ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
Մեր առաջին հանրապետութեան ստեղծման 101-րդ տարեդարձն է, անփոխարինելի մի տօն, որը տօն լինելուց առաւել` իւրաքանչիւր հայի համար կեցութիւն է, ինքնահաստատման, շարունակման, բազմանալու, ապրելու եւ ստեղծելու մի մեծ երաշխիք: Երաշխիք, որը մի բոյլ հայրենանուէր առաջնորդների եւ իրենց արիւնը անսակարկօրէն իրենց հայրենի երկրի ազատագրմանը նուիրած մեր ժողովրդի անգնահատելի ժառանգութիւնն է մեզ, եւ որը բնականաբար պարտաւորեցնում է զգուշօրէն եւ մեծ հաւաքականութեամբ, պատասխանատուութեան ամենածայրագոյն գիտակցութեամբ այն փոխանցել սերունդներին:
Սակայն հա՞րկ է արդեօք միայն մտածել սերունդների մասին, երբ մենք ենք այսօրուայ վիճակի տէրը եւ մենք ենք այսօրուայ ապրողներս, այն վայելողներս, եւ արդեօ՞ք մենք ծայրագոյն պատասխանատուութեամբ ենք մօտենում դրա պահպանմանը:
Աշխարհաքաղաքական այսօրուայ ստեղծուած քաոսի մէջ, ուր մի կողմից հզօր երկրները նոր յարձակումներ են ծրագրում հազարաւոր տարիներ գոյատեւած երկրները մասնատելու, միւս կողմից` յետամնաց երկրներն են գլուխ բարձրացրել իրենց անկախութիւնը պահպանելու, ի վերջոյ հասկանալով սեփական երկրի անկախութեան անհրաժեշտութիւնը, արդեօ՞ք մեր փոքրիկ տարածքով, դեռ արցախեան անջատումով էլ, պիտի կարողանանք դիմագրաւել այս դարի իրարամերժ հակասութիւններին: Չէ՞ որ փոխուած են երկիր պահպանելու միջոցները նաեւ: Եթէ նախկինում զէնքի եւ զօրքի ուժն էր տիրում, այսօր հզօրներին ծառայելու եւ նրանց կամակատարը դառնալու քաղաքականութեամբ են պաշտպանւում փոքրերը, հզօրների թելադրանքով է երկիրդ գոյատեւում եւ ղեկավարող իշխանութեան ազգային շահերը ամէն ինչից վեր դասելու ճկուն դիւանագիտութիւնից է կախւում երկրիդ ապագան:
Բայց եւ այնպէս, ամենահիմնականը, այս ամէնի մէջ մեծ դեր է խաղում ժողովրդի քաղաքական մտածողութիւնը, նրա անմնացորդ վերաբերմունքը իր հողին եւ ամբոխի չվերածուելու կամքը, որը երկրի ապակայունացման հիմնական շարժառիթն է հանդիսանում ամէնուրեք եւ որը շահարկելու համար ջանք, դրամ ու տարբեր քայքայիչ միջոցներ չեն խնայում դրսի հզօրները:
Այսօր, մեր առաջին հանրապետութեան ստեղծման 101-ամեակի փաստը, որն օժանդակեց մեր հետագայ գոյութեան շարունակման ու ամրապնդմանը, թէկուզ` այս փոքրիկ տարածքի վրայ, որը համայն հայութեան հայրենիքը դարձաւ, մեզ ստիպում է ոչ թէ նշել սոսկ որպէս տօն, Սարդարապատների, Բաշ Ապարանների յաղթանակների տօնախմբումով միայն, այլ նաեւ` մտածել, վերլուծել այն բոլոր յաղթական եւ կորստեան իրավիճակները, որոնցից անցաւ մեր երկիրը, որովհետեւ նոյնիսկ 101 տարի յետոյ, նոյնիսկ մեր երկրորդ`1991-ի անկախութեամբ, մենք դեռ վերջնականօրէն չենք տիրում մեր երկրին, մեր երկիրը դեռ ամբողջապէս անկախացած չէ, քանզի դեռ Արցախը չի միացել մայր հողին, դեռ մեր ժողովուրդը չի թօթափուել ամբոխավարութեան հիւանդութիւնից:
Անցեալի դասերից ո՛չ միայն սովորելու համար ենք յաճախ անդրադառնում պատմական փաստերին, յատկապէս` այդ փաստերը արժեւորող տօներին, այլ` ժողովրդի յիշողութեան մէջ անաչառ համեմատականութիւնը զարգացնելու համար, առանց որի ժողովուրդները մոռանում են գործած նախկին սխալները` կրկնելով նոյնը: Եւ որ ամենակարեւորն է, պատմութիւնն է դառնում ժողովրդի դիմագիծը: Ինչպէ՞ս կարող ենք առանց մեր առաջին անկախ պետականութեան իրական պատմութիւնը իմանալու` ստեղծել ու շարունակել յաջորդները:
Մենք թուրքերին մեղադրում ենք, որ փոխել են իրենց երկրի, յատկապէս 1915թ. սկսած պատմութիւնը, մենք ինքներս շարունակում ենք մխրճուած մնալ սովետների աղաւաղած պատմութեան մէջ: Մեր երկրում փորձէք գտնել մի երիտասարդի, որը գիտի մեր առաջին հանրապետութեան ղեկավարների անունները, կամ` հանրապետութեան ստեղծման ու տապալման իրական պատմութիւնը:
Մեր առաջին հանրապետութեան ստեղծումը, ի հակադրութիւն երկրորդ անկախութեան, ժողովրդի անբարեացակամ վերաբերմունքով է սկսուել հէնց իր` առաջին հանրապետութեան չորրորդ վարչապետ Սիմոն Վրացեանի խօսքերով: «Անկախութիւնը ցնծութեամբ չեկաւ, հայ ժողովուրդը սրտի ուրախութեամբ չընդունեց, որովհետեւ ամէնէն աննպաստ պայմաններում էր գալիս: Հայ ժողովուրդը պատրաստ չէր սեփական պետական կազմակերպութիւն ունենալու»:
Ի տարբերութիւն առաջինի, մեր երկրորդ` 1991-ի անկախութիւնը պատմութեան մէջ առաջին անգամ ստեղծեց ինքը`ժողովուրդը, իր միահամուռ, ինքնաբուխ, բուռն ձգտումով:
Առաջին անկախութեան ժամանակ` 1918-ին երկիրը այնպիսի քայքայուած ու պառակտուած վիճակում է եղել, ժողովուրդը` այնպիսի տնտեսական ճգնաժամի ու համաճարակի մէջ, որ կերտման սկզբնական շրջանում անտարբեր անվստահութեամբ է վերաբերուել, մինչեւ իսկ արեւմտահայութեան ցեղասպանութիւնից փրկուած բեկորները, այլեւս չվստահելով որեւէ մէկին, իրեն մեկուսացած է պահել պետական կեանքից: Կրկին, ըստ Վրացեանի յուշագրութեան, «Ազգային պատուիրակութիւնը Փարիզում Պօղոս փաշա Նուպարի գլխաւորութեամբ, աւելի հեղինակութիւն էր վայելում արեւմտահայերի մէջ, քան` Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը» (Ս. Վրացեան, «Հայաստանի Հանրապետութիւն», էջ 254):
Այս ամէնին գումարած նաեւ բոլշեւիկեան քայքայիչ քարոզչութիւնն ու թուրքական դաւադիր յարձակումները` է՛լ աւելի են դժուարացրել պետականութեան ստեղծումը: Սակայն պետականութեան կառավարումը ստանձնեցին այնպիսի գիտակ, բարձրագոյն կրթութեամբ, անմնացորդ հայրենասէր ու մեծ տեսլականով օժտուած մարդիկ, որ մինչեւ իսկ ժողովրդի չկամութեան, տնտեսական, քաղաքական աննկարագրելի անբարենպաստ պայմանների դժոխային քաոսում, բառի բուն իմաստով` ոչնչից, կերտեցին մի լիարժէք պետութիւն, այն էլ` ընդամէնը երկու տարում, պետական լուրջ կառոյցներով` օրէնսդիր մարմիններով, ռազմական եւ պաշտպանութեան նախարարութեամբ, բանակով, գիտական-ուսումնական հաստատութիւններով, միջազգային ճանաչումով, դրօշով, զինանշանով եւ ազգային օրհներգով:
Այս փաստը, որը թէեւ մինչեւ օրս արհամարհուած, նոյնիսկ միտումնաւոր վարկաբեկուել է կեղծուած պատմութիւններով, միեւնոյն է, հնարաւոր չէ ժխտել, որովհետեւ պոլշեւիկեան կառավարութիւնը մեր անկախ հանրապետութիւնից ժառանգեց լիիրաւ պետական կառոյց, եւ որը հիմք ծառայեց Խորհրդային Հայաստանի հետագայ արագ զարգացմանը. 70 տարիների ընթացքում զարգացան` ծանր եւ թեթեւ արդիւնաբերութիւնը, ելեկտրոարհեստագիտութիւնը, ռատիոն, հաստոցաշինութիւնը, հանքարդիւնաբերութիւնը եւ այլն:
Ահա այսպիսի հարստութեամբ մեր ժողովուրդը 1991թ. տիրացաւ իր երկրորդ անկախութեանը:
Ես բազմիցս անդրադարձել եմ այս հարցին, եւ գուցէ շատերիդ կրկնութիւն թուայ, սակայն այդ կրկնութիւնը միտումնաւոր է: Ինքս ուզում եմ հասկանալ եւ իմ ժողովրդի հետ ի վերջոյ պարզաբանել, ինչո՞ւ այդքան հարուստ ժառանգութեամբ մեր երկրորդ անկախութիւնը կանգնեց սնանկութեան առջեւ եւ դեռ խարխափում է տնտեսապէս:
Ինչո՞ւ առաջին հանրապետութեան անասելի կարճ ու ահռելի ճգնաժամային վիճակում` Ցեղասպանութիւնից մազապուրծ փրկուածներ, հայրենիք ու ունեցուածք, հարազատ ու ընտանիք կորցրած, հոգեպէս ու ֆիզիքապէս հիւծուած ու հիւանդ մի ժողովուրդ համախմբուեց ու մեծ հոսքով, յատկապէս մտաւորականների մի զգալի մաս ինքնակամ վերադարձաւ իր գիտելիքն ու կարողութիւնը ներդնելու իր երկրի կառուցմանը, իսկ երկրորդ անկախութեան առաջին իսկ տարում արտագաղթի անընդունելի հոսք սկսուեց, մասնաւորապէս` մտաւորականների: Երկիրը դատարկուեց մտաւորականութիւնից:
Ինչո՞ւ առաջին հանրապետութեան իշխանութեան մէջ ընդգրկուեցին տարբեր տեղանքների ծնունդով կառավարութեան անդամներ` Թիֆլիս, Նոր Նախիջեւան, Իգդիր, Շուշի, Սասուն եւ ղեկավարեցին երկիրը` առանց իրար դէմ տեղայնական թշնամութիւն սերմանելու, իսկ երկրորդ անկախութիւնից ծնունդ առաւ տեղանքը վարկաբեկման թիրախ դարձնելու քաղաքականութիւնը, որը շարունակւում է մինչեւ օրս` ժողովրդի մէջ իրար դէմ անվերջ ատելութիւն աճեցնելով:
Ինչո՞վ բացատրել այն երեւոյթը, որ 1920-ին Հայաստանի իշխող կառավարութիւնը տեսնելով, որ երկրի պոլշեւիկեան ներքին ապակայունացման գրոհին անկարող է դիմադրել, երբ իրենց քարոզչութեամբ ու սպառնալիքով ժողովրդի մի մեծ հատուածին վերածել էին ամբոխի, երկրի եւ ժողովրդի շահերը առաւել դասելով, խաղաղ հրաժարականով, ամենակիրթ ձեւով կառավարութիւնը յանձնեց պոլշեւիկներին` իրենք դառնալով վտարանդի եւ հալածուած նոյն պոլշեւիկների կողմից: Թէեւ պոլշեւիկները այդքան խաղաղ անցումից յետոյ էլ հազարաւոր սպաներ, բանակի հրամանատարներ եւ հերոսներ ձերբակալեցին ու գնդակահարեցին, եւ եթէ Փետրուարեան ապստամբութիւնը տեղի չունենար, որի ընթացքում Դաշնակցութեան ջանքերով բանտերից ազատագրուեցին հարիւրաւոր պետական գործիչներ ու մտաւորականներ, որոնց թւում նաեւ` Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Յովհաննէս Քաջազնունի եւ ուրիշներ, որոնց ներդրումով էր ձեւաւորուել մեր առաջին հանրապետութիւնը, վստահաբար այդ փոքրաթիւ մտաւորականութիւնն էլ կենդանի չէր լինելու: Վտարանդիութեան մէջ այդ հսկաները, ամենածանր պայմաններում ապրելով, ոչ մէկ օր իրենց թոյլ տուին վարկաբեկել Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւնը, այլ հակառակը, ժողովրդի մէջ կրկին կերտեցին հայրենիքի ամբողջական անկախացման գաղափարը, դրան հասնելու անմնացորդ ձգտումը, որն աստիճանաբար տարբեր գաղտնի ճանապարհներով հայրենիք փոխանցեցին, հայրենի ժողովրդի մէջ հայրենասիրութեան մոռացուած գիտակցութիւնը արթնացրին, որի առաջամարտիկը բնականօրէն կրկին Դաշնակցութիւնն էր:
Մեր երկրորդ անկախութեան տիրացած իշխանութիւնը ցաւալիօրէն շարունակեց խորհրդային քաղաքականութիւնը` երկրի կողոպուտը, ապազգայնացումը, երկրի ներքին հարստութիւնների ու տարածքների վաճառքը:
70 տարի վտարանդիութիւնից, մեծ պատրաստակամութեամբ ու ժողովրդավարութեան հարուստ փորձով հայրենիք վերադարձած ՀՅԴ-ն վտարուեց երկրից, երբ վերադարձել էր օգնելու հայրենի երկրի արագ զարգացմանը: Անկախացած երկրի առաջին ղեկավարը որպէս «պատմաբան» քաջ գիտենալով Դաշնակցութեան անաչառ վերաբերմունքը հայրենիքի կերտման գործում` չէզոքացրեց նրան իր գաղտնի գործարքների դէմ արգելք չունենալու համար:
Թէեւ Դաշնակցութիւնը մնաց իր երկրում, բայց մնաց սահմանափակ իրաւունքով եւ առաջինին յաջորդած իւրաքանչիւր նոր իշխանութիւն օգտագործեց այդ սահմանափակումը` վերջնականօրէն նրանց ջնջելու համար: Աւելի՛ն. վերջին` չորրորդ կառավարութիւնը, առաջինին հետեւելով, ի սպառ չէզոքացրեց Դաշնակցութեան իրաւունքները իշխանութեան մէջ: Այստեղ տեղին է յիշել ՀԽՍՀ երկրի ամենախառը, արդէն պոլշեւիկներին յանձնուած շրջանում, ԽՍՀ ժողկոմի առաջին քարտուղար, նոյնինքն վարչապետ Ա. Մեասնիկեանի վերաբերմունքը ՀՅԴ-ին նկատմամբ. «Դաշնակցական շինել հագած գիւղացին այն թիրախը չէ, որի վրայ հանգիստ կարող է կրակել սովետական շինել հագած գիւղացին»:
Այսօր մեր առաջին հանրապետութեան ստեղծման 101-րդ տարեդարձը ճիշդ է որ տօնում ենք մեր անկախացած երկրում, սակայն պիտի ընդունենք` ոչ այնքան բարենպաստ ժողովրդավար մթնոլորտում: Մեր երկրորդ անկախացման մօտ 30 տարիների ընթացքում չկարողացանք տնտեսապէս ամրանալ, ապահովել կայուն ընկերային վիճակ` բնակչութեան համար, ոչ միայն չկարողացանք ետ բերել սփիւռքահայութեան, այլ նաեւ` արտագաղթած հայութեան: Աւելի՛ն. չկարողացանք կանխել արտագաղթը: Ոչ միայն չբուժուեց ժողովրդի բարոյահոգեբանական վիճակի թունոտ տարանջատումը, այլ աւելիով այն սրուած է այսօր, որը յիշեցնում է սովետականացման առաջին տարիները, կուլակաթափման, ժողովրդի «թշնամիների» մատնութեան այդ ամօթալի եւ ցաւալի շրջանը:
Աշխատենք չվերադարձնել այդ տարիները, դրանք մեր թանկագին կորստեան տարիներն են:
Չկարողացանք մեր ժողովրդի զաւակների կեանքի գնով ազատագրուած Արցախը վերջնականապէս միացնել մայր հողին եւ վերացնել արցախցու հանդէպ ներքին ատելութիւնը, որը համատեղւում է Ռ. Քոչարեանի եւ Ս. Սարգսեանի կերպարի հետ, եւ որոնց դատաստանի հարցը այսօր դարձել է մեր ժողովրդի «լինելիութեան» գերխնդիրը: Վստահ եմ` եթէ նրանք նոյն գործած մեղադրանքներով Հայաստանում ծնուած լինէին, նրանք էլ այսօր երկրի նախկին առաջին նախագահի հետ ազատութեան մէջ պիտի լինէին, մեղադրանքներից զերծ: Որքան էլ աչք ենք փակում այս իրականութեան դիմաց, այնուամենայնիւ, քաջութիւն պիտի ունենանք արդարադատութիւնը հաւասար օգտագործելու, այն չնսեմացնելու:
Բնականաբար այս ամէնն ազդում է բնակչութեան խաղաղ յառաջադիմութեանը, եւ որի պատասխանատուն ամբողջապէս երկրորդ անկախութեան առաջին իշխանութիւնն է:
Այսօր, երբ տօնում ենք Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերը, որով ոչ միայն ազատագրուեց մեր երկիրը, այլ հայութեան, յատկապէս արեւմտահայ գաղթականներին փրկեց նոր կոտորածներից, յիշենք, որ դեռ Արցախի վերջնական լուծման հարցը դամոկլեան սուրի պէս կախուած է ողջ հայութեան գլխին, միաժամանակ վտանգի մէջ է նաեւ մեր տարածաշրջանի գոյութիւնը:
Այս նշանակալից օրը, մեր բոլոր տարակարծութիւններով հանդերձ, մեր հին սխալներից սովորելով, փորձենք հիմնել իրապէս ներկայ եւ ապագայ հայութեան համար լիիրաւ հայրենիք: Չէ՞ որ դա էր մեր առաջին անկախ հանրապետութիւն ստեղծողների տեսլականը, եւ թոյլ չտանք, որ ժողովուրդը իշխանութիւնների կամակատարը դառնալով` թուլացնի այն մեծագոյն ուժը, որը որպէս իր հողի ու երկրի լիիրաւ պահապանի իր` ժողովրդի ուսերին է դրուած:
Չէ՞ որ նրանք` մեր առաջին հանրապետութիւն ստեղծողները, մեզ յանձնեցին այսօրուայ մեր երկիրը իր Նախիջեւանով եւ Արցախով: Ուրեմն մենք պարտաւոր ենք ոչ միայն դրանք ետ բերել, այլ` ամբողջացնել նաեւ նրանց արեւմտահայ մեր տարածքների ետ վերցնելու ծրագիրը:
Մենք մեր անկախութիւնը եւ մասնաւորաբար մեր տարածքներից Կարսը ամօթալիօրէն կորցրինք` պոլշեւիկեան դաւադիր քարոզչութեան զոհը դառնալով, չկրկնենք արդէն մեր մէջ արմատացած քարոզչութեան հետեւելու հին սովորութիւնը, լսենք ու հետեւենք մեր ազգային ներքին ձայնին, որը մեր արեան ձայնն է, հաւաքականութիւնն է մեր անյաղթ Դաւիթների, իրենց կեանքը ազգի փրկութեան համար երբեք չսակարկած ֆետայիների, Արամների, Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի, Շուշիի, ողջ Արցախի ազատագրման համար մարտնչած նուիրեալների:
Մեր երկրի եւ ժողովրդի գոյութեան եւ յարատեւման ու զարգացման համար է մեր բոլորի պայքարը, եւ այդ պայքարը անպայման յաղթելու է, քանզի դա է լինելիութեան միակ ճանապարհը, որը մեզ նուիրաբերեց մեր առաջին անկախ հանրապետութիւնը:
Մայիս 28-ը պարզ տօն չէ, այն մեր վերածնունդի տօնն է նաեւ:
23 մայիս, 2019
Սան Ֆրանսիսքօ