ՎԱՀԱՆ ԻՇԽԱՆԵԱՆ
Վահան Իշխանեանի ստորագրութիւնը կրող այս յօդուածը ամբողջականօրէն կ՛ամփոփէ եւ կը բնութագրէ Արամ Մանուկեանի արձանին կապուած ոդիսականին պատմականն ու ներկան:
Հարկ զգացինք ճշդելու, որ «ով դաշնակցական չէ հայ չէ» կարծրատիպը ըստ էութեան մտայղացքային արտադրանքն է «ով դաշնակ է, մարդ չէ» ըսող հակադաշնակցականներուն:
«Ա.»
Քաղաքաշինութեան պետական կոմիտէն դադարեցրել է Արամ Մանուկեանի արձանի տեղադրման աշխատանքները` պատճառաբանելով, թէ հաստատման համապատասխան ընթացակարգ չի անցել:
Արձանը կազմաքանդելու պատրուակներից մէկն էլ այն է, թէ այն խաթարում է մեթրոյի «Հանրապետութեան հրապարակ» կայարանի ճարտարապետական կառոյցը:
Մշակոյթի նախարարութիւնը յայտարարում է, թէ` «կիսում է հասարակութեան ու մասնագէտների մտահոգութիւնը» կայարանի պատմագեղարուեստական կերպարը փոխելու հարցում»:
Սակայն այդպէս չէ, իրականում կան մասնագէտներ, ովքեր հակառակ կարծիքն են յայտնում, բայց նրանց կարծիքը չի շրջանառւում լրատուութեան մէջ:
Օրինակ` ճարտարապետ Միսաք Խոստիկեանը ասում է, որ ճիշդ կը լինի արձանը չհանեն. «Քննադատութիւնը որոշումների ընթացակարգի հետ կապուած կարծեմ կարեւոր է, բայց դա կապ չունի սկզբունքօրէն Արամ Մանուկեանին արձան դնելու հետ: Չնայած` անշուշտ նշանակալից է մեթրոյի կայարանի համալիրը, (որը ցաւօք անխնամ վիճակում է), բայց չեմ կարծում, որ դա բացառում է որոշակիօրէն այս առումով միջամտութեան հնարաւորութիւնը` հաշուի առնելով դրա «քաղաքաշինական» առանձնայատկութիւնները: Ի դէպ, այդ առանձնայատկութիւնների մասին ոչ ոք չի խօսում, բովանդակային առումով, միստիֆիկացւում է բառը եւ սրբացւում ակադեմիկոս վարպետի այս գործը, որին, ի դէպ, ջերմօրէն եմ վերաբերւում, բայց` ոչ կուրօրէն: Քանդակի քիչ թէ շատ բովանդակալից քննադատութիւն չեմ հանդիպել, չնայած` վստահ եմ, որ կան, կամ կը լինեն իրաւացիօրէն, անտրամաբանական արտայայտութիւններից բացի: Կարծեմ պէտք է թողնել, որ մնայ»:
Արամ Մանուկեանին գնահատելու խնդիրն այն է, որ նա կուսակցական է եղել` դաշնակցական:
Խորհրդային Հայաստանի վերնախաւը չէր կարող անտեսել Սարդարապատի ճակատամարտը, քանի որ Սարդարապատի շնորհիւ ստեղծուեց Հայաստանի հանրապետութիւն, որին էլ յաջորդեց Խորհրդային Հայաստանը: Այսպիսով, խորհրդային իշխանութիւնը 1968 թուին ճակատամարտի 50-ամեակի առթիւ կառուցեց Սարդարապատի յուշահամալիրը: Սակայն միւս կողմից էլ չէր կարող խոստովանել, որ Սարդարապատի կազմակերպիչն է եղել մէկը, ով դաշնակցական էր` Արամ Մանուկեանը: Ուրեմն պէտք էր եւ Սարդարապատը փառաբանել եւ միեւնոյն ժամանակ` թաքցնել, ու խորհրդային պատմագրութիւնը ամէն կերպ նսեմացնում էր Արամ Մանուկեանի դերն ու յաղթանակը, վերագրում` վերացական ժողովրդի: Ապա խորհրդային պատմագրութեան ոգով Տիգրան Խզմալեանը «Սարդարապատ» ժապաւէնը նկարեց, որտեղ յաղթում է ինչ-որ առասպելական ժողովուրդ` առանց կազմակերպման ու առաջնորդի, հոգեւորականները եկեղեցիների զանգերը խփում են, մարդիկ էլ տներից դուրս են գալիս ու յաղթում:
20-րդ դարասկզբի հայ ժողովրդի երկու մեծագոյն ռազմական յաջողութիւնները` Վանի պաշտպանութիւնը եւ Սարդարապատի ու Բաշ Ապարանի յաղթանակները Արամ Մանուկեանի շնորհիւ են եղել (ի հարկէ, մեծ դեր են խաղացել նաեւ հրամանատարները, մասնաւորապէս Բաշ Ապարանում Դրոն, բայց ե՛ւ Ապարանի, ե՛ւ Սարդարապատի ճակատամարտերի յաղթանակները նախապատրաստուել էին շատ աւելի վաղ, երկու ամիս առաջ, 1918֊ի մարտին, երբ Արամ Մանուկեանը հռչակուեց Երեւանի նահանգի տիքթաթոր, ու նա էր թուրքական բանակին դիմադրելու ճակատամարտերի ոգին, ի հարկէ առաջին հերթին անմիջականօրէն` Սարդարապատի դիմադրութեան: Ահա ի՛նչ է ասում հայկական բանակի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանը. «Ես այժմ էլ առանց Արամի հետ խորհրդակցելու ` ոչ մի կարեւոր քայլ չեմ առնում. իսկ վարիչի պաշտօնը յանձն առնելու պարագայում, գրասենեակս տեղափոխելու եմ նրա մօտ: Ոչ մի զինուորական վերարկու ո՛չ ոքի չի տայ այն, ինչ որ ունի Արամը»): Վանի պաշտպանութիւնը հեշտութեամբ կարող են անտեսել, սակայն նշել Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակ` առանց Արամ Մանուկեանին գնահատելու, ակնյայտ անարդարութիւն կը լինէր, հետեւաբար նախկին կառավարութիւնը ստիպուած` Արամի արձանը որոշեց դնել:
Այժմ Արամ Մանուկեանին նսեմացնում է նաեւ նոր կառավարութիւնը:
Այսպէս, Հայաստանի առաջին փոխվարչապետ Արարատ Միրզոյեանի մամուլի խօսնակ Կարպիս Փաշոյեանը ֆեյսպուքային իր էջում գրել է. «Ես երբեք հիացած չեմ եղել Արամ Մանուկեանի կերպարով, ընդհակառակը, նա ինձ միշտ վանել է»: Ապա այլանդակ որակելով Արամ Մանուկեանի արձանը իր ուրախութիւնն է յայտնում, որ այն «այլանդակ» է. «Գուրգէն Մահարին տեսնում է եւ ուրախանում, ճիշդ էլ անում է, միանում եմ նրան»:
Առաջին փոխվարչապետի խօսնակի գրառումը
Փոխվարչապետի խօսնակի յայտարարութիւնից յետոյ եթէ եզրակացութիւն արուի, որ Արամ Մանուկեանի արձանի կազմաքանդումը կապուած է նրա նկատմամբ նոր կառավարութեան վերաբերմունքի հետ, սխալ չի լինի (այն, որ խօսնակ Կարպիս Փաշոյեանը արտայայտում է կառավարութիւնում իշխող մթնոլորտը, ցոյց է տալիս նաեւ այն, որ մէկ տարի առաջ` 2017թ. յունուարին, երբ նա խօսնակ չէր, լրիւ հակառակ բանն էր ասում Արամ Մանուկեանի մասին. «Հայկական նոր պետականութեան հիմնադիր-հայր, Վասպուրականի եւ Երեւանի տիքթաթոր, կեանքը հայրենիքին զոհաբերած Արամ Մանուկեանը մահացել է բծաւոր տիֆից: Վարակուել էր, որովհետեւ չէր փակուել իր աշխատասենեակում, ինչպէս ներկայիս գործիչներն են, այլ ապրում էր սովի ու վարակիչ հիւանդութիւնների արդիւնքում մորթուող ժողովրդի կողքին»):
Ծայրայեղ դաշնակցականներն ասում են` ով դաշնակցական չէ, հայ չէ, իսկ ծայրայեղ հակադաշնակցականներն ասում են` ով դաշնակ է, մարդ չէ: Ուրեմն, Դաշնակցութեանը ատողների հարցը պարզ է, ինչքան էլ փաստարկներ բերես, որ Արամի շնորհիւ են 20-րդ դարի երկու գլխաւոր դիմադրութիւնները հայերը յաղթել, մէկ է, չես համոզի, դաշնակ է եւ վե՛րջ, իսկ դաշնակը չի կարող ինչ-որ դրական դեր խաղացած լինել:
Իսկ նրանք, ովքեր այլ կուսակցութիւններից են, դժկամութեամբ են Արամին գնահատում, որովհետեւ Արամը նրանց համար մրցակից կուսակցութեան անդամ է. հայ կուսակցականի համար, եթէ այլ կուսակցութեան գործչին գնահատեն, նրա միաւորները կը շատանան: Մասնաւորապէս Արամի անունը ամէն անգամ տալիս` կուսակցականին թւում է, թէ ընտրութիւններին Դաշնակցութեան տոկոսը աւելացնում է, հետեւաբար իր կուսակցութեան տոկոսը նուազում է, հո չե՞ն գժուել` մրցակից կուսակցութեան քարոզչութիւնը անեն: Հայ կուսակցականը աշխարհին նայելու մի ակնոց ունի, որի միջով մարդիկ երեւում են կա՛մ որպէս կուսակցական` իր կուսակցական անդամը` մերոնցական, ուրիշ կուսակցութեան անդամը` մրցակից, թշնամի` սվոյ-չուժոյ, կա՛մ էլ որպէս ձայն տուող:
Նժդեհին ու Անդրանիկին գնահատուած լինելու առումով փրկել է այն, որ հեռացուել են Դաշնակցութիւնից, որեւէ այլ կուսակցութեան մտքում նրանց գովելը, արձանները շարելը Դաշնակցութեանը միաւոր չի բերում: Հակառակը, եթէ հեռացուել են, ուրեմն նրանց փառաբանելը Դաշնակցութիւնից միաւոր է խլում: Եթէ Նժդեհը դաշնակցական մնացած լինէր, էսօր հաստատ, հանրապետականը նժդեհական չէր լինելու:
Ուրեմն, Արամը կարող է բարձր գնահատուել երկու դէպքում` եթէ Դաշնակցութիւնը փակուի եւ որպէս մրցակից վերանայ, իսկ դա մօտ ապագայում անհնար է, եւ մէկ էլ, որ իշխանութիւնը վերցնի ու իր հերոսներին քարոզչութիւնը անի: Էդպէս է, ինչպէս Վալտեր Պենեամինին է ասում, պատմութիւնը գրում է յաղթողը, նա` պատմութիւնը, թեքւում է ուժեղի կողմը, այս դէպքում կուսակցութեան կամ խմբաւորման կողմը (տես` Մարկ Նշանեանի դասախօսութիւնը. «Պենեամին` պատմութիւն եւ սեւամաղձոտութիւն»): Հայաստանի պատմութիւնն էլ լաւ օրինակ է դա ցոյց տալու համար` հայոց պատմութեան դասագրքերը խորհրդային ժամանակներում մի բան էին, ՀՀՇ-ի ժամանակ` լրիւ այլ բան, հանրապետականների ժամանակ` մի ուրիշ բան, հիմա էլ լրիւ այլ բան է լինելու, ու եթէ պատմութիւնից անտեղեակ մէկը տարբեր ժամանակաշրջանների դասագրքերը իրար կողք դնի, կը կարծի, թէ տարբեր ժողովուրդների մասին են դրանք:
Բայց միւս կողմից էլ Հայաստանում ի՛նչ կուսակցութիւն էլ իշխանութեան գայ, Արամին լրիւ անտեսել չի կարող, անհնար է անտեսել մէկին, ում շնորհիւ ստեղծուած կառավարութիւնն են նրանք ղեկավարում: Խորհրդային Միութիւնը հնարաւորութիւն ունէր անտեսելու, գրաքննութիւն կար, գրադարաններում ուրիշ բան ասող գրքերը փակի տակ էին, հեշտօրէն անտեսում էր: Հիմա ինչպէ՞ս անտեսեն, չեն կարող:
Ուրեմն, նոր կառավարութեանը ինչքան էլ վանի Արամի կերպարը, մէկ է, ստիպուած է նրա ինչ-որ արձան ինչ-որ տեղ դնել: Տեղը գտնելը դժուար չէ, մի այգի կը գտնեն:
Հանրապետութեան հրապարակից Լենինի արձանը հանելուց յետոյ հասարակութեան մէջ քննարկւում է, թէ տեղը ի՛նչ դրուի: Տարբեր առաջարկներ են եղել, օրինակ` Սասունցի Դաւթի արձանը կայարանից տեղափոխել հրապարակ: Նաեւ հնչել է Արամ Մանուկեանի արձանը դնելու առաջարկ, բայց այն պաշտպաններ չի ունեցել, հայ մտաւորական շրջանակներն ու քաղաքացիական հասարակութիւնը լռութեամբ կամ էլ ինչ-որ անհիմն պատճառաբանութիւններով մերժել է այդ գաղափարը:
Ինչո՞ւ:
Կուսակցութիւնների դէպքում պարզ է, արդէն ասեցի` նրա մէջ մրցակից կուսակցութեան անդամ են տեսնում, ո՞նց կը լինի` ամէն օր հազարաւոր մարդիկ հրապարակում զբօսնելիս տեսնեն դաշնակցականի արձան, հո յիմար չե՞ն իրենց ձեռքով հակառակորդի քարոզարշաւ տանեն:
Բայց հրապարակում Արամի արձանը բարձրացնելուն դէմ են նաեւ բազմաթիւ այլ մտաւորականներ, նաեւ` այնպիսիք, ովքեր չեն զգուշանում Արամին բարձր գնահատել, նրա յիշատակին դիֆերամբներ ձօնել, ինչպէս, օրինակ, «Հայեր» կայքի խմբագիր Արայիկ Մանուկեանն է շարում Արամին փառաբանող տողեր` «Արամ Մանուկեանը սխրանք գործած եւ անհնարինը հնարաւոր դարձրած պետական, քաղաքական, ռազմական այրն է «եւ վե՛րջ», նա պնդում է` «Հայաստանը պէտք է ունենար Ա. հանրապետութեան հիմնադիր Արամ Մանուկեանի արձանը»: Սակայն` ոչ Հանրապետութեան հրապարակում, ահա թէ ինչո՛ւ. «Անձնապէս ոչ մի կերպ չէի ուզենայ, որ այն լինէր Լենինի տեղում, բայց դա չէ կարեւորը: Դեռ երկար ժամանակ կայ, կարծում եմ, անցնելու, որպէսզի այդ պղծուած տարածքը դարձի գայ ու պատահական չէ, որ միայն մաքուր, կանաչ խոտը` բնութեան հրաշքը, կարող է դառնալ այդ դարձի գրաւականը»:
Եթէ նոյնիսկ նա անկեղծ է (ինչո՞ւ եմ կասկածում անկեղծութեանը, քանի որ ամբողջ գրութեան մէջ զուգահեռ խորհրդային ճարտարապետութեան գովքն է անում), ապա պէտք է ենթադրել, որ խորհրդայնատեացութիւնը կրօնի է վերածուել, որի համար պիղծ թապու է շփումը որեւէ խորհրդային յիշողութեան հետ, ինչպէս գողականը` «գեառլախ»-ի հետ, ինչպէս հինդուն է պղծուած իրեն զգում, երբ ոտքը դիպչում է անձեռնմխելի կաստայի մարդու ոտնահետքին:
Ուրեմն, չհամոզեց:
Իսկ ինչո՞ւ են դէմ:
Հայ մտաւորականներն ու քաղաքացիական հասարակութիւնը հրապարակում Արամի արձանը դնելուն դէմ են այնպիսի մի պատճառով, որը չեն կարող խոստովանել, չեն կարող նաեւ նրա համար, որ այն թաքնուած է նրանց անգիտակցականի անկիւնում:
Հանրապետութեան հրապարակը կառուցուել է որպէս աշխարհի ամենահզօր պետութեան խորհրդանիշ, շրջանի կենտրոնում տեղադրուած հսկայ Լենինի արձանն էլ թելադրում էր նաեւ հրապարակի անունը` Լենինի հրապարակ: Այդտեղ ում արձանն էլ դրուի, հրապարակին թելադրելու է իր անունը, հրապարակը Նրանն է դառնալու: Հայ մտաւորականները չեն կարողանում պատկերացնել, որ մի տեղ, որը նախատեսուած է կոթողային յուշարձանի համար, ուր եղել է աշխարհացունց յեղափոխութեան առաջնորդի արձանը, կարող է դրուել մի փոքրիկ` 12 հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածքում (այսքան էր Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան տարածքը հռչակման պահին) թշուառ, Ցեղասպանութիւնից մազապուրծ եղած բնակչութեանը փրկող գործչի արձանը: Նրանք ծաւալների հարց ունեն չլուծուած, մի տեսակ չեն կարողանում սազացնել Արամին Լենինի տեղում:
Գլխաւոր լուսանկարում` Արամ Մանուկեանի արձանը կազմաքանդման սպասելիս`մոմլաթով թաքցուած /© Ռաֆայէլ Իշխանեան
«Հետք»
