«Խենթեր»-ու Փնտռտուքով

ԱՐԻՆ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

«Երբ չի մնում ելք ու ճար, խենթե՛րն են գտնում հնար»:

Պարոյր Սեւակի գրիչով եւ համայն հայ ժողովուրդի շրթներուն վրայ հնչող այս երգին բառերը կեանքի կը կոչեն ո՛չ միայն Հայաստանի Հանրապետութեան կերտման գործընթացէն անցած սրբազան մարտերն ու «խենթ» քաջագործութիւնները, այլ անգամ մը եւս պատմական փաստով կը հաստատեն, որ հնարամտութիւնը նաեւ «խենթութի՛ւն» է:

Ինչպէ՞ս երգել «Սարդարապատի յաղթերգ»-ը եւ չյիշել այն բոլոր «խենթեր»-ը, որոնք պատմութեան ու գրականութեան կողմէ կոչուեցան «չակերտեալ խենթեր»: Ինչպէ՞ս չյիշել նորագոյն պատմութեան սխրագործութիւններէն` Լիզպոնի գործողութիւնն ու հինգ տղաքը, որոնց յանդուգն «խենթութեամբ», գաղափարապաշտութեամբ եւ վճռակամութեամբ թնդաց ամբո՛ղջ աշխարհը: Ինչպէ՞ս չյիշել անոնց խօսքերը, որոնք դարձան հայ երիտասարդութեան վրէժխնդրութեան մոլուցքը պոռթկացնող լոզունգներ:

Ինչպէ՞ս չյիշել Սողոմոն Թեհլիրեան երիտասարդը, որ երկար դատավարութենէ ետք ազատ արձակուեցաւ «անգիտակից կամ մտաւոր գործունէութեան անցողակի խանգարման կացութեան մէջ» գտնուելու պատճառով: Ահա թէ ի՛նչ կը պատասխանէր Թեհլիրեան, երբ իրեն, հարցուցին, թէ ե՞րբ արթնցած էր Թալէաթը ահաբեկելու իր այդ գաղափարը. «Դէպքէն գրեթէ երկու շաբաթ առաջ ինքզինքս շատ վատ կը զգայի, եւ ջարդերու պատկերները դարձեալ աչքերուս առջեւ կը նկարուէին: Մօրս դիակը տեսայ. այդ դիակը ոտքի ելաւ, առջեւս կանգնեցաւ եւ ըսաւ ինծի. դուն տեսար, թէ Թալէաթը հոս է եւ անտարբե՞ր կը մնաս. դուն այլեւս իմ զաւակս չես» («Սողոմոն Թեհլիրեանի արդարահատոյցը», Պէյրութ, 2014):

Նոյն այն «խենթ»-երն են ասոնք, որոնք այսօր կ՛ապրին հերոսներու, ինչպէս նաեւ մեր դիւցազնական վէպերուն, առասպելներուն եւ յեղափոխական գրականութեան ընդմէջէն:

«Դուշմանը մեզ տուեց ջան ֆետայ անուն®»,

«Ահա անգութ մեր թշնամին, սարսափելի տեսարան, «ժամանակն է, վրէժ լուծել», գոչեց ձայնը հայկական®»,

«Այս անգամին ալ ցոյց տանք թշնամուն, թէ ի՛նչ է հայու ուժն ու քաջութիւն» եւ այլ ազգային յեղափոխական երգերով կ’ոգեւորուինք ու կ՛ոգեւորենք: «Խենթ»-երը հոն են նաեւ Րաֆֆիի, Նալպանտեանի, Սիամանթոյի Մալխասի եւ այլ գրողներու պատմութիւններուն մէջ: Պատմութիւնը լի է բազմաթիւ այլ դրուագներով նաեւ, ուր խենթութեան պատրոյգը, բռնկելով` խանդավառութեան կանչած է իր նմանները, ու մէկ առ մէկ,  խանդավառութեան այդ բոցը տարածուելով` ազդակ հանդիսացած է ապստամբութիւններու, զինեալ պայքարի, ֆիզիքական թէ մտաւոր աշխատանքի, դպրոցներու, կառոյցներու ու տուներու շինութեան:

Այս բոլորին մէջ անպայմա՛ն կար այն «խենթ»-ը, որ նետեց առաջին քայլը, կար այն «խենթեր»-ու փաղանգը, որ իր հաւատքն ու կամքը զօրացնելով` տեղի չտուաւ ժխտական ապագաներու տեսլականին:

Այս բոլորը այն կամաւոր բանակի «խենթեր»-ն էին, որոնց խիղճը կրցա՛ւ փախչիլ  լարուած թակարդներէն եւ վերադառնալ իր հայրենի բոյնը: Այն «խենթեր»-ը, որոնք կրցան արհամարհել ո՛չ միայն մահը, այլ ենթադրութիւնը, դատողութիւնը, քննադատութիւնը, անպատճառ գանգատը, թուլութիւնը, ծուլութիւնն ու կրաւորականութիւնը: Որոնք կրցան հոգեփոխել ու ոգեւորել: Գինովցած էին անոնք նպատակին, հայրենիքին ու հայ ժողովուրդին հանդէպ իրենց սիրով, ինչպէս Պարոյր Սեւակ պիտի ըսէր. «Կեանքում ամէն սէր լինում է տարբեր, իսկ մենք բոլորս ենք քեզմով հարբել»®

Սիրոյ կողքին, բոլորիս մէջ կայ արիական ժառանգութիւն մը` չակերտեալ խենթութիւնը: Վկա՛յ այն հարուստ մշակոյթը, որ ծնաւ երկար տարիներու տառապանքէն ետք: Բոլորիս մէջ կայ որոշ չափով խանդավառութիւն, որ կրնայ նուազիլ կամ բազմապատկուիլ վայրկեանի մը մէջ: Խանդավառութիւն` պայքարի հանդէպ, խանդավառութիւն` պատերազմի հանդէպ խանդավառութիւն` աշխատանքի հանդէպ, խանդավառութիւն` ստեղծագործելու հանդէպ. եւ այս տարբեր տեսակի խանդավառութեան ապրումներն են, որոնք այսօր եւ ապագային պիտի ծլին ու ծաղկին: Նաեւ նոյն այդ խանդավառութեան ապրումներու կաշկանդումն է, որ դարձեալ եւ անպայմա՛նօրէն ծնունդ պիտի տայ նոր «խենթութիւններ»-ու:

Թո՛ղ ըսեն` խենթ ենք:
Թո՛ղ ըսեն` գաղափարապա՛շտ ենք:
Թո՛ղ ըսեն` «Ֆանաթիք», «ռոմանթիկ» ու «քլասիք» ենք:
Բայց թող ըսեն` երիտասա՛րդ ենք: