Գարեգին Բ. կաթողիկոս Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին այցելած է նախ որպէս վարդապետ, Խորհրդային Միութեան շրջանին (3 անգամ) եւ ապա 7 դեկտեմբեր 1988-ի երկրաշարժէն ետք` որպէս կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, ինչպէս նաեւ` որպէս անդամ «Հայաստան համահայկական հիմնադրամ»-ի հոգաբարձուներու խորհուրդին (9 անգամ) եւ միշտ եղբայրական սիրով հիւրրնկալուած է Ս. Էջմիածնի մէջ: 28 օգոստոս 1994-ին, Գարեգին վեհափառ. Ս. Էջմիածնի մէջ կատարած է վերջին օծումը երանաշնորհ Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին:
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. կաթողիկոս 4 ապրիլ 1995-ին Ս. Էջմիածնի մէջ գումարուած ազգային-եկեղեցական ժողովին կողմէ կ՛ընտրուի կաթողիկոս Ամենայն Հայոց: Գահակալութեան պաշտօնական արարողութիւնը տեղի կ՛ունենայ 9 ապրիլին, Ծաղկազարդի տօնին, Ս. Էջմիածնի տաճարին մէջ: Արարողութեան աւարտին, որպէս Ամենայն Հայոց կաթողիկոս իր տուած անդրանիկ քարոզին մէջ հետեւեալ խօսքերով կը բնութագրէ Հայաստանեայց առաքելական ս. եկեղեցւոյ դերակատարութիւնը նորանկախ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ. «… Իր աստուածատուր եւ քրիստոսաւանդ առաքելութեան ու պատմական ժառանգութեան հիմնական տուեալներէն առաջնորդուած` ան (եկեղեցին) կոչուած է Ս. Աւետարանին եւ մեր հայրերու սրբազան աւանդութեան աղբիւրէն նոր, մաքուր եւ առատ ջուր հոսեցնելու մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ: Քրիստոսով ապրուած եւ Աւետարանով աւանդուած ճշմարտութիւնները, կեանքի բարոյական սկզբունքները, հոգեւոր արժէքները հարկ է, որ առուակուին մեր հայրենիքի եւ ողջ հայութեան կեանքի անդաստանին մէջ` ոռոգումի, հոգեւոր մշակութեան բարիքները ընծայելով մեր ժողովուրդին: Առանց Աւետարանին` տկար է մեր ազգը: Առանց մեր հայրերու սուրբ ժառանգութեան վերակենսաւորման` տժգոյն կը դառնայ մեր ժողովուրդի դիմագիծն ու նկարագիրը»: Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գահակալութիւնը կը սկսի Հայաստանի պատմութեան մէկ կարեւոր շրջանին, երբ եօթանասուն տարուան համայնավար տիրապետութիւնը թօթափելով` երկիրը դարձած էր ազատ ու անկախ հանրապետութիւն: Այդ պայմաններուն տակ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի պաշտօնը կրկնակի անգամ դժուար էր եւ պատասխանատուութեամբ ծանրաբեռն: Այդ մասին ինք կը վկայէ այսպէս. «Շատ աւելի դիւրին է կառուցելու սկսիլ տեղ մը, ուր բան չկայ, քան թէ` վերահիմնել աւանդութիւն մը, որ խորապէս խոցուած է Հայաստանի մէջ, բայց իրողութիւնը պէտք է ընդունիլ այնպէս, ինչպէս որ է եւ վերանորոգումի աշխատանք տանիլ գործնականօրէն` նոր կենդանութեան մը ի խնդիր: Համայնավարութեան ժամանակ եկեղեցիին գործը կենդանի մնալն էր եւ պահել այն, ինչ որ գոյութիւն ունէր: Բայց այսօր պէտք է ընդառաջ երթանք մեր ժողովուրդին: Ձեռնարկել պէտք է առաքելութեան մը, որ վերաքրիստոնէացնէ մեր ժողովուրդը այնպէս, ինչպէս եղած է միշտ: Քրիստոնեայ ազգ մը, որ իր ինքնութիւնը արտայայտած է ստեղծագործ կերպով ու յարատեւօրէն` իր արեան գնով մինչեւ իսկ: Մեր ժողովուրդի այս այլակերպումը կ՛ենթադրէ հոգեւոր, բարոյական, մարդկային եւ մշակութային կազմաւորում: Ազգ մը չի կրնար միայն տնտեսական եւ քաղաքական հիմերու վրայ կանգնիլ, պէտք ունի բարոյական տոկունութեան, եկեղեցին է աղբիւրը բարոյական այս ուսուցումի»:
Մայիս 1994-ին Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին հրաւէրով Գարեգին վեհափառը, որպէս կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Երուսաղէմի հայոց պատրիարք Թորգոմ արք. Մանուկեանին եւ Թուրքիոյ հայոց պատրիարք Գարեգին արք. Գազանճեանին հետ Ս. Էջմիածնի մէջ մասնակցած էր խորհրդակցական եռօրեայ հանդիպումներու` քննելու համար Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչակման 1700-ամեակի արժանավայել կերպով պանծացումը: Այդ խորհրդակցութեանց ընթացքին որոշուած էր Կեդրոնական յանձնաժողովի մը եւ անկէ բխած Գործադիր մարմինի մը միջոցով ձեռնարկել ծրագիրներու մշակման եւ գործադրութեան 1995 թուականէն սկսեալ: Հետեւաբար, որպէս Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, իր գահակալութեան առաջին օրերէն սկսեալ Գարեգին վեհափառը պիտի գլխաւորէր 1700-ամեակի տօնակատարութեան ծրագիրը, որ իր պատկերացումով, ամբողջ հայութեան համար պէտք էր դառնար առիթ` տեսակ մը «նոր մկրտութեան» կամ «նոր հոգեգալուստի»:
Գարեգին վեհափառին աոաջնահերթ նպատակն էր Հայաստանի ժողովուրդի կեանքին մէջ եկեղեցին դարձնել գործող ներկայութիւն մը: Այդ նպատակի իրագործման համար ան անհրաժեշտ կը նկատէր աշխուժացնել եկեղեցւոյ ծառայութիւնը` եկեղեցականներու եւ յանձնառու աշխարհականներու նոր սերունդ մը պատրաստելով: Մասնաւորապէս ուշադրութեան առարկայ դարձուցած էր հոգեւոր ճեմարանի վերակազմակերպումը, իր ճիգերով նորոգուած Գէորգեան ճեմարանի պատմական շէնքէն ներս, ուրկէ ամէն տարի շրջանաւարտ երիտասարդներ, խումբ առ խումբ, կը կոչուէին հոգեւոր ծառայութեան: Հոգեւոր ճեմարանի կողքին, վեհափառը ստեղծած էր նաեւ աշխարհականներու յատուկ քրիստոնէական դաստիարակութեան կեդրոն մը` կրօնի ուսուցիչներ պատրաստելու Հայաստանի դպրոցներուն համար: Եկեղեցւոյ մշակութային ծառայութեան ծիրէն ներս ան բարեկարգեց Ս. Էջմիածնի տպարանը եւ մեծ զարկ տուաւ Մայր Աթոռի հրատարակչական գործին: Թարգմանաբար եւ ժողովուրդին համար մատչելի լեզուով հրատարակուիլ սկսան հայ եկեղեցական հայրերու գործեր, ծիսական մեկնութիւններ, խորհրդածութիւններ եւ ուսուցողական ու քարոզախօսական բազմաթիւ գործեր: Հիմնուեցաւ նաեւ «Քրիստոնեայ Հայաստան» երկշաբաթաթերթը: Ընկերային ծառայութեան մարզէն ներս սփիւռքահայ բարերարներու եւ միջեկեղեցական միջազգային կազմակերպութիւններու նիւթական միջոցներով Մայր Աթոռէն ներս վեհափառը հաստատեց կարիքաւոր ընտանիքներու, հիւանդներու, անկարներու եւ միայնակ տարեցներու համար օժանդակութեան յատուկ ծառայութիւն մը: Թեմական-վարչական գետնի վրայ, Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունեցող նախկին չորս թեմերու կողքին, ստեղծուեցան չորս նոր թեմեր, ինչպէս նաեւ հաստատուեցան հարաւային Ռուսիոյ եւ Ուքրանիոյ նոր թեմերը: Հայաստանի մէջ ծխական համայնքներու վերակազմակերպումին համար հին եկեղեցիներ նորոգուեցան, նոր եկեղեցիներ կառուցուեցան, եւ բազմաթիւ շրջաններու մէջ հոգեւոր հովիւներ պաշտօնի կոչուեցան:
Որպէս կաթողիկոս Ամենայն Հայոց` իր գահակալութեան առաջին երեք տարիներուն ընթացքին վեհափառը առիթ ունեցաւ հովուապետական այցելութիւններ տալու Հայաստանի եւ արտասահմանի իր բոլոր թեմերուն: Ան նաեւ պաշտօնական այցելութիւններ տուաւ` Մոսկուայի եւ Համայն Ռուսիոյ պատրիարք Ալեքսի Բ.-ին, Ռումանիոյ պատրիարք Թէոկտիստին, Վրաստանի պատրիարք Իլիա Բ.-ին, Կ. Պոլսոյ Տիեզերական պատրիարք Բարթուղիմէոս Ա.-ին, Հռոմի քահանայապետ Յովհաննէս Պօղոս Բ. պապին, Քենթըրպըրիի արք. Ճորճ Քերիին, Ղպտի ուղղափառ եկեղեցւոյ պետ Շնուտա Գ. պատրիարքին եւ Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդի Ժընեւի կեդրոնին: Փոխադարձաբար Ս. Էջմիածնի մէջ ան ընդունեց` Համայն Ռուսիոյ պատրիարքին, Ռումանիոյ պատրիարքին, Վրաստանի պատրիարքին, Կ. Պոլսոյ Տիեզերական պատրիարքին, Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդի ընդհանուր քարտուղարին, զանազան այլ եկեղեցիներու եւ միջեկեղեցական կազմակերպութիւններու բարձրաստիճան ներկայացուցիչներու, ինչպէս նաեւ` պաշտօնական այցելութեամբ Հայաստան ժամանած բազմաթիւ երկիրներու պետական ղեկավարներու այցելութիւնները:
Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչակման 1700-ամեակի տօնակատարութեանց ծիրէն ներս կրօնական, մշակութային եւ շինարարական կարեւոր ծրագիրներ իրագործուեցան Գարեգին վեհափառի յարաբերաբար կարճ գահակալութեան ընթացքին: Կրօնական գետնի վրայ տեղի ունեցան տարեկան ուխտագնացութիւններ Հայաստանի թեմերէն ներս` մասնակցութեամբ արտասահմանի զանազան երկիրներէ ժամանած հայ ուխտաւորներու: Հրատարակուեցան մեծադիր սրբապատկերներու շարք մը եւ ուխտաւորներու յատուկ ուղեցոյցներ: Մշակութային գետնի վրայ Հայ եկեղեցւոյ պատմութեան ու արուեստին նուիրուած միջազգային ցուցահանդէսներ տեղի ունեցան Մոսկուայի, Աթէնքի եւ Վատիկանի մէջ: Զանազան երկիրներէ հրաւիրուած աւելի քան քառասուն հայագէտներու մասնակցութեամբ Փարիզի մէջ տեղի ունեցաւ եռօրեայ խորհրդակցական համագումար մը` նուիրուած 1700-ամեակին: Օշականի մէջ բացումը կատարուեցաւ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի անուան նուիրուած նորաշէն դպրատան: Շինարարական գետնի վրայ Երեւանի մէջ տեղի ունեցաւ հիմնարկէքը եւ արագ թափով ընթացք առաւ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր եկեղեցւոյ կառուցումը: Հիմնական նորոգութեան ենթարկուեցան շարք մը պատմական եկեղեցիներ ու վանքեր, յատկապէս` Ամաղուի նորավանքը, Մուղնու Ս. Գէորգը, Սեւանայ կղզիին զոյգ եկեղեցիները, Բիւրականի Ս. Յովհաննէս եկեղեցին եւ Կարբիի եկեղեցին:
Մեծ դժբախտութիւն` Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղեցւոյ եւ համայն հայ ժողովուրդին. կարճատեւ եղաւ Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին գահակալութիւնը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի մէջ: Իր ընտրութենէն հազիւ երեք տարի ետք, ապրիլ 1998 թուականէն սկսեալ ան տառապեցաւ անբուժելի հիւանդութեամբ մը: Նիւ Եորքի մէջ ենթարկուեցաւ վիրաբուժական երկու գործողութիւններու եւ երկար ամիսներ մնաց բժիշկներու անմիջական հսկողութեան տակ: 1999-ի մարտ ամսուան վերջին օրերուն, Նիւ Եորքէն դէպի Սուրբ Էջմիածին իր վերադարձի ճամբուն վբայ, Վատիկանի մէջ Հռոմի քահանայապետ Յովհաննէս Պօղոս Բ. պապին հետ միասին բացումը կատարեց «Հռոմ-Հայաստան» ցուցահանդէսին` նուիրուած Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչակման 1700-ամեակին: Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին հասնելէ երեք շաբաթ ետք, 18 ապրիլ 1999-ին, հակառակ իր ֆիզիքական ամենատկար վիճակին, Գարեգին վեհափառ օծումը կատարեց հիմնապէս վերանորոգուած Ամաղուի նորավանքին:
29 յունիս 1999-ին, տակաւին իր կեանքի վաթսունեօթը տարին չբոլորած, Սուրբ Էջմիածնի մէջ ի Տէր հանգաւ Գարեգին Ա. կաթողիկոս Ամենայն Հայոց` խոր սուգի մատնելով Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղեցին եւ համայն հայ ժողովուրդը:
Տեր Զօրի Սուրբ Նահատակաց եկեղեցում
Վազգեն վեհափառի հետ
ԳԱՐԵԳԻՆ Ա.
ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԱԿԱՆ-ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐԷՆ
(«KAREKIN I. The Gift of Faith» գիրքէն)
(Շար. 2 եւ վերջ)