Մեր Զարմանահրաշ Ակնեցի Հանճարը` Յակոբ Պարոնեան

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱՊՈՒՍԷՖԵԱՆ

Մայիս 27-ին լրացաւ մեր մեծ երգիծաբան թատերագիր Յակոբ Պարոնեանի մահուան 128-ամեակը: Եւ քանի որ այդ օրը նախորդում էր մեր առաջին անկախութեան` մայիս 28-ի աննախադէպ իրադարձութեանը, չուզեցի ձեր ուշադրութիւնը շեղել, կամ միայն պարզ յիշատակումով նշել մեր այս հազուադէպ մեծութեան մահուան տարելիցը, քանզի իր ողջ գործունէութեամբ ու անձով իրապէս առանձնայատուկ ուշադրութեան է արժանի:

Պարոնեանի դէպքում, հազուադէպ անուանումը կարող եմ օգտագործել նաեւ` որպէս անձ իր բնաւորութեան բնորոշման համար, քանզի որքան էլ փորձում ենք մեծութիւններին մեր ընկալումների ոլորտում տեսնել, այնուամենայնիւ նրանք տարբեր են իրենց կեցուածքով, իրենց առօրեայով, անշուշտ` իրենց մտածելակերպով, եւ որը նրանց Մեծ է դարձնում: Ուրեմն Պարոնեանն էլ այդ տարբերներից էր, թէեւ իր կեանքը ամենեւին էլ տարբեր չեղաւ մեր այլ մեծութիւններին վիճակուածից, դա աղքատութիւնն ու թոքախտն էր:

Վստահ եմ` այսօրուայ խելայեղ դրամապաշտութեան դարում անընդունելի թուայ նրա մի շարք հազուադէպ յատկութիւնները, որոնց համար տանջուեց իր կարճատեւ կեանքում, ապրեց միայն 48 տարի, բայց որոնք, կարծում եմ, եղան իրեն ստեղծագործութեան մղելու շարժիչ ուժերը:

Հազուադէպ չէ՞, որ ծնուելով բաւական ունեւոր ընտանիքում` մերժել է օգտուել այդ ունեւորութիւնից եւ ողջ կեանքում ապրել աղքատութեան մէջ, տանջուել` դրամ չվաստակելու իր անկարողութեան համար:

Քաջատեղեակ լինելով դեղամիջոցների ու թոյների ազդեցութեանն ու մարդակազմութեանը` անտարբերօրէն է վերաբերուել իր առողջութեանը:

Իր ստեղծագործութիւններում լիաթոք ծիծաղ ու սրամտութիւն շռայլելով հանդերձ, կեանքում եղել է ինքնամփոփ ու տխուր:

Ըստ իր կենսագիր Յակոբ  Ասատուրի, անձնական կեանքում ահաւոր ծոյլ ու թափթփած լինելով, «քնանալիս միայն վերարկուն ու բաճկոնը հանած է», խստագոյն բծախնդրութեամբ է վերաբերուել իր ստեղծագործութիւններին եւ, ծոյլ լինելով հանդերձ, հսկայական արժէքաւոր գրականութիւն է ժառանգել մեզ:

Այս հակասութիւններով աչքի ընկած մեծ երգիծաբանն ու թատերագիրը անյայտութիւնից իր անունը յաւերժօրէն քանդակեց 19-րդ դարի կէսերի արեւմտահայ գրականութեան մէջ:

Հայրենի Ակնից  Ատրիանապոլիս ( Էտիրնէ)` նախկին Թրակիա գաղթած վաճառական Հովաննես աղայի եւ Ատրիանապոլսի մեծահարուստ գերդաստանի դուստր Բեմբէ հանըմի առաջին զաւակը` Յակոբը, ծնուել է 1843թ: Որպէս ընտանիքի առաջնեկ` միշտ վայելել է մօր մասնաւոր հոգատարութիւնը: Յետոյ ընտանիքը բախտաւորուել է եւս հինգ զաւակով` երեք որդի եւ երկու դուստր: Ըստ ընդունուած սովորութեան կամ ընտանեկան կարգուած օրէնքի, երեք որդիները, բացառութեամբ Յակոբի, հօր մահից յետոյ մեծ յաջողութեամբ շարունակել են հօր գործը` վաճառականութիւնը:

Ատրիանապոլիսը իր աշխարհագրական դիրքով ու խայտաբղետ ` պուլկար, հայ, թուրք, մեծամասնութիւն կազմող յոյն բնակչութեամբ ու կենցաղով բաւական աշխոյժ մթնոլորտ է ունեցել, որը եւ վստահաբար օժանդակել է իր երեւակայութեան գունեղութեանը: Յիշեցնեմ, որ քաղաքը թէեւ ժամանակին եղել է Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքը, սակայն թուրքերը փոքրամասնութիւն են կազմել:

Ուրեմն, փոքր տարիքից, հայերէնից բացի, տիրապետել է տարբեր լեզուների հէնց վարժարանում` իտալերէն, ֆրանսերէն, յունարէն, պուլկարերէն իր ծննդավայրում` Արշակունեան վարժարանում, յետոյ` յունաց վարժարանում: Այնուհետեւ ուսումը շարունակել է յունաց դպրոցում, որը կէս է թողել`  դեղագործ դառնալու ձգտումով: Եւ իրապէս, որոշ ժամանակ աշակերտել  է դեղագործի մօտ, ուսումնասիրել մարդակազմութիւնը, բժշկութիւնը, լրջօրէն զբաղուել ինքնակրթութեամբ:

Լինելով անկախ ու ինքնուրոյն ոգու տէր` 20 տարեկանին առանց դրամի մեկնել է Պոլիս, աշխատանք փնտռել, ապրել է հօրեղբօր` յայտնի բժիշկ Հ. Քաթիպեանի տանը, որը իր համարձակ ու առաջադէմ մտածողութեամբ ձեւաւորել է նաեւ իր մտածողութիւնը: Ինչ-որ միջնորդութեամբ հեռագրային ընկերութիւն է ընդունուել, բայց հինգ տարի յետոյ իր անհանգիստ խառնուածքը ստիպել է  վերադառնալ Ատրիանապոլիս: Ցերեկները հաշուապահութեամբ է զբաղուել Սահակ եղբօր մօտ, իսկ գիշերները անցկացրել` կանանց եւ գինու ընկերակցութեամբ: Կին, խմիչք, գիշերային կեանք` բաւական վնասել են երիտասարդի իր առողջութիւնը: Կրկին ըստ իր կենսագիր Հրանդ Ասատուրի գրառման. «Պարոնեան գեղեցիկ սեռն ալ սիրած է օղիին չափ, որը վնասած էր իր առողջությիւնը, քիչ խմելով` կը գինովնար: Գինով ժամանակ հրապուրիչ կ՛երեւար ընկերութեան մէջ»:

Որոշ ժամանակ աշխատել է նաեւ ծխախոտի գործարանում` որպէս հաշուապահ, որն էլ իր հերթին քայքայել է առողջութիւնը:

Զարմանալիօրէն մի ներքին ձայն հանգիստ չի թողել իրեն, երկրորդ անգամ մեկնել է Պոլիս: Դա արդէն 1872թ էր, Պոլիսը այլ մթնոլորտում է ընդունել իրեն: Խստացել էին հայերի դէմ ճնշումները, սահմանափակուել էր հայերի ազատութիւնը, ամէնուրեք անասելի խոչնդոտներ էին դրուել հայերի առջեւ, մամուլի գրաքննութիւն, յառաջադէմ մտածողութիւնը տեղի էր տուել յետադիմականին: Փոխուել էր նաեւ հայ հասարակութեան դիմագիծը: Այս իրավիճակում որոշ ժամանակ մաթեմատիկա է դասաւանդել, ծանօթութիւն հաստատել տեղի հայ մամուլի յառաջադէմ ներկայացուցիչների հետ եւ սկսել է թղթակցել նրանց  պարբերականներին, իր երգիծական գրութիւններով հայ հասարակական կեանքում տեղ գտած արատները բացայայտել: Թղթակցել է «Մեղու», «Եփրատ», «Մասիս» շաբաթաթերթին, որոնք որոշ ժամանակ անց իշխանութեան հրամանով փակուել են: Երկար կեանք չի ունեցել նաեւ իր ստեղծած «Խիկար» երգիծաթերթը: Գրել է նաեւ ազգային թատրոնի եւ երաժշտութեան մասին, արաբատառ թրքերէն եւ հայատառ  թրքերէն յօդուածներ, ամէն գնով օժանդակելով իր ժողովրդի մտքի զարգացմանը:

Վստահաբար ակնեցու իր արիւնն է նրան մղել կապուել արուեստին ու ստեղծագործութեան: Սիրել է երաժշտութիւնն ու թատրոնը, քանոն է նուագել, մասնակցել է ինչ-որ թատերախաղի, որը եւ Պոլսում մղել է իրեն, փոքրիկների համար ստեղծել` «Թատրոն բարեկամ մանկանց» երկշաբաթաթերթը, որը նոյնպէս երկար կեանք չի ունեցել: Չնայած իր առջեւ ծառացած բոլոր անյաջողութիւններին` Պոլիսն աստիճանաբար դարձել է իր մշտական բնակավայրը:

Գեղեցիկ կանանց առաւելութիւն տալով հանդերձ, ամուսնացել է ոչնչով աչքի ընկնող համեստ ու պարզ մի հայ օրիորդի` Սաթենիկի հետ, որը եւ հաւատարմօրէն տոկացել է իր ամուսնու դրամ չվաստակելու անկարողութեանը, պարտադրուած չքաւորութեանը, ըմբռնումով կիսել ամուսնու նիւթական եւ հոգեկան դժուարութիւնները:

Պարոնեանը հետագայում անուղակիօրէն արժեւորել է իր ընտրութիւնը` ասելով. «Մարդիկ կան, որ եթէ խնդիրը կնոջ եւ գիրքին վերաբերի, անոնց կազմին միայն կը նային: Ի՞նչ իրաւունք ունին տրտնջալու, եթէ խաբուին»:  Իր ընտրութեան մէջ վստահաբար չէր խաբուել, քանզի «կազմով» չէր վճռել իր ամուսնութիւնը, եւ վստահաբար այդ համեստ ու համբերատար Սաթենիկին ենք պարտական, որ ներքնապէս գնահատելով իր կողակցի հանճարեղ լինելը` լռելեայն կրել էր բոլոր դժուարութիւնները, մինչեւ իսկ` նրա յաճախակի հարբեցողութիւնը, օգնել նրան միայն ստեղծագործութեան նուիրուելու:

Ունեցել են երկու զաւակ` տղայ եւ աղջիկ` Աշոտ եւ Զապէլ:

22 տարեկանին ստեղծել է իր առաջին կատակերգութիւնը` «Երկու տէրով ծառայ մը», որը դրամ չունենալով` գրել է բարակ թղթից կարուած անկազմ տետրակի երկու կողմերում: Որոշ ժամանակ անց նաեւ` «Ատամնաբուժն արեւելեան» որոնք իր խստապահանջութիւնը չգոհացնելով` ետ է հաւաքել օրինակներն ու այրել, արհամարհելով, որ դրանց վաճառքը գոնէ չնչին չափով թեթեւացնելու էր իր նիւթական ծանր վիճակը:

Աստիճանաբար ամբողջովին մխրճուելով գրականութեան մէջ, իրերյաջորդ, կարճ ժամանակում, ստեղծել է իր անկրկնելի կատակերգութիւնները` «Պաղտասա՛ր աղբար», «Մեծապատիւ մուրացկաններ», անաւարտ թողած «Շողոքորթ», որը 1920թ, մեր մէկ այլ մեծ երգիծաբան Երուանդ Օտեանն է փորձել ամբողջացնել: Երգիծապատումներ` «Պտոյտ մը Պոլսոյ թաղերուն մէջ»,  «Քաղաքավարութեան վնասները», «Ազգային Ջոջեր», «Հոսհոսի ձեռատետրը», «Կսմիթներ» եւ այլն:

Իր նիւթական ծանր կեանքը թեթեւացնելու համար յաճախ է դիմել բաժակի ընկերակցութեան, որի ազդեցութեան տակ իր լռակեաց ու մտահոգ վիճակից դարձել է զուարճասէր ու սրամիտ-շատախօս: Խմիչքը օգնել է նրան ժամանակաւորապէս մոռանալու ընտանիքին կերակրելու պարտականութիւնը, փոխարէնը` ստեղծագործելու ներքին մղում տուել իրեն:

Մեզնից իւրաքանչիւրը ծնւում է իր ներդրումը բերելու այս կեանքում, դա լինի ազգային, անձնական, հասարակական, թէ համամարդկային գործընթացին, որն իրագործում ենք ըստ ի վերուստ տրուածի չափի, որոշակի կամ պատահական ընտրութեամբ: Ներքուստ ինքնընտրութեան դէպքում, որքան էլ ծանր կամ նոյնիսկ մեզ համար անընդունելի նիւթական վիճակում լինենք, յամառօրէն, ինքներս մեզ պախարակելով, շարունակում ենք անել այն, ինչին հաւատում ենք, որի համար ծնուել ենք: Պարոնեանն էլ զգալով իր դերը ազգային դիմագծի մշակման մէջ, ամբողջովին տրուելով իր ներքին պահանջին, անտեսելով իր ուսերին յենուած ընտանիքի պահանջները` անդադար ստեղծագործել է: Շատերն իր չքաւորութիւնը վերագրում են դրամ վաստակել չկարողանալու իր անճարակութեանը, իր ծուլութեանը, խմիչքի հանդէպ ունեցած իր թուլութեանը եւ` այսպիսի տասնեակ մեղադրանքներ, առանց մտածելու, որ այդ բոլորի բացակայութեան դէպքում հայ գրականութիւնն ու կատակերգութիւնը յաւետ զրկուած պիտի լինէր այն հրաշալի ստեղծագործութիւններից, որոնք մինչեւ օրս զարդարում են մեր բեմերը, լցնում մեր հոգիները լիաթոք ծիծաղով, պարտադրում մտածել, հարստացնում, մի նոր աստիճանի բարձրացնում մեր գրականութիւնը: Եւ ամենակարեւորը` ներկայացնում պոլսահայ կեանքը 19-րդ դարի երկրորդ կէսին:

Մինչեւ իսկ իր զաւակները իրենց հօրը ներկայացրել են որպէս անյաջողակ ու տխուր մարդ` չգիտակցելով, թէ ի՛նչ մեծութիւն էր իրենց հայրը: Դէ, զաւակները միշտ ծնող են ուզում եւ ոչ` մեծութիւն:

Իր երգիծական սուր գրութիւններով, լրագրութեան ժողովրդականութիւնն ու անմիջական ազդեցութիւնն օգտագործելով` նա սկսեց հայ հասարակութեան մէջ տիրող արատները բարձրաձայնել: Մի շրջան պարբերականները մերժել են իր յօդուածները, սակայն չեն կարողացել լռեցնել, կասեցնել իր գրչի սրութիւնը: Աւելի մեծ տարողութեամբ է սկսել քննադատել` կատակերգութեան ժանրի մէջ փոխադրելով Պոլսի յայտնի անձանց եւ հասարակական գործիչների, տարբեր խաւերի մարդկանց կերպարները` չխնայելով ոչ մէկին, մեծահարուստներից սկսած, ազգային երեւելիներից, հասարակ մարդկանցից, ամէնօրեայ դրամ վաստակողից մինչեւ կրօնաւորները:

Իր սուր տեսողութիւնը թափանցել էր շնչահեղձութեան հասնող Պոլսոյ հայ հասարակութիւնը կործանող քաղքենիութեան, օտարամոլութեան, խաբէութեան, կեղծ քաղաքավարութեան, դրամ վաստակելու համար ամէն տեսակի անօրէն գործարքի դիմող յարաբերութիւնների մէջ եւ շերտ առ շերտ տարբեր իրավիճակներով այն ներկայացրել է մեզ: Եւ այդ ամէնը ներկայացրել է սրտի խոր ցաւով` որպէս կրթուած մարդ դէմ լինելով իր ազգի դիմագծի ոչնչացմանը: Ահա թէ ինչո՛ւ են դրանք այդքան անմիջական ու ազդեցիկ, դիտողին, ընթերցողին մտածել պարտադրող, սթափեցնող:

«Կը նախընտրէի, որ օգտագործած տիպարներս իրականութիւն չըլլային, կամ գոնէ մեր կիսագունդէն դուրս ապրէին, բայց մեր քով գտայ զայն»,  այսպէս է գրել նա:

(Շար. 1)