Սերժ Մուրատեան Կ՛ըմբոստանայ Հայկական Սփիւռքին Դէմ

ԱՐԱԶ ԳՈՃԱՅԵԱՆ

Ա.

Բ.

Աւելի քան ամիսէ մը ի վեր Սերժ Մուրատեանի հետ մեր ունեցած զրոյցին արտագրումը համակարգիչիս մէջ կը սպասէր յօդուածի վերածուելու: Հարցազրոյցներու արտագրութիւնն ու յօդուածի վերածուիլը մեքենաբար տեղի կ’ունենան, քանի որ հոն գոյութիւն ունին երկու կողմ` հարցում եւ պատասխան, իսկ անոր բովանդակութիւնը յստակօրէն ունի սկիզբ եւ աւարտ: ԲԱՅՑ այս անգամ, մանաւա՛նդ այս անգամ, Սերժ Մուրատեանին հետ հանդիպումը անկարելի էր դասական կերպով մեքենաբար յօդուածի վերածել: Արդարեւ, մեր միջեւ տեղի ունեցած զրոյցը ոչ թէ թերթի մը յօդուածի, այլ պատմութեան եւ կամ ազգագրութեան էջերուն յանձնուելիք իրողութիւն մըն է: Իւրայատուկ չէ անշուշտ Սերժ Մուրատեան երեւոյթը պատմութեան մէջ, ուր ունեցած ենք ինքնաշխատութեամբ զարգացած հայեր, որոնք իրենց յատկանշական ներդրումն ալ ունեցած են մեր պատմութեան մէջ, բայց Սերժ Մուրատեանին` հայոց լեզուի, գրականութեան, հայոց պատմութեան եւ այլ հայկական իրականութեան անցուդարձերու հետաքրքրութիւնը 21-րդ դարու ընծայած բարքերուն ներքոյ գրեթէ անգտանելի է:

Գ.

«Ես Վլատիկավկազ ծնած ու ապրած եմ, Ռուսիա: Հայրս միշտ կ՛ըսէր ինծի, որ պէտք է հայերէն սորվիմ, հայոց պատմութիւնը իմանամ: Կ՛ըսէր` այս ընտանիքէն գոնէ մէկ հոգի հայերէն պէտք է գիտնայ: Մեր կողմերը հայկական վարժարաններ չկան. կայ միօրեայ վարժարան, ուր յաճախեցի 18 տարեկանիս: Երբ սկսայ յաճախել, մէկ բառ հայերէն խօսիլ չէի գիտեր, միայն գիտէի, թէ ի՛նչ կը նշանակէ «բարեւ» եւ ատոր համար առաջին օրը միայն այդ բառը հասկցայ: Անշուշտ միշտ ալ գիտէի, որ հայ եմ, բայց ատոր նշանակութիւնը չէի ըմբռնած մինչեւ հայոց լեզուին հետ դէմ յանդիման գտնուիլս: Այդ միօրեայ վարժարանին մէջ էր, որ տեսնելով Մեսրոպ Մաշտոցին նկարը, առաջին անգամ լրջօրէն մտածեցի ինքնութեանս մասին, անցեալիս մասին եւ իմ հայերէն սորվելուս կարեւորութեան մասին: Ամչցած էի, որ հայերէն տառերը ինծի համար տարօրինակ գիրեր թուած էին առաջին անգամ, մինչ պէտք էր շատ հարազատ ըլլային անոնք ինծի, քանի որ իմս էին: Երբ սկսայ յաճախել, այս միօրեայ վարժարանը, յունուար ամիսն էր, եւ արդէն աշակերտները այբուբենին գրեթէ կէսը սորված էին, հետեւաբար ուսուցիչս զգուշացուց զիս` ըսելով, որ պիտի չկարենամ քայլ պահել միւսներուն հետ: Ասոր պատասխանս եղաւ` «Վնաս չունի, կը փորձեմ»: Փաստօրէն, քանի մը ամիս ետք ան ինծի մօտեցաւ եւ ըսաւ, որ պէտք է անպայման շարունակեմ սորվիլ եւ կարդալ հայերէն: Բարձր գնահատեց իմ յառաջդիմութիւնս եւ նոյնիսկ նախքան Ռուսիայէն ճամբորդելը, իր հայերէն գիրքերը ինծի նուիրեց: Անշուշտ այս կիրակնօրեայ վարժարաններուն ընծայած շաբաթը մէկ-երկու ժամը որեւէ խոստմնալից արդիւնք չի տար, եւ աշակերտը լեզուին չի կրնար տիրապետել, մանաւանդ` Ռուսիոյ մէջ, ուր հայերէնը առօրեայ գործածութիւն չունի, ատոր համար ջանք պէտք էր թափէի ու ինքնաշխատութեամբ սորվէի լեզուն եւ նոյնիսկ հայոց պատմութիւնը»:

«Հայերէնին եւ հայերուն մասին հետաքրքութիւնս սկսած էր զարգանալ: Որոշ բառամթերք մը ապահովելէ ետք ծանօթացայ «Ազդակ»-ին: Ազատ ժամերուս «Ազդակ» կը կարդայի, «Վանայ ձայն» մտիկ կ՛ընէի եւ «Օ. Թի. Վի.»-էն հայկական լուրերը կը դիտէի: «Ազդակ» շատ օգնեց ինծի, որ զարգացնեմ բառապաշարս, իսկ լուրերը լսելով` ես սորվեցայ բառերուն հնչիւնները: Այն ատենէն ինծի շատ հետաքրքրած էր Պուրճ Համուտը եւ անոր պատմութիւնները, մանաւանդ` պատերազմի ընթացքին անոր բռնած դրական չէզոքութիւնը, որուն մասին կարդացեր էի Աշոտին ինծի նուիրած` «Լիբանանի տղաքը» գիրքին մէջ: Այս բոլորէն ետք ուզեցի Պուրճ Համուտ գալ եւ աչքովս տեսնել ու շօշափել իրականութիւնները, այցելել թաղերը, ակումբները:

«Ազդակ»-ի բոլոր բաժինները կը կարդամ, անշուշտ կան յօդուածներ, որոնց բառամթերքը քիչ մը բարդ է ինծի համար, բայց չեմ զզուիր: Ինծի համար «Ազդակ»-ը դպրոց մըն է, եւ իմ սորվածներուս 90 տոկոսը անոր կը պարտիմ. իմ ամբողջ բառամթերքս, գրելաոճս «Ազդակ»-էն սորված եմ: Ամէն օր ժամը 11-ին կայքը կ՛այցելեմ եւ կը կարդամ: Համացանցի վրայ հայկական կայքեր, աղբիւրներ փնտռած ատենս հանդիպած էի Համազգայինի կայքին ու անոր միջոցով ծանօթացած` տիկին Արին Գալուստեանին: Անոր ներկայացնելէ ետք ինքզինքս, յայտնած էի «Ազդակ» աշխատելու փափաքիս մասին: Տիկին Գալուստեանը այն ատեն ինծի յայտնած էր, թէ ինք այդ ոլորտին հետ կապ չունի եւ` առաջարկած, որ Հայաստան տեղի ունեցող Համազգայինի Ֆորումին մասնակցութիւնս բերեմ: Այս լուրը ծնողքս շատ ուրախացուցած էր, քանի որ անոնք միշտ ինծի պատուիրած են միշտ ապրիլ հայերէնով եւ մօտենալ հայերէնին, իսկ ինծի համար վերջապէս առիթ մըն է հայրենակիցներուս եւ ազգակիցներուս հետ նստելու, տեսնուելու եւ հայրենիք երթալու: Ֆորումին ընթացքին ես ծանօթացայ շատ հայերու, որոնց հետ ընկեր եմ մինչեւ այսօր եւ Լիբանան կեցութեանս ընթացքին անոնք ինծի շատ լաւ հոգ տարին ու կը պտտցուցին: Շատ ուրախ եմ անոր համար: Կրնամ ըսել, որ ներկայիս բաւական թիւով հայ ընկերներ ունիմ` շնորհիւ ընկերային ցանցերուն եւ ելեկտրոնային հաղորդակցութեան միջոցներուն, բայց դժբախտաբար անոնց ֆիզիքական ներկայութիւնը չեմ վայելեր: Ես Ռուսաստան հայ բարեկամներ չունիմ, իսկ հայախօս բարեկամներ` բնաւ: Մենք մեր տան մէջ հայերէն չենք խօսիր, բայց իմ հայերէն սովիլս կը պարտիմ հօրս եւ անոր յորդորներուն: Սկիզբը ես չէի հասկնար` ինչո՛ւ հայրս այդքան կը պնդէր, որ հայերէն սորվիմ, երբ ինք չի խօսիր, բայց յետոյ հասկցայ եւ ատիկա Աստուծոյ հրաշքին կը վերագրեմ, որովհետեւ ուրիշ բացատրութիւն մը չունի»:

«Հայերէն սորվիլս քիչ մը դասական էր: Այսինքն առաջին հերթին ես Աստուածաշունչը հայերէնէ ռուսերէնի թարգմանեցի: Տետրակ մը ունէի, որուն մէջ երկու սիւնակ գծած էի եւ իւրաքանչիւր անծանօթ հայերէն բառին դիմաց ես բառարանի օգնութեամբ անոր համապատասխան ռուսերէնը կը գրէի: Յետոյ նոյնը ըրի «Ազդակ» կարդալով: Հիմա կրնաս ըսել, որ ինծի համար բառարան ունիմ` հայերէնէ ռուսերէնի: Անշուշտ ներկայիս հայերէն ընթերցումներուս համար բառարանի օգտագործութեան այնքան պէտք չունիմ, որքան առաջ: Առաջին երեք տարիները օրական նուազագոյնը մէկ- երկու ժամ եւ առաւելագոյնը չորս-հինգ ժամ կը տրամադրէի այս աշխատանքին: Արձակուրդի օրերս երբեմն ամբողջութեամբ կը նուիրէի ասոր: Չեմ կրնար ըսել, որ կատարեալ հայերէն կը խօսիմ, բայց շատ յառաջացած եմ եւ կը շարունակեմ սորվիլ: Ես «Ազդակ» կարդալով` ոչ միայն հայերէն սորվեցայ, այլ նաեւ զարգացայ` տեղեկանալով ներկայ շատ մը խնդիրներու մասին` քաղաքական, ընկերային, տեղական, մանաւանդ Հայ դատի մասին: Ասիկա շատ կարեւոր է ինծի համար: Լիբանանի եւ լիբանանահայութեան մասին շատ տեղեկութիւն ունիմ, քանի որ ամէն օր «Ազդակ» կը կարդամ: Կարդացած եմ նաեւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին մասին գիրքը եւ շատ հիացած եմ լիբանանահայութեան յանձնառու եւ յանդուգն կեցուածքով: Լիբանանահայ երիտասարդները շատ տպաւորած են զիս, եւ ես խանդավառ եմ անոնցմով: Իսկ հայոց պատմութիւնը սորված եմ զանազան աղբիւրներէ, մանաւանդ` յեղափոխական գրականութենէ:

«Ըսեմ, որ Հայաստանէն Ռուսաստան արտագաղթած են մեծ թիւով հայեր, որոնք հիմնականօրէն մայրաքաղաքը կամ Ս. Փեթերպուրկ կ՛ապրին ու կ՛աշխատին: Անոնց պարագան տարբեր է, որովհետեւ անոնք հայրենիք ունին եւ Ռուսաստան կը գտնուին տնտեսական պայմաններու բերումով, բայց իմ պարագաս ձեր պարագային պէս է. ես Ցեղասպանութեան հետեւանք եմ, եւ իմ հայրենիքս Մուշն է: Կը հասկնա՞ս: Իմ հոգեվիճակս տարբեր է, անոնց հոգեվիճակը տարբեր է: Ես յամառօրէն արեւմտահայերէն կը գրեմ ու կը խօսիմ: Թէեւ Ռուսաստան շատ առիթ չունիմ հայերէնով արտայայտուելու, բայց նոյնիսկ երբ առիթ ունենամ խօսելու մեր եկեղեցւոյ քահանային հետ, որ Հայաստանէն է, ես արեւմտահայերէն կը խօսիմ անոր հետ:

Դ.

——————————————————-

Ընտանիքս 1915-ին, Ցեղասպանութեան ժամանակ,  Մուշէն գաղթած է Վրաստան եւ 1916-ին հաստատուած է Վլատիկավկազ, որ իմ ծննդավայրս է: Բնականաբար անոնք միակ մշեցիները չեն եղած, այլ ամբողջ շրջանը բնակուած եղած է մշեցիներով, որոնք կը խօսէին Մշոյ բարբառը: Ներկայիս անոնք Վլատիկավկազէն գաղթած են, հաւանաբար` Ռուսաստանի միւս շրջանները կամ արտասահման: Մեծ հօրս հայրը` Ազատը, որ կը պատմեն, թէ 1915-ին, Արաքս գետը կտրած ժամանակ ծնած է, Վլատիկավկազի մէջ ապրելով` պսակուած է հարսեցիի մը հետ (Կարսեցի). հարսեցի հարսիկը չհասկնալով Մշոյ բարբառը, տան մէջ սկսած է օգտագործուիլ պարզ հայերէնը: Ազատը իր ծնողքին հետ Մշոյ բարբառով հաղորդակցած է, իսկ կնոջ հետ` գրական հայերէնով: Անոնցմէ ծնած է մեծ հայրս, որ պսակուած է յոյնի մը հետ: Այս պսակով հայերէն հաղորդակցութիւնը սկսած է աստիճանաբար կորսուիլ: Իմ մայրս ալ Մշոյ արմատներ ունի, նաեւ Նարմեցի է:

——————————————————-

Ե.

«Ես բնաւ համաձայն չեմ անոնց հետ, որոնք կ՛ըսեն, թէ սփիւռքի մէջ հայկական ինքնութիւն պահպանելը հնարաւոր չէ: Ես մամուլէն կը կարդամ ասոր մասին եւ գիտեմ, որ շատ դժուար է: Վերջերս շատ աղուոր ժապաւէն մը տեսայ, «Խենթի մը պատմութիւնը» (Une Histoire du Fou) եւ անոր մէջ Յովհաննէսը իր զաւակին` Արամին, կ՛ըսէ, որ ես իմ Հայաստանս պահեցի հայերէն խօսելով, հայկական ճաշեր ուտելով, հայկական շուրջպար պարելով. արդեօք ասիկա հայկական ինքնութեան պահպանում չէ՞: Ես կը հասկնամ, որ մարտահրաւէրները շատ են սփիւռքի մէջ հայ մնալու, բայց չի նշանակեր, որ պէտք է հրաժարինք: Կը հաւատամ, որ հաւատքով, վճռակամութեամբ եւ ինքնաշխատութեամբ կը դիմագրաւենք բոլոր դժուարութիւնները: Ես չեմ ակնկալեր բոլորէն, որ ինծի պէս իրենց ժամանակը տրամադրեն հայերէն սորվելու եւ հայոց պատմութիւն ուսումնասիրելու, բայց կ՛ակնկալեմ, որ որեւէ յանձնառու հայ երիտասարդ նուազագոյն գիտակցութիւնը ունենայ ատոր անհրաժեշտութեան»:

«Ոմանք ինծի կ՛ըսեն, որ անցեալով կ՛ապրիմ, բայց ես ալ անոնց հարց կու տամ, որ ինչպէ՞ս կարելի է առանց մեր անցեալը գիտնալու յառաջանալ: Ապագային նայելու համար պէտք է պաշար մը ունենալ, չէ՞: Անցեալին չնայողները դժբախտաբար նաեւ չեն հաւատար, որ օր մը Հայ դատը կրնայ լուծումի յանգիլ: Ես հանդիպած եմ մարդոց, որոնք կ՛ըսեն, թէ հարիւր տարուան մէջ ոչ մէկ տեղ հասանք, ուրեմն ասկէ ետք ալ անիմաստ է: Անոնք քաղաքական վերլուծումներ կ՛ընեն յաճախ սխալ եւ ոչ մտածուած, բայց ասիկա կու գայ անտարբերութենէ եւ հաւատքի պակասէ: Եթէ ես անտարբեր ըլլայի իմ անցեալիս նկատմամբ, օրին մէկը պիտի չսորվէի արեւմտահայերէն եւ պիտի ձուլուէի: Անշուշտ չենք կրնար անտեսել արհեստագիտութեան զարգացումը եւ պէտք է յարմարինք 21-րդ դարուն տուած դիւրութիւններուն, բայց` բնաւ չկորսնցնելով մեր անձերն ու ինքնութիւնը: Դժբախտաբար Արեւմուտքի արժէքները շատ թափանցեցին մեր կեանքին մէջ, եւ դրամատիրութիւնը կը կլլէ մեր կեանքը»:

«Բայց այս բոլորը չեն իրականանար, երբ երիտասարդը պարտադրուած կերպով սորվի հայոց լեզուն եւ մշակոյթը: իմ բարեամներս ու ազգականներս ինծի միշտ կ՛ըսեն, որ պէտք է ինձմէ վեց տարի փոքր եղբօրս հայերէն սորվեցնեմ, բայց անիկա պիտի չուզէ սորվիլ, մինչեւ որ ինքը գիտակցի ատոր, թէկուզ ես կենդանի օրինակ ըլլամ իրեն համար: Երիտասարդը ի՛նք պէտք է գիտակցի իր ինքնութեան համար տարուած աշխատանքին անհրաժեշտութեան, ապա թէ ոչ բռնազբօսիկ եւ ապարդիւն կ՛ըլլայ»:

«Եթէ ես խօսքս ուղղեմ հայ երիտասարդներուն, որոնք հեռու են հայկականութենէն, ի՞նչ պիտի հասկնան անոնք: Երանի կարենանք ստեղծել այն մթնոլորտը, որ անոնց ինքնաբերաբար կը մօտեցնէ ինքութեան: Ես կը հաւատամ ինքնաշխատութեան եւ հաւատքի զօրութեան ու վճռակամութեան»:

Զ.

Երբ առաջին անգամ լսեցի Սերժ Մուրատեանին մասին, բնաւ չխանդավառուեցայ: Առաջին հակազդեցութիւնս եղած էր` «Ահլա ու սահլա» (բարի եկար), քեզի պէս շատեր հայկական արմատներուն կը վերադառնան, զզուեցանք այս նիւթէն», բայց փաստօրէն սխալած էի դատողութեանս մէջ: Սերժ Մուրատեանին հայոց լեզուն եւ մշակոյթը սորվիլը իր երիտասարդ տարիքին գնահատելի է ոչ միայն անոր համար, որ ինք հայացաւ, այլ` անոր համար, որ յանդգնեցաւ ըմբոստանալ սփիւռքը ոչնչացման դատապարտողներու ալիքին դէմ եւ ջնջել սփիւռքահայերուս ճակատին դրոշմուած ձուլման խարանը: Յեղափոխութիւն մը:

Կրնանք մտածել, որ Սերժ Մուրատեանը օրէնքին բացառութիւն է եւ անոր կենցաղավարութեան օրինակը որեւէ մէկ ազդեցութիւն չձգէ մեր վրայ: Եւ կամ կրնանք վերանայիլ սփիւռքահայուն, սփիւռքին եւ երիտասարդ սերունդին ուղղած մեր դիտողութիւնները, վերաքննել մեր կեցուածքները եւ հասկնալ, որ բոլորս ալ, հին թէ նոր սերունդ, ներդրում ունինք ներկայիս մեր ունեցած սփիւռքեան իրականութեան մէջ: Դիւրին է միշտ մեզմէ դուրս գտնել ձախողութեան մը պատճառը, եւ ինքնաքննութիւնը քաջութիւն կը պահանջէ: Սերժ Մուրատեանը ունեցաւ այդ յանդգնութիւնը` շնորհիւ իր ծնողքին մղումին: Ան մոմ մը վառեց խաւարին մէջ:

————————-

Ձօն Լիբանանահայութեան

Լիբանանահայ գաղութ` սփիւռքի կեդրոն,
Հայ խնդիրներուն հանդէպ` միշտ արթուն ու զգօն,
Իր կողքին ունենալով վեհ Դաշնակցութիւն,
Պատուով կը յաղթահարէ վտանգ ու փորձութիւն:
Հայրենիքէն վտարուելով` դուք եկաք Պէյրութ,
Քրտինքով ու ճիգով կերտեցիք Պուրճ Համուտ,
Օտարին հողին վրայ դուք չվհատեցաք,
Ինքնութիւն եւ դիմագիծ ամուր պահեցիք:
Կեանքի դաժան պայմաններ դիմագրաւելով`
Ցոյց տուեցիք հայավայել կամք ու կորով:
Հայ դատի հետապնդման դուք ճամբան բացիք,
Ահաւոր, ուժգին հարուած թուրքին հասցուցիք:
Լիբանանեան պատերազմը բոլորին փաստեց
Գաղութը պաշտպանելու ձեր յանձնառութիւն մեծ.
Արցախեան պայքարին մէջ ձեր մասնակցութիւնը
Հայ ժողովուրդին տուաւ մեծ ոգեւորութիւն:
Ու բոլոր ճակատներուն միշտ առաջնորդող,
Ձեր գաղութը հայութեան սիրտը բաբախող:
Բայց այսօր տագնապ ունինք` նոր վերսկսած
Արցախին անգամ մը եւս թուրքն է սպառնացած,
Ինչպէս անցեալին ըրիք, այսօր կրկնեցէք
Հայութեան պայքարի դրօշը բարձր պահեցէք:

ՍԵՐԺ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ