տուեց իբր ինձ չի ճանաչում:
– Ինչո՞ւ էք ձեւացնում, մի՞թէ չէք ճանաչում Մեծ թատրոնի մեներգչուհի Վ. Ա. Դավիդովային: Օրերս Տոլիատիի հետ նրա յատակն էք տակնուվրայ արել: Ընկեր Խրուշչով, մենք Քաղաքային բիւրոյում, ձայների մեծամասնութեամբ որոշեցինք ձեզ պալէի մենապարողի պաշտօնին տեղափոխել:
– Ընկեր Ստալին, ես վատ պարող եմ:
– Ի՞նչ է պէտք,- կտրուկ ձայնը բարձրացնելով` հարցրեց Ստալինը:
– Ես պէտք է միայն ձեզ հետ խօսեմ, առանց օտար անձանց:
– Մենք, Նիքիթա Սերկէյեւիչ, պաշտօնական վայրում չենք, հինգ րոպէ ունէք:
– Գտնուել է այն մարդը, որը համաձայնել է Թրոցքուն վերացնել: Իր աշխատանքի դիմաց նա ցմահ թոշակ է ուզում` տոլարով:
Ստալինը ուրախացաւ.
– Նման գործի համար, ձեզ, ընկեր Խրուշչով, Լենինի շքանշանով կը պարգեւատրենք: Աշխատէք հետքեր չթողնել, մտածէք, թէ ինչպէս էք յետոյ Թրոցքու մարդասպանին, նրա մտերիմներին վերացնելու: Այդ տականքն իրաւունք չունի երկրի երեսին քայլելու:
– Թոյլ տուէք երկրորդ հարցը տալ,- աշխուժով խօսեց Խրուշչովը,- ես հրամայել եմ Մոսկուայում եւ Մոսկուայի մարզում 79 գործող եկեղեցիներ փակել, իսկ առաւել աշխուժ եկեղեցականներին դատի ալ:
– Խրուշչով, դու անիշխանական ես: Բատկա Մախնոն քեզ հարազատ որդու պէս կը սիրէր:
Նիքիթա Սերկէյեւիչը երկար էր յիշելու Ստալինի այդ «հաճոյախօսութիւնը»:
– Եկեղեցականներին պէտք չէ ձեռք տալ: Տեսէք, թէ ինչպէս է աչքի ընկել մեր «բանուորական բանաստեղծ» Տեմիան Պետնին: Ով է նրան թոյլ տուել ձեռ առնել Սուրբ գիրքը: Շտապ կարգով պէտք է շրջանառութիւնից հանել նրա «Աստուածաշունչ` հաւատացեալների եւ անհաւատների համար» գիրքը:
Խրուշչովը` զգուշօրէն.
– Մոսկուայի քաղաքային դատարանում 51 ծառայողներ քննութեան տակ են:
– Անյապաղ հրահանգէք, որպէսզի բոլորին բաց թողնեն: Դուք ազատ էք, ես ձեզ այլեւս չեմ զբաղեցնի:
Երբ նստած էինք պատշգամում, Ստալինը հարցրեց.
– Վերա Ալեքսանդրովնա, դուք գո՞հ էք ձեր ճակատագրից:
– Այո, Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, խորին շնորհակալութիւն ամէն ինչի համար, ես երջանիկ եմ, որ մենք հանդիպեցինք:
– Ինձ թուաց, թէ դուք խոճկոր Խրուշչովին դուր եկաք: Մօտ ժամանակներս նա բտուած որսաթռչուն կը դառնայ: Նա մեծ լովելաս է եւ գեղեցիկ կանանց ճամբայ չի տալիս: Սիրում է նաեւ ոգելից ըմպելիի շշերը:
– Մի՞թէ դրանում ես մեղաւոր եմ:
– Փալաս Տոլիատի՞ն էլ էր ձեզ հաճոյախօսութիւններով ձանձրացրել:
– Նա ինձ Իտալիա էր հրաւիրում` վոքալ վարպետութեամբ զբաղուելու երաժշտանոցի փրոֆեսէօրների մօտ:
– Եւ դուք հալուեցի՞ք, ինչպէս առաջին ձիւնը կիզիչ արեւի տակ:
– Ոչ, ի՞նչ էք ասում, լռում էի:
– Լռութիւնը համաձայնութեան նշան է:
– Ոչ միշտ, Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ:
– Այսօր երեկոյեան մեզ հիւր է գալու Նոր Աֆոնի վանքի աբեղան, մենք պէտք է լաւ ընդունենք նրան:
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, ասացէք խնդրեմ, հաւատո՞ւմ էք Աստծուն:
– Վերոչկա, առանց Աստծու ապրել չի կարելի: Նա միշտ մեզ հետ է: Մինչեւ մահուան օրը մեծ անաստուած Լենինը փոքրիկ, ոսկեայ խաչ էր պահում, որը նրան մայրն էր նուիրել:
Ինքնաշարժը մռայլ, ճգնաւորի դէմքով աբեղային բերեց: Դորմիդոնտ Գրադապոլովը Ստալինին շքեղ, արծաթադրուագ Աւետարան նուիրեց:
Ուտել-խմելուց աբեղան ձեռնպահ էր: Ստալինը նրան հարցրեց.
– Ի՞նչ խնդրանք ունէք:
– Պետութիւնը սրբատեղիների վրայ շատ մեծ տուրքեր է դրել: Եկամուտ չունենք, նուիրեալները քիչ են, երեւում է, ժողովուրդը փող չունի:
Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը լուռ, ակնդէտ նայում էր նրան: Աբեղան յոտնկայս շնորհակալութիւն յայտնեց հիւրասիրութեան համար:
Յաջորդ օրը, նախաճաշի ժամանակ Ստալինն ասաց.
– Երէկ դժբախտութիւն է պատահել, մեր հիւրը` աբեղան, որը երկար կեանք էր մաղթում, բեռնատարի տակ է ընկել: Մեղք է ծերուկը, արի խմենք, որ հողը թեթեւ լինի վրան:
Ստալինը կանչեց Լաքոպային եւ պահանջեց փոխել վանքերի տուրքերը:
– Նեսթոր Ափոլոնովիչ, դու խելօք մարդ ես, ծրագրաւորուած միջոցներն աշխատիր այլ տեղից հայթայթել: Աբխազիայում մենատնտեսներն են շատացել` վարսավիրները, ժամագործները, իւրաքանչիւր անկիւնում ճաշարան, խորովածանոց, սրճարան, պար: Թոյլ եմ տալիս նրանց երեք կաշին հանել, բայց եկեղեցիներին հանգիստ թող:
Երկրորդ հեռախօսը զանգահարեց:
– Վերա Ալեքսանդրովնա, լսափողը վերցրէք, իմացէք, թէ ով է զանգահարում,- ասաց Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը:
– Չգիտեմ, թէ ինչ պատասխանեմ, ձեզ անձնական գործով զանգահարում է Մեծ թատրոնի մեներգչուհի Օլկա Լեփեշինսքայան:
Ստալինը մօտեցաւ հեռախօսին, զայրոյթով լսափողը ճանկեց.
– Ընկեր Լեփեշինսքայա,- ֆշշացրեց նա,- ով է իրաւունք տուել այստեղ զանգահարել, – Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը լսափողը ցած նետեց:
– Այս աշխարհում հանգիստ չունենք, Վերոչքա, արի Սոչի գնանք,- դաւադիր կշռոյթով ասաց Ստալինը: Քարտուղարին կանչեց,- ինքնաշարժ պատրաստէք, նաւակի կապիտանին զանգահարէք, եղանակի տեսութիւնը բերէք, 30 րոպէ յետոյ մենք Սոչի ենք մեկնում, այնտեղ աւելի հանգիստ է:
– Ընկեր Ստալին, նաւերին լողալ թոյլատրուած է,- առանց կմկմալու պատասխանեց վարժեցուած քարտուղարը:
– Վերոչքա, պատրաստուէք:
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, Սուխում կը վերադառնա՞նք:
– Յետոյ կ՛իմացուի:
Սոչիում մեզ հինգ ինքնաշարժ ուժեղացուած պահակախումբ էր սպասում եւ Փոլինա Սերկէյեւնան:
– Բարի գալուստ, թանկագին հիւրեր,- ասաց նա` մեկնելով թարմ ծաղկեփունջը:
Համբուրուեցինք Փոլինա Սերկէյեւնայի հետ: Ընթրիքից յետոյ ամերիկեան շարժանկարներ էինք դիտում: Գիշերուայ ժամը երեքին Ստալինը եկաւ: Նրան հարցրի.
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, Լեփեշինսքայան ումի՞ց կարող էր վերցրած լինել Եալթայի ձեր անձնական հեռախօսահամարը:
– Եթէ կինը չի խանդում, ուրեմն չի սիրում, միայն ստիպուած է իր պարտականութիւնները կատարել տղամարդու նկատմամբ:
– Դուք իմ հարցին չպատասխանեցիք:
– Կարծում եմ, որ հեռախօսահամարը, նա Լաքոպայից է վերցրել, որի հետ Մոսկուայում է մտերմացել:
Կողքից կարելի էր կարծել, թէ մենք միմեանց սիրող մարդ ու կին ենք:
– Վերոչքա,- խուլ ձայնով ասաց Ստալինը,- անկեղծ ասած, ես մտածել էի ձեզ հանգիստ թողնել: Բայց գիտե՞ս ինչ, երբ երկար ժամանակ երեսդ, քո հմայող աչքերը չեմ տեսնում, դու երազիս ես գալիս: Աւելի ու աւելի եմ համոզւում, որ առանց քեզ ապրել չեմ կարող:
Փառք Աստուծոյ, որ օգնեց ինձ բացայայտելու նրա դաւաճանութիւնը: Ստալինը կարող է շոյել եւ սպաննել, կրքոտ համբուրել եւ յաջորդ օրը տանջել Լուպիանքայի կամ Պութիրքայի պատերի ներսում: Ես, անշուշտ, չհաւատացի, թէ աբեղան պատահաբար է յայտնուել բեռնատարի անիւների տակ:
– Վերոչքա, դու ինձ երջանկութիւն ես բերում,- հեւում էր Ստալինը,- դու իմ անմահական ջուրն ես, ես միշտ քեզ մօտ կը վերադառնամ,- էքսթազի մէջ մռնչում էր Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը:
***
Սեւ ծովը: Լողափը: Մերսումներ: Ստալինը եւ նրա անյագ, գազանային գրկախառնութիւնները: Նախաճաշերը, ընթրիքները: Արտասահմանեան շարժանկարների դիտումները: Անվերջանալի հիւրերը: Աշխարհիկ շատախօսութիւնները Պոլինա Սերկէյեւնայի հետ:
Շատ շուտ խամրեց այդ արձակուրդային գեղադիտակը:
1936
Ստալինի ամարանոցում էին Եժովը, Մալենքովը, Շքիրեաթովը, Վիշինսքին, Մոլոթովը, Քատանովիչը, Վորոշիլովը, Անտրէյեւը: Գնդլիկ, ճերմակամորթ Վալեչքան զգուշօրէն իր քսմսուած դէմքը առանձնասենեակի դռնից ներս մտցրեց:
– Նա՞ էլ է վիժեցրել:
– Այո, ոչ շատ, կարծեմ` ընդամէնը հինգ անգամ:
– Ինչ պահանջներ ունես դերասանուհի Վերա Ալեքսանդրովնա Դավիդովայից:
Վիշինսքին աշխուժացաւ:
– Եակոտան քննիչներին յայտնել է, որ նա վերջինիս հաւաքագրել է թրոցքիստական կազմակերպութեան մէջ:
– Ապուշ, հաւատո՞ւմ ես ասածիդ, փաստացի ապացոյցներ ունե՞ս:
Ես «թաքստոցից» դուրս եկայ, մօտեցայ Վիշինսքուն:
– Ընկեր Ստալին, գլխաւոր դատախազը իմ սէրն է հայցում: Մի քանի տարի է, նա շանթաժով է զբաղուած:
– Վիշինսքի, նայիր աչքերիս, Դավիդովան ստո՞ւմ է: Ինչո՞ւ ես լռում, հո թութակ չես, որ վախից լեզուդ կուլ ես տուել:
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, ես սիրում եմ Վերա Ալեքսանդրովնային եւ պատրաստ եմ ծնկաչոք ներողութիւն խնդրել:
– Խնդրիր, ով է քեզ խանգարում:
Մեծամիտ դատախազը ծնկի եկաւ:
– Վերա Ալեքսանդրովնա, պաղատագին խնդրում եմ…
– Յիշիր, թէ ինչ կ՛ասեմ քեզ,- Ստալինը դանդաղ էր խօսում:- Թէ մէկ անգամ էլ այս թեմային վերադառնանք, առանց այլեւայլութեան քեզ Լուպիանքա կ՛ուղարկեմ: Իսկ հիմա կորիր աչքիցս:
Ստալինը առաջարկեց միասին դիմաւորել Նոր տարին:
– Վերոչքա, խոստանում եմ, որ ոչ ոք չի լինի, յոգնել եմ մարդկանցից, նրանց շատախօսութիւնից:
Երբ տեղ հասայ, նա հարցրեց.
– Ոնց ես կարծում, Աստուած գոյութիւն ունի՞:
– Խորը չեմ մտածել այդ հարցի շուրջ, սակայն ինձ թւում է, մի ինչ որ գերբնական ուժ է մեզ ղեկավարում, այլապէս երկրի վրայ կենդանութիւն չէր լինի: Կարծում եմ, որ Աստուած կայ…
Կէս գիշերին մենք երկար քայլում էինք ձմեռային այգում: Ամէն մէկս առանձին մտածում էինք ինչ որ բանի մասին:
Վերադարձին Ստալինը մտածկոտ ասաց.
– Վերոչքա, ես հաւատացած եմ, որ այլեւս Վիշինսքին ստոր առաջարկներով քեզ չի անհանգստացնի, նա արժանի պատասխան ստացաւ:
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ թանկագինս, դուք իսկական ասպետ էք, տղամարդկանց մէջ ամէնից շատ այդ յատկանիշներն եմ գնահատում:
– Մեզ հաճոյախօսութիւն պէտք չէ, պալէի պարուհի Օլկա Վասիլենա Լեփեշինսքայան նամակ է ուղարկել, որ իրեն նեղում են թատրոնում:
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, գիտցած եղէք, որ աղջիկը վախկոտներից չէ, կարող էք չանհանգստանալ:
Ստալինը ըմբռնումով ժպտաց:
– Տուն մեկնենք, մի քիչ վատ եմ զգում:
– Վերջին շրջանում ծանրանո՞ւմ եմ ձեզ վրայ:
– Ոչ, թանկագինս, պարզապէս յոգնել եմ:
Տանը` ծաղկեզամբիւղներ. Մալենկովից, Եժովից, Փոսքրեպիչէից, Մոլոթովից, Պուկեոննուց, Միկոյեանից եւ անգամ` Վիշինսքուց: Գրասեղանին` հեռագրեր: Դրանց մէջ կառավարականը` Բերիայից:
Գիշերուայ ժամը 2:00-ին Մեյերխոլտներին այցելեցի: Հիւր էին եկել Ս. Մ. Էյզենշթեյնը եւ նրա գրական աշխատող Սաշա Կլատքովը:
Թախծոտ Վարպետը մի երկու գաւաթ օղի խմեց: Ցրուած պատուհանից դուրս էր նայում: Հոգուս մէջ զգում էի, որ Վսեվոլոտ Էմիլեւիչը ուրախ է իմ գալստեան առթիւ: Ես նրան պատմեցի Մալենքովի հետ ունեցած իմ զրոյցի մասին:
– Վերա Ալեքսանդրովնա, դուք լաւ ընկեր էք,- ասաց Վարպետը,- ես երախտապարտ եմ իմ ճակատագրի մէջ ունեցած ձեր մասնակցութեան համար: Լաւ ըմբռնէք ստեղծուած իրադրութիւնը եւ հասկացէք. Մեյերխոլտը իրաւունք չունի դէմ գնալ իր խղճին: Ես երբեք իմ պատիւը չեմ վաճառել:
Մեզ մօտեցաւ լացակումած, բզկտուած Զինայիտա Ռայխը:
– Վսեվոլոտ, թանկագինս, աղաչում եմ, յանձնուիր: Իշխանութիւնը մեզանից զօրեղ է, համոզուած եմ, որ Սերեոժա Էյզենշթեյնը եւ Սաշա Կլատքովը, քո սիրելի աշակերտները, համամիտ կը լինեն:
– Զինոչքա, ասաց Վարպետը,- ես ի վիճակի չեմ իմ սկզբունքներից հրաժարուել, ի վիճակի չեմ իմ խիղճը թաղել: Կառափնարանը դեռեւս ամենասարսափելին չէ, աւելի սարսափելին ուխտադրժութիւնն է:
***
– Հիանալի թեմա էք ընտրել: Իվան Ահեղի մասին մենք յատուկ կը զրուցենք:
Վորոշիլովը եկաւ: Նա ասաց, որ յաջողութեամբ է անցնում Արեւմտեան Ուքրանիայի եւ Արեւմտեան Պիելոռուսիայի ազատագրման «գործողութիւնը»: Ստալինը` ուրախացած.
– Այդ ժողովուրդներին մենք կը սովորեցնենք խորհրդային օրէնքներով ապրել: Մեր սահմանադրութիւնը բոլորի համար հաւասար է:
Երեկոյեան, զբօսանքի ժամանակ Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը հարցրեց մարշալին.
– Եֆրեմիչ, ասում են, որ երկու կնիկ ես պահում, մէկը` հրէուհի Եքաթերինան, օրինականը, միւսը` ուղղափառ Օլկա Լեփեշինսքայան: Ծերուկ, ո՞ւմ ես առաւելութիւնը տալիս:
– Իոսիֆ Վիսարիոնովիչ, Աստծուց վախեցէք,- կմկմաց ցնցուած Վորոշիլովը:
– Աստուած միշտ մեզ հետ է,- բարոյախօսեց Ստալինը,- եւ դու նրան վաղուց ես կորցրել: Ահա, Քաղաքային բիւրօ կը կանչենք կնոջդ եւ նրան կը պատմենք, թէ ինչպիսի անպէտք գործերով է զբաղւում ազատ ժամանակ Պաշտպանութեան ժողովրդական կոմիսարը: Կլիմ, դու իսկապէս մեծ ռազմավար ես, մի՞թէ մի կինը քիչ է քո համար: Դեռ Գերագոյն խորհրդի պատգամաւոր էլ ես: Բարոյական ինչպիսի՞ օրինակ ես ծառայելու շարքայինների եւ հրամանատարական կազմի համար:
Ստալինը բացայայտօրէն ձեռ էր առնում նրան, այն էլ` իմ ներկայութեամբ: Վորոշիլովը դժգունում էր, քրտնում, շիկնում:
– Ձեր դիտողութիւնները հաշուի կ՛առնենք, կ՛աշխատեմ ուղղուել:
– Ես լուսանկարներն եմ տեսել, մերկ պարուհին նստել էր քո մաշուած բանուորական ձուերի վրայ:
Վորոշիլովը վախեցած ճչաց.
– Չի կարող պատահել:
– Զաքովսքու մօտից մի քանի ալպոմներ են բռնագրաւուել: Հարցեր ունե՞ս:
Մարշալը ծլկեց:
Յայտնուեցին անբաժան ընկերները` Մալենքովն ու Բերիան, Մոլոթովը, Քականովիչը, ծերացած-կուրացած Քալինինը: Ճոխ ընթրիքը շարունակուեց մինչեւ լուսաբաց: Բերիան այստեղ էլ նախաձեռնութիւնն իր ձեռքը վերցրեց: Ինչ-որ տեղից «Ռոմեն» թատրոնի գնչուներին էր ճարել: Հիանալի էր երգում ջահել, սիրունատես Լեալեա Չեոռնայան: Քականովիչը աչքերով ուտում էր նրան: Ստալինը դա նկատեց.
– Լազր, տես բկիդ չկանգնի:
Յագեցանք Սոչիով: Իոսիֆ Վիսարիոնովիչը առաջարկեց արձակուրդն աւարտել Մերձմոսկուայում:
– Թանկագին ժողովրդային կոմիսարները թող մնան, իսկ մենք, Վերոչքա, նրանցից փախուստ կը տանք դէպի Մոսկուա:
