Ռ. Հ.

Օրերը երկարիլ սկսան:

Այս նախադասութեամբ է, որ կ՛ողջունենք այն առաջին ազդանշանը, որ մեզի կը յուշէ, թէ գարունը մօտեցաւ, եւ իրիկունները աւելի ուշ մթննալ սկսան: Բայց հիմնովին սխալ նախադասութիւն է այդ: Օրերը երկարիլ չեն սկսիր: Օրերը միշտ նոյն տեւողութիւնը ունին, օրերը ամառ թէ ձմեռ, միշտ նոյն` քսանչորս ժամերէն կը բաղկանան: Այլ խօսքով, օրերը չե՛ն, որ երկարիլ սկսան: Լո՛յսն է, որ աւելի երկար մնալ սկսաւ: Օրուան տեւողութիւնը նոյնն է միշտ, բայց օրուան լուսաւոր մասն է, որ երկարիլ սկսաւ հիմա: Աւելի ճիշդ խօսած պիտի ըլլայինք, եթէ ըսէինք.

– Օրերուն լուսաւոր մասը երկարիլ սկսաւ: Բայց ասիկա աղուոր չէ. ընդունուած ձեւ չէ, բանաստեղծական ալ չէ: Միւսն է, որ աղուոր է:

– Օրերը երկարիլ սկսան:

Հրաշալի՛:

Բայց այս կերպով ընդգծած եղանք նաեւ, որ այս նախադասութեան մէջ մենք օրը նոյնացուցած ենք լոյսին հետ: Օրը լոյս կը նշանակէ ուղղակի: Օրերը երկարեցան ըսել` կը նշանակէ ըսել` լոյսի շրջանը երկարեցաւ: Ժողովուրդին իմաստութիւնը կարծես հասկցած, շատ լաւ հասկցած է, որ մեր կողմէ օր կոչուածը օրուան լուսաւոր մասն է` ըստ էութեան, իսկ օրուան մութ մասը, այսինքն գիշերային մասը այլեւս կարծես օր չէ, ուրիշ բան մըն է, ուղղակի գիշեր է:

Ինչպէ՛ս չսիրենք լոյսը, ինչպէ՛ս չպաշտենք զայն:

Լոյսը Մայր Բնութեան ամէնէն հրաշալի նուէրներէն մէկն է մեզի` մարդուս ու երկրագունդին վրայ ապրող բոլոր էակներուն: Լոյսը հրաշալի է նախ անով, որ կենդանութեան ու արթնութեան մեր շրջանը կը խորհրդանշէ աշխուժութեան, լիիրաւ ապրումի մեր շրջանը, մինչ մութը կը խորհրդանշէ մեր քնանալու, օրը այլեւս ամբողջապէս չապրելու մեր շրջանը: Լոյսը տակաւին մերկացում է, երեւում ու տեսանելիութիւն է, մինչ խաւարը ծածկուիլ է, անտեսանելի դառնալ, սեւի մը մէջ կորսուիլ ու հալիլ է: Լոյսը կարծես կենսունակութեան մեր շրջանն է, մինչ մութը մեր յոգնութեան ու լճացումի շրջանն է:

Իսկապէս Մայր Բնութեան հրաշալի նուէրն է լոյսը, հրաշալի, յորդահոս, գունագեղ, մանաւանդ` բոլորին ձրիօրէն տրամադրելի: Բնաւ կը մտածե՞նք, թէ գիշերուան ժամերու լոյսը ձրի չէ մեզի համար, դրամ ու ծախս կը նշանակէ: Մոմը ձրի չէ, քարիւղը ձրի չէ, լապտերը ու ելեկտրական լոյսը ձրի չեն, բոլորին համար գումար կը վճարենք, մինչ Մայր Բնութեան լոյսը ձրի է: Մայր Բնութիւնը ո՛չ մէկ հաշուեցուցակ պիտի ղրկէ մեզի իր ամէնօրեայ լոյսին համար: Միայն երբեմն մեզ պիտի ղրկէ անկէ, որպէսզի կարծես մեզի յիշեցնէ այդ լոյսին նիւթական ու բարոյական արժէքը:

Ամէն անգամ, որ ամպամած օդով օդանաւ կը նստիմ ու ճամբորդութեան կը պատրաստուիմ, գիտեմ, որ ամպերուն մէջէն բարձրանալէ վերջ լոյսը պիտի գտնենք: Ի՜նչ անհամբերութեամբ կը սպասեմ այդ վայրկեանին: Օդանաւը թռիչք կ՛առնէ ու անմիջապէս կը մտնէ ամպերու մէջ: Կը նայիմ պատուհանէն ու ոչինչ կը տեսնեմ, եթէ ոչ` ճերմակ մշուշ մը, ճերմակ վարագոյր մը: Չեմ յուսահատիր ու կը սպասեմ: Քանի մը վայրկեան եւս կ՛անցնի: Ու յանկարծ ամբողջ օդանաւը կը լուսաւորուի, կարծես լոյսի ռումբ մը պայթած ըլլար ներսը: Արեւուն ճառագայթներն են, որ կը մտնեն պատուհաններէն ներս ու մեզի կ՛ըսեն. «Մենք հոս էինք»:

Հոն էին, այո՛, ամպերէն վեր, ամպերուն ետին: Կ՛ուրախանամ ու կը մտածեմ վարը մնացած այն մարդոց մասին, որոնք հիմա չեն տեսներ արեւոտ սա այն լոյսը, որուն մէջէն կը թռինք մենք:

Հրաշալի նուէր, հրաշալի ու անսպառ: Աստուա՛ծ իմ, մենք գիտենք, որ երկրագունդին վրայ օր մը հանքածուխը կրնայ սպառիլ, կազը կրնայ սպառիլ, փայտը կրնայ սպառիլ, բոլոր ուժանիւթերը օր մը կրնան սպառիլ, բայց գիտենք, կը զգանք, որ լոյսը երբեք պիտի չսպառի: Լոյսը, արեւուն լոյսը, մարդուս մտքին համար հասկնալի յաւերժութեան մը ընթացքին բնաւ պիտի չսպառի: Կրնանք սարսափիլ ու շշմիլ, եթէ մտածենք, թէ ինչպիսի՛ ուժ մըն է, որ ստեղծած ըլլալու է այդ անսպառ լոյսը, լոյս մը, որ կու գայ անյիշելի շրջաններէ ու կ՛երթայ դէմի աներեւակայելի շրջաններ: Կ՛երթայ միշտ նոյն թափով, նոյն պայծառութեամբ, նոյն տեսանելիութեամբ:

Եւ այն ատեն դարձեալ կը հասկնանք, որ սխալ նախադասութիւն կը գործածենք, երբ կ՛ըսենք, որ «լոյսը կը ծագի» ամէն առաւօտ: Լոյսը չի ծագիր, որովհետեւ լոյսը արդէն կար, որովհետեւ լոյսը արդէն չէր մարած երէկ գիշեր, երբ մութը իջնել սկսաւ: Լոյսը պարզապէս ուրիշ տեղ գացած էր: Մենք երբեմն մութին մէջ կը մնանք, բայց լոյսը միշտ տեղ մը կը լուսաւորէ: Երկրագունդը երբեք ու երբեք ամբողջական մութի մէջ չի թաղուիր: Երկրագունդին մէկ մասը միշտ լուսաւոր է:

Առաջին անգամ, երբ օդանաւով կը վերադառնայի Ամերիկայէն, զարմանքով տեսայ, որ այդ օր օդանաւին մէջ գիշերը հազիւ թէ երկու կամ երեք ժամ տեւեց: Թերեւս` քիչ մը աւելի: Բայց` շատ կարճ: Ճամբայ ելանք լոյսի մէջ, յետոյ դուրսը մթնեց, ճամբորդեցինք գիշերուան մէջ, բայց յանկարծ տեսայ, որ դարձեալ լուսաւորուեցաւ: Որովհետեւ մենք կարծես քալած էինք ո՛չ թէ խաւարին հետ, այլ` լոյսին հետ: Եւ այն ատեն կէս լուրջ-կէս կատակ մտածած էի, որ մարդ, եթէ ուզէ, օդանաւով մը այնպէս մը կը ճամբորդէ, որ կեանքին մէջ գիշեր չի տեսներ, որովհետեւ երկրագունդին վրայ միշտ կայ իր ցերեկը ապրող լուսաւոր տեղ մը: Կը բաւէ, որ մէկ լուսաւոր տեղէն երթաս միւս լուսաւոր տեղը:

Բաց նամակ` Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարութեան, ՀՀ եւ սփիւռքի հասարակական, քաղաքական բոլոր կազմակերպութիւններուն։

Տիկնա՛յք եւ պարոնա՛յք, այս տարի կը լրանայ Երեւանի հիմնադրման 2800-ամեակը եւ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ստեղծման 100-ամեակը: Այդ իրադարձութիւններուն մասին յաճախ կը խօսուի, սակայն, հազուադէպ բացառութեամբ, ոչ մէկ խօսք կ՛ըսուի, որ այս տարի կը լրանայ նաեւ Հայոց ձորի ճակատամարտի 4510-ամեակը: Յայտնի է, որ այդ ճակատամարտին ՆՔ 2492 թուին նաւասարդի 1-ին (օգոստոս 11/23) Հայկ նահապետը փայլուն եւ վճռական յաղթանակ տարած է Բէլի (Նեբրովթի, Մեսիլիմի) դէմ եւ հնարաւորութիւն ունեցած է կարգաւորելու իր երկրի պետական եւ քաղաքական վիճակը: Փաստօրէն, հիմնադրեր է հայկական պետականութիւնը: Մի՞թէ զարմանալի չէ, որ խօսելով Երեւանի հիմնադրման եւ Ա. Հանրապետութեան ստեղծման տարեդարձներուն մասին, լռութեան կը մատնուի այնպիսի դարակազմիկ իրադարձութիւն, ինչպիսին է հայկական պետականութեան հիմնադրումը, որ մեծ նշանակութիւն ունի ոչ միայն հայ ժողովուրդի, այլեւ համաշխարհային պատմութեան համար:

Հայոց ձորի ճակատամարտին մասին հայ եւ օտարազգի պատմագիրներու տեղեկութիւնները խորհրդային ժամանակաշրջանին առասպել կը նկատուէին, կամ, լաւագոյն պարագային, կը համարուէին Ուրարտուի եւ ասուրա-բաբելական թագաւորութիւններու միջեւ պատերազմներու, հայ ժողովուրդի կազմաւորման գործընթացի արձագանգներ, իսկ հայկական պետութեան պատմութիւնը կը սկսէր Ուրարտուի անկումէն ետք:

Այս վերջին միտքը մեծ հաճոյք կը պատճառէ Անդրկովկասի արեւելքի մասը ծուարած թուրքերուն, որոնք առիթ չեն փախցներ նշելու, որ հայերը իրենց պատմութիւնը կը սկսին ՆՔ 6-րդ դարէն:

Մինչդեռ արդէն իսկ խորհրդային ժամանակաշրջանին եւ, այնուհետեւ, անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան շրջանին կասկածելի գաղափարախօսութիւններէն զերծ, սթափ մտածող գիտնականները ապացուցեցին, որ Հայաստանի պատմութիւնը չի սկսիր Ուրարտուի անկումէն ետք, այլ` շատ աւելի կանուխ ժամանակաշրջանի, եւ որ` Ուրարտու անուանումը Հայաստանի անուանումներէն մէկն է:

Հայոց ձորի ճակատամարտի տարեթիւին մասին կան տարբեր կարծիքներ. զայն կը տեղադրեն ՆՔ 3500 թուականին, ՆՔ 2650 թուականին, ՆՔ 2107 թուին եւ այլն, սակայն շատ ուսումնասիրողներ ապացուցած են, որ Հայոց ձորի ճակատամարտը տեղի ունեցած է ՆՔ 2492 թուին: Այդ ճակատամարտը փաստեց, որ ՆՔ 28-րդ դարուն արդէն իսկ սկսած է հայ ժողովուրդի կազմաւորման գործընթացի աւարտը եւ ապացոյց էր հայ ժողովրդի համախմբուածութեան, որուն միշտ կ’ակնարկուի որպէս Հայաստանին սպառնացող վտանգներու ժամանակ:

Արդ, ի՞նչը կը խանգարէ ընդունելու այդ թուականը` իբրեւ հայոց պետականութեան հիմնադրման թուական եւ նշելու զայն այս տարի: Օտարներու կարծի՞քը: Ինչո՞ւ պիտի օտարները որոշեն հայոց պատմութեան սկզբնաւորման ժամանակը եւ, ընդհանրապէս, հայոց պատմութիւնը:

Հայ ժողովուրդն է իր պատմութիւնը կերտողը, եւ հայ ժողովուրդը ինքը պիտի գնահատէ իր պատմութեան կարեւորագույն իրադարձութիւնները: Հայ ժողովուրդը պատահաբար չէ, որ կը կոչուի Հայկի անունով, եւ իր երկիրը պատահաբար չէ, որ անուանուած է Հայաստան, Հայք, այլ գիտակցեր է Հայոց ձորի ճակատամարտին նշանակութիւնը եւ Հայկ նահապետին դերը:

Կը պատկերացնէ՞ք, թէ ի՛նչ կ’ընէին հին պատմութիւն չունեցող եւ տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդներու պատմութիւնը իւրացնելու եւ կեղծելու միջոցով պատմութիւն ստեղծող որոշ հարեւաններ, եթէ ունենային նման հնարաւորութիւն, ինչպիսին ունին հայերը: Անոնք տիեզերքով մէկ կը շեփորահարէին այդ պարագան:

Իսկ հայերը, ունենալով իրական պատմութիւն, որ արտայայտուած է հայ եւ օտարազգի բազմաթիւ գրաւոր սկզբնաղբիւրներու մէջ եւ նիւթական մշակոյթի յուշարձաններով, պէտք է յարգեն իրենց պատմութիւնն ու նշեն կարեւոր իրադարձութիւնները:

Տիկնա՛յք եւ պարոնա՛յք, կոչ կ’ընեմ եւ համոզուած եմ, որ բոլոր հայերը այդ կը ցանկան, որ 2018 թուականի օգոստոս 23-ին Հայաստանի Հանրապետութեան 4-րդ նախագահը շնորհաւորէ հայ ժողովուրդը` հայկական պետականութեան հիմնադրման 4510-ամեակին առթիւ:

Այս մէկը հրաշալի առիթ է ոչ միայն բարձրացնելու հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան հեղինակութիւնը ամբողջ աշխարհի տարածքին, այլ նաեւ յարգանքի տուրք կ’ըլլայ ՆՔ 2492 թուականէն մինչեւ այսօր Հայաստանի ազատութեան ու անկախութեան համար զոհուած մարտիկներու, Մեծ եղեռնի անմեղ զոհերու յիշատակին:

«…Կը կարծեմ, որ խելացի մարդոցմէ ոչ ոք կը հակադրուի…»:

(Մովսես Խորենացի, «Պատմութիւն հայոց», Ա, Զ.):

Յարգանքով`
ՍԵԴՐԱԿ ԿՐԿԵԱՇԱՐԵԱՆ
Հայկական հանրագիտարանի
աւագ գիտական խմբագիր (1972-1992)

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Ազրպէյճանի կառավարութիւնը ամէն տարի մեծ գումարներ կը ծախսէ աշխարհին համոզելու համար, որ ազրպէյճանցիները հանդուրժող մարդիկ են, որոնք կը յարգեն իրենց երկրին մէջ ապրող բոլոր փոքրամասնութիւններուն իրաւունքները:

Անկախ անկէ, թէ Ազրպէյճանի լոպիիստները Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգներու մէջ որքա՛ն կեղծ միջկրօնական հանդիպումներ կը կազմակերպեն քրիստոնեայ եւ հրեայ ղեկավարները կաշառելու միջոցով, սակայն անկարելի է ծածկել ճշմարտութիւնը ազրպէյճանական անհանդուրժողականութեան մասին:

Ազրպէյճանի 10 միլիոն բնակչութեան 96 տոկոսը մահմետականներ են, որոնց մօտաւորապէս 65 տոկոսը շիա է, իսկ 35 տոկոսը` սիւննի: Պաքուի մէջ կ՛ապրին 15-20 հազար հրեաներ, մինչդեռ հոն հազիւ թէ հայ մնացած ըլլայ` արցախեան պատերազմի ժամանակ հայերու դէմ գործադրուած կոտորածէն եւ տեղահանութենէն ետք:

Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարարութեան` ամբողջ աշխարհի մէջ  միջազգային կրօնական ազատութիւններու մասին վերջին (2017) ամէնամեայ զեկոյցին մէջ կը նշուի, որ Ազրպէյճան խտրականութիւն կը բանեցնէ կրօնական որոշ խումբերու միջեւ, թէեւ երկրին օրէնքները կ՛արգիլեն կառավարութեան` միջամտելու անոնց  գործունէութեան:

Ազրպէյճանի օրէնսդրութեան մէջ նշուած է, որ` «Կառավարութիւնը կրնայ լուծարել կրօնական կազմակերպութիւնները, եթէ անոնք կը յառաջացնեն ցեղային, ազգային, կրօնական կամ ընկերային թշնամանք. հաւատափոխութիւն այնպիսի ձեւով, որ «կը նուաստացնէ մարդու արժանապատուութիւնը» եւ կը խանգարէ աշխարհիկ կրթութիւնը…»: Պետական քարտուղարութիւնը կը հաղորդէ, որ` «Տեղական իրաւապաշտպան կազմակերպութիւնները եւ ուրիշները յայտարարած են, որ կառավարութիւնը կը շարունակէ ֆիզիքական բռնութիւն կիրարկել կրօնական գործիչներու դէմ, նոյնիսկ` ձերբակալել եւ բանտարկել զանոնք: Ըստ որոշ տեղեկութիւններու, տարեվերջին բանտարկուածներու ընդհանուր թիւը եղած է 80 հոգի… Յունուարին եւ դեկտեմբերին դատարանները «Մահմետական միասնութիւն շարժման» առաջնորդները եւ Նարտարանի մէջ, 2015-ին, ոստիկանութեան գործողութեամբ ձերբակալուած միւսները դատապարտած են երկարաժամկէտ բանտարկութեան` բազմաթիւ գործիչներու կողմէ կեղծուած նկատուող մեղադրանքներով, որոնց շարքին` կրօնական ատելութեամբ եւ ահաբեկչութեամբ: Յուլիսին իշխանութիւնները աստուածաբան մը դատապարտած են երեք տարուան բանտարկութեան` արտերկրի մէջ իսլամութիւն ուսումնասիրելէ ետք կրօնական արարողութիւններ իրականացնելուն համար: Իշխանութիւնները ձերբակալած, տուգանքի ենթարկած կամ զգուշացուցած են բազմաթիւ մարդիկ` կրօնական չարտօնուած հաւաքներ կազմակերպելու մեղադրանքով: Ըստ կրօնական խումբերու, կառավարութիւնը կը շարունակէ մերժել կամ յետաձգել արձանագրութիւնը փոքրամասնութիւններու կրօնական խումբերու, որոնք կը նկատուին «ոչ աւանդական»` խանգարելով անոնց կրօնական արարողութիւնները եւ տուգանքի ենթարկելով մասնակիցները: Անցեալին արձանագրուած խումբերը, որոնք կառավարութեան պահանջով դարձեալ արձանագրուած են, կը շարունակեն խնդիրներ ունենալ այդ հարցով: Իշխանութիւնները թոյլատրած են որոշ խումբերու` ազատօրէն աշխատիլ, սակայն ուրիշներ կը նշեն դժուարութիւններ` իրենց կրօնը դաւանելու փորձերուն մէջ»:

Ասկէ անկախ, ըստ արտաքին գործոց նախարարութեան, «Կրօնական տեղացի մասնագէտները հաղորդած են, որ կառավարութիւնը կը շարունակէ փակել մզկիթները` զանոնք վերանորոգելու պատրուակով, սակայն կ՛ըսեն, որ իրական պատճառը այն է, որ կառավարութիւնը մտահոգ է, որ մզկիթները կը ծառայեն իբրեւ ծայրայեղական տեսակէտներու տարածման վայրեր: Կառավարութիւնը շարունակած է վերահսկել կրօնական նիւթերու ներկրումը, տարածումը եւ վաճառքը: Դատարանները տուգանքի  ենթարկած են բազմաթիւ անձեր` կրօնական նիւթերու անթոյլատրելի վաճառքի կամ տարածման յանցանքով, թէեւ որոշ անձեր բողոքի միջոցով ջնջել տուած են իրենց տուգանքները: Կառավարութիւնը հովանաւորած է երկրին մէջ տեղի ունեցող դասընթացքները` կրօնական հանդուրժողականութեան նպաստելու նպատակով եւ պայքարած է կրօնական ծայրայեղականութիւն համարուող երեւոյթներու դէմ»:

Արտաքին գործոց նախարարութիւնը նաեւ տեղեկացուցած է, որ` «Կրօնական գրականութեան ապօրինի արտադրութեան, բաշխման կամ ներկրման պատիժը կրնայ ընդգրկել տուգանք` 2900-էն մինչեւ 4100 տոլար կամ մինչեւ երկու տարուան ազատազրկում` առաջին յանցանքի, եւ 4100-5300 տոլար տուգանք կամ երկուքէն հինգ տարի ազատազրկում` հետագայ յանցանքներու համար»:

Հակառակ այն հանգամանքին, որ Ազրպէյճանի սահմանադրութիւնը «որոշ դէպքերու պարագային թոյլ կու տայ այլընտրանքային ծառայութիւն», երբ զինուորական ծառայութիւնը կը հակասէ անհատական հաւատքին, սակայն չկայ այլընտրանքային ծառայութիւն թոյլատրող օրէնսդրութիւն, նաեւ` կրօնական հիմքերով, եւ ուրեմն զինուորական ծառայութենէ հրաժարողը կը պատժուի բանտարկութեամբ, քրէական օրէնսգիրքով մինչեւ երկու տարի ժամկէտով կամ զինուորական պարտադիր ծառայութեամբ», կ՛ըսուի արտաքին գործոց նախարարութեան հաղորդագրութեան մէջ:

«Սեպտեմբեր 30-ին իշխանութիւնները ձերբակալած են 30 տղամարդ, որոնք խախտելով տեղական հրամանագիրը` ոտքով յառաջացած են դէպի Գեանջայի (Գանձակ, Ա.) «Իմամզատէ» մզկիթը` նշելու աշուրան: Ոստիկանութիւնը քրէական գործ յարուցած է չորս անձերու նկատմամբ` անօրէնութիւններ գործելու եւ ոստիկանութեան դիմադրելու յանցանքով եւ` զանոնք նախնական կալանքի տակ պահած: Մարդու իրաւունքներու պաշտպանները յայտնած էին, որ ոստիկանութիւնը դաժանօրէն ծեծած է կալանաւորներէն շատերը», հաղորդած է արտաքին գործոց նախարարութիւնը:

Զեկոյցներ կային նաեւ ազրպէյճանական իշխանութիւններու անօրինական եւ տարօրինակ գործողութիւններուն մասին` ընդդէմ ընդդիմադիր խումբերու եւ անհատներու, որոնք կ՛ընկալուին իբրեւ արմատական մահմետականներ: Օրինակ, 2017-ի մայիս 31-ին «Շեքիի վերաքննիչ դատարանը ուժի մէջ պահած է սիւննի մահմետական Շահին Ահմետովի 880 տոլար տուգանքը` «ապօրինի» կրօնական հաւաք կազմակերպելուն համար: Ոստիկանութիւնը զայն ձերբակալած է աստուածաբան Սայիտ Նուրսիի գործերէն երեք ընկերներու համար բարձրաձայն կարդալու պահուն` ապրիլ 18-ի դաշտագնացութեան ժամանակ», հաղորդած է արտաքին գործոց նախարարութիւնը:

Վերջապէս, «Կրօնական տեղացի մասնագէտները հաղորդած են, որ կառավարութիւնը կը շարունակէ փակել մզկիթները` զանոնք վերանորոգելու կամ վերականգնելու պատրուակով. անոնք կ՛ըսեն, որ կառավարութեան իրական շարժառիթը կրօնական ծայրայեղականութեան ընկալման հակազդելն է: Փակուէլէ ետք, մզկիթները կը շարունակեն փակ մնալ: Օրինակ, հին Պաքուի Աշուրպէյ մզկիթը, սալաֆիներու կողմէ պաշտամունքի սիրուած վայր դառնալէ ետք, իշխանութիւնները յայտարարեցին, որ անիկա վերանորոգման կարիք ունի եւ փակեցին զայն 2016 յուլիսին»: Մինչեւ 2017-ի աւարտը մզկիթը տակաւին փակ էր` ըստ արտաքին գործոց նախարարութեան:

Ի վերջոյ կը պարզուի, որ անդադար իբրեւ «հանդուրժողական» ծանուցուող Ազրպէյճանը այդքան ալ «հանդուրժողական» չէ: Անոր «մեղմ» օրէնքները կը մնան միայն թուղթի վրայ` անտեսուելով ոստիկանութեան եւ դատաւորներու կողմէ:

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Բ.- Կատարողական

Ընդհանուր գիծեր.- Անհեթեթ թատրոնին կերպարները ընդհանրապէս զուրկ կ՛ըլլան անհատականութենէ: Թատրերգութեան մէջ տեղի ունեցող որեւէ զարգացում կ՛ընթանայ դէպի հոգեկան քայքայում եւ տիպարի անկում: Ներկայ թատրերգութիւնը բացառութիւն չէ (1, 2): Անհեթեթը կը խորշի բազմամարդ տեսարաններէ: Այս իմաստով, բնագիրին մէջ նշուած տասնեակ մը մարդ-խամաճիկ դերակատարներու փոխարինումը փայտէ տիկնիկներով` համահունչ է անհեթեթի բեմական աւանդին: Բեմադրիչը շատ աւելի զտարիւն ապսիւրտիսթ է, քան` հեղինակը:

Այսպէս կոչուած` «չորրորդ պատը» ելոյթի ընթացքին տեսանելի՛ էր կարգ մը դերակատարներու համար, բայց ոչ տեսանելի` ուրիշներու: Հարցը կը ծագի նոյնինքն բնագիրէն: Նախաբանին մէջ, երբ վարագոյրը փակ է, խամաճիկ մարդիկ  կը շրջին հանդիսականներու միջեւ: Բայց մայր թատրերգութեան երկխօսութիւնը միանշանակ ուղղուածութիւն չունի, ինքնաներդաշնակ (consistent) չէ: Այս կու գայ աւելնալու գաղափարական աններդաշնակութեան:

Կերպարներ եւ խաղարկութիւն.– «Ճղճիմ մարդը» (Էթիէն Սէօքիւնեան), որ թատրերգութեան միակ իսկական ընդդիմադիրն էր, ունեցաւ ասուպային ելոյթ: Կարելի էր ձեւով մը անոր ներկայութիւնը դարձնել աւելի ցցուն:

Տիտին կին «շեֆ» մըն է, որ կը գտնուի իշխանութեան գործադիր մարմինի գագաթին: Շեֆը կը դժուարանայ իր կամքը պարտադրել անոր: Հայրիշխանութեան շրջանին այդ աներեւակայելի էր: Նման կնա-մեծարա-մխիթարական առասպելներ երեւան եկան Վերածնունդէն ետք: Տիտին ելոյթի միակ burlesque տարրն էր: Մանաւանդ` այն տեսարանին մէջ, ուր սեռային հետաքրքրութիւն կը ցուցաբերէ Արա Գեղեցիկի… ներողութիւն, Աննիպալի նկատմամբ: Դժուար է ջրել այն մեղադրանքը, որ կինը փոխարինուած է ամրակազմ, մօրուսաւոր երիտասարդով մը` ծիծաղ կորզելու համար: Ինչո6ւ իր կարգին Շեֆը չէր փոխարինուած աղջնակով մը: Նժդեհ Մկրտիչեանը գրագէտ, այլեւս փորձառու դերակատար է, լաւապէս կատարեց այն, ինչ որ թելադրուած էր իրեն: Հարկ է սակայն, որ փորձէ ձերբազատիլ իր դէմքին վրայ ամրագրուած քմծիծաղէն:

Եւա, ինչպէս անունը կը թելադրէ, կարծրատիպ մըն է: Կերպարին անդրադարձած են բազմաթիւ ակնարկներ (3, 4, 5): Արփի Սողոմոնեանը բարեձեւ եւ փորձառու դերասանուհի է, ակնյայտ նուիրումով կատարեց իր դերը: Շա՛տ բարի: Այսուհանդերձ, դուրսէն դիտած, կը թուի, որ անկարելի չէր դերը վստահիլ տեղական դերակատարուհիի մը: Այդ առիթ պիտի տար զարգացնելու գաղութին ուժերը, մանաւանդ որ թատերախումբը ելոյթ պիտի ունենար նաեւ մայրաքաղաք Երեւանի եւ դժուարահաճ Գիւմրիի մէջ:

Ինչպէս վերը նշած եմ, Ծերունին թատրերգութեան ամէնէն հարցայարոյց, պատմական հիմնաւորում ի սպառ չունեցող կերպարն է: Կերպար մը, որուն գլխովին հակադրուած եմ: Այսուհանդերձ, Զաւէն Պաաքլինի ժխտական այդ կերպարը մարմնաւորեց ոչ միայն համոզիչ, այլեւ համակրելի կերպով: Երեւակայեցի միջնադարեան գիտնական մը, ինչպէս` Օմար Խայեամ, որ պարտադրուած է ծառայելու էմիրին: Իր հմտութիւնները ի գործ դնել` հաստատելու համար բռնակալի իշխանութիւնը: Ծերունին «շինած» է գահը, ծառայած` ինը էմիրներու: Ունի մարդկային թուլութիւններ եւ երազներ, բանաստեղծ մըն է: Ծերունին յոգնած է, դադրած, կ՛անճրկի եւ կը կործանի, ինչպէս անկ է անհեթեթ թատրոնի մէջ: Շա՛տ բարի:

Շեֆը առաջին կարգի կարծրատիպ մըն է: Այս տիպարին շուրջ եւս կան բազմաթիւ ակնարկներ: Կատարումի առումով, պարզունակ է, որովհետեւ, ի տարբերութիւն Ծերունիի կամ Աննիպալի, անոր էութեան մէջ չկայ երկբայութիւն եւ հակասութիւն: Շեֆը արագ կը փլի զերթ խաւաքարտէ վագր (որ կը թուի նկարուած ըլլալ իր ճակտին վրայ): Կը փոխարինուի «ընդդիմադիր» մրցակից շեֆով մը: Այդ է կարգը անտառի: Ժան Պեքերեճեանը նուիրեալ դերակատար մըն է: Ուրախալի է տեսնել, որ բեմի վրայ կ՛աճի` արհեստավարժութեան առումով: Թերեւս ակամայ խաղաց «Պրեխթեան» ոճով: Հարկ էր խաղալ համահունչ` տուեալ  ելոյթի ընդհանուր դիրքորոշումին:

Այդտեղ կային նաեւ անհասկնալի շարժումներ: Ինչո՞ւ, օրինակ, Շեֆը արագ ձերբազատեցաւ իշխանութեան խորհրդանիշ «խոյր»-էն եւ «ծիրանի»-էն:

Աննիպալ Արիստոտել Արծրունիին «միւս ես»-ն էր (alter ego): Կը ներկայացնէր յոյսը: Ըստ թատերախումբի մեկնաբանութեան, այն ճարճատող ջահն էր, որ պիտի բոցավառէր, «խելագարեցնէր» ամբոխները: Աննիպալ արկածախնդիր, կենսունակ, արտ-ուղղուած (extrovert) անձնաւորութիւն է: Խաչիկ Տեմիրճեանը, սակայն, կը թուի ըլլալ ներամփոփ, ներուղղուած (introvert) անձ: Աւելի Արիստոտել է, քան` Աննիպալ: Նախապէս նշած եմ, որ անոր խաղարկութիւնը նուազագոյնպաշտ է: Այդ հարց չէ շարժապատկերի մէջ, ուր քամերան կրնայ մօտենալ դերասանին (close up): Յիշենք, որ Ռ. Ժպարայի «Զրադաշտ»-ին մէջ շատ յաջող մարմնաւորեց հալածախտով տառապող անձը: Աննիպալի տիպարին համար անձնապէս պիտի առաջարկէի, օրինակ… նոյնինքն բեմադրիչը:

«Կոնտոլեզիա»-ի ամէնէն թատերական կերպարը հետախոյզ Էտին է: Միակ կերպարը, որ կ՛ունենայ դրական զարգացում: Այս իմաստով, «հեթեթային» է… այսինքն ան-անհեթեթային: Էտի արդէն իսկ հանգստեան կոչուելու տարիք ունեցող (65) ճղճիմ պաշտօնակատար մըն է, չինովնիկ մը: Ամբողջ կեանքը անցուցած Է հլու եւ աւելի քան պարտաճանաչ: Առաջին արարի վերջաւորութեան կը նկատէ «բանը» եւ պահ մը կ՛արտորայ: Բնագիրը կը նշէ, թէ «բանը» օդին մէջ է, իսկ ելոյթը զայն նետած էր յատակին, այսինքն` մէկ կողմ նետուած, «անտեսուած բան»: Այդ թերեւս աւելի յարիր էր թատրերգութեան ասքին:

Էտի կը մտնէ ձկնորսի կերպարին մէջ… (վայրկեան մը… ձկնո՞րս, բայց չէ՞ որ Կոնտոլեզիայի մէջ չկայ ջուր, չկան ձուկեր… չէ՞ որ առաքեալները… ) եւ վկայ կը դառնայ Աննիպալի խաչելութեան… պիտի ըսէի` սպանութեան: Կը զեկուցէ տխուր… եւ ահա կը տեսնէ եւ շօշափէ նոյն այդ «բանն անիմանալի»: Մէկ կողմ կը շպրտէ հետախոյզի վերարկուն եւ կը յայտնուի առաքեալի սպիտակ պարեգօտով, որ երեւի միշտ կը կրէր իր մորթին վրայ: Կը դիմէ հանդիսատեսին (չորրորդ պատը վերացած է)` «Առէ՛ք, հաղորդուեցէ՛ք»:  Մեսիան կը սպաննուի, պատգամը յանձն կ՛առնէ առաքեալը: Հրայր Գալեմքերեանը, ըստ իս, տուաւ ցարդ իր ամէնէն համոզիչ խաղարկութիւնը: Պէտք չէ մոռնալ նաեւ իր մնջախաղային միջնարարները: Բարի՛:

Այստեղ կը ծագի մեկնաբանական հարց: Արծրունիի բնագիրին մէջ Էտի կը վերադառնայ ձկնորսի տարազով: Այդ կը թելադրէ, որ հոգեփոխութիւնը կատարուած է խաչելութեան ընթացքին: Ելոյթի մէջ, սակայն, Էտի կ՛ազատագրուի, երբ վերացած է իշխանութեան մեքենան: Անհետացած է Շեֆը, Ծերունին եւ Տիտին զգայազուրկ են, թերեւս` անշնչացած: Կը շպրտէ տարազը, երբ վերացած են կաշկանդումները: Ելոյթին մեկնաբանութիւնը հոգեբանական է, իսկ բնագիրինը`  հոգեւոր: Ըստ իս, երկրորդը աւելի յարիր է Արծրունիի ասքին. ի դէպ, կը յիշեցնէ Ստեփանոս Նախավկան, որուն հոգեփոխութիւնը տեղի ունեցած է խաչելութեան ընթացքին, եւ որ քարոզած է «բանը»` ի հեճուկս ռաբբունական արիւնարբու վերնախաւին:

Մեկնաբանական.- Այստեղ հիմնական հարցադրումը հետեւեալն է. պատմութեան հոլովոյթը ուղղութիւն ունի՞, թէ՞ ոչ: Կարելի՞ է տեսնել «սլաք»: 19-րդ դարուն ձեւաւորուած գաղափարաբանութիւնները, յատկապէս` յեղափոխական գաղափարաբանութիւնները, ի հարկէ կը հաւատային վերընթաց զարգացման: Այլապէս յեղափոխական գործընթացը անիմաստ պիտի ըլլար: Ներկայիս կան այլ դպրոցներ, որոնց չեմ ուզեր անդրադառնալ:

Այն դրոյթը, որ 21-րդ դարու մարդը փողկապ կապած կապիկ մըն է, ոչ միայն սխալ է, այլեւ` հակայեղափոխական եւ, հետեւաբար, վնասարար: Սխալ է, որովհետեւ կ՛առաջադրէ «մարդկային բնութիւն» մը, որ կազմուած է  քանի մը միանշանակ վերացական իմաստազրկուած զգացումներէ. սէր, նախանձ, ագահութիւն եւ այլն: Այս նուազապաշտ տեսութիւն է, որ անկարող է բացատրել կեանքի բարդութիւնները: Մարդկային յաւերժ անուղղայ բնութեան դրոյթը ոչ միայն պարզամիտ է, այլեւ` չարամիտ: Չարամիտ է, որովհետեւ կը մղէ յոռետեսութեան եւ յուսահատութեան: «Ճշմարտութիւնը,- կ՛ըսէ Արծրունի,- հայելիին ետին մթութիւնն է» (6): Այդ դրոյթը անհատը կը տանի դէպի ընկերային հարցերու հանդէպ անտարբերութիւն:

Անհեթեթը ծաղր ու ծանակի ուղղութիւն մըն էր, որ հակադրուած էր լուսաւորութեան դարէն եւ ճարտարագիտական յեղաշրջումէն ետք գերիշխող  արդիապաշտ մթնոլորտին: Այս իմաստով, որոշ նմանութիւն ունէր Լուդդական շարժումին, որ կը կոտրէր ահաւոր թշուառութիւն պատճառող հիւսուածեղէնի մեքենաները: Լա՛ւ, կոտրենք, յետոյ  ի՞նչ… վերադառնա՞նք կոյս անտառ, ինչպէս Աննիպալ կ՛երազէր: Անհեթեթը կը մերժէ յոռին, բայց այլընտրանք չ՛առաջադրեր:

Արծրունի մեծ անկեղծութեամբ եւ հաւատքով կը փորձէ ետ մղել մեղադրանքը. «Ինչո՞ւ այսօր անոր մէջ կը գտնենք յոռետեսութիւն: Արդեօք անոր մէջ չկա՞յ լաւատեսութիւն: Արդեօք նոր յայտնաբերումներու միջոցով չե՞նք կրնար ի յայտ բերել անհեթեթի դրական մտածողութիւնները» (7): Այս անուղղակի խոստովանանք է, որ նման դրական յայտնագործում տակաւին չէ կատարուած:

Թատրերգութեան մէջ տեղ գտած է նաեւ ա՛յլ, ոչ յեղափոխական ասք: Ինչպէս նշեցի, Աննիպալ կ՛երազէր փախչիլ դէպի անաղարտ բնութիւն: Այս անհատական լուծում է, այլ` ոչ հաւաքական, չի ծառայեր բարեփոխելու Կոնտոլեզիայի կացութիւնը: Աննիպալի քաղաքական ծրագիրը նոյնպէս անհատական էր: Ան ոչ մէկ յարաբերութիւն ունէր Կոնտոլեզիայի (իմա` հայրենի) ժողովուրդին հետ:Ժողովուրդի գրկին մէջ ծնած յեղափոխական առաջնորդը չէր: Աննիպալ այդպէս էր, որովհետեւ հեղինակը ինք անհատապաշտ մըն է, կը հաւատայ նիցչէական «գերմարդուն»: Աննիպալ, ինչպէս նշեցի, Արծրունիի «միւս ես»-ն է, հետեւաբար ան եւս ժողովուրդը կը տեսնէ որպէս մարդ-խամաճիկներու ամբոխ, որ կը պահանջէ սեռ եւ գոմէշի սեր, բայց` ոչ սէր:

Թատրերգութիւնը կ՛ըսէ, թէ Շեֆը կը չարաշահէ իր իշխանութիւնը: Ի սէր Պուտտայի, մի՞թէ այս ճանաչողական յայտնագործում է: Ոդիսականը համադրուած է ՆՔ 8-րդ դարուն: Ագամեմնոն կը չարաշահէր իր իշխանութիւնը: Սոփոկլեսի «Անթիկոն»-ը  բեմադրուած է ՆՔ 441 թուականին: Քրէոն կը չարաշահէր իր իշխանութիւնը: Լորտ Աքթոն 1631 թուականին կատարած է իր ծանօթ յայտարարութիւնը` «Իշխանութիւնը կ՛ապականէ…»: Այս ուղղութեամբ քաջատեղեակ են Պուրճ Համուտի բոլոր լաճերը, եւ` ոչ միայն…

Թատրերգութեան լոզունգ-վերնագիրը` «Կոնտոլիզա, իմ սէր», ցաւոտ խոց մըն է: Հայրենասիրութեան պատիր կոչով կը պարտկուին բազում անարդարութիւնք եւ սադրանք: Ինչպէս անգլիացի Սամուէլ Ճոնսըն դեռեւս 1775-ին ըսած է. «Հայրենասիրութիւնը սրիկայի մը վերջին ապաստանն է» (8): Շեֆը արագ ըմբռնեց այդ լոզունգին օգտակարութիւնը` անգլուխ ամբոխը ձեռնածելու (manipulate) գործընթացին մէջ:

Արծրունի կ՛առաջադրէ հոգեւոր զարթօնք: Ներկայ թատրերգութեան մէջ ակնյայտ է քրիստոնէական ասքը` որպէս փրկութեան ուղեցոյց: Հ. Ճէպէճեան իր յօդուածին մէջ երկասիրած էր այդ: Բայց քրիստոնէութիւնը քարոզեց արհամարհել անցաւոր աշխարհը, քաջալերեց խստակեացութիւնը: Միջին դարերուն աւատապետական կարգերը Հայաստանի մէջ թէ այլուր հովանաւորեցին եկեղեցին: Մաքրակրօն խստակեացութեան շարժումներ աւելի ուշ երեւան եկան Եւրոպայի մէջ: Այդպիսով, Շեֆեր… ներողութիւն, իշխաններ կամ գործատէրեր կրնային վայելել աւելի զեխ կեանք եւ կամ կուտակել յաւելեալ դրամագլուխ:

Տիեզերական ճշմարտութիւններու որոնման մէջ Արծրունի հեռու չէ ամբարձումէ (ascention), հեռազգայնութենէ (telepathy) եւ նման այլ գերբնական երեւոյթներէ (9): Ընկերային յեղափոխութեան ճանապարհի քարտէսը կարելի չէ հիմնել այսպիսի դրոյթներու վրայ: Այդ ուղին անխուսափելիօրէն կը տանի դէպի յուսալքում: «Կոնտոլեզիա, իմ սէր» եղերերգ մըն է, այլ ոչ` մարտական քայլերգ:

Ի դէպ, «յեղափոխութիւն» եզրը կրկին ու կրկին մէջբերած եմ, որովհետեւ այդ կրկին եւ կրկին կը յայտնուի ելոյթին վերաբերող ակնարկներու եւ տեսակցութիւններու մէջ:

Բեմադրութեան հիմնական ներդրումը երկու արարներու միջեւ գտնուող հագուկապի եւ ճարտարագիտութեան զարգացումն է: Բնագիրին մէջ ելեկտրականութենէ եւ փենիսիլինէ ետք գիւտերը կը դադրին: Փոթորկալից դէպքերու թոհուբոհին մէջ ծերունին այդ ուղղութեամբ աշխատելու ո՛չ առիթ ունի, եւ ո՛չ ալ տրամադրութիւն:

Ելոյթին մէջ չես գիտեր` ինչպէ՛ս, կը զարգանայ թուային ճարտարագիտութիւնը: Այդ մեծ նշանակութիւն չունի, որովհետեւ հանդիսատեսը արդէն իսկ գիտէ, որ դէպքերը կը պատահին միաժամանակ ութ հազարամեակ առաջ Ե՛Ւ այսօր: Այդ նոյնիսկ անուղղակիօրէն շփոթեցուցիչ կրնայ ըլլալ: Կրնայ թելադրել, որ այդ ճարտարագիտութիւնը կրող հետախոյզ Էտիի համար թուային սարքերու գալուստէն ետք միայն մատչելի դարձաւ «բանը»:

Անհեթեթի հիւմըրը առհասարակ սեւ է: Բեմադրիչը փորձած էր այդ համեմել Տիտիին burlesque-ով: Այսուհանդերձ, ընդհանուր մթնոլորտը եւ յատկապէս աւարտական տեսարանը մնացին գերազանցօրէն ծանր եւ ճնշող:

«Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի հայրենիքի մէջ ցուցադրած երկու թատրերգութիւնները` «Ժողովուրդի թշնամին» եւ «Կոնտոլեզիա, իմ սէր», անհատ հերոսը կը հակադրեն ամբոխին: «Թաւշեայ յեղափոխութեան» օրերուն, միթէ ա՞յդ էր մեր ժողովուրդի «առօրեայ տագնապներուն գեղարուեստական արտացոլացումը» (10):

Վերջապէս, ժամը չէ՞ հասած տարիներէ  ի վեր գոյ իրողութիւնը պաշտօնականացնել եւ «Գասպար Իփէկեան»-ը վերանուանել «Համազգային անհեթեթի թատերախումբ»:

11 յունիս 2018
(Շար. 2 եւ վերջ)

————————————-

1.- Լեւոն Մութաֆեան, «Արա Արծրունու թատերգութիւնը», մենագրութիւն, 2010:
2.- «Գրական Թերթ», «Աղասի Այվազեանի թատրոնը», 26 նոյ. 2013:
3.- Ռ. Ա., «Մերօրեայ անհեթեթութիւն», «Ազդակ», 19 մայիս 2018:
4.- Դոկտ. Հրայր Ճէպէճեան, «Արդ, հասնինք գլխագիր բանին», «Ազդակ»,  4 յունիս 2018:
5.- Համբիկ Պիլալեան, «Անկախ մտածողներու վերջին խնճոյքը», «Ազդակ», 6 յունիս 2018:
6.- Լեւոն Մութաֆեան, «Արա Արծրունու թատերգութիւնը», մենագրութիւն, 2010:
7.- «Patriotism is the last refuge for a scoundrel».
8.- Ասպետ Մանճիկեան, գրախօսութիւն, «Ծուէնները» ,«Ազդակ»,  10 մայիս 2017:
9.- Ա. Արծրունի  «Մտորումներ – Թատրոնի ծնունդն ու ընթացքը», «Ազդակ»,  21 մարտ 2017:
10.- Նարէ Գալեմքէրեան, «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբը Հայաստանի մէջ», «Ազդակ»,  8 յունիս 2018:

ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ (Հայաստան)
Բանասիրական գիտութիւնների դոկտոր

«Միջազգային գիտաժողովի նիւթեր»
ԱՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ
«Ապառաժ»

20-րդ դարի առաջին երկու տասնամեակները աւելի, քան` հայ ժողովրդի պատմութեան ընթացքի որեւէ այլ հանգրուան, խտացրեցին իրենց մէջ մեր գոյութիւնից ի վեր բոլոր դարերի ողբերգութիւնն ու օրհասը, որոնք միաժամանակ ծնեցին հայորդիների աննախադէպ քաջ, տաղանդաւոր սերունդ, հայրենազրկման պահին ազգի գոյապայքարին նուիրուած հայրենասէրների մի ծաղկաբոյլ, որի կարկառուն ներկայացուցիչներից են նաեւ Աւետիս Ահարոնեանը եւ Յովհաննէս Թումանեանը: Երկուսն էլ դարձան իրենց ժողովրդի ողբերգական ճակատագրի կրողները:

Երկու գրողների ստեղծագործական կեանքի ու ազգային հայրենասիրական գործունէութեան սկիզբը դրուեց գրեթէ միաժամանակ, եւ պայմանաւորուած էր ազգային ինքնագիտակցութեան բարձրացման եւ ազատագրական պայքարի նոր զարթօնքով: Նրանց բարեկամութեան ու մտերմութեան, գրական ու քաղաքական գործունէութեան աշխուժ տարիները 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամեակներն էին: Ահարոնեանի եւ Թումանեանի ճանապարհները խաչուել են ինչպէս անձնական, այնպէս էլ հայ գրական ու մշակութային կեանքի, նաեւ ազգային քաղաքական կեանքի խաչմերուկներում:

Ահարոնեանն ու Թումանեանը մինչեւ 20-րդ դարասկիզբ անձամբ ծանօթ չէին. միմեանց գիտէին միայն մամուլի հրապարակումներով: Ծանօթացել են ըստ ամենայնի 1901-1902թթ., երբ Ահարոնեանը բնակութիւն հաստատեց Թիֆլիսում եւ ստանձնեց «Մուրճ» ամսագրի գրական-գեղարուեստական բաժնի խմբագրի պաշտօնը: 1902թ. յուլիսին 1893-ից «Մուրճ»-ից հեռացած բանաստեղծին Ահարոնեանը հրաւիրեց աշխատակցելու ամսագրին: Նա 1902թ. սեպտեմբերին Թումանեանից խնդրել էր որեւէ բանաստեղծութիւն տրամադրել ամսագրին: 1902թ. նոյեմբերի 9-ին պոէտը գրում է. «Այս օրերս մի բան եմ ուղարկելու: Եւ այն էլ` լեգենդ»:

Նոյն շրջանում հեղինակի ընթերցանութեամբ լսելով «Սասունցի Դաւիթը»` Ահարոնեանն այն տպագրում է «Մուրճ»-ում, 1903թ. փետրուարից:

Յայտնի չէ, թէ որոշակիօրէն որտեղ հանդիպեցին երկու գրողները` խմբագրութիւնո՞ւմ, թէ՞ այլուր, սակայն մինչեւ 1906թ. երկու գրողների միջեւ սոսկ գրական գործիչների գործնական յարաբերութիւններ էին: Նրանք մտերմացան 1906-ից, երբ Աւ. Ահարոնեանը ընտանիքով հաստատուեց Բեհբութեան 60 հասցէում: Գրողի որդին` Վարդգէս Ահարոնեանը, մօտաւորապէս ճիշդ է յիշում, երբ գրում է. «Յովհ. Թումանեանը ծանօթ էր մեր ընտանիքին 1903-ից սկսած: Մեր երկու ընտանիքները, սակայն, ծանօթ չէին իրարու գրեթէ մինչեւ 1906-07թթ. 1906-ից մենք էլ փոխադրուեցինք Սոլոլակ եւ միեւնոյն Բեհբութեան փողոցը, ուր բնակւում էր Թումանեանը: Բնակարանների մօտիկութիւնը փոխադարձ այցելութիւնների հնարաւորութիւններ ստեղծեց: Յովհ. Թումանեանին շատ անգամներ տեսել էի մեր տանը»:

Յիրաւի, բանաստեղծը յաճախ էր լինում Ահարոնեանի տանը: Այդպիսի այցելութիւններից մէկի մասին պատմում է Վարդգէս Ահարոնեանը. «Մի անգամ, երբ Յովհ. Թումանեանը մեր տանն էր, իմ ամենափոքր եղբայրը` այն ժամանակ հազիւ հինգ տարեկան, ծայրեծայր արտասանեց Թումանեանի «Անբախտ վաճառականները» բաւական երկար առակը:

Թումանեանը սաստիկ յուզուեց.

– Էսպէ՜ս էլ բան, էդ ո՞նց է սովորել էդքան բանը:

Միմեանց հետ մտերիմ էին գրողների զաւակները, մասնաւորապէս` Մուշեղն ու Վարդգէսը, ովքեր տարեկիցներ էին: Թումանեանի զաւակները նոյնպէս հաճոյքով էին ընթերցում Ահարոնեանի երկերը: Այսպէս, Աշխէն Թումանեանը 1909թ. յուլիսի 29-ին տեղեկացնում է հայրիկին, որ շատ է հաւանել Ահարոնեանի «Լռութիւնը», որը նրան յիշեցրել է Տուրգենեւի «Տվորեանսքոէ կնեզտօ»-ն («Տը Նոպըլ»-ի բոյնը):

1907թ. աշնանից մինչեւ 1909թ. մայիս Ահարոնեանը Ներսիսեան դպրոցի տեսուչն էր: Ահարոնեանի նոր պաշտօնը առիթ դարձաւ նրա եւ Թումանեանի մանկավարժական համագործակցութեան: 1906թ. բանաստեղծն ընտրւում է Ներսիսեան դպրոցի հոգաբարձուների խորհրդի 12 անդամներից մէկը Լոռու բնակչութեան կողմից: Ղ. Աղայեանը նոյնպէս այդ յանձնաժողովում էր: Ահարոնեանը նրանց երկուսին է վստահում 1907թ. ընդունելութիւնը: Երկու մանկագիրները չեն կարողանում մերժել գաւառներից եկած ոեւէ երեխայի: Ինչպէս վկայում է Թումանեանը` «Մենք էլ ոչ մէկին չմերժեցինք, դէ, գաւառներից եկած երեխաներ»: Ահարոնեանը, որ ամէնուր կարգ ու կանոն էր հաստատում, ստիպուած եղաւ դպրոցում նոր ճիւղեր «վարժեցնել», նախապատրաստական դասարաններ բացելու հրաման տալ եւ յաջորդ տարին սահմանափակել ընդունելութիւնը: Միաժամանակ Ներսիսեան դպրոցի տեսուչը հանդէս է գալիս նոր շէնք կառուցելու նախաձեռնութեամբ` գործին կարողանալով մասնակից դարձնել Ալեքսանդր Մանթաշեանին:

Գնալով` երկու գրողների մտերմութիւնն աւելի էր խորանում: Ահարոնեանը սկսում է ներկայ լինել պոէտի բնակարանում «Վերնատան» հաւաքոյթներին: «Մեր «Վերնատունը» բանում է մեղուի փեթակի նման,- գրում է Թումանեանը 1908թ. ապրիլին: – Նոր մօտիկ ընկեր-բարեկամներից ուզում եմ յիշել Ահարոնեանին… Այո՛, միշտ իրար հետ ու իրար մօտ»:

1908թ. ապրիլի առաջին կէսին Ներսիսեան դպրոցի ղեկավարութիւնը որոշել էր դպրոցական գործերով Թումանեանին եւ Աւ. Ահարոնեանին գործուղել Եւրոպա: Ահարոնեանն ամէն ինչ անում է, որ յունիսեան այդ ուղեւորութիւնից Թումանեանը չհրաժարուի: Բայց պոէտը կրկին, այս էլ որերո՜րդ անգամ, չի կարողանում օգտուել արտասահման մեկնելու բարեպատեհ առիթից: Բանաստեղծի` 1908թ. յուլիսի 2-ի նամակում կարդում ենք. «Լէոն ու Աւետիսը շատ աշխատեցին, որ ինձ տեղահան անեն, հետները տանեն Եւրոպա: Չեղաւ, մնացի: Մի քանի հարիւր ռուբլի փող պէտք էր գտնէի, որ հետս վերցնէի, մի քանի հարիւր էլ, որ տանըցոց ապահովէի մինչեւ գալս, մի քանի հարիւր էլ` էս ու էն ամսին վճարելիքներ ունեմ… Մի՞թէ կարելի բան էր: Չեղաւ: Բայց շատ կ՛ուզենայի մի անգամ ընկնեմ էդ աշխարհքը, ինչ որ ականջով լսել եմ, մի աչքով տեսնեմ` ժողովուրդներ կան, աշխարհքներ… կան… կուլտուրա ու գեղարուեստ կայ: Հարկաւոր էր, շատ էր հարկաւոր… լաւ կը լինէր, բայց չի լինում»:

Աւ. Ահարոնեանի եւ Յովհ. Թումանեանի նամակագրութիւնից պահպանուել են միմեանց հասցէագրուած` 1914թ. եւ 1921թ. մէկ-երկու նամակ (Թումանեանի` 1914թ. մարտի 31-ի նամակը Թիֆլիսից եւ Ահարոնեանի 1914. ապրիլի 26-ի (հին տոմարով) նամակը Լոզանից), նաեւ Ահարոնեանի 1921թ. սեպտեմբերի 1-ի մի նամակը` ուղղուած բանաստեղծին, որով վտարանդի դարձած Ահարոնեանը խնդրում էր աջակցել իր հարազատներին: Սակայն այդ մի քանի նամակներն էլ բաւական են` համոզուելու նրանց մտերմութեան եւ ընկերական ջերմ յարաբերութիւնների մասին: Դրանք վկայում են, որ նրանք միմեանց վստահել են, պատմել են իրենց դժուարութիւններից ու հոգսերից եւ անկեղծօրէն զրուցել այն ամէնի մասին, ինչ չէին կարող բարձրաձայնել:

Ահարոնեանը գրում է գրական որոշ ընկերներից, նոր սերնդի գործիչներից ու հրապարակախօսներից, յատկապէս` «Մշակ»-ի «մարքսիստ» թղթակիցներից (նկատի ունէր Ցոլակ Խանզադեանին եւ Պօղոս Մակինցեանին) իր հիասթափութեան, անձնական ապրումների, վիրաւորանքների ու զայրոյթի, իր վատառողջ վիճակի, արտասահմանեան կեանքի դժուարութիւնների մասին, եւ կարծում է, որ Թումանեանը չափից դուրս շատ է նշանակութիւն տալիս Համբարձում Առաքելեանին, եւ զուր է նրա հետ բանավիճում. «Հեռուից հեռու հետեւում եմ կեանքիդ ու գործիդ, իմ շատ սիրելի ընկեր, եւ անկեղծօրէն ասեմ` ի սրտէ ցաւում եմ վատնած լաւ ժամանակիդ, լաւ եռանդիդ համար: Հաւատա ինձ, անհնար է հայկական աւգեան ախոռը մաքրագործել լրագրական բանակռիւներով, եւ այն էլ` մեր օրերում, երբ քեզ շրջապատող նոր սերունդը անհամեմատ աւելի վար է կանգնած նախընթացներից իր հոգեկան առաքինութիւններով»:

Իսկ Ահարոնեանին ուղղուած պոէտի նամակում ձեւակերպուել է ընկերական յարաբերութիւնների մասին թումանեանական ընկալումը, արդէն ասոյթի արժէք ձեռք բերած` «Ինչ ուզում է լինի, ընկերը ժայռի պէս կը լինի» բանաձեւը:

Շուրջ երեք տարի ապրելով Եւրոպայում` Ահարոնեանը, ինչպէս խոստովանում է ընկերոջը, օտարացել ու խորթացել էր Թիֆլիսի միջավայրից, սակայն ձգտում էր ժամ առաջ յայտնուել այնտեղ: Նա նկարագրում է օտարութեան մէջ առանց ընտանիքի ու հարազատների իր կրած տառապանքներն ու կարօտից ծնուող ծանր ապրումները. «Հիասթափութիւնից հիասթափութիւն. ես հասել էի վերջերս այն յուսաբեկ եզրակացութեան, թէ իմ շրջապատում այլեւս ընկեր չունեմ, եւ թէ` աշխարհում այլեւս ոչ ոքի պէտք չէ հաւատալ, եւ պէտք է փորձել ապրել մեն մենակ` որպէս մերժուած, նզովուած հալածական, որ լռութեամբ տանում է իր ճակատագիրը, հեգնանքը շրթունքներին եւ հպարտութիւնը ճակատին: Վերադարձիս հնարաւորութեան մասին ես գրում: Երանի թէ կարողանայի լաւատեսութիւնդ բաժանել… Ուզում եմ վերադառնալ միայն եւ միայն երեխաներիս համար, որոնց կարօտը խեղդում է ինձ, իսկ Վարդգէսիս վիճակուած հոգսերի բեռը հեռուից իմ մէջքն է ջարդում: Կ՛ուզէի ժամ առաջ իմ լաւ, շատ լաւ տղային յանիրաւի եւ վաղաժամ իր ուսերին ընկած այդ անիրաւ բեռից ազատել: Կ՛ուզէի… բայց ո՞ւր է հնարը վերադարձի… Կեանքս լաւ չի անցնում: Ինքս ինձնից դժգոհ եմ: Վերադարձը միայն կարող էր օգնել ինձ եւ ոտքի հանել վերստին: Ընտանեկան յարկի նպաստացուցիչ սրտապարար հովանին հզօրապէս պակասում է ինձ, եւ ես ի զուր երկրէ երկիր եմ թափառում` լցնելու մի պարապ, որ ոչնչով լցուելու չէ»:

Թումանեանը վաղուց էր սկսել պայքարը` արտասահմանում գտնուող ընկերների ապահով վերադարձի համար իշխանութիւններից հաւաստիացումներ ստանալու: Բնականաբար, Ահարոնեանի նամակից յետոյ պոէտը աւելի մեծ եռանդով 1914թ. գարնանը վերստին պիտի պայքարէր նրա վերադարձի համար` կատարելով ընկերոջ խնդրանքը: Նա դիմում է պաշտօնական տարբեր ատեաններ: Ահարոնեանը բարձր է գնահատում ընկերոջ ջանքերը Թիֆլիս իր վերադարձն անվտանգ դարձնելու ուղղութեամբ: Սակայն ընդհանուր համաներումը յայտարարւում է միայն Ա. Աշխարհամարտը սկսելուց մէկ տարի յետոյ` 1915թ. ամրանը: Ահարոնեանը 1915թ. դեկտեմբերին վերադառնում է Փեթերսպուրկ, բուժւում Քիսլովոտսքում, ապա նոր միայն 1916թ. սեպտեմբերին վերադառնում Թիֆլիս:

Թումանեանը հնարաւորինս աջակցել է Ահարոնեանին նաեւ այլ հարցերում: 1910 թ. յունուարի 15-ին բանաստեղծը բարձրացրեց Ահարոնեանի հեղինակային իրաւունքի խնդիրը` գրելով. «Ահարոնեանի եւ միւսների փիեսները խաղում էք շարունակ ու իրենց` տրամաթուրկներին թողնում զուրկ, բողոքաւոր»: Իսկ 1910թ. հոկտեմբերի 17-ին պոէտը հրապարակայնօրէն դժգոհում է Տրամաթիքական ընկերութեան որոշումից` Աւ. Ահարոնեանի գործերը թատրոնի խաղացանկից դուրս մղելու. «Սա կը նշանակի` լաւ չգնահատել ինքնուրոյն գործը»:

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Միշտ պէտք է կրկնել. ազգային գրականութեան անցագիրը ազգային լեզուն է:

Փողոցի լեզուով գրականութիւնը գրականութիւն չէ, ի՛նչ ալ ըլլան արդարացումները: Մօտաւոր հայերէնով եւ աղճատ լեզուով գրականութիւն չի ստեղծուիր: Անգլիացի կամ ֆրանսացի գրողը, որքան ալ իրապաշտ ուզէ ըլլալ, լեզուն չի զոհեր: Մեծ կատակերգակ Մոլիերի լեզուն հարազատ կերպով անխարդախ է: Իսկ Շէյքսփիրի գրականութիւնը անգլերէնի ուսուցման բնորդ է:

Գրական քննադատութիւնը նախ լեզուի բծախնդրութիւն պիտի ունենայ:

Գրականութիւն ընելու փորձը, երբ կը բացակայի խորքը, կը դառնայ ճառ, կապկում, նմանակում: Լեզուագարութիւն` գրական շնորհի բացակայութեան, բառակոյտ, բառերը չարչարելու, անոնցմով չարչարուելու տեսակ մը զուարճութիւն:

Գրականութիւն ընելու ցանկութիւնը բաւարար չէ, անհրաժեշտ են խորք եւ տաղանդ: Քննադատը խոշորացոյցով պիտի դիտէ այս նախապայմանները:

Յուշագրութիւն, մեզ եւ սրահ յուզող, ծափ սպասող հայրենասիրական զեղում, կամ վասն ինքնատպութեան եւ նորարութեան` պոռթկում-պոռչտուք, հայհոյութիւն, կոպտութիւն` տարբեր ըլալու եւ ուշադրութիւն գրաւելու մարմաջ, արժէք չեն ստեղծեր: Համամարդկայինի եւ գեղեցիկի նուաճման տիրական գիծը պիտի փորձէ գտնել քննադատը: Մեր ապրած կացութիւնները յաճախ արգելք են համամարդկայինի եւ ազնիւի մակարդակ բարձրանալու: Միշտ կան բացառութիւններ:

Հայ գրողը, երբ հանդիպի ֆրանսացի, արաբ, հնդիկ, ամերիկացի, ճափոնցի կամ չին ընթերցողին, ինչպէ՞ս կրնայ դիմաւորուիլ: Այս հարցումը պէտք է ուղղենք, երբ կը փորձենք արժեւորել մեր գրականութիւնը: Իրապաշտութեամբ ընդունելով հանդերձ մեր ինքնուրոյն կացութիւնը, ցաւ եւ երազ, պէտք է նկատի առնել, թէ անոնք կը հասնի՞ն մարդոց, ուր ալ բնակին, ըլլան մեզի նման թէ մեզմէ տարբեր: Մասնակիէն անդին` մարդկայինի նուաճում կ՛ըլլա՞յ: Ինքնագոհութիւն պատճառող երկը պիտի ըլլա՞յ մնայուն արժէք, դար մը ետք պիտի կարդացուի՞ որպէս գեղարուեստական երկ:

Ապսպրուած, ընկեր-բարեկամի, կամ մեր դասական կողմնապաշտական գրախօսական շատախօսութիւնները գրական եւ արուեստի արժէքի գնահատում չեն: Քաջալերական կամ հաճոյախօսական գնահատումները բաժակաճառ են:

Մեր յուշագրական գրականութիւնը, այնքան առատ, կրցա՞ւ հասնիլ նոպելեան դափնեկիր պիելոռուս Սվետլանա Ալեքսիեւիչի մակարդակին:

Գրականութիւնը կեանք է, մտերմութեան հրաւէր` գրողի միտքին, ապրումներուն եւ տեսիլքին հետ, ոչ թէ հաղորդակցութիւն, այլ` հաղորդութիւն (ոչ communication, այլ` communion): Գրական երկը տպուած թուղթ չէ: Տպուած թուղթի դիզուած ծաւալը գրականութիւն չէ անպայման: Միսաք Մեծարենցի տետրականման էջերը ծաւալ չեն, բայց ազնիւ գրականութիւն են: Տաղասացութիւն չեն:

Ընթերցողը ինքզինք երբ կը դիտէ եւ կը տեսնէ երկին մէջ, ստեղծուած կ՛ըլլայ գրականութիւնը: Երբ Աբրահամ Ալիքեանի «Բարեյուսոյ հրուանդան»ը կը կարդաք, կը գտնէք ժողովուրդի մը հարազատօրէն ժառանգուած լեզուի բառագանձը, որ տեսիլքի ժառանգութիւն կը բերէ, կը միախառնուի ապրումներու եւ կը ստեղծէ ինքնատիպ համանուագ մը, մասնակից կ՛ըլլաք բանաստեղծի խաղին: Եւ այդ խաղն է ազգի իրաւ գրականութիւնը, առաջին ալիքին հետ կը հարթուած աւազի վրայ շինուած ամրոց չէ:

Գրական ճապկումներու անձնատուր յուշագրութիւնը, կարգախօսներու շարանը, տեղացիական պատումը, եսակեդրոն ըլլալէ չհեռացող էջերը, մանաւանդ երբ նորերը կը մերուին շրջապատին, սեփականի աստիճանական բացակայութիւնը փոխառութիւններով, զորս ոմանք հարստացում կը համարեն, կամ անտեղեակ ընթերցողը զանոնք կը համարէ ինքնատպութիւն, գրականութիւն չեն:

Կապկումը ստեղծագործութիւն չէ: Երբ հրամցուած էջը բանգիտական փոխադրումով կը նմանի այլ տեղ մտածուածի եւ գրուածի, նոյնիսկ երբ անմիջապէս կը տպաւորէ, վաւերականութիւն չ՛ունենար: Անտաղանդ հետեւորդներ ալ կ՛ունենան` փոխհիացումով փայլելու ցանկութեամբ:

Հայրենակցական-հայրենասիրական, կողմնապաշտ եւ շահակցական վերաբերումը կը խոչընդոտէ եւ անկարելի կը դարձնէ գրական քննադատութիւնը, որուն ազատ եւ անկախ բեմեր պէտք են: Քննադատողներն ալ իրենք իրենց կը պարտադրեն ինքնագրաքննութիւն: Եւ գրականութեան հորիզոնը կը մնայ գորշութեան վիճակի մէջ, կը ծանծաղի գրախօսականով: Գրական-ստեղծագործական մթնոլորտ չի ստեղծուիր եւ հրապարակը չի պայծառանար, անխարդախ, հակահաճոյախօսական քննադատութիւն երբ չկայ:

Իրաւ քննադատութիւնը վիրաւորանք կամ ստորագնահատում չէ:

Պարզ է: Անկախ եւ արհեստավարժ հրատարակչութիւն չունինք, տպարաններ ունինք, լրատուամիջոցները հակակշռուած են եւ կողմնակալ, պատասխանատուները կողմնապաշտ են` հակառակ երբեմն երեւցող լայնամտութիւններու:

Հայաստան գրական քննադատութիւնը աւելի բաց բեմ ունի: Սփիւռքներու գրականութեան արժեւորումը հոն պիտի կատարուի` սպասելով, որ սփիւռքները ազատագրուին կողմնապաշտական վարժութիւն գնահատումներէ, որոնք կը խոչընդոտեն ազգի ժառանգութիւն կերտելու ատակ գրականութեան զարգացումը:

Գրողին կողմնորոշումը եւ հաւատարմութիւնը դատումի լծակ պէտք չէ ըլլան երկի արժեւորման: Այս չի նշանակեր, որ գրողը յանձնառու կամ կողմնորոշուած պէտք չէ ըլլայ, բայց յանձնառութիւն, կողմնորոշում եւ այլ կապեր գրական երկի արժեւորման ազդակ եւ չափանիշ պէտք չէ ըլլան:

Ինչպէ՞ս կը գործեն զարգացած երկիրներու հրատարակչատուները: Անոնք ունին պատրաստուած, բանիմաց, արհեստավարժ եւ վճարուող «ընթերցողներ», որոնք կ՛որոշեն գիրքը տպել: Համաձայնագիր կը կնքուի, հեղինակի իրաւունք կը ճշդուի, եւ վճարում կ՛ըլլայ: Այսինքն զտում տեղի կ՛ունենայ: Ապա միայն գիրքը միջազգային հանրութեան կը ներկայացուի` թարգմանութիւններով եւ ծանօթացումներով:

Այս թղթածրարը պէտք է բանալ` անհաճոյ ըլլալու դերը ընդունելով, որպէսզի գրական հրապարակը պայծառանայ եւ արժէքներու երեւման ու անսեթեւեթ գնահատման առջեւ ճամբան հարթուի:

Շահախնդրութիւններով, ոչ անպայման` նիւթական, «կուրու»-ներ ստեղծելու, անոնց շուքին անկարեւոր կարեւորութիւն ձեռք բերելու հիւանդութիւնը հակաստեղծագործական է: Իրաւ կամ կեղծ ինքնատպութիւններու անտաղանդ պալատականները արժէք չեն ստեղծեր:

Իրաւ գրականութիւն ունենալու եւ միջազգային հրապարակ գալու ցանկութիւնը իրականացնելու համար մասնակի չափանիշները հարկ է գերանցել արուեստի ըմբռնումով յագեցած արժեւորումով եւ քննադատութեամբ:

Ինչո՞ւ այս առաջադրանքով հրապարակ պիտի չգայ Գրողներու միութիւնը` կոչ ընելով համահայկական հիմնադրամի մը ստեղծման, բաձրաձայնելով Յակոբ Օշականի պայծառ իմաստութիւնը, որ` «Մագաղաթը աւելի կ՛ապրի, քան` մարմարը»:

Խօսուած` Գրողներու միութեան համագումարին

Եւրոպական խորհրդարանի բանաձեւը Հայաստանի Հանրապետութեան մասին դրական-քաջալերական յստակ բաղադրիչներ կը պարփակէ իր մէջ` համագործակցութիւնը խորացնելու եւ առաջադրուած կէտերը իրականացնելու համար աշխուժ գործունէութիւն ծաւալելու առումով: Թէ քննարկումներու ընթացքին հնչած տեսակէտներու հիմնաւորումներու բաժինները եւ թէ՛ բանաձեւի խմբագրութիւնը յստակօրէն ներառած են մեր երկրին մէջ կայացած յեղափոխութեան եղանակը, բախումներէ զերծ մնալը, դէպի իրաւական պետութիւն եւ առ այդ եւրոպական համակարգի սկզբունքներուն ընդառաջ շարժիլը:

Տարբեր խօսքով` մեր երկրին ու պետութեան վայելած տեղեկատուական վարկն ու հեղինակութիւնը սկսած են թեւակոխել նաեւ իրաւաքաղաքական հարթութիւն, երբ հայաստանանպաստ բանաձեւի որդեգրման իբրեւ հիմնաւորում բազմիցս կը վկայակոչուին վերջին իրադարձութիւններով մեր երկրի ժողովրդավարացման գործընթացի անցած ճանապարհն ու առաջադրուած սկզբունքները:

Մինչ, Ազրպէյճանի ուղղութեամբ պայմանադրական-բացասական բանաձեւը հիմնականին մէջ կը հակադրէ Ազրպէճանի մէջ տիրող քաղաքական բանտարկեալներու երեւոյթը, ոչ ժողովրդավարական կարգերը, փտածութիւնը եւ մարդու իրաւունքներու ոտնահարման պարագաները: Այսպէս կը հասկցուին ընդգծումները, մանաւանդ երբ յստակօրէն կը շեշտուի, որ որեւէ ըմբռնողութեան համաձայնագիր չի ստորագրուիր որեւէ երկրի հետ, որ եւրոպական համակարգի սկզբունքները չի յարգեր ու չի ճանչնար զանոնք:

Համեմատած իր դրացիներուն հետ Հայաստանի Հանրապետութիւնը այժմ մենաշնորհի կարգավիճակ վաստկած ըլլալ կը թուի. Ազրպէյճանի նման եւ աւելի քննադատական եւ պայմանադրական մօտեցումներ կ՛ամրագրուին Թուրքիոյ մասին,  մինչ Վրաստանը կարծէք այս առումով նոր աստիճանաչափեր չնուաճելով լճացման մէջ ըլլալու տպաւորութիւն կը ձգէ:

Առաջադրուած այս արժէքներուն առընթեր Ազրպէյճանի ուղղութեամբ կը յիշուին ԵԱՀԿ-ի շրջանակներու ձեռնարկած գործողութիւններուն սատար կանգնելու եւ յատկապէս հրադադարի դրութիւնը յարգելու պայմանները:

Ուրեմն, բազմաթիւ ուղղութիւններով եւ այս պարագային Արցախի հարցով եւս քաղաքական նպաստաւոր պայմաններու ենթահող ստեղծուած է հայկական կողմին համար:

Այս ենթահողի ձեւաւորման մէջ բնականաբար յաւելեալ ժողովրդավարացման քայլեր առնելու  եւ իրավիճակ փոխելու իրականութիւնները նկատի առնուած են:

Քաղաքականին առընթեր անվտանգութեան եւ սահմաններու պաշտպանուածութեան եւ ներքին կայունութեան խնդիրները առաջնային կարեւորութեամբ կը շեշտուին այսօր:

Ներքին կայունութիւն եւ համախմբուածութիւն պահելը բնականաբար չի հակադրուիր սահմանադրութեամբ եւ օրէնքով ապահովուած քաղաքացիական շարժում առաջացնելու եւ հանրահաւաք կազմակերպելու իրաւունքներուն. խնդիրը այս պարագային պահու նպատակայարմարութեան կը վերաբերի: Այլ խօսքով` յարմար պահուն նման խնդիրներ արծարծելու, բողոքներ դրսեւորելու եւ օրէնքի սահմաններուն մէջ շարժելու եւ այլ պահու համախմբուելու, բաժանարար գիծեր ջնջելու եւ որեւէ ձեւով հակառակորդի ոտնձգութիւն չէզոքացնելու: Հետեւաբար նաեւ թշնամիի աշխուժացումներուն, կուտակումներուն եւ նախապատերազմական իրավիճակ ստեղծելու նկրտումներուն դիմաց յաւելեալ սթափ մօտեցում ցոյց տալու եւ քաղաքացիական իրաւունքներու լիարժէք օգտագործման առընթեր արտաքին վտանգի թափի հաւաքման համար ներքին տուեալներ չհրամցնելու սկզբունքային մօտեցումի անհրաժեշտութիւնը: Արցախի ժողովուրդը (եւ ոչ միայն Արցախի) բազմիցս ցոյց տուած է, որ գիտէ պահերու զանազանութիւնն ու ընտրութիւնը:

Եւ այս առումով վարչապետին վերջին ժամանումը Ստեփանակերտ, առաջնագծային դիրքեր այցելելը անվերապահ զօրակցութիւն է Արցախի ժողովուրդին եւ Արցախի իշխանութիւններուն. մանաւանդ ներկայ պահուն եւ ներկայ պայմաններուն մէջ:

Քաղաքական առաւելները պէտք է զարգացնել կարենալ նաեւ որեւէ ձեւով ներքին լարուածութիւններ չստեղծելով: Գիտակցելով,  որ քաղաքակիրթ երկխօսութիւնը մեր քաղաքական առաւելներու ձեռքբերման համար շատ կարեւոր երեւոյթ էր, որ համակողմանիօրէն նկատուած է:

Քաղաքակիրթ ճանապարհով պէտք է լուծել նաեւ եկեղեցւոյ վերաբերող խնդիրները: Պարզ է, որ կան հարցեր, նոյնքան յստակ է, որ հրամայական է եկեղեցւոյ վերաբերող բարեփոխումներու խնդիրը: Անկախ խնդիրներէն, որոնց լուծման համար բացառապէս քաղաքակիրթ երկխօսութիւնը պէտք է ընտրել իբրեւ հանգուցալուծման միջոց, պէտք է բացառել բռնութիւնը, բախումը, անվայելուչ եւ ոչ քաղաքակիրթ ճանապարհը: Որքան ալ անջատ ըլլան պետութիւնն ու եկեղեցին, ի վերջոյ իրաւական պետութիւնը խնդիրներու հանգուցալուծման համար ունի օրինական ճանապարհներ: Եւ այդ ճանապարհներէն պէտք է ընթանան բոլոր երկխօսութիւնները,  քննարկումները, հասարակ յայտարարներու յանգելու գործընթացները:

Մենք` իբրեւ պետութիւն, երկիր եւ ժողովուրդ,  համայն աշխարհին ներկայացած ենք միայն քաղաքակիրթ, ժողովրդավար, իրաւապահ մարմիններ-քաղաքացիական հասարակութիւն մոտել հանդիսացած ամբողջութիւն, ուստի նման ընթացքէ որեւէ ետդարձ հարուած է մեր երկրի միջազգային հեղինակութեան:

Քաղաքական առաւելներու պահպանման համար քաղաքակիրթ ճանապարհներէն ետդարձը պէտք է բացառել:

«Ա.»

ՆԱՐԻՆԷ ԹՈՒԽԻԿԵԱՆ-ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ

13 սեպտեմբերի, 1888 ամի
Ս. Փեթերսպուրկ

«… Երբ մարդ բան մը ունի, որ ամէնից թանկ է իրեն համար, նա նորան կը փայփայէ, կը պաշտպանէ, ամենայն ջանք գործ կը դնէ, որ այդ թանկագին գինը կրկնապատկուի, եռապատկուի: Ինձ համար ամենաթանկագինը դու ես, ամենաթանկագինը, լաւ հասկացիր  ասածս` ամենաթանկագինը: Ես այնքան սերտ կապուած եմ  հետդ, որ առանց քեզ չէ թէ երջանկութիւն, ես կեանք անգամ չունեմ, չեմ կարող ունենալ: Եթէ այս ամէնը մինչեւ հիմա չէիր հասկացել, գոյնայ (գոնէ-Խմբ.) այժմ հասկացիր… եւ ի՞նչ կայ զարմանալու, երբ ես կ՛ուզեմ, որ դու բոլորովին համապատասխան լինես իմ իտէալիս, ունենաս այն յատկութիւնները, ինչ յատկութիւնները, իմ կարծիքովս, պիտի ունենայ ամենայն յարգուելու արժանի մարդ: Իմ համոզմունքովս, ազգութիւնից դուրս մարդկութիւն չկայ, ամենայն մարդ, ամէնից առաջ ազգի մը պիտի պատկանի. ազգ չունեցող մարդը, ինչպէս եւ` կրօն չունեցողը, այլեւս մարդ չէ: Հայերիս, աւելի` քան որեւիցէ ուրիշ ազգութեան, հարկաւոր է մտածել մեր ինքնութիւնը պաշտպանելու համար, որովհետեւ այդ ինքնութեանը մեծ վտանգներ կը սպառնան»:

Անձնական եւ ազգային, աւելի ճիշդ` ազգային եւ անձնական: Քաջազնունին դրանք չէր զատում իրարից: Իր ապագայ ընտանիքը չէր կարող դուրս լինէր հայրենասիրութեան եւ ազգասիրութեան տիրոյթներից: Իսկ այդ տիրոյթների առաջին եւ ամենակարեւոր խնդիրը  մայրենի լեզուի խնդիրն է: Խօսել, գրել հայերէն, թէկուզ սխալներով, բայց` հայերէն:

1888, դեկ. 17

«Մի բան ինձ շատ անախորժ է, քու ռուսերէն նամակները: Լսիր, այս բանի մէջ մի մազի չափ զիջում անգամ չեմ անիլ: Մեր լեզուն պէտք է հայերէն լինի: Այս բանի վերա ուշադրութիւն դարձուր եւ ապացուցուած է, որ ինձ ճիշդ կը սիրես…»:

Քաջազնունու համար երկուսի միջեւ ճիշդ սէրը հայկականութեան եւ հայրենասիրութեան հետ  շաղախուած սէրն էր: Նրա համար չկար կին, ընտանիք, գործ, միտք, որ ուղղակիօրէն չառնչուէր  ազգային արժէքների հետ: Մի խօսքով, որպէսզի Քաջազնունին համոզուէր, որ Սաթենիկը   իսկապէս սիրում է իրեն, ուրեմն վերջինս անտրտունջ պէտք էր անցնէր հայերէնով հաղորդակցութեան, որքան էլ այն դժուար լինէր լեզուին վատ տիրապետելու պատճառով: Այդպէս էլ եղաւ: Ծննդեան 20-ամեակի առիթով Յովհաննէսը Սաթենիկից իւրօրինակ նուէր  խնդրեց` խօսել մայրենի լեզուով: Դա այդ թեմայով իր վերջին խնդրանքն ու պահանջն էր:  Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանում պահուող Քաջազնունու արխիւում այս նամակից  յետոյ նշանածին հասցէագրած ռուսերէն նամակներ այլեւս չգտայ: Փոխարէնը` գտայ հայերէն նամակներ եւ շուտով, արդէն` ոչ թէ իր նշանածին ուղարկուած, այլ կնոջը` Սաթենիկ Միրիմանեան-Քաջազնունուն: Նրանք ամուսնացան 1889-ի ամրանը: Յովհաննէսի հաստատակամութիւնը եւ վճռակամութիւնը սիրած աղջկայ հարցում վերջապէս ցանկալի  հանգրուանի հասան: Նա դեռ ուսանող էր: Աւելի՛ն. ամուսնութեան տարին պարզուեց, որ նա չի փոխադրուել 2-րդ լսարան, այլ մնացել է առաջինում: Յովհաննէսը արժանապատուութեան մեծ զգացում ունէր եւ ինչ որ ձեռնարկում էր, անպատճառ ուզում էր բարձր որակով եւ անթերի կատարել: Խօսքը նաեւ կրթութեանն էր վերաբերում: Ըստ երեւոյթին, քաղաքական գործունէութիւնը, Սաթենիկին սիրահարուած լինելը եւ անընդմէջ նրա համար պայքարելը որոշ չափով շեղել էին իր ուշադրութիւնը դասերից: Քաջազնունին գրում է. «Երկրորդ լսարանի քննութիւններից բոլորովին հրաժարուեցայ, որովհետեւ տես, որ պատրաստ չեմ: Իսկ քննուել եւ գրատախտակի մօտ իշու պէս կանգնել չուզեցի»:

***

Փեթերսպուրկի համալսարանական կեանքը 2 հունով էր ընթանում. մէկ` գիտական, միւսը` ընդյատակեայ քաղաքական: Եւ հայ ուսանողութիւնը քաղաքական խմբակի անդամներով ծրագրել էին Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրութիւնը: Դա քաղաքական վիպապաշտութեան դասական օրինակ էր: Խմբակը, որի անդամ էր նաեւ Քաջազնունին 19-20 տարեկանում, հայութեան փրկութեան այս ծրագիրը գլուխ բերելու համար որոշակի նախապատրաստական աշխատանքներ էր կատարել` Թուրքիա լրտեսներ ուղարկելուց սկսած մինչեւ տղաներ Թուլա գործուղելը`  զինագործութեան հմտութիւնները սովորելու նպատակով: Խմբակի ամենագործունեայ անդամը  Սարգիս Կուկունեան անունով երիտասարդն էր, ով կարծում եւ հաւատում էր, որ բաւական է  մէկ զինուած ջոկատ դրօշներով եւ մարտական-հայրենասիրական երգեր երգելով` յայտնուի Արեւմտեան Հայաստանի սահմանի առաջին իսկ բնակավայրում, եւ ամբողջ հայութիւնը մէկ մարդու պէս ոտքի կը կանգնի, եւ այլեւս սուլթանը ոչինչ անել չի կարողանայ: 1890թ. Կուկունեանի ջոկատը Կարսի մարզից պատրաստուեց անցնել Արեւմտեան Հայաստանի սահմանը: Նա ուղղակի վստահ էր, որ արեւմտահայութիւնը ընդառաջ կը գայ իրեն, եւ միասին   կը կարողանան հակահարուած տալ թուրքական սահմանապահ զօրքերին: Բայց այդպէս չեղաւ, եւ Կուկունեանի 78 հոգուց բաղկացած ջոկատը կանգնեց թուրքական գերակշիռ ուժի առջեւ: Կուկունեանը նահանջեց եւ ընկաւ ռուսների ձեռքը: Եւ Կարսի սահմանապահ ուղեկալից ուղիղ աքսորուեց Սախալին: Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրումը յետաձգուեց: Այն չի վերսկսուել մինչեւ օրս:

Երիտասարդական կրակը, որ առկայ էր Քաջազնունու հոգում եւ բռնկւում էր մերթ  քաղաքականութեան մէջ, մերթ անձնական-սիրային հարցերում, նոյն որակն ունէր` վիպապաշտական-առաւելապաշտական: Բայց այն մտորումները, որ նա ունենում էր` խորասուզուելիս իր  ներանձնային, ներաշխարհային ոլորտների մէջ, միանգամայն այլ բան են պատմում  Յովհաննէս Քաջազնունի անունով անհատականութեան մասին:

«Գէթ մէկ բան անհնար է` ունենալ գիտելիքներ, որոնց ստուգման, լրացման եւ շտկման, անգամ մինչեւ իսպառ հերքման եւ նորով փոխարինման կարիքը չլինէր: Մի՛ կառչիր տոկմաներից (վարդապետութիւններէն-Խմբ.) եւ համարձակօրէն դրանք ստուգման ենթարկիր, երբ կասկածես դրանց ճշմարտացիութեան մէջ: Բայց ինչպէ՞ս կարելի է ապրել կասկածի եւ անհաստատութեան մէջ եւ չունենալ յենման կէտ, ինքն իրեն հարց է տալիս Քաջազնունին եւ պատասխանում. ես ասում եմ, որ դու ապրում ես պատրանքների աշխարհում: Այս պատրանքային աշխարհը քեզ համար միակ իրական աշխարհն է: Այն, ինչ դու իրական ես համարում, իրական է միայն պայմանականօրէն եւ յարաբերականօրէն. սրանից դուրս ճշմարտութիւն չկայ: Ուշադրութիւնդ սեւեռելով ընկալուող  աշխարհի պատրանքայնութեան վրայ` ես ուզում եմ ուղղել քո մտքերը անընդհատ ինքնաստուգման, ուզում եմ ապահովագրել քեզ ինքնագոհ հանգստութիւնից եւ մեծամտութիւնից: Ես ընկալում եմ աշխարհը միայն իմ միջով եւ թողնում եմ դրա վրայ իմ սեփական մատնահետքերը: Իմ կողմից գիտակցուած, ընկալուած  ճշմարտութիւնը ոչ թէ ճշմարտութիւն է ինքնին, այլ` միայն ինձ հետ առնչուող»:

Հետաքրքիր փիլիսոփայութիւն է:

Քաջազնունին քաղաքականութեան մէջ շուտով բախուելու էր իր փիլիսոփայական թեզերին: Քաղաքական վիպապաշտութիւնը բախուելու էր քաղաքական իրապաշտութեան, ճշմարիտ թուացող հայեացքներն ու գաղափարները դառնալու էին թէական, քաղաքական ոգեշնչուածութիւնը վերածուելու էր քաղաքական սնանկութեան: Տեղի էր ունենալու ազգային երազների մեծ  փլուզում: Երջանիկ մարդը դառնալու էր դժբախտ մարդ: Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան դժբախտ առաջին վարչապետ: Չէր կարող լինել երջանիկ, երբ ժողովուրդը  քաղցած էր, եւ ինքը ի պաշտօնէ ոչինչ անել չէր կարող: «Իմ վրայ անասելի ծանր լուծ է դրուած, լինում են ժամեր, երբ յուսահատութիւնը կրծում է ինձ ամբողջութեամբ», 1919թ. յունուարի 9-ին կնոջ գրած նամակում խոստովանել է Յովհաննէս Քաջազնունին: Չէր կարող երջանիկ լինել, երբ  Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան հռչակումից յետոյ, ի դէպ, յանուն որի թուրքերի դէմ կռւում զոհուել էին իր 2 որդիները, 1918 յունիսի 4-ին իր ստորագրութիւնն էր դրել Պաթումի պայմանագրի տակ: Դժբախտութիւնների շղթան շարունակուելու էր մինչեւ իր դաժան սպանութիւնը Քա. Կէ. Պէ.-ի բանտում եւ կ՛ասէի` դրանից էլ յետոյ: Բայց դեռ որ ամէն ինչ յարաբերականօրէն լաւ էր: Քաջազնունին ամուսնացել էր իր սիրած աղջկայ հետ եւ առաջին դուստրն ունեցել: Երեխային, չգիտես ինչու, կոչել էին Հրաչեայ, թէեւ աղջիկ էր: Հետագայում Հրաչեան, դժգոհ` իր անունից, կ՛ընդունի նաեւ Անահիտ անունը եւ կը դառնայ Անահիտ-Հրաչեայ:

1891թ. դեռ ուսանող Քաջազնունին Ախալքալաքից ուտելիքով ծանրոցը ստանալուն պէս, Փեթերսպուրկից գրում է կնոջը. «Աչիկիս կրծած պաստեղի կտորը ինձ համար նոյնն է, ինչ որ  հաւատով հիւանդի համար սուրբ նշխարքը: Հագել եմ քո ձեռքով կարած բաները եւ ինձ երջանիկ եմ զգում: Գոհ չեմ միայն, որ շապիկներիս վրայ Հ տառն ես կարել (աղջկայ անուան առաջին տառը):  Ես ուզում եմ, որ իմ շորերի վրայ լինի Ս տառը (կնոջ` Սաթենիկի անուան առաջին տառը): Մինչեւ իսկ կրկնակօշիկներիս մէջ ես այդ տառն եմ կպցրել: Ինչ մեծ բաւականութիւն է ինձ համար, երբ գիշերները քնելիս` ես գլխիս տակ դնում եմ բարձը, որի վրայ կարուած է այդ Ս տառը, եւ բարձը հէնց այնպէս եմ դարձնում, որ տառը գայ երեսիս: Համբուրում եմ քեզ` հոգուոյս չափ սիրելի կինս եւ աղօթում քեզ համար»:

Նրանք նոյնչափ սիրահարուած էին, որչափ` մինչեւ ամուսնութիւնը: Եւ երեխաների ծնունդը ամուսինների շատ անձնական, երկուսին վերաբերող հարցերում փոխադարձ զգացմունքների, նուիրուածութեան, հետաքրքրութեան մէջ ոչինչ չէր նուազեցրել: Ընտանեկան յարաբերութիւններում երեխաները իրենց տեղն ունէին, այր եւ կին` միմեանց համար իրենց անխախտ եւ մշտական տեղը:

«Խնդրում եմ հանել եւ ինձ ուղարկել աչիկիս լուսանկարը: Համարեա գիշեր չի անցնում, որ թէ՛ քեզ եւ թէ՛ նրան չտեսնեմ երազում: Մինչեւ անգամ պառկելիս մի տեսակ ուրախութիւն եմ զգում` հաւատացած լինելով, որ գոնէ քնի մէջ ձեզ հետ կը լինեմ, եւ եթէ լինում են գիշերներ, որ դուք չէք գալիս, առաւօտեան շատ տխուր եմ զարթնում: Յիշո՞ւմ ես, Սաթէ՛ն ջան, որ ես երազներ տեսնելու ամենեւին սովորութիւն չունէի, իսկ այժմ հակառակն է: Եւ ոչ միայն ձեզ երկուսիդ եմ տեսնում, այլեւ երկրորդին` փոքրիկ-փոքրիկ, բոլորովին փոքրիկ եւ, երեւակայիր, նա էլ է աղջիկ: Հրաչիկին սաստիկ նման: Համբուրում եմ քեզ, սիրելի՛ս, իմ միակ եւ յաւիտենական սէրս, իմ թանկագին կինս, համբուրում եմ 1000 անգամ»:

Շուտով ծնուեց նրանց երկրորդ երեխան, բայց` ոչ աղջիկ, ինչպէս երազում տեսել էր հայրիկը: Նրան կոչեցին Արամ, Արամ Քաջազնունի: Ի միջի այլոց` այդ երազի մասին: Պարզւում է, որ Յովհաննէսը դիտաւորեալ է գրել, թէ աղջիկ է տեսել երազում, եւ որ ինքը շատ ուրախ է դրա համար: Բանն այն է, որ նա տեղեակ էր, թէ Սաթենը ինչքա՛ն էր փափաքում ամուսնուն որդի`  Քաջազնիութեան ժառանգորդ պարգեւելու մասին: Եւ շատ վախենում էր, որ տղայ չի ունենայ: Կնոջը քաջալերելու եւ աւելորդ յուզումներից զերծ պահելու համար էր Յովհաննէս Քաջազնունին նրբանկատօրէն յօրինել այդ երազի պատմութիւնը ցանկալի երկրորդ աղջկայ մասին:

Երկրորդ երեխայի ծնունդից յետոյ նա կնոջը գրում է իրենց ընտանեկան ծրագրերի մասին: Եւ այդ ծրագրերում կրկին քաղաքականութիւնն է:

«Եթէ մեր այն ընդհանուր, ամենամեծ, ամենախորին, ամենասուրբ ցանկութիւնները կատարուեն, մենք կ՛երթանք, ինչպէս շատ անգամ ասել եմ քեզ, Վան եւ մեր կեանքերը կը տանք այն ուղղութեանը, որ կը պահանջի մեր պարտքը: Իսկ եթէ առ ժամանակ այդ ցանկութեան իրագործումը յետաձգուելու է, մենք նուիրելով նրան մեր բոլոր ուժերը` մեր անձնական, մեր ընտանեկան կեանքը այսպէս կը դնենք. մենք կ՛ապրենք Թիֆլիսում»:

Քաջազնունու հայրը Պաթումի կալուածքը վաճառել էր, եւ իրեն բաժին հասնող դրամով Յովհաննէսը մտածում էր հող առնել Թիֆլիսում եւ տուն կառուցել, եթէ Վան գնալը դեռ չստացուի: Մեծ հաշուով, այդպէս էլ կառուցուել է Թիֆլիսը. հայերն իրենց շնորհքը եւ  ամենակարեւորը` փողերը թափել են Թիֆլիսում եւ յետոյ զարմացել, թէ ինչո՛ւ Հայաստանը, մասնաւորաբար`

մայրաքաղաք Երեւանը, մնացել է յետամնաց եւ աղքատ: 1918-ին, երբ Քաջազնունին իր դահլիճով Թիֆլիսից կը տեղափոխուի Երեւան, կը զգայ տարբերութիւնը: Երբ 1918-ի դեկտեմբերին Վրաստանը պատերազմ յայտարարի Հայաստանին, նա կը գրի. «Վրաստանը իր անվերջ լրբութիւններով մեզ ստիպեց պատերազմի դիմել»: Այն նոյն Վրաստանը, որի քաղաքները, տնտեսութիւնը եւ արուեստը անհեռատեսօրէն ծաղկեցրել էին  հայերը: Բայց դեռ 1892 թուականն էր, Երեւան տեղափոխուել օրակարգում չկար: Օրակարգում էին` Արեւմտահայաստանի ազատագրութեան հարցը, ցարին տապալելու ընդհանրական հարցը, որ   հայերին յուզում էր այնքանով, որ առնչւում էր արեւելահայութեան ինքնութեան պահպանութեան հետ, ուսումը Փեթերսպուրկի Քաղաքացիական ճարտարագէտների հիմնարկում, որին մնացել էր եւս 1 տարի  եւ անշուշտ ընտանիքը` կինը եւ 2 փոքրիկները.

1892թ. ապրիլ 17
Ս. Պ.

«Շատ ուրախ եմ, որ վերջապէս վճռել ես Արամին կովի կաթով կերակրել, միայն դարձեալ զարմանում եմ, թէ ինչո՛ւ դու ամենահեշտ եւ ամենապարզ բաները ծանրացնում  ես: Ի սէր Աստծոյ, մի՞թէ ամէն երեխայի կերակրողը պէտք է սեփական կով ունենայ, չէ՞ որ այն ժամանակ աշխարհը կովերի գոմ կը դառնայ: Մի՞թէ լաւ կաթ ունենալու համար դու պէտք է ծառայ վերցնես, կով գնես եւ նոյն կովին մի առանձին սննդականոնով պահես: Չեմ հասկանում: Բժիշկը իբրեւ բժիշկ պիտի ասէր այն ամէնը, ինչ որ ասել է: Դա նրա պարտաւորութիւնն է` առողջութեան համար ամէն իտէալական պայմաններ առաջարկել, բայց եթէ բժիշկներու ամէն մի խորհուրդը կատարելու լինենք, այն ժամանակ աշխարհիս երեսին ուրիշ ոչինչ մտածմունքներ պիտի չունենանք` բացի մեր մարմնոյ բարելաւութիւնը հոգալը»:

Ընտանեկան-առօրէական հարցերը նրա համար ամենեւին խորթ չէին: Կենցաղը, ապրուստը կեանքի դրսեւորման մի մասն էին, որոնց մասին պէտք էր մտածել եւ հոգալ, ինչպէս` ազգային կամ քաղաքական հարցերի մասին: Տարբերութիւնը միայն դրանց տրուելու չափի մէջ էր:  Այնպէս որ, գաղափարական անհատ լինելով` նա սովորական մարդ էր` իր սպառողական պահանջներով: «Եթէ ամսական ոչ թէ 40, այլ 440 ունենամ, դարձեալ փողի կարօտութիւն պիտի զգամ, դու ինձ գիտես… Ուղարկում եմ քեզ ձմրան կօշիկներ, բարով մաշես: Կօշիկի մէջ դրել եմ մի կտոր սապոն, դա շատ լաւ սապոն է, աղջկաս համար էլ ֆրանսական ցուցահանդէսում առել եմ մի ալժիրեան ապարանջան, որը նոյնպէս կօշիկի մէջ եմ դրել», գրում է 3-րդ լսարանի ուսանող Յովհաննէս Քաջազնունին կնոջը, 1891-ին:

Շուտով Հրաչեայի եւ Արամի օրօրոցների մէջ հերթով կը պառկեն, կը լացեն, կը ժպտան, կը նեղուեն Աշոտ, Ռուբէն, Կարէն եւ Մարգարիտ Քաջազնունիները: Նրանց հայրը աշխարհի ամենաերջանիկ մարդը կը համարի իրեն,  որովհետեւ գրեթէ անվերապահօրէն կը հաւատայ, որ իր երեխաները, առաւել եւս` թոռներն ու ծոռները, ապրելու են իր երազած ինքնորոշուած- ինքնիշխան հայրենիքում: Որ` իր ընտրութիւնը,  ճանապարհի առումով, միանշանա՛կ ճիշդ է եղել: Յիշում էք իր խօսքերը. «Ես կանգնած եմ 2 ճանապարհների ընտրութեան առջեւ եւ չգիտեմ` ո՛ր կողմ գնալ` Շէյքսփիրի՞, թէ՞ Էրզրումի»: Նա ընտրեց Էրզրումը, այսինքն` դէպի իր ծագումը տանող ճանապարհը: Բայց այդ ճանապարհը միայն քաղաքական պայքարով եւ զէնքով հարթուող ճանապարհ չէր, դա նաեւ ծինը կենսունակ պահելու ճանապարհն էր: Եւ նա ունեցաւ 6 զաւակ` 4 տղայ, 2 աղջիկ: «Ես արդէն զգում եմ ապագայի երջանկութիւնը», կ՛ասի Յովհաննէս Քաջազնունին սիրելի կնոջը` իր ազգային մեծ երազի փլուզումից շատ տարիներ առաջ:

(Շար. 2)

Զրոյցը վարեց՝ ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Համազգայինի «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահում նախատեսուած յառաջիկայ ցուցահանդէսը, Հայաստանից տասնմէկ արուեստագէտների ներկայութեամբ, ոչ միայն  հետաքրքրական է լինելու մասնակիցների եւ ցուցադրուող գործերի թուով, այլ նաեւ թերեւս աննախադէպ է այն առումով, որ ցուցահանդէսին  մասնակից երիտասարդները նոր Հայաստանի պատկերը կերտող սերնդից են: Ընդամէնը մէկ-երկու ամիս առաջ նրանց կարելի էր տեսնել փողոցներում` ցոյցերի եւ բողոքի գործողութիւնների մասնակցելիս, իսկ այսօր արդէն արուեստի իրենց աշխարհն են վերադարձել` աւելի խաղաղ, բայց նոր մի բան ստեղծելու եւ անպայման փոխելու ամուր հաւատամքով:               

Ցուցահանդէսից առաջ նրանք հաւաքուել էին նկարիչներից մէկի արուեստանոցում, որ արուեստի միջավայր էր` Երեւանի կեդրոնական փողոցներից մէկին նայող հնագոյն մի շէնքի մէջ: Հին այդ շինութիւնը երիտասարդ ստեղծագործողներն իրենք իրենցով կենդանացրել, նոր շունչ են հաղորդել, դարձրել մտերմիկ մի միջավայր, ուր յաճախ են հաւաքւում, զրուցում արուեստի հարցերից, իրենց մտածումներն ու ցանկութիւնները կիսում, խօսում նաեւ դժուարութիւններից եւ հոգսերից, փնտռում` դրանք յաղթահարելու միջոցներ: Այս արուեստագէտներից իւրաքանչիւրն ունի իր ոճը, իր ժանրը, ձեռագիրը, եւ մէկը միւսից խիստ տարբերուող արուեստագէտներ են նրանք:

«Ազդակ»-ը ներկայ եղաւ այդ հաւաքին եւ փորձեց նրանց լիբանանեան ցուցահանդէսից առաջ արուեստասէրին ներկայացնել երիտասարդ ստեղծագործողներից իւրաքանչիւրին` իր սպասումներով, մտածումներով: Նրանցից միայն Կայ Ղազանճեանն ու Ժորա  Գասպարեանն են եղել Պէյրութում, ցուցահանդէս են ունեցել, Ռոմէօ Մելիքեանի գործերից էլ են ցուցադրուել, իսկ Արա Շահումեանն էլ եղել է իր հօր` Յաղթանակ Շահումեանի` վերջերս «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահում բացուած ցուցահանդէսին, բայց միւսների համար թէ՛ Լիբանանը, թէ՛ հայկական համայնքը, ըստ էութեան, անծանօթ են, եւ նրանք անհամբեր էին օր առաջ տեսնելու երկիրն ու շփուելու համայնքի անդամների հետ:

Յակոբ Վարդանեան.- Պէյրութը շատ եմ ուզում տեսնել, յատկապէս ինձ հետաքրքիր է պատերազմից յետոյ նրա վերականգնումը:  Իւրաքանչիւր արուեստագէտի էլ հետաքրքիր է, թէ ինչպէ՛ս է քանդուածը, պատերազմի աւերուածը վերականգնուել, նոր տեսքի եկել: Միշտ լսել ենք այդ մասին, գիտենք, որ պատերազմ ունեցած երկիր է, որ տեւական ժամանակ քանդուել է, յետոյ` կառուցուել: Արուեստագէտը չի կարող անտարբեր անցնել նման երեւոյթների կողքով, եւ չի բացառւում, որ կարող է այդ պատկերները` հնի եւ նորի, քանդուածի եւ վերականգնուածի,  նաեւ մեր ներաշխարհով անցնեն եւ ստեղծագործական նոր նիւթեր դառնան: Ինքս քանդակագործ եմ, եւ քանդակն էլ իւրայատուկ արտայայտչամիջոց է, որ ունի լայն հնարաւորութիւններ` ասելիքդ տեղ հասցնելու համար:

Ես ցուցադրուել եմ Գերմանիայում, լաւ ընդունելութիւն եմ գտել, Հայաստանում առայժմ խմբակային ցուցահանդէսներ եմ ունեցել, անհատական ցուցահանդէս ինքս դեռ չեմ ուզել, կարծում եմ` դրա ժամանակն էլ կը գայ:

Ռոմէօ Մելիքեան.– Այդ պատկերները ինձ էլ են հետաքրքրում, որովհետեւ ես ինքս նկարում եմ հիմնականում շէնք-շինութիւններ, ամբոխներ, ինչպէս նաեւ նկարում եմ պատերազմական, հակամարտութիւնների տեսարաններ: Ծնունդով սահմանամերձ Տաւուշից եմ, որտեղ մինչեւ հիմա էլ պատերազմը չի դադարել: Փոքր տարիքից ծանօթ եմ, թէ ի՛նչ է պատերազմը, ի՛նչ տեսք ունի, ի՛նչ գոյն ունի:

Նկարներիս մէջ տեղ են գտել այդ թեմաները: Նկարագրում եմ հակամարտութիւնների պատճառած տագնապը,  վտանգները,  մարդկանց փախուստը, որ երբեմն անորոշ է թւում, բայց դա այն ամէն ինչն է, ինչ  իրենց հետ բերում են պատերազմները, հակամարտութիւնները: Մասնագիտութեամբ լինելով գեղանկարիչ` միայն դրանով եմ զբաղւում եւ իմ մասնագիտութեան միջոցով եմ փորձում իմ խօսքն ասել: Եթէ ինչ-որ ժամանակ չեմ նկարում, զգում եմ, որ խօսքս կիսատ է մնում, մի բան տեղ չի հասնում, ուստի նկարելը ինձ համար իսկական ինքնարտայայտման ձեւ է դարձել: Անգլիայում եմ ցուցադրուել, մասնաւոր պատկերասրահներում ցուցահանդէսների եմ մասնակցել, Լոնտոնի «Արթ-Ֆեսթ»-ին եմ մասնակցել, իմ աշխատանքները գտնւում են Հայաստանի, Իտալիայի,  Ռուսաստանի եւ Միացեալ Նահանգների մասնաւոր հաւաքածոներում: Լիբանանում էլ են իմ գործերը ցուցադրուել, այնտեղ էլ մասնաւոր հաւաքածոներում կան իմ աշխատանքներից: Երեւանի Ժամանակակից արուեստի թանգարանում իմ անհատական ցուցահանդէսին եմ  պատրաստւում, արուեստասէրը աւելի մօտիկից կարող է իմ նկարներին ծանօթանալ այդ ցուցահանդէսով: Չեմ կարող ասել, թէ հեշտ է միայն նկարչութեամբ ապրելը, նկարում ես, հնարաւոր է` մի օր վաճառել, մի օր չվաճառել, բայց, դէ, մի ճանապարհ է, որ ես եմ ընտրել եւ դժգոհ չեմ իմ ընտրածից: Ինքս Ռուսաստանի Նկարիչների միութեան անդամ եմ եւ ասեմ, որ Ռուսաստանում շատ մեծ տեղ են տալիս Նկարիչների միութեան անդամներին, հնարաւորութիւնները նրանց համար աւելի շատ են, քան Հայաստանում` Հայաստանի Նկարիչների միութեան անդամ լինելը: Թէկուզ միայն Ռուսաստանի Նկարիչների միութեան տոմս ունենալը շատ հարցեր կարող է լուծել, մարդիկ յարգում են այդ տոմսն ունեցողին:

Սիլվա Մկրտչեան.- Ես նոյնպէս նկարչական կրթութիւն եմ ստացել եւ շատ երջանիկ եմ, որ հէնց արուեստի ճանապարհն եմ ընտրել, քանի որ իմ անսահման սէրը բարիի, գեղեցիկի եւ ինձ շրջապատող երեւոյթների հանդէպ արուեստի միջոցով եմ դրսեւորում` անչափ սիրելով արուեստը… Կարծում եմ, որ ստեղծագործողը  պէտք է լինի շատ անկեղծ: Անկեղծ` նախ ինքն իր առջեւ, յետոյ կտաւի, կամ` այդ երկուսը միասին: Կտաւը ինձ համար հայելի է… Ես անընդհատ բացայայտում ու գտնում եմ  ինքս ինձ ամէն անգամ նորովի… Ես պատրաստւում եմ մինչեւ վերջ գնալ եւ կոտրել այն կարծրատիպը, որ իբր թէ չկան պինդ եւ ուժեղ արուեստագէտ կանայք: Դա այդպէս չէ, կինն էլ կարող է հաւասարապէս արուեստի մէջ լինել նոյնքան ամուր եւ ուժեղ, որքան` տղամարդը:     Ես քանդակ էլ եմ  անում, խեցեգործութեամբ եմ էլ  զբաղւում, կրաֆիքա էլ եմ անում: Ի հարկէ քանդակներս չեմ տանում Պէյրութ, խեցեգործական աշխատանքներով եւ կրաֆիքայով պիտի ներկայանամ, բայց կարծում եմ` դա էլ բաւական է, որ կարողանան իմ ոճը եւ իմ ապրումները զգան արուեստասէրները: Ես միշտ հաւատացած եմ եղել, որ զգացումով արուած գործը անպայման կարող է գտնել թէկուզ մէկին, որ զգայ նոյն բաները, ինչ զգացել է արուեստագէտը:

Ինքս կապի ժամանակակից միջոցները շատ չեմ օգտագործում, շատ չեմ սիրում այդ ձեւով հաղորդակցուելը, նախընտրում եմ մարդկային պարզ շփումը: Կարծում եմ, որ արուեստագէտը ստեղծագործելով պիտի զբաղուի, իսկ նրա ցուցահանդէսի կազմակերպչական հարցերով մէկ այլ մարդ պիտի զբաղուի, որպէսզի արուեստագէտի միտքը խանգարուած չլինի կազմակերպչական հարցերով եւ ինքը միշտ ստեղծագործի: Հայաստանում դա ի հարկէ շատ դժուար բան է, մեզ մօտ առայժմ հնարաւոր չէ:

Կայ Ղազանճեան.- Երբ առաջին անգամ ցուցադրուեցի Պէյրութում, տպաւորութիւնները շատ լաւ էին, մինչեւ հիմա յիշում եմ այդ հրաշալի ընդունելութիւնը. այնպէս որ, այս անգամ վստահօրէն եմ գնում եւ համոզուած եմ, որ նոյն ընդունելութիւնը նաեւ իմ արուեստագէտ գործընկերների հանդէպ է լինելու: Շատ տեղերում եմ ցուցադրուել, բոլոր երկրներն էլ իրենց առանձնայատկութիւնն ունեն, բայց Պէյրութի ընդունելութիւնը, յատկապէս` հայերի կողմից, միշտ կը յիշուի: Տասնմէկ օր ենք մնացել, եւ իւրաքանչիւր օրը տպաւորիչ է եղել: Եզակի դէպք էր, որ ես օտար չէի զգում ինձ Պէյրութում:

Այսօրուայ աշխարհը շատ բաց աշխարհ է, համացանցը մեծ հնարաւորութիւններ է տալիս ստեղծագործողներին` կապեր հաստատելու, իրենց գործերը ներկայացնելու առումով, եւ մենք` նկարիչներս էլ, լաւ կը լինի օգտուենք այդ հնարաւորութիւնից:

Լուսինէ Աբրահամեան.– Ես թէ՛ նկարչութեամբ եմ զբաղւում, թէ՛ խեցեգործութեամբ, իմ ընկերների պէս ես էլ մասնագիտական կրթութիւն եմ ստացել, տարբեր երկրներում եմ ցուցադրուել, անցեալ տարի երկու անգամ Ճափոնիայում են ցուցադրուել իմ աշխատանքները: Պէյրութի այս ցուցահանդէսը հրաշալի հնարաւորութիւն է հայ երիտասարդների համար` համատեղ ներկայանալու, ցուցադրուելու: Պէյրութում չեմ եղել եւ շատ ուրախ եմ այս հնարաւորութեան համար: Ինձ համար ճամբորդել` նշանակում է շարունակել ապրել ու սովորել: Հպարտ եմ, որ Հայաստանը ցոյց է տալու իր երիտասարդ արուեստագէտներին: Սա հնարաւորութիւն է քեզ կողքից դիտելու թէ՛ այլ արուեստագէտների կողքին եւ թէ՛ այլ մշակոյթում: Ցուցադրելու եմ իմ վերջին շրջանում ստեղծած աշխատանքները: Դրանք իմ քաղաքի տեսարաններն են:

Մօտ երկու տարի առաջ ինձ սկսեց հետաքրքրել ճարտարապետութիւնը: Սկզբում նկարում էի քաղաքիս նշանաւոր վայրերը, ասենք` Քասքատը կամ Քիեւեան կամուրջը  եւ այլն: Յետոյ սկսեցի քաղաքի պարզ ու սովորական վայրերը նկարել` մարդկանց տները, շէնքերը, այդպիսով ուզում էի գտնել քաղաքի միջավայրը եւ իմ վերաբերմունքը` իմ քաղաքի հանդէպ: Մի երկու նկար էլ ունեմ, ուր ծառեր կամ բնութեան տեսարաններ են պատկերուած, ու դրանք էլի մեր ծառերն են, օրինակ` խնձորենին կամ աշնան արեւը: Նոյն ձեւով ես հեռակայ կարգով փորձեցի գտնել նկարիչներ Լիբանանում, ծանօթանալ նրանց գործերին, մի հայ աղջկայ գործեր տեսայ, որ նոյնպէս իր միջավայրի ծնունդ էր, այսինքն երեւում էր, որ ստեղծագործողը, ուր որ ապրում է,  այդ միջավայրի հետքն է կրում: Այդ աղջկայ նկարներում, օրինակ, ես աղէտային մի բան տեսայ: Յետոյ, երբ տեղեկանում ես, որ երկրում, ուր ապրում է արուեստագէտը, աղէտներ են եղել, նկարը աւելի հասկանալի է դառնում, սկսում ես ուրիշ ձեւով նայել նկարին:

Ռաֆայէլ Մանուկեան.- Ես քանդակագործ եմ, տարբեր նիւթերով եմ աշխատում, վերջին շրջանում արուած քանդակներս եմ տանելու, կարծում եմ Պէյրութում նաեւ այս ոճի քանդակներով են հետաքրքրուած, չնայած, անկեղծ ասեմ, որ հայերի պատրաստած արձանների նկարներ եմ տեսել Պէյրութում` կաթողիկոսարանում տեղադրուած եւ այնքան էլ տպաւորիչ կամ ոգեւորիչ չեն եղել:

Իմ վերջին գործերից մէկը յեղափոխութեանն է վերաբերւում, արդէն նոյնիսկ այստեղ հասցրել եմ ցուցադրել, բայց իմ քանդակների թեման ընդհանրապէս փղերն են: Առաջին հայեացքից նրանք փղեր են, բայց, ի հարկէ, ասելիքը տարբեր է, շատ բաներ կարելի է ցոյց տալ փղերի միջոցով: Փիղը միակ կենդանին է, որ չի կարողանում ցատկել, բայց ես հենց ցատկող փիղ եմ նկարում, թերեւս երազանք, փափաք եւ նման իղձեր կարելի է տեսնել իմ գործերի մէջ: Օրինակ, լարախաղաց փիղ եմ քանդակել, որ ինքնին արդէն հակասութիւն է, բայց արուեստը ինքը այդ հակասութիւնները իրականութիւն դարձնելու ճանապարհ է ինչ-որ տեղ: «Արթ Մայամի»-ում, «Արթ Տուպայ»-ում են ցուցադրուել իմ գործերը, եւրոպական երկրներում, արուեստաբանների արձագանգները յատկապէս հետաքրքիր են եղել, արձագանգել են, իսկ դա արդէն տպաւորութեան մասին է խօսում: Նոյնը չեմ կարող ասել Հայաստանի մասին, այստեղ դեռ շատ չեն այցելում ցուցահանդէսներ, պատճառը հաւանաբար տնտեսական վիճակով է պայմանաւորուած: Չհաշուած` ցուցահանդէսներ, որ կազմակերպում ենք, հիմնականում մեր ընկերները, արուեստագէտներն են գալիս, աւելի լայն ընդունելութիւն չեն գտնում ցուցահանդէսները, բայց յուսանք` այդ անտարբերութիւնն էլ ժամանակի ընթացքին կը վերանայ: Կ’ուզէինք, որ հասարակութեան բոլոր շերտերը գային, տեսնէին մեր գործերը: Ես դրսում ցուցահանդէս եմ ունեցել, հինգ օրում երեսուն հազարից աւելի այցելու է եկել, ի հարկէ, դրսի պայմաններն էլ ուրիշ են, այդ է պատճառը նաեւ, բայց ընդհանուր առմամբ, մեր հասարակութեան բոլոր շերտերին չէ, որ արուեստը հետաքրքրում է: Մեզ մօտ էքսպօ-ներ չեն լինում, լաւ կը լինէր, որ Հայաստանում էլ արթ-էքսպօ-ներ լինէին, որտեղ աւելի շատ մարդ է այցելում: Մի անգամ եղաւ այս տարի մեծ էքսպօ, բայց քիչ է: Մենք նման մեծ փառատօների, ցուցադրութիւններու կարիք ենք զգում:

Ժորա Գասպարեան.– Ես էլ եմ Կայի հետ ցուցադրուել Պէյրութում, ընդունելութիւնը բացառիկ էր, եւ վստահ եմ, որ այս անգամ էլ նոյնն է լինելու: Ես Հայաստանից դուրս այդպիսի տեղ չէի տեսել, ուր հայութիւնը, հայկականութիւնն այդքան ուժեղ լինէր` սկսած փողոցներում քայլելուց, մինչեւ ինչ-որ վայրեր այցելելը, ամէն տեղ կարելի էր զգալ հայութեան ուժը: Էլ չեմ ասում Այնճարի մասին, որտեղ նոյնպէս եղանք եւ նոյն բաները զգացինք:

Հիմա տարբեր աշխատանքներ են ցուցադրուելու եւ աւելի աշխուժ քննարկումներ կը լինեն, լայն ընդունելութիւն կը լինի: Ես Հայաստանից դուրս նաեւ Ֆլորենսիայում եմ սովորել մէկ տարի, այդ կրթութիւնն էլ, բնականաբար, լրացուցիչ ազդեցութիւն է ունեցել իմ արուեստի վրայ:

Արմինէ Յարութիւնեան.– Գեղարուեստի արհեստավարժ կրթութիւն եմ ստացել, նիւտ-արթով եմ զբաղւում, չմտածուած եմ ընտրել այդ ժանրը, որը անհատական է դարձել ինձ համար:

Նկարում եմ կանանց զգացողութիւնները, նրանց կիրքը, ապրումները, այն ամէնը, ինչ նրանք ստանում են կեանքից, տղամարդկանցից:  Մարդիկ արդէն տարբերում են իմ նկարները, երբ նայում են, գիտեն, որ իմ նկարածն է: Ի հարկէ, քննադատութիւններ էլ են եղել, բայց ես գիտեմ, որ նորութիւնը միշտ էլ քննադատաբար է ընդունւում, յետոյ կամաց-կամաց հարթում է իր ճանապարհը:  Միշտ ուզեցել եմ յիշուող, տպաւորուող նկարներ նկարել եւ արդէն հասել եմ դրան: Բոլորն էլ, ովքեր այս ցուցահանդէսի առթիւ գնում են Պէյրութ, ցուցադրուած, կայացած նկարիչներ են, բաւականին ճանաչուած, չնայած` երիտասարդ տարիքին:

Արա Շահումեան.– Առհասարակ արուեստագէտը ամէն ինչի կարիք էլ զգում է, մենք զգում ենք իրար կարիք, միասին հաւաքուելու, զրուցելու, ճամբորդելու, ցուցադրուելու կարիք…

Արուեստագէտի առջեւ լայն հնարաւորութիւններ պէտք է լինեն, որ նա միշտ շարժման մէջ լինի:

Հայկ Ղազարեան.- Մենք, ի հարկէ, շարժման մէջ ենք միշտ, չենք լճանում, բայց ինչ որ անում ենք, մեր ուժերով ենք անում, այսինքն մենք մեր «գլխի ճարը» տեսնում ենք, այսպէս ասած:

Ես էլ քանդակագործ եմ, տարբեր նիւթերով եմ աշխատում, տարբեր թեմաներ են ինձ յուզում, որոշակիօրէն հիմա կանանց թեման է, որ հետաքրքրում է ինձ, կինը` ազատ, հանգստի վիճակում: Համամարդկային թեմաներ են, որ բոլորին էլ կարող են յուզել: Ճիշդ է` հայկական միջավայրում եմ ցուցադրուելու, բայց կ՛ուզենայի նաեւ օտարները ներկայ լինէին ցուցահանդէսին, քանի որ այն, ինչ մենք տանում ենք, ազգային շեշտադրումներով սահմանափակուած չէ, ազատ ու անսահման թեմաներ են: Այսօրուայ ստեղծագործողը չի էլ կարող սահմանափակումներ ունենալ, նա ազատ է, ինչպէս ազատ է այսօր աշխարհը:

Պետիկ Պօղոսեան.– Ես էլ եմ շատ քաղաքներում ցուցադրուել, բայց միեւնոյնն է, ամէն նոր քաղաքում ներկայանալը սպասելի է ինձ համար: Ինձ միշտ հետաքրքրում է շարժումը` քաղաքներում, եւ այդ էլ նկարում եմ իմ քաղաքային տեսարաններում: Ես երբեմն լուսանկարների հիման վրայ եմ իմ նկարները նկարում եւ այդ ձեւով նաեւ Պէյրութն եմ նկարել հեռակայ կարգով: Ափսոս, չեմ կարող ներկայ լինել ցուցահանդէսին, զուտ անձնական պատճառներով չեմ մեկնում ընկերներիս հետ, բայց նկարներս այնտեղ կը լինեն, իրենք` նկարներս արդէն կը խօսեն:

Ջրաներկով եմ աշխատում եւ լսել եմ, որ այնտեղ` Պէյրութում, գնահատում են ջրաներկը եւ սիրում են: Հայկական միջավայրերում քիչ եմ ցուցադրուել եւ այս հնարաւորութեան համար ուրախ եմ:  Եւ ընդհանրապէս, այսքան շատ աշխատանքներով ցուցահանդէսը հետաքրքիր է լինելու, քանի որ ամէն մէկը մի ոճով է ներկայանալու, աշխատանքները շատ բազմազան են: Կան նաեւ վերջին իրադարձութիւններին նուիրուած թարմ ստեղծագործութիւններ, ես ինքս էլ այդ թեմայով աշխատանք ունեմ:

Կայ Ղազանճեան.- Ուր էլ գնացել ենք, անպայման Հայաստանից են հարց տուել, եւ քանի որ մենք հիմա ապրում ենք նոր երկրում, այս անգամ երջանկութիւն ենք ունենալու պատմել նոր Հայաստանի մասին: Մենք էլ ենք մասնակցել այս նոր Հայաստանի կերտմանը, կը պատմենք, թէ ի՛նչ է փոխուել մեր երկրում, եւ դա լաւ է ոչ միայն մեզ համար, այլեւ` բոլոր հայերի համար: Մեր այցը միայն ցուցահանդէսի նպատակ չունի, կարծում եմ` սա, այսպէս ասած, գաղափարական  այց է, քանի որ մենք այնտեղ ենք գնում նոր Հայաստանից, իսկ նոր Հայաստանի թեման բոլորին է հետաքրքրում:

Յակոբ Վարդանեան.- Գնում ենք, որ նոր Հայաստանում ապրելու մեր երջանկութիւնը կիսենք մեր սփիւռքահայ հայրենակիցների հետ ու նրանց ոգեւորենք, որ աւելի յաճախ գան Հայաստան:

Լուսինէ Աբրահամեան.– Երբ հարցնում են կեանքիս երջանիկ օրուայ մասին, պատկերացրէք, որ ծննդեան օր կամ նման մի անձնական օր միտքս չի գալիս, այլ անմիջապէս յիշում եմ այս յեղափոխութեան երջանիկ օրերը, երբ բոլորս ուրախ էինք, փողոցում միմեանց գրկում էինք, շնորհաւորում էինք, յուզւում էինք անընդհատ: Մենք ոչ թէ քաղաքականութեան մէջ չէինք մտել, այլ մեր քաղաքացիական պարտքն էինք կատարում, չէինք կարող նստել մեր արուեստանոցների մէջ եւ սպասել, թէ ի՛նչ կը լինի, մենք մեր քայլը արել ենք:

Յակոբ Վարդանեան.- Ամէն արուեստագէտ էլ, այսպէս թէ այնպէս, իր արուեստում շօշափում է քաղաքական թեմաները, քանի որ չի կարող  անտարբեր անցնել ժամանակի կողքով: Արուեստագէտը ժամանակի շունչն է, դեռ մի բան էլ առաջ է ժամանակից: Մենք տեսանք նաեւ մեր ազգի համախմբուածութիւնը: Պատերազմի ժամանակ բոլորս համախմբուել էինք, բայց յեղափոխութեան ժամանակ շատ աւելին էր այդ համախմբուածութիւնը:

Կայ Ղազանճեան.- Երբ որ իրավիճակը լճացած էր երկրում, մարդիկ դժգոհ էին, դա մեզ` իբրեւ ստեղծագործողների շատ էր խանգարում: Երբ քո կողքը դժգոհ մարդիկ ես տեսնում, չես կարող հանգիստ լինել, միշտ աւելի լաւն ես ուզում տեսնել: Հիմա մարդիկ աւելի գոհ են:

Արա Շահումեան.- Մենք հիմա աւելի ազատ ժամանակներում ենք ապրում, մեր հայրերը նախորդ հասարակարգում էին ստեղծագործում, մենք` այս հասարակարգում, չնայած, ասեմ, որ որոշակիօրէն մեր ընտանիքում ստեղծագործական խնդիր չկայ իմ ու իմ հօր միջեւ: Իր ստեղծագործական լուծումներից ես էլ օգտւում, ինքն էլ կարող է իմ փնտռումներից օգտուել: Ես չեմ էլ ընդունում սերունդներ հասկացութիւնը արուեստում:

Ինչ վերաբերւում է պէյրութեան այս այցին, ասեմ, որ նոր եմ վերադարձել այնտեղից, եւ տպաւորութիւնս վառ է, յատկապէս ինձ զարմացրել է համայնքի համախմբուածութիւնը, հարցերը իրենք իրենց ներսում լուծելու համակարգը: Այն յարգանքը միմեանց հանդէպ,  որ իրենք ունեն, եզակի է, եւ լաւ կը լինի, որ շատերը ընդօրինակեն այդ միջոցը: Այն, ինչ որ իրենք որպէս հայ այնտեղ ունեն, մենք երազում ենք այստեղ ստեղծել: Իրենք կուռ են մնացել օտար երկրում եւ շատ հրաշալի պահել են հարիւր տարի առաջուայ մշակութային ժառանգութիւնը, որ ոչ միայն մշակոյթն է, այլ` հաւատքը մէկը միւսի նկատմամբ, մաքրութիւնը, ազնւութիւնը: Եւ ինձ զարմացրեց նաեւ այն, որ այնտեղ ունենալով ամէն ինչ` իրենք երազում են Հայաստան գալ, իսկ մենք ի՞նչ ենք երազում այստեղ` գնալ Քանատա… Սրանք հարցեր են, որ մեզ մտածելու տեղիք են տալիս, եւ արուեստի հարցերից բացի մենք` արուեստագէտներս նաեւ այսպիսի մտահոգութիւններ պիտի ունենանք: Կարծում եմ` վերադարձից յետոյ աւելի շատ պատմելու բան կ՛ունենանք:

ՊԵՏԻԿ

Կիրակի, 1 յուլիսին Անթիլիասի մայրավանքի մթնոլորտը Թէքէեանի տողերը կենդանացուց ու այդ խորհրդաւոր բառերը դարձան տեսանելի…

Եկեղեցին հայկական
Ծննդավայրն է հոգւոյս…

Բոլոր ներկաները դարձան ականատես վկաները այս ծննդավայրին:

Արամ Ա. կաթողիկոսի գահակալութեան 23-ամեակին նուիրուած այդ օրը, մանուկներու այնքան անմեղ ու զուլալ շարականներու երգեցողութեամբ, մեզ դարձուցին Թէքէեանի տողերուն վկաները:

Մեղրիկ սրբազանի անխոնջ աշխատանքին արգասիքն էր մեզի հրամցուած: Լսա՞ծ էք «Տէ՛ր,  ողորմեա»-ն մանուկի մը շրթներէն… Մենք ապրեցանք ու վերապրեցանք «ձագուկներուն» շարականներուն հետ ու շօշափելիօրէն տեսանք, որ հայ հոգին, որուն ծննդավայրն է Հայ եկեղեցին,  աննկուն կը մնայ ու չի կքիր դարերու բեռան տակ: Աշխարհացրիւ հայը` հաւատարիմ իր եկեղեցիին, հոգւոյն ծննդավայրին, հպարտ ու անսասան կ՛ապրի, դարերու ընդմէջէն կը դիմագրաւէ բոլոր դժուարութիւնները` զինուած իր հաւատքով: Վեհափառ  հայրապետը այս մթնոլորտին մէջ վերանորոգեց իր ուխտը, ու «ձագուկներուն» այնքան անմեղ երգեցողութիւնը դարձեալ հնչեց վեհարանին մէջ` յուզելով բոլոր ներկաները:

Լիբանանահայութիւնը շնորհակալ է Մեղրիկ սրբազանին` իր այս նախաձեռնութեան համար:

Վա՛րձքդ կատար, սրբազա՛ն հայր:

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Յուլիս 5-ին, 1921 թուականին, աղէտաբեր տարեթիւ մը եղաւ հայ ժողովուրդին համար:

97 տարի առաջ` 5 յուլիս 1921-ին, այսպէս կոչուած` «Ռուսական Կոմունիստական կուսակցութեան Կ. կոմիտէի Կովկասեան Բիւրոն», առանց օրինականութիւններ փնտռելու եւ կարգուկանոն յարգելու, ստալինեան կամայական որոշումով մը Ղարաբաղը պոկեց խորհրդային մականի տակ առնուած Հայաստանի Հանրապետութենէն եւ բռնակցեց արդէն խորհրդային կարմիր դրօշ պարզած Ազրպէյճանի Հանրապետութեան:

Ոչ միայն ապօրինի այդ որոշումին յաջորդած տարիներուն եւ տասնամեակներուն, այլեւ 1988-ի փետրուարին թափ առած արցախեան շարժումէն ետք ալ, շատ մելան հոսեցաւ ստալինեան այդ կամայական, անօրինական եւ, մանաւա՛նդ, անարդար որոշումին պատմաքաղաքական լուսաբանման եւ դատապարտման համար` ամբողջ եօթանասուն տարի թեր ու դէմ հակադիր ճամբարներու բաժնելով հայ քաղաքական մտքի հոսանքները:

Իսկ Հայաստանի անկախութեան վերականգնման ու Արցախի Հանրապետութեան պատմակերտ նուաճումներէն ասդին` հայ քաղաքական միտքը երկու ուղղութիւններով իր քննարկումներն ու վիճարկումները կեդրոնացուցած է խորհրդայիններու այդ որոշման այժմէական արծարծման եւ իրաւական արժեւորումին վրայ:

Մէկ ուղղութիւնը հիմնաւորած ու դատապարտած է այդ որոշման կամայական, ապօրինի եւ անարդար բնոյթը: Հիմնաւորած է, թէ ինչո՛ւ ստալինեան որոշումին մէջ իրաւական որեւէ հիմք գոյութիւն չէ ունեցած, եւ պարզապէս Ռուսաստանի մեծապետական շահախնդրութեանց յագուրդ տուող գործարք մը եղած է Լեռնային Ղարաբաղի բռնակցումը Ազրպէյճանին:

Երկրորդը հիմնաւորած է իրաւագիտական յենակէտները ազատ ու անկախ Արցախի Հանրապետութեան միջազգային լիիրաւ ճանաչումին` իբրեւ քաղաքական-իրաւական հիմքը արցախեան հարցի բանակցային լուծման համար հայկական կողմին առաջադրած եւ պաշտպանած տեսակէտին:

Ի պատասխան ազրպէյճանական կողմի այն հետեւողական պնդումին, թէ իբր յանուն Ազրպէյճանի հողային ամբողջականութեան` Լեռնային Ղարաբաղը պէտք է վերադարձուի Ազրպէյճանի կազմին, հայկական կողմը իրաւաբանօրէն կը հիմնուի այն փաստին վրայ, որ ամբողջ Ղարաբաղը` դաշտային թէ լեռնային, երբեք մաս չէ կազմած Ազրպէյճանի Հանրապետութեան եւ, հետեւաբար, անհիմն ու անհեթեթ է ամէն խօսակցութիւն Ազրպէյճանի հողային ամբողջականութեան պահպանման մասին:

Արդարեւ, եթէ 1921-ին Ղարաբաղը յայտարարուած էր մէկ մասը Ազրպէյճանի, այդ քայլը իրաւաբանօրէն նախ եղած էր ապօրինի, ապա` բռնակցումը կատարուած էր ի սպաս Խորհրդային Ազրպէյճանի, այլ ոչ թէ` անկախ եւ իբր թէ «ժողովրդավարական» Ազրպէյճանի:

Աւելի՛ն. բռնակցումին Ստալին փորձած էր տալ խորհրդային սահմանադրական հիմնաւորում` 1923-ի յուլիս 7-ին արհեստականօրէն կեանքի կոչելով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ մը, որ սակայն 1991-էն ետք կորսնցուց այդ առումով եւս իրաւական ամէն շինծու հիմնաւորում, երբ նոյնինքն Ազրպէյճան մերժեց ճանչնալ Խորհրդային Միութիւնն ու անոր սահմանադրութիւնը եւ դուրս եկաւ ԽՍՀՄ կազմէն, նոյնիսկ` նախքան անոր պաշտօնական լուծարումը:

Այլ խօսքով, նոյնինքն 5 յուլիս 1921-ի խորհրդային պաշտօնական որոշումէն մեկնելով, անոր անարդար բնոյթը շեշտելով հանդերձ, հայ ժողովուրդը իրաւական ամէն հիմք ունի կառչած մնալու այն փաստին, որ Ղարաբաղը իրաւականօրէն բնաւ մաս չէ կազմած Ազրպէյճանի Հանրապետութեան:

Պատմութիւնը արձանագրած է, որ Ռուսական կայսրութեան անկումէն ետք, Կովկասի մէջ սկսած ազգային պետութիւններու «ձեւաւորման» փուլին, ամբողջ Ղարաբաղը 1918-20 թուականներուն կռուախնձոր դարձաւ մէկ կողմէ ազգային-պատմական իր անկախութիւնը վերականգնած Հայաստանի Հանրապետութեան եւ, միւս կողմէ, թրքական զօրքերու ներխուժման պայմաններուն մէջ Անդրկովկասի թաթարաբնակ տարածքներէն ձեւաւորուած նորելուկ Ազրպէյճանի Հանրապետութեան միջեւ:

Այդ ատեն ծայր առաւ հայեւթաթարական դաժան պատերազմ մը, որուն ընթացքին Արցախը հերոսաբար պաշտպանեց ինքզինք եւ պապենական իր հողը:

Ազրպէյճանի Հանրապետութիւնը, իր կազմաւորման պահէն իսկ, շարունակաբար հողային պահանջներ ներկայացուց Անդրկովկասի հայկական շրջաններուն նկատմամբ:

Թրքական կանոնաւոր զօրքերն ու Ազրպէյճանի մուսաւաթական զօրամիաւորները, օգտուելով Ա. Աշխարհամարտի եւ Ռուսական կայսրութեան անկման պատճառով ստեղծուած խառնաշփոթ իրավիճակէն, փորձեցին իր աւարտին հասցնել հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան կողմէ 1915-ին գործադրութեան յանձնուած ցեղասպանութեան ոճիրը:

1918-1920, համաթրքական մեծ պետութիւն մը հիմնելու ցնորական ծրագրով տարուած, թրքացեղ այդ զօրքերը բնաջնջեցին հարիւրաւոր հայկական գիւղեր, կազմակերպեցին հայերու ջարդեր Պաքուի եւ Գեանջայի (Գանձակ, Ա.) մէջ:

Բայց նոյնինքն Ղարաբաղի մէջ թուրքեւազրպէյճանական զօրքերը բախեցան լուրջ դիմադրութեան եւ պարտուած` նահանջի դիմեցին, հակառակ անոր որ Արցախի ատենի մայրաքաղաք Շուշին 1920-ի մարտ 23-ին հրկիզուած ու թալանուած էր, իսկ անոր հայ բնակչութիւնը` կոտորուած:

Ճիշդ այդ ժամանակ միջազգային հանրութիւնը անհրաժեշտ համարեց միջամտել աննախընթացօրէն ողբերգական բնոյթ ստացած հակամարտութեան:

1920-ի դեկտեմբեր 1-ին Ազգերու լիկայի 5-րդ կոմիտէն, իր 3-րդ ենթակոմիտէի զեկոյցին վրայ հիմնուելով եւ հակադարձելով Ազրպէյճանի տարածքային յաւակնութիւններուն ու ազերիներու ձեռամբ հայերու զանգուածային կոտորածներուն, միաձայնութեամբ որոշեց մերժել Ազրպէյճանի Հանրապետութեան դիմումը` Ազգերու լիկային անդամակցելու:

Օրին Ազգերու լիկան նաեւ որոշեց, մինչեւ հակամարտութեան վերջնական կարգաւորումը, Ղարաբաղը ճանչնալ իբրեւ վիճելի տարածք, եւ այդ որոշումին շուրջ համաձայնութեան յանգեցան հակամարտութեան առնչակից բոլոր կողմերը, անոնց շարքին եւ` Ազրպէյճանը: Այսպէ՛ս, 1918-1920 թուականներուն, Ազրպէյճանի Հանրապետութեան ստեղծման ժամանակաշրջանին, անոր գերիշխանութիւնը չէր տարածուած Ղարաբաղի, ինչպէս եւ Նախիջեւանի վրայ:

Այնուհետեւ, Անդրկովկասի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումին հետեւեցաւ քաղաքական նոր քարտէսի սահմանագծումը:

1920-ի դեկտեմբերի վերջերուն, Խորհրդային Հայաստանի հռչակումէն ետք, Կարմիր բանակի զօրքերը, յատկապէս` կարմիր համազգեստ հագած ազերիներով լեցուած, առանց սպասելու Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի իրաւավիճակի միջազգային իրաւական խաղաղ լուծման, բռնագրաւեցին հայապատկան զոյգ տարածքները:

Միաժամանակ, Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումէն անմիջապէս ետք, Ազրպէյճանի Յեղկոմը (Յեղափոխական կոմիտէն, որ պոլշեւիկեան այդ ժամանակուան իշխանութեան գլխաւոր մարմինն էր) պաշտօնական յայտարարութեամբ ճանչցաւ «վիճելի տարածքներուն»` Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի Հայաստանի անբաժանելի մաս ըլլալը:

Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի նկատմամբ իր յաւակնութիւններէն հրաժարելու մասին ազրպէյճանական այդ յայտարարութեան պահուն հայկական տարածքները իրողապէս մաս չէին կազմեր արդէն Խորհրդային Ազրպէյճանին:

«Վիճելի տարածքներ»-ու նկատմամբ իր յաւակնութիւններէն հրաժարելու մասին Խորհրդային Ազրպէյճանի յայտարարութեան եւ Հայաստանի ու Ազրպէյճանի կառավարութեանց միջեւ համաձայնութեան հիման վրայ, 1921-ի յունիս 21-ին, Խորհրդային Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղը յայտարարեց իր անբաժանելի մասը:

Հայաստանի կառավարութեան ընդունած համապատասխան դեկրետը լոյս տեսաւ ինչպէս Հայաստանի, այնպէս ալ Ազրպէյճանի խորհրդային մամուլի էջերուն: Պաքուի «Աշխատաւոր» թերթը, որ Ազրպէյճանի Կոմկուսի Կենտկոմի օրկանն էր, 1921-ի յունիս 22-ին լոյս ընծայեց դեկրետը: Այդպիսով, տեղի ունեցաւ Ղարաբաղի փաստացի միացումը Հայաստանին, ինչ որ միջազգային-իրաւական իմաստով Անդրկովկասի մէջ, կոմունիստական վարչակարգի ընթացքին, եղաւ վերջին օրինական քայլը Ղարաբաղի կարգավիճակին վերաբերեալ:

Միացման այդ քայլը ողջունեցին ինչպէս միջազգային հանրութիւնը, այնպէս ալ` Ռուսաստանը, ինչ որ ամրագրուեցաւ Ազգերու լիկայի ժողովի բանաձեւին մէջ (թիւ /18.XII.1920թ.), ինչպէս նաեւ Ազգերու լիկայի գլխաւոր քարտուղարին` Ազգերու լիկայի անդամ-պետութիւններուն ուղղուած տեղեկանք-նոթին եւ ՌԽՖՍՀ արտաքին գործերու ժողովրդական կոմիսարիատի (նախարարութեան` իշխանութեան բարձրագոյն մարմնին) Խորհուրդներու 11-րդ նստաշրջանին ուղղուած 1920-21 թթ. տարեկան զեկոյցին մէջ:

Շուտով, սակայն, Ռուսաստանի պոլշեւիկեան ղեկավարութիւնը, համաշխարհային կոմունիստական յեղափոխութեան օժանդակելու իր քաղաքականութենէն մեկնելով եւ Թուրքիոյ վերապահելով «Արեւելքի մէջ յեղափոխութեան ջահակիր»-ի դերը, ըստ այնմ փոխեց իր վերաբերմունքը վերջինիս ազգային ծագումով մերձաւոր Ազրպէյճանի եւ «վիճելի տարածքներ»-ու խնդրին, այդ շարքին նաեւ` Ղարաբաղի նկատմամբ:

Ազրպէյճանի ղեկավարութիւնը Մոսկուայի ցուցմունքով վերսկսաւ խօսակցութիւններ ձեռնարկելու Ղարաբաղի նկատմամբ իր յաւակնութիւններուն մասին:

Այսօր արդէն հանրագիտական հաստատուած տեղեկանք է, որ` «ՌԿ/բ/Կ Կովբիւրոյի պլենումը (նստաշրջանը), արհամարհելով Ազգերու լիկային որոշումը եւ մերժելով ժողովրդական հանրաքուէն` իբրեւ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ սահմաններու որոշման ժողովրդավարական մեքանիզմ (աշխատակարգ), 1921-ի յուլիս 5-ին, Ստալինի անմիջական ճնշումին տակ եւ ի հակադրումն միացման ակթի, արարողակարգային խախտումներով որոշում տուաւ Հայաստանէն Ղարաբաղի բռնի անջատման մասին` այդ հայկական տարածքներուն վրայ Ազրպէյճանական ԽՍՀ կազմին մէջ լայն իրաւասութիւններով ազգային ինքնավարութիւն կազմաւորելու պայմանով»:

Ահա՛ նման` ապօրինի, կամայական եւ անարդար որոշումի մը կայացման չարաբաստիկ թուականն է 1921-ի յուլիս 5-ը:

Այդ առումով ալ մեր օրերուն կատարուող աշխարհաքաղաքական մեծ զարգացումները, երբ Հայաստանի եւ հայութեան ապագային վերաբերեալ անարդար քաղաքական լուծում մը կը փորձեն պարտադրել` առանց հայ քաղաքական մտքին համաձայնութիւնը ապահովելու, փաստօրէն այդպիսով կը կրկնեն ստալինեան մեծ ոճիրը, որովհետեւ ազգային իր հունէն դուրս կը բերեն Հայոց Պետական Տունը` փորձելով զայն սոսկ լծորդ դարձնել մեծապետական ուժերու ծաւալապաշտական քաղաքականութեան հաշիւներուն եւ ախորժակներուն:

ՆԱՐԻՆԷ ԹՈՒԽԻԿԵԱՆ-ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ

«Հիանալի լուսաբաց էր: Լոյսն ու խաւարը մարտնչում էին իրար հետ: Մօտակայ անտառից հասնում էր սոխակների զուարթ երգեցողութիւնը: Արու եւ էգ իրար էին հրապուրում:

– Մի տե՛ս, ի՛նչ սքանչելիք է,- ասաց Քաջազնունին իր բարեկամ Հաճինսկուն: Ինչ երջանկութիւն է բուրում բնութիւնից, իսկ մենք իրար ենք յօշոտում:

– Այո՛,- պատասխանեց Հաճինսկին,- ես կ՛ուզէի այդ թռչունների տեղը լինել եւ թռչուններին կ՛առաջարկէի մեր տեղը:

Երբ վերջապէս արտօնութիւն ստացուեց, եւ մենք, անքուն գիշերից յետոյ, կէսօրուայ մօտ մտանք Պաթում, տեղատարափ անձրեւը դիմաւորեց մեզ:

– Վատ նշան,- ասաց Քաջազնունին: Ուրիշ տեղ անձրեւը բարիք է, բայց Պաթումի համար չարիք է: Վատ նշան…

Մեզ տեղաւորեցին «Պելվիլ» պանդոկում, ծովափին:…Հազիւ էինք տեղաւորուել, երբ  բարի գալուստի այցելութեան եկաւ Կովկասեան ճակատի հրամանատար եւ թուրք  պատուիրակութեան անդամ Վեհիպ փաշան մի քանի բարձրաստիճան սպաների հետ: Մեր ընկճուած, խեղճ երեւոյթի հետ համեմատած` գոռոզ յաղթականների տեսք ունէին նրանք, թէեւ Վեհիպ փաշան ակնյայտ կերպով աշխատում էր բարեկամական սիրալիր վերաբերմունք ցուցադրել:… Չեմ յիշում խորհրդաժողովի պաշտօնական բացումից քանի օր առաջ Պաթում եկաւ իթթիհատական եռապետութեան անդամ Ճեմալ փաշան: Մի քանի օր առաջ եկել եւ գնացել էր Էնվերը: Վեհիպ փաշայի կողմից լուր բերին, թէ Ճեմալը ուզում է այցելութեան գալ Կովկասեան պատուիրակութեան մեր պանդոկը:

Եկաւ: Կովկասեան պատուիրակութիւններս ընդունեցինք նրան  պանդոկի սրահում: Կարճահասակ, դուրս ցցուած կուրծքով, խնամուած մօրուքով, զինուորական շքեղ հագուստի մէջ. այնքան յիշեցնում էր  փքուած հնդկահաւի:

… ըստ «փրոթոգոլի», տեղ էինք գրաւել սրահում. ազրպէյճանցիները «ամենալաւ» մասում, ապա` լեռնականները, ապա` վրացիք եւ վերջը մենք` հայերս: Ճեմալը իր վեհութեան գիտակցութեամբ նստեց սեղանի գլուխը, մի պահ լուռ դիտեց ժողովականներին, ինչպէս ուսուցիչը դիտում է աշակերտներին դասից առաջ: Ապա ողջոյնի խօսք ուղղեց Կովկասեան ժողովուրդների պատուիրակութիւններին առանձին-առանձին: Առաջին շատ սիրալիր խօսքը ասաց  ազրպէյճանցիներին` թուրքերէն: Ասածի իմաստն այն էր, որ թուրքերը եւ ազրպէյճանցիները հարազատ եղբայրներ են, որ երկար ժամանակ բաժանուած էին միմեանցից: Հիմա ժամանակը հասել է միանալու: Եւ փաստօրէն մենք արդէն միացած ենք:

Ազրպէյճանցիների կողմից պատասխանեց Հաճինսկին` ռուսերէն: Հաստատելով Ճեմալի խօսքերը` նա շեշտեց թուրք-ազրպէյճանական  եղբայրութիւնը:

Նոյն իմաստով ու ոգով խօսք փոխանակեցին եւ Ճեմալն ու լեռնականները:

Վրացիներին ուղղած խօսքում Ճեմալը աւելի զուսպ էր, թէեւ թուրք եւ գիւրջի հարեւանների միջեւ անցեալում թիւրիմացութիւններ պատահել են, բայց դրանք անցողական բաներ են, փաշան համոզուած էր, որ Թուրքիայի եւ գեղեցիկ  Վրաստանի յարաբերութիւնները պիտի լինեն  փայլուն ապագայում: Չխենկելին պատասխանեց նոյն  իմաստով եւ միեւնոյն ոգով:

Երբ հերթը հասաւ հայերին, Ճեմալ փաշայի դէմքը խոժոռ երեւոյթ ստացաւ, թաւ յօնքերը կախուեցին եւ կարճատեւ լռութիւնից յետոյ նա հատիկ-հատիկ արտասանեց.

– Ձեզ` հայերիդ, շատ բան չունեմ ասելիք, միայն կը մաղթեմ, որ անցեալը չկրկնուի: Ինչ որ դուք արիք մեզ, շատ հեշտ չէ մոռանալ: Այժմ  ձեր ընթացքից է կախուած ձեր եւ մեր ապագայ յարաբերութիւնները:

Հայերի կողմից պատասխանեց Խատիսեանը` աշխատելով մեղմացնել Ճեմալի խօսքերի  տպաւորութիւնը, բայց նոյնիսկ  Խատիսեանի ճարտարութիւնը անզօր գտնուեց:

… Քաջազնունու հետ գնացինք մեր սենեակը: Նրա դէմքը մեռելի գոյն էր ստացել: Անվերջ կրկնում էր ռուսերէն.

–  Ա՛խ, նեգոդա, ա՛խ, պոդլեց… (Ա՛հ, անպիտան, ա՛հ, սրիկայ…):

Այդ օրը չճաշեց: Սենեակից դուրս չեկաւ: Չէր էլ խօսում: Լուռ ծխում էր անվերջ, եւ ծխից դեղնած բեղերը, կարծես, աւելի էին դեղնել: Ինչքան աշխատեցի խօսեցնել, դուրս բերել ծովափ` մերժեց:

Աւելի սարսափելի հարուած եղաւ, սակայն,  Պաթումի խորհրդաժողովի բացման օրը` մայիսի 11ը: Խալիլը Կովկասեան պատուիրակութեան նախագահին յանձնեց մի գոց ծրար, որի մէջ ներկայացուած էին հաշտութեան թրքական պայմանները` առաջարկելով, որ Կովկասեան պատուիրակութիւնը ծանօթանայ այդ պայմաններին եւ շուտով իր համաձայնութիւնը յայտնէ… դաշնագիրը ստորագրելու համար: Վերջնագրի հոտ էր գալիս Խալիլի խօսքերից:

Երբ ակումբից դուրս էինք գալիս, թուրք ասկեարները նուագում էին «Քարմենի» ցլամարտի կտորը…

Պանդոկի սրահում, կովկասեան բոլոր պատուիրակների ներկայութեամբ, բացուեց Խալիլ պէյի յանձնած ծրարը: Իրենց ներկայացրած պայմաններով թուրքերը ստեղծում էին  մեծ Ազրպէյճան` ի հաշիւ Հայաստանի. Վրաստանից առնում էին Պաթումի շրջանի հարաւային մի կտոր եւ Ախալցխայի գաւառը, հայերին թողնում էին Էջմիածինը եւ Սեւանայ լիճը, շուրջ 11.000 քառ. քիլոմեթր լեռնային տարածութիւն:

– Գերեզմանոցի համար էլ բաւական չէ,- ասաց Խատիսեանը: Ազրպէյճանցիների դէմքերը  տօնական տեսք առին: Ըստ էութեան, գոհ էին եւ վրացիները, թէեւ տխուր էին ձեւանում: Հայերիս վիճակը սարսափելի էր:

Քաջազնունիի հետ բարձրացանք մեր սենեակը: Նա հազիւ ոտներն էր շարժում: Առանց մի խօսք ասելու` վրայից հանեց հագուստը, մտաւ անկողին, վերմակը գլխին քաշեց եւ այդպէս  մնաց մինչեւ յաջորդ առաւօտ` անխօս եւ անշարժ, առանց մի բան ուտելու, յիշում է Սիմոն Վրացեանը:

Մինչ Պաթումում 1918 մայիսի 11-ից Թուրքիայի պատուիրակները վերաձեւում էին մանաւանդ Հայաստանի  քարտէսը` կաթուածի հասցնելով Յովհաննէս Քաջազնունուն եւ հայ պատուիրակութեան միւս երկու անդամներին, Սարդարապատում, Բաշ Ապարանում եւ Ղարաքիլիսայում հայկական զօրքերը ջախջախում էին արեւելեան Հայաստան մտած երիտթուրքերի եղբայրներին: Մերոնք չգիտէին այդ մասին: Ինֆորմացիա չկար: Լուրը Պաթում չէր հասել: Քաջազնունին չգիտէր անգամ, որ իր որդին` Աշոտը զոհուել է Ղարաքիլիսայի ճակատամարտում: Եւ, փաստօրէն, յաղթանակած հազարաւոր տղաների, այդ թւում եւ 20-ամեայ Աշոտ Քաջազնունու թափած արեան վրայ դրւում է Հայաստանը  մօտ տասը հազար քառակուսի քիլոմեթր բնակավայր դարձնելու որոշման կնիքը: Հայաստանի Ա. Հանրապետութիւնը  այսպէս սկսեց իր անդրանիկ քայլերը արտաքին քաղաքական դաշտում: Բարեբախտաբար  շուտով իրավիճակը փոխուեց. Ա. Համաշխարհային պատերազմում Թուրքիան պարտութիւն կրեց, կնքուեց Մուտրոսի զինադադարը, Պրեսթ-Լիթովսքի պայմանագիրը չեղեալ յայտարարուեց, եւ Հայաստանը կարողացաւ հրաժարուել Պաթումի պայմանագրի բեռից: Բայց այս մասին չէ, որ ուզում եմ պատմել: Ուզում եմ շարունակել պատմութիւնը Յովհաննէս Քաջազնունու` իմ ընկալմամբ անչափ համակրելի եւ ազնիւ հոգու տէր մարդու եւ դժբախտ  քաղաքական գործչի մասին: Ով ծնուել եւ ապրել էր խառը ժամանակներում, ով իր կեանքը անմնացորդ նուիրել էր իր հայրենիքին, ով հիւսել էր գեղեցիկ երազներ եւ գնացել էր դրանց ետեւից, ու նաեւ` ականատեսը եղել այդ երազների  կործանմանը: Ով 17 տարեկանից մինչեւ Քա. Կէ. Պէ.ի բանտում 1938-ին չարաբաստիկ սպանութեան օրը սիրել եւ երախտապարտ է եղել  Սաթենիկ անունով կնոջը` իր ընտանեկան երջանկութեան եւ իր երազների ըմբռնման ու սատարման համար:

Երբ 1914թ. նրանց աւագ որդին` անչափահաս Արամը, ծնողներին յայտարարեց, թէ ուզում է կամաւոր մեկնել ռազմաճակատ, հայրը ոչ թէ բարկացաւ կամ սաստեց որդուն, այլ խոստացաւ  բարեխօսել կամաւորական բիւրոյում, մի պայմանով, որ երեխան համբերի 2-3 ամիս, մինչեւ կ՛աւարտի դպրոցը: Մայրը ոչ թէ ուշաթափուեց կամ սրտի տագնապ ունեցաւ, այլ ասաց. «Թող գնայ, միւս գնացողները նոյնպէս մայրեր ունեն»: Մայիս ամսին Արամը աւարտեց դպրոցը, եւ հայրը նրան տարաւ երկաթգծի կայարան` Թիֆլիսից Երեւան ճանապարհելու համար: Յիշում է Սիմոն Վրացեանը. «Կայարանում նրանք պինդ սեղմեցին ձեռքները եւ վերջ: Տնաշէ՛ն, գոնէ համբուրուէք: Քաջազնունին ասաց. «Դեռ ժամանակը չէ, կը համբուրուենք, երբ յաղթութեամբ վերադառնայ պատերազմից»: Եւ, փա՛ռք Աստծոյ, այդ օրը եկաւ: Պատերազմում երկու անգամ վիրաւորուած Արամը վերադարձաւ, եւ հայրը նրան համբուրեց: Ապաքինուելուց յետոյ կրկին մեկնեց ռազմաճակատ: Յովհաննէս Քաջազնունու երեք տղաներն էլ` Արամը եւ երկուորեակներ` Աշոտն ու Ռուբէնը, կամաւոր մեկնեցին ճակատ: 4-րդ` կրտսեր որդին շատ էր փոքր: Նրանց հայրը բոլոր լծակներն ունէր տղաներին կռիւ չուղարկելու: Նախ կապերը եւ երեխաների` Թիֆլիսում ապրելու հանգամանքը միանգամայն լուծելի էին դարձնում ծառայութիւնից ազատելու հնարաւորութիւնը: Իսկ արդէն վարչապետ նշանակուելուց յետոյ առաւելապէս դա հեշտ էր անել: Բայց, ըստ երեւոյթին, ժամանակները աւելի ազնիւ էին եւ Հայաստանը աւելի սիրելի` 1918 թուի կառավարութեան եւ մասնաւորապէս վարչապետ Քաջազնունու համար: Նա իր երեխաներին ոչ միայն չթաքցրեց զինկոմիսարիատից, այլեւ քաջալերեց դեռ զինուորական տարիքի չհասած 3 տղաների կամաւորական գրուելու ցանկութիւնը: Նա շատ լաւ գիտակցում էր, թէ ո՛ւր են գնում տղաները, եւ որ` նրանց վերադարձը չափից դուրս անհաւանական է: 1918թ. սեպտեմբեր 14-ին Երեւանից Թիֆլիս կնոջը նամակ է ուղարկում: Նրանք արդէն 3-4 ամիս է որեւէ տեղեկութիւն չունէին Աշոտի մասին:

«Մի բան միայն գիտեմ հաստատապէս եւ ուզում եմ, որ դու եւս գիտենաս, որովհետեւ դրա մէջ մեծ մխիթարութիւն կայ, եթէ Աշոտը սպաննուած է, ուրեմն սպաննուած է Ղարաքիլիսայում, պատերազմի դաշտում, կռուի ժամանակ, իր զինուորական, քաղաքացիական ու հայրենասիրական բարձր պարտքը կատարելիս, սպաննուած է հերոսաբար, զէնքը ձեռքին, մի այնպիսի փառաւոր կռուի մէջ, որի մասին իրենք` տաճիկները, խօսում են հիացմունքով ու պատկառանքով: Մեր փոքրաթիւ զօրքերը չորս օր անընդհատ կռուել են առիւծների պէս` իրենցից շատ գերազանց ուժերի դէմ եւ նահանջել են միայն վերջին փամփուշտը այրելուց յետոյ: Ո՞ղջ է դուրս եկել Աշոտը այդ կռուից, թէ՞ սպաննուել է, երկու դէպքում էլ նա վաստակել է հայրենիքի սէրը, յարգանքը ու երախտագիտութիւնը. նա կռուել է մինչեւ վերջ եւ գուցէ իր մատաղ կեանքի գնով բարձր է պահել զինուորական պատիւը: Էլ չեմ կարող գրել»:

Նա արդէն վարչապետ էր նշանակուել: Կաբինետը (դահլիճը, խմբ.) Թիֆլիսից տեղափոխուել էր Երեւան: Ընտանիքը դեռ Վրաստանում էր, բայց շուտով նոյնպէս տեղափոխուեց: Չնայած` Երեւանում սոսկալի վիճակ էր: Քաջազնունու քաղաքական վիպապաշտութիւնը, երեւի թէ, երկրորդ լուրջ եւ  սասանող հարուածը ստացաւ հէ՛նց այստեղ, առաջինը Պաթումն էր: Միեւնոյն ժամանակ հէնց այստեղ էլ աւելի մեծացաւ նրա պատկառանքը եւ սէրը հայութեան նկատմամբ: Այստեղ` Երեւանում, նա գուցեւ առաջին անգամ իսկապէս տեսաւ եւ զգաց, թէ ինչպէ՛ս է ապրում հայ մարդը, ինչի՛ է ունակ եւ ինչքա՛ն անտէր է: Փեթերսպուրկում, Թիֆլիսում նա ապրել էր հայերի մէջ  եւ ճանաչել իր հայրենակիցներին: Բայց դա այլ բան էր: Դրսում հայեր լաւ են ապրել, եղել են կրթուած եւ հարուստ, համարձակ եւ հայրենիքի վերաբերեալ վիպապաշտ, անգամ` զգացմունքային: Այստեղ` տեղում, այլ իրավիճակ էր: Աղքատ, քաղցած, հիւանդ, անզէն, անյոյս,  բայց, այնուամենայնիւ, բնազդօրէն` դեռ որ պինդ:

Դրա վկայութիւնը Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի փառահեղ ճակատամարտերն էին: Մի խօսքով, Թիֆլիսից Երեւան տեղափոխուած կառավարութիւնը, Յովհաննէս Քաջազնունու գլխաւորութեամբ, տեսաւ այն, ինչը հեռուից չէր երեւում` իրականութիւնը: Եւ նրա սէրը իր ժողովրդի նկատմամբ վերածուեց անզօր կարեկցանքի:

1919թ. յունուար 9-11 կնոջը գրում է.

«Աչքերիս առաջ տեսնում եմ այն ժողովուրդը, որին կառավարելը ինձ է վիճակուած: Յիշում, մտածում եւ խելագարւում եմ ցաւից ու կսկիծից: Չգիտեմ` արդեօք երբեւիցէ ոեւէ ժողովուրդ եղե՞լ է այն օրհասական, այն աներանելի կացութեան մէջ, որ ապրում է այսօր հայ ժողովուրդը: Տեղեկութիւն չունեմ, թէ ի՛նչ դրութեան մէջ են մեր փախստականները Հիւսիսային Կովկասում, Վրաստանում, Ազրպէյճանում: Բայց մեր հանրապետութեան  սահմաններում ժողովուրդը հասել է  ծայր աստիճան թշուառութեան, ժողովուրդը հոգեվարքի մէջ է, ժողովուրդը մեռնում է: Հաց չունինք ուտելու, անօթի ենք, բծաւոր տիֆը այնպիսի՛ ծաւալ է ստացել: Երեւան քաղաքում, որ ունի 60-65 հազար ազգաբնակչութիւն, այսօր աւել քան 20.000 հիւանդ կայ: Բժիշկներ չունինք, ֆելդշերներ չունինք, եղածները կա՛մ հիւանդ պառկած են, կա՛մ մեռած: Փող չունինք, մեր փողերը վրացիք ձերբակալել են Թիֆլիսում, հաղորդակցութեան միջոցներ չունինք, երկաթուղային գիծը աւերուած է… միայն հայի անսահման տոկունութիւնն է, որ կարող է դեռեւս դիմանալ: Մեր զօրքերը, որ Լոռիում այդպէս քշեցին վրացիներին, մերկ են եւ քաղցած: Որբանոցներում 10 հազարից աւել որբ ունենք, մօտ 300 հազար տնաւեր գաղթականութիւն ունենք, ովքեր մեռնում են մեր աչքի առջեւ, եւ որոնց ոչ մի օգնութիւն չենք կարող տալ: Պետական մեխանիզմը չենք կարող կարգի բերել, որովհետեւ միջոց չունենք վարձատրելու: Ընդհանուր թշուառութեան վրայ աւելանում են նաեւ` կաշառակերութիւնը, գողութիւնն ու թալանը, շանթաժը, որոնց դէմ հնար չունենք կռուելու»:

Բայց ոչ մի ծանր պայման, յուսահատութիւն, անզօրութիւն չնսեմացրին հայրենասիրութեան  զգացումը: Նա ոչ մի ակնթարթ չափսոսեց իր ընտրած ճանապարհի համար: Հայաստանը    գերագոյն արժէք էր, որի համար ինքը եւ իր ընտանիքի անդամները պարտաւոր էին ծառայել:

1919-ի ապրիլի 30-ին աւագ դստերը` Հրաչեային գրում է.

«Աշոտը սպաննուեց անցեալ գարնան Ղարաքիլիսայի կռիւներում: Արամը վիրաւորուած է 2 անգամ, մի անգամ` շատ լուրջ, բայց բժշկուել է: Ռուբէնը չի ունեցել բախտ ու պատիւ հայրենիքի համար վէրք ստանալու, բայց 2 անգամ մերձ ի մահ հիւանդ է եղել Պարսկաստանում: Այժմ միանգամայն առողջ է: Երկուսն էլ ներկայիս զինուորական ծառայութեան են Հայաստանի բանակի մէջ»:

Քաջազնունին ընդամէնը 6 ամիս եղաւ վարչապետի պաշտօնում:

«Այսօր կառավարութիւնը տալու է իր հրաժարականը, եւ կազմակերպւում է նոր կառավարութիւն` Դաշնակցական եւ Ժողովրդական կուսակցութեան մասնակցութեամբ,- գրում է կնոջը 1918 նոյեմբերի 4-ին,- ես մնում եմ պրեմիեր` առանց պորտֆելի: Շատ դժուար օրեր ապրեցի, մինչեւ կարողացայ հասցնել այս ելքին»: 1919թ. փետրուարին նա կը մեկնի Միացեալ Նահանգներ` Հայաստանի համար օգնութիւն բերելու: Նիւ Եորք, Մետիսոն աւենիւ 121 հասցէում կը բացուի ժամանակաւոր գրասենեակ` հետեւեալ ցուցանակով. Յովհաննէս Քաջազնունի, Հայաստանի նախկին վարչապետ, Միացեալ Նահանգներում  տնտեսական առաքելութեան նախագահ:

Երեւի դժուար չէ պատկերացնել, թէ նա ի՛նչ հնարաւորութիւններ ունէր գոնէ իր ընտանիքի անդամների տանելի կեցութիւնը ապահովելու համար: Փրկելու համար իր ողջ մնացած 5 զաւակների կեանքը եւ բարւոք ապագայի դռներ բացելու նրանց առջեւ: Նա արդէն որդիներից մէկին կորցրել էր պատերազմի դաշտում  եւ կարող էր այդ նահատակութիւնը միանգամայն բաւարար համարել հայրենիքի համար: Այսպէս կարող էր վարուել ոեւէ մէկը: Բայց Քաջազնունին ոեւէ մէկը չէր: Եւ նրա մտքերն ու գործելակերպը հիմնուած էին միանգամայն այլ արժէքների վրայ:

1920 յունուար 2-ին ի պատասխան դստեր` Մարգարիտի` արտասահմանում ուսանելու ցանկութեանը, Ամերիկայից գրում է.

«Մարգուշ ջան, իմ վրայ ծանրացած է մի ամբողջ ժողովրդի հոգսը: Ես չեմ կարող ու նոյնիսկ ամաչում եմ էլ  կենտրոնացնել ուշադրութիւնս սեփական ընտանիքի հոգսերի վրայ: Ի՞նչ պատասխան պիտի տայի իմ խղճին, եթէ, վերադառնալով Ամերիկայից, ստիպուած լինէի ասել, թէ հայկական դատը վիժել է, բայց ես ապահովել եմ իմ որդկերաց կրթութիւնը: Հայկական  դատի պրոպագանդայի (քարոզչութեան, Խմբ.) տեսակէտից այստեղ շատ խոշոր բան ենք արել: Ամերիկայի ամենամեծ թերթերը զբաղուած են շարունակ մեր հարցով: Եթէ միջազգային քաղաքական հարցերը լուծուելու լինէին` հասարակական կարծիքը շահագործելով, մենք վստահ կարող էինք ասել, որ մեր ցանկութիւնների իրագործումը ապահովուած է, որովհետեւ Միացեալ Նահանգների հասարակական համակրութիւնը համարեա ամբողջութեամբ մեր կողմ է»:

«Ի՞նչ պատասխան պիտի տայի իմ խղճին…» պետական պաշտօնեայի շուրթերից հնչող` մեր ականջին շատ անսովոր խոստովանութիւն:

***

Նա Ամերիկայում էր, երբ Զանգիբասարի կռիւներում հերոսի մահով ընկաւ իր մեծը` Արամը:

«Ինձ չէր վիճակուած վերջին համբոյրը տալ որդուս, շատ  հեռու էի Հայաստանից, երբ Արամի անշնչացած մարմինը` արեան մի փոքրիկ բիծ ճակատին` զինուորական պատիւներով յանձնեցին հողին»:

Միայնութիւնը, անձնական, ծնողական ողբերգութիւնը, կնոջը մխիթարելու եւ այդ դժուար պահին նրա կողքին լինելու անհնարինութիւնը, միաժամանակ երախտագիտութեան զգացումը Արամի հանդէպ` իսկական զինուոր եւ հայրենիքի ծառայ լինելու համար, միախառնուել էին իր  չստացուող գործերին: Մետիսոն աւենիւ 121 հասցէում բացուած  Հայաստանի համար  տնտեսական օգնութիւն հայթայթող գրասենեակի պատուհանից երեւում էր Նիւ Եորքը` իր աղմկոտ, քաոսային կշռոյթով, ամերիկեան խնդիրներով: Այդ ամէնը բոլորովին կապ չունէր  Քաջազնունու հետ: Դա միանգամայն այլ աշխարհ էր, ուր նա յայտնուել էր ոչ լաւ օրից: Քաջազնունու եւ այս քաղաքի հոգեվիճակները բացարձակ տարբեր էին: Նա նայում էր խայտաբղէտ անցորդներին եւ տեսնում էր հայութեանը` աղքատ, անտէր, զինուորներին` քաղցած,  հիւծուած, գաղթականներին, հիւանդներին եւ որբուկներին` հարիւր հազարներով: Նա նայում էր Մետիսոն պողոտային, բայց տեսնում էր ռազմաճակատը, որտեղ հերոսի մահով ընկել էր Արամը` իր աւագ տղան` ընտանիքի 2-րդ զինուորը: Քաջազնունին մենակ էր եւ` կոտրուած: Բայց  պետական-ազգային պատասխանատուութիւնը նրան իրաւունք չէր տալիս երկարատեւ վիշտ   ապրել իր զոհուած տղայի համար: Իբրեւ հայ պաշտօնեայի` նրա վիշտը աւելի էր, քան որդու մահը: Քաջազնունին միայն իր ընտանիքինը չէր: Նա պետական դէմք էր եւ ունէր ահռելի մեծ առաքելութիւն: Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան առաջին վարչապետն էր, չնայած հիմա արդէն` առանց պորտֆելի: Եւ իր անձնական ողբերգութեան չափը  իրաւունք չունէր նոյնացնելու այն ողբերգութեան հետ, որի մէջ յայտնուել էր ամբողջ հայութիւնը: Քաջազնունին նախ ազգի համար պատասխանատու քաղաքական գործիչ էր, յետոյ նոր` հայր: Եւ նա շարունակեց գործել ըստ այդմ:

Ակնկալիքները Ամերիկայից գրեթէ չիրականացան: Եւ Հայաստանի համար ներդրումներ գտնելու առաքելութեամբ, Քաջազնունին մեկնեց նաեւ Պոլիս: Մեծ եղեռնից մի քանի տարի էր ընդամէնը անցել, բայց հայերը քիչ-քիչ հաւաքւում էին այս եւ ծովափնեայ այլ քաղաքներում:

(Շար. 3)

Ռ. Հ.

Եթէ մէկը ինծի հարցնէ, թէ ո՞ր տեսարանն է, որ ես կրնամ Մայր Բնութեան ստեղծած ամէնէն հրաշալի քանի մը տեսարաններէն մէկը նկատել, պիտի պատասխանեմ, որ առաւօտուն օրուան լուսնալն է այդ: Գիտե՞նք, չե՞նք գիտեր, բայց ամէն առաւօտ հրաշալիօրէն գեղեցիկ ու գեղեցկօրէն հրաշալի բան մը կը պատահի, երբ օրը կամաց կամաց լուսնալ կը սկսի: Միշտ մտածած եմ այս մասին եւ միշտ ալ զարմանահրաշ բան մը տեսած եմ ատոր մէջ: Խօսքը արեւածագին մասին չէ: Խօսքը արեւածագէն քիչ ժամանակ առաջ օրուան կամաց կամաց լուսնալուն, կամաց կամաց լուսաւորուելու մասին է, լուսածագին մասին է: Հրաշք մըն է այս, ուրիշ ոչինչ: Գիշերուան մութը կամաց կամաց կը փարատի ու իր տեղը կը թողու կամաց կամաց ստեղծուող, կամաց կամաց ինքզինք զգալի դարձնող լոյսի մը: Նայէ տեսնեմ, կրնա՞ս տեսնել, թէ ինչպէ՛ս մութը կամաց կամաց իր տեղը կը թողու լոյսին, կրնա՞ս տեսնել լոյսին քիչ մը աւելի զօրանալը այնպէս, ինչպէս կրնաս տեսնել ժամացոյցի սլաքին մէկ երկվայրկեան յառաջանալը: Սլաքին յառաջանալը կրնաս տեսնել, բայց լոյսին յառաջանալը չես կրնար տեսնել, ինչպէս որ Մայր Բնութեան մէջ չես կրնար տեսնել ապրող ոեւէ էակի մեծնալը, հասակ առնելը: Միայն կը զգաս, որ ամէն երկվայրկեան շուրջբոլորդ քիչ մը աւելի կը լուսնայ, տիեզերքը, քու տիեզերքդ, ամէն երկվայրկեան կը յստակացնէ իր տեսանելի գիծերն ու գոյները, կը սկսի լուացուիլ ու ներկուիլ լոյսով ու տեսանելիութեամբ: Բնութեան բոլոր գոյները, որոնք կորսուած, ուղղակի զերոյի վերածուած էին գիշերուան մութին մէջ, հիմա կը սկսին վերստին հագուիլ իրենց գոյները, վերստին կը գունաւորուին: Գոյնը լոյսի պէտք ունի, եւ այդ լոյսն է, որ կամաց կամաց կը ստեղծուի շուրջդ, առանց որ դուն կարենաս չափել անոր ստեղծուելու ու տարածուելու արագութիւնը: Միայն կը զգաս: Միայն կը զգաս, որ հիմա քիչ մը աւելի լուսաւորուեցաւ, հիմա քիչ մը եւս լուսաւորուեցաւ, հիմա ամբողջովին լուսաւորուեցաւ: Այս վերջինը, այսինքն ամբողջական լուսաւորուիլը անձայն պայթում մըն է կարծես, տօնակատարութեան մը վերջին կէտը, վարագոյրի մը ամբողջովին բացուիլը: Կու գայ պահը, որ խաւարը այլեւս վերջնականապէս գացած է ու լոյսը ամբողջովին տեղաւորուած է: Մայր Բնութիւնը այդ պահուն կը նայի մեր աչքերուն մէջ ու կարծես կ՛ըսէ.

– Ահա այս առաւօտ ալ ստեղծեցի լոյսը: Վայելէ զայն: Ըմպէ զայն: Լուացուէ անով:

Ան, որ գիտէ լոյսին արժէքը, ան, որ լոյսին մէջ կը տեսնէ Աստուծոյ ու Մայր Բնութեան օրհնութիւնը, պէտք է ցնծայ հիմա, պէտք է փառք տայ, որ լոյսը ծնաւ անգամ մը եւս: Եւ պէտք  է զարմանայ այն մեծ զօրութեան վրայ, որ ստեղծած է այդ լոյսը, որմէ մեզի բաժին կը հանէ ամէն օր ժամեր շարունակ:

Այո՛, եթէ մէկը ինծի հարցնէ, թէ Մայր Բնութեան կողմէ ստեղծուած հրաշալիքներէն ո՞րն է այն մէկը, որուն դիմաց կը կախարդուիմ ու ապրելու անսահման երջանկութիւն մը կը զգամ, պիտի ըսեմ, որ օրուան այդ լուսաւորուիլն է ամէն առաւօտ: Ո՛չ մէկ բանաստեղծ պիտի կարենայ նկարագրել այդ պահը, ո՛չ մէկ նկարիչ պիտի կարենայ նկարել այդ գործողութիւնը, որովհետեւ այս ալ Մայր Բնութեան ստեղծած այն հրաշալիքներէն մէկն է, որուն գեղեցկութիւնը անհատական ընկալում է, անհատական փորձառութիւն ու ապրում է: Քու քով կանգնած են հազարաւոր մարդիկ, որոնք կրնան նոյնիսկ չնշմարել, որ օրը լուսնալ սկսաւ: Քու քով կանգնած են հազարաւոր մարդիկ, որոնք որեւէ արտակարգ գեղեցկութիւն կրնան չտեսնել օրուան լուսաւորուելուն մէջ: Անոնց համար թերեւս որեւէ տարբերութիւն չկայ մութին ու լոյսին միջեւ, իրենց կեանքին մէջ մէկ անգամ իսկ չեն հարցուցած, թէ այս ի՜նչ հրաշք է, որ լոյսը կը ծագի ու կամաց կամաց կը նստի մութին տեղ: Անոնցմէ շատերուն համար թերեւս առտուան լուսնալը տարբերութիւն չունի ելեկտրական կոճակի մը վրայ կոխելով լոյս մը վառելէ: Այդ ալ հրաշք մըն է թերեւս, ելեկտրական կոճակով մը շուրջբոլորդ լուսաւորելն ալ իսկապէս հրաշք մըն է թերեւս, բայց ո՛չ թէ գեղագիտական հրաշք մը, ո՛չ թէ բանաստեղծական հրաշք մը, ո՛չ թէ աննկարագրելի հրաշք մը, այնպէս` ինչպէս է միւսը, առտուան լուսնալը: Կոճակին վրայ կը կոխես, եւ լոյսը կը վառի: Մէկ անգամէն: Յանկարծ: Մութը մէկ հարուածով լոյսի կը փոխուի: Այդքա՛ն: Գոհ կը մնաս այդ լոյսէն, բայց չես հիանար, չես զարմանար, չես երջանկանար այնպէս, ինչպէս կ՛երջանկանաս առտուան լոյսին կամաց կամաց ծագիլը տեսնելով: Առտուան լոյսը ելեկտրական կոճակով վառուած լոյսին պէս յանկարծ չի պայթիր: Ան կու գայ առանց զգալի դարձնելու, որ կու գայ, անտեսանելի դանդաղութեամբ եւ քնքշութեամբ կը սկսի թափանցել երկրագունդիդ վրայ գոյութիւն ունեցող ամէն բանէ ներս, նաեւ` քու ներաշխարհէդ ներս: Պէտք է հաւատաս, եթէ գիտես լոյսին արժէքն ու գեղեցկութիւնը, պէտք է հաւատաս, որ առտուան այդ լոյսը կամաց կամաց լուսաւորել կը սկսի ո՛չ թէ միայն քու մարմինդ, այլ նաեւ` քու բոլոր ներքին գործարաններդ, երակներդ, թոքերդ, ստամոքսդ, ամէնէն առաջ ալ սիրտդ, որոնք կարծես կամաց կամաց լուացուիլ կը սկսի քու աչքերէդ դէպի ներս թափանցող այդ հրաշալի լոյսով: Ուրիշը կրնայ չնշմարել ասիկա: Ասիկա քու սեփական փորձառութիւնդ է, սեփական ապրումդ: Կրնաս շուրջդ նայիլ որպէսզի բոլորին հետ բաժնես առտուան լուսածագին այս գեղեցկութիւնը, բայց կրնաս տեսնել, որ ոչ մէկուն հոգն է: Շուրջիններդ ժամացոյցին կը նային, որպէսզի աճապարեն, որովհետեւ գործի օրը սկսաւ իրենց համար: Ո՞վ իր ներքին երջանկութեան ժամացոյցին կը նայի, որպէսզի տեսնէ, թէ ի՛նչ հրաշքով քալեցին լուսածագին սլաքները, ո՞վ աղօթքի կը կանգնի այդ լուսածագին համար շնորհակալութիւն յայտնելով:

«Լոս Անճելըսում կայ հզօր հայ համայնք, որի ներուժը մինչ այժմ համարժէք չի ներգրաւուել Հայաստանում: Այստեղի գործարար համայնքը դեռեւս ծանօթանալու խնդիր ունի Հայաստանի ներքաղաքական իրավիճակին, նոր իրականութեանը, եւ կարծում եմ, որ մի քանի յաջող պատմութիւններ ունենալու դէպքում` ներդրումները կը բազմապատկուեն տասով, քսանով», Լոս Անճելըսում լրագրողների հետ յուլիսի 1-ին կայացած հանդիպման ժամանակ նշեց Հայաստանի Հանրապետութեան փոխվարչապետ Տիգրան Աւինեանը:

Նա տեղեկացրեց, որ աշխատանքային այցով Լոս Անճելըսում գտնուող իր գլխաւորած պատուիրակութիւնը 9,6 միլիոն տոլարի ներդրման յուշագիր է ստորագրել ամերիկահայ գործարար Ալեք Պաղտասարեանի հետ` Սեւանում հիւրանոցային եւ ժամանցային համալիր կառուցելու նպատակով:

Նախկինում գործարարների համար բազմաթիւ հիասթափութիւնների պատճառ դարձած փտածութեան, բռնագանձումի եւ այլ արատաւոր երեւոյթների դէպքերին անդրադառնալով` Աւինեանը նշեց, որ Հայաստանում տեղի են ունեցել այդ երեւոյթներն այլեւս բացառող փոփոխութիւններ: «Շատերն ունեցել են շատ վատ փորձ, խնդիրներ, երբ գործը հասել է ներդրումներին եւ պիզնեսին: Սակայն ցանկանում եմ մի բան յստակ արձանագրենք` Հայաստանի Հանրապետութիւնում տեղի են ունեցել անդառնալի գործընթացներ, եւ յետ ճանապարհ այլեւս չկայ դէպի փտածութիւն եւ այլ բացասական երեւոյթները: Դրանք մնալու են պատմութեան մէջ: Վստահեցնում եմ, որ այսօրուայ իշխանութիւններն անելու են հնարաւորն ու նոյնիսկ անհնարինը, որպէսզի մենք այլեւս չունենանք նման վատ պատմութիւններ», հաւաստիացրեց փոխվարչապետը:

Աւինեանը նշեց, որ նոր իշխանութիւններն ունեն քաղաքական կամք` իրականացնելու բարեփոխումներ, ի տարբերութիւն նախկին իշխանութիւնների, ովքեր ներկայացրել են փտածութեան, մենաշնորհների  դէմ պայքարի լաւ ծրագրեր, սակայն դրանք մնացել են թղթի վրայ, քանի որ չի եղել քաղաքական կամք:

«Այսօր այդ կամքը կայ, եւ կարծում եմ, որ բոլորս ականատես ենք լինում այդ գործընթացներին` պայքարի մեր հիմնական ուղղութիւններին` փտածութեան, մենաշնորհների դէմ, եւ հարկային օրէնսգրքի յստակեցմանն ու պարզեցմանը», տեղեկացրեց փոխվարչապետը:

Ըստ Աւինեանի, օտարերկրեայ ներդրողների համար, բացի նշուած փոփոխութիւններից, գրաւիչ կարող է լինել այն, որ Հայաստանն ունի ներդրումային բաւական բարենպաստ դաշտ,  Եւրասիական տնտեսական միութեան անդամ է, որը 200 միլիոնանոց շուկայ է, ինչպէս նաեւ` Եւրամիութեան հետ կնքուած «Խորը եւ համապարփակ համագործակցութեան» համաձայնագիր, որը նաեւ շուկայ է դէպի եւրոպական երկրներ: «Հայաստանը, շուկայի առումով, միայն երեք միլիոնանոց բնակչութիւնը չէ, այլ մուտք է նաեւ հսկայական շուկաներ` առանց խոչընդոտների: Միաժամանակ, այն ոլորտները, որոնք առաջնահերթութիւն են մեզ համար, նաեւ աշխարհում են համարւում առաջնահերթ, օրինակ` տեղեկատուական արհեստագիտութեան, վերականգնուող ուժանիւթի, խտացեալ գիւղատնտեսութեան, հիւսուածեղէնի ոլորտները»:

Փոխվարչապետը տեղեկացրեց, որ Հայաստանում մեծ ներուժ ունեցող տեղեկատուական արհեստագիտութեան ոլորտում ձեռք են բերուել յստակ պայմանաւորուածութիւններ Միացեալ Նահանգներու մեծ ընկերութիւնների հետ, որպէսզի նրանք տեղափոխեն իրենց ծրագրաւորման հատուածը Հայաստան: Համագործակցութեան հնարաւորութիւններ ու օրինակներ կան նաեւ գիւղատնտեսութեան ոլորտում, մասնաւորապէս` Ֆրեզնոյի ամերիկահայ գործարարների հետ:

Հարց հնչեց նաեւ Ամուլսարի հանքի շահագործման շուրջ ստեղծուած խնդրայարոյց իրավիճակի մասին: «Ամուլսարի հետ կապուած ոչ ամէնն է միանշանակ, որովհետեւ ծրագիրը, որ ներկայացուել է «Լիդիան Արմէնիա» ընկերութեան կողմից, բաւականին ծաւալուն է, եւ եթէ համեմատենք միւս հանքարդիւնաբերողների ներկայացրած ծրագրերի հետ, որոնք շատ կարճ, անբովանդակ են, սա բաւական խորքային վերլուծութիւն է պարունակում: Կան խնդիրներ, վտանգներ, եւ այդ մասին բարձրաձայնում են տարբեր փորձագէտներ, որոնց հետ վերջին հանդիպումս Յարութ Պրոնոզեանի կազմակերպածն էր: Այս հարցի լուծումը  պէտք է լինի փաստարկների դաշտում, զգացական դաշտը, կարծում եմ, խանգարելու է յստակ հասկանալ բոլոր այն վտանգները, որոնք գոյութիւն ունեն: Որովհետեւ մի կողմից ունենք բնապահպանական խնդիր, միւս կողմից` ներդրումային մեծ ծրագիր, որի շրջանակներում արդէն իսկ հսկայական գումարներ են ծախսուել Հայաստանի Հանրապետութիւնում: Այնուամենայնիւ, բնապահպանութիւնը լինելու է առաջնահերթութիւն», նշեց Տիգրան Աւինեանը:

Ասուլիսին ներկայ, սփիւռքի նախարարի տեղակալ Բաբգէն Տէր Գրիգորեանն անդրադարձաւ Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններին` մասնաւորապէս նշելով. «Սփիւռքը պէտք է ինքնակազմակերպուի, եւ Հայաստանը պէտք չէ թելադրի, թէ ինչպէ՛ս: Կլենտէյլի համայնքն էլ այդ ինքնակազմակերպման վառ օրինակն է: Մեր յարաբերութիւնները պէտք է առաւել առողջ հիմքերի վրայ դրուեն: Հայաստանը սփիւռքից չի ակնկալում օգնութիւն, այլ` համագործակցութիւն»: Տէր Գրիգորեանը նաեւ յայտարարեց, որ երկպալատ խորհրդարան ստեղծելու հարց օրակարգում չկայ, եւ պէտք է քննարկուի յարաբերութիւնների հաստատման ամենաարդիւնաւէտ ձեւը:

Լոս Անճելըսում Հայաստանի Հանրապետութեան գլխաւոր հիւպատոսարանում կազմակերպուած մամուլի ասուլիսի ժամանակ հնչած հարցերին պատասխանեցին նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան փոխվարչապետ Տիգրան Աւինեանի գլխաւորած պատուիրակութեան անդամները` կապի եւ տեղեկատուական արհեստագիտութեան նախարարի առաջին տեղակալ Յակոբ Արշակեանը, տնտեսական զարգացման եւ ներդրումների նախարարի տեղակալ Մանէ Ադամեանը, Հայաստանի Հանրապետութեան փոխվարչապետի գրասենեակի ղեկավար Սերժ Վարագ Սիսեռեանը:

28 յունիսէն 1 յուլիս 2018 ժամանակամիջոցին գումարուած ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի 52-րդ Շրջանային պատգամաւորական ժողովը քննեց ընթացաւարտ Կեդրոնական կոմիտէի երկամեայ աշխատանքները եւ մշակեց յառաջիկայ երկամեակի գործունէութեան ծրագիրը:

Ժողովը արձանագրեց հետեւեալը.

ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի շրջանը մեկնելով կուսակցութեան ծրագիրէն եւ գաղափարախօսութենէն` կը հաստատէ, որ հաւատարիմ կը մնայ ամէնուրեք հայութեան մարդկային իրաւունքներուն պաշտպանը հանդիսանալու իր առաքելութեան եւ նախանձախնդրօրէն տէր կը կանգնի հայ մարդու միտքի ու խօսքի ազատութեան, ազգային ինքնորոշման եւ տնտեսական որեւէ շահագործումէ զերծ մնալու իրաւունքներուն:

Շրջանային պատգամաւորական ժողովը կ՛ողջունէ համաժողովրդային շարժումով իրականացած խաղաղ իշխանափոխութիւնը Հայաստանի մէջ ու կը ջատագովէ հիմնովին ժողովրդավարական, արդար եւ թափանցիկ կարգեր հաստատելու նպատակները:

Ժողովը յատկապէս կ՛ողջունէ Հայաստանի իրականութեան մէջ տարածուած  փտածութեան դէմ ամբողջական պայքարը ու իր զօրակցութիւնը կը յայտնէ այդ ախտի ամբողջական վերացման:

Ժողովը նաեւ կը հաստատէ Արցախի մէջ ընկերային արդարութեան արմատաւորման հրամայականը:

Ժողովը քննեց եւ կարեւորութեամբ ընդգծեց Դաշնակցութեան ծրագրային սկզբունքներէն, Ընդհանուր ժողովներու որոշումներէն բխող եւ իր կազմութենէն ի վեր կուսակցութեան աւանդներուն մաս կազմող` ազատ, ինքնաքննադատական եւ իր էջերուն մէջ ընդդիմադիր կարծիքներու տեղ տուող դաշնակցական մամուլի վարքագիծի այժմէականութիւնն ու մտաւորականներուն վրայ գուրգուրալու հրամայականը: Ժողովը նաեւ հաստատեց, որ միայն ազատ մթնոլորտի մէջ է, որ Դաշնակցութիւնը իր խօսքը ազդու կերպով լսելի կրնայ դարձնել թէ՛ իր շարքերուն ու համակիրներուն եւ թէ՛ իր ընդդիմադիրներուն:

Ժողովը դրական գտաւ ընթացաւարտ Կեդրոնական կոմիտէի շարունակական ճիգերը` ի խնդիր գաղութի միասնականութեան ամրապնդման ու անոր ողջ ներուժը հայութեան վերաբերող քաղաքական ու Հայ դատի առաջադրանքներու իրականացման գործին ծառայեցնելու: Հարկ է ընդգծել, որ այս ռազմավարութիւնն ու անկէ բխած մարտավարական տուեալները շրջանէն ներս շարունակաբար կիրարկուած են աւելի քան տասնամեակէ մը ի վեր, ու պէտք է նախանձախնդիր ըլլալ անոնց պահպանման ու ամրապնդման նկատմամբ:

Շրջանային ժողովը նաեւ դրական գնահատեց կարգ մը շրջանային եւ համաամերիկեան նշանակութիւն ունեցող աշխատանքներ, որոնց շարքին են` Հայ երիտասարդաց դաշնակցութեան հովանիին ներքեւ կազմակերպուող AYF Summer Camp-ի ծրագիրը, որ իր հինգերորդ տասնամեակը թեւակոխած է, ու ցարդ տասնեակ հազարաւոր հայ պատանի-պարմանուհիներու մասնակցութիւնը ապահոված, նմանապէս` Հայ երիտասարդաց դաշնակցութեան ամէնամեայ Youth Corps-ի ծրագիրը, որ մեր շրջանի երիտասարդները հաղորդակից կը դարձնէ իրենց հայրենիքին, Հայ դատի յանձնախումբերու իրականացուցած Gateway ծրագիրը, հայկական ազգային կամ այլ ամէնօրեայ ու միօրեայ վարժարաններուն զարկ տալու ծրագրերը, ՀՕՄ-ի,  ՀՄԸՄ-ի ու Համազգայինի իրենց վստահուած մարզերուն մէջ զանազան ծրագիրներու իրականացման գծով արձանագրած յաջողութիւնները, որոնք միանշանակ կը սատարեն այս ափերուն հաստատուած ու գրեթէ մէկ միլիոն հայութիւն հաշուող հայ համայնքի ուռճացման ու հզօրացման:

Վերջապէս, ժողովը եկաւ ընդգծելու, որ մեր գաղութը ամբողջութեամբ պէտք է իր բացառիկ ներդրումը ունենայ ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստանի տեսլականի իրագործման:

Աւարտին, ժողովը ընտրեց Կեդրոնական կոմիտէի կազմը` բաղկացած հետեւեալ 11  ընկերներէն.

Գօգօ Թոփալեան, Աւետիք Իզմիրլեան, Կարօ Իսփենճեան, Լեւոն Կիրակոսեան, Ռազմիկ Հարուն, Կարօ Մատենլեան, Միքօ Մելքոնեան, Ռազմիկ Շիրինեան, Սթիւ Տէտէեան, Թորոս Քեչեճեան եւ Քարմեն Օհանեան:

ՀՅԴ ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ՄԻԱՑԵԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐՈՒ
52-ՐԴ ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ԴԻՒԱՆ

ՆԱՐԻՆԷ ԹՈՒԽԻԿԵԱՆ-ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ

1919 յունիսի 7, Պոլիս.

«Քաղաքական կացութիւնը տակաւին մնում է անորոշ: Մեծ թուով ռուսահայեր կան հաւաքուած այստեղ, գլխաւորապէս` խոշոր պուրժուաներ, որ Օտեսայի կամ Նովորոսիյսկի վրայով փախել են պոլշեւիկներից: Բոլորն էլ ցանկութիւն ունեն «ազգասիրաբար» փոխադրուել Հայաստան` իրենց կապիտալներով հանդերձ, մեր երկրում խոշոր արդիւնաբերական եւ առեւտրային գործեր ձեռնարկելու համար: Պարզ է, որ իսկական շարժառիթը ազգասիրութիւնը չէ, այլ` կապիտալները տեղաւորեցնելու եւ շահագործելու կարիքը: Բայց եւ այնպէս, այդ տրամադրութիւնը մեզ համար շատ նպաստաւոր է, որովհետեւ մեր երկիրը մեծ կարիք ունի կապիտալներու: Թող գայ այդ կապիտալը»:

Քաջազնունու քաղաքական վիպապաշտութիւնից բան չէր մնացել: Այն, ինչ նա տեսաւ, այն, ինչին նա դէմ առ դէմ հանդիպեց Հայաստանում 1918 թուից ի վեր եւ ինչին ի պաշտօնէ չկարողացաւ դիմակայել, մեծ անձնական եւ քաղաքական ողբերգութիւն էր իր համար: Նա, ըստ էութեան, հասել էր իր երազ-նպատակին` Հայաստանը ինքնիշխան նորաթուխ պետութիւն էր: Եւ այդ նպատակին հասնելուն պէս, անմիջապէս, մաշկի վրայ զգացել էր հայաստանեան ծանր իրականութեան եւ թիֆլիսեան հեռուից երազուող Հայաստանի միջեւ տարբերութիւնը:

Ի միջի այլոց` մաշկի մասին: Ժամանակ առ ժամանակ Յովհաննէսի մօտ սրւում էր էկզեման: Դեռ 1911-ին Պաքուից կնոջը հասցէագրած նամակներից մէկում գրել էր.

«Էկզեմայից դեռ չեմ կարողանում ազատուել, թէեւ արդէն 3-րդ դեղն եմ փոխում: Չիպաններս իրենց կարգին շարունակում են բուսնել, մի քանի օր էլ աչքս էր ցաւում, կարմրել էր: 7 վիզիտ արի բժիշկ Գէորգենպուրկերին: Ամենայն օր սրսկում եմ մորթիս տակ մի կրամ միշեակ, ինքնազգացողութիւնս բարձր է պահում»:

Ինքն իրեն, առանց սեթեւեթելու, միանգամայն անկեղծօրէն խոստովանել է. «Ի՞նչ է եղել իմ տաղանդների ու հակումների այդպիսի բազմակողմանիութեան հետեւանքը: Այն, որ ոչ մի ասպարէզում ոչինչ դրական  չեմ տուել. ճարտարագէտին խանգարել է փիլիսոփան, գեղարուեստասէրին` քաղաքական գործիչը եւ ընդհակառակը»: Իր ունեցած  այս ներքին լարումներին անընդհատ աւելանում էին նորերը` Ա. Աշխարհամարտ մեկնած իր անչափահաս տղաների մասին անհանգստութիւնը, 1915-ի, Մեծ եղեռնը, Պաթումի պայմանագիրը, Հայաստանի  առաջին անկախ հանրապետութեան թշուառ վիճակը, իր վարչապետ նշանակուելը, երկու որդիների նահատակութիւնը ռազմաճակատում, 3-րդ որդու գերեվարուելու փաստը եւ այլն, եւ այլն: Այս ամէնը աւելի էին խորացնելու նրա ներքին մարդկային ցաւերը, եւ աւելի ակնյայտ էին դառնալու արտաքին վէրքերը: Իսկ նաեւ իր զաւակների արեան գնով ձեռք բերուած անկախութեան գլխին կախուած  վտանգը ամէնից սոսկալի բանն էր, որի մասին Քաջազնունին վախենում էր մտածել:

«Աչքի լոյսի պէս պէտք է պահպանենք Սեւրի դաշնագիրը, պէտք է պահենք մեր անկախութիւնը, պէտք է ամէն միջոցով դիմադրենք թուրքերին եւ պոլշեւիկներին»: Սեւրի պայմանագրի վաւերացման դէպքում Հայաստանը  Թուրքիայի կողմից ճանաչւում էր որպէս ազատ անկախ պետութիւն, վերագտնում էր իր երբեմնի տարածքները, դառնում` մօտ 160 հազար քառ. քմ  եւ ունենում էր ելք դէպի Սեւ ծով: Ահա, ինչո՛ւ էր Քաջազնունին ուզում աչքի լոյսի պէս պահել Սեւրի պայմանագիրը: Բայց նորից ժամանակները խառնուեցին: Մէջտեղ եկաւ Մուսթաֆա Քեմալը` իր ռուս պոլշեւիկ համախոհներով: Հայաստանը ոչ միայն չվերագտաւ այդ 160 հազար քառ. քմ հայրենիքը, այլեւ կորցրեց Կարսը, Անին, Արտահանը, Սուրմալուն: Վատթարագոյնը` կորցրեց անկախութիւնը: Բայց դեռ 1920թ. օգոստոսն էր, արդէն 20 օր է, ինչ ստորագրուել էր Սեւրի հաշտութեան պայմանագիրը, Քաջազնունին Փարիզից հետեւեալ նամակն է ուղարկում տուն.

30 օգոստոս 1920, Փարիզ.

«Հրաչի՛կ ջան, Ռուբէ՛ն ջան, Մարգօ՛ ջան, Կարէ՛ն ջան, սիրելի՛ք,

… Այսօր տեղեկութիւն ստացայ, թէ կառավարութիւնը նշանակել է ինձ դեսպան Կ. Պոլսում: Բայց ես այդ պաշտօնը պիտի չընդունեմ: Իմ նպատակն է` օր առաջ հասնել Երեւան, հաշիւ տալ կառավարութեանը իմ երկարատեւ ճամբորդութեան մասին եւ ապա մտնել բանակը` իբրեւ կամաւոր զինուոր: Ամենամեծ բաղձանքս է` անձամբ ու ֆիզիքապէս մասնակից լինել կռիւներին, մեր հերոս զինուորների կողքին կանգնած, նրանց հետ միասին պաշտպանել հայրենիքի անկախութիւնը եւ, եթէ բախտ ունեցայ, մեռնել պատերազմի դաշտում: Եւ դա ամենալաւ մահն է, որ դուք կարող էիք ցանկանալ ձեր հայրիկի համար, որ արդէն բաւականին  ծերացել է ու բաւականին յոգնել այս կեանքից: … Տեղեկութիւն ստացայ, թէ մայրիկը ձեր բոլորիդ հետ միասին ծրագրում է  փոխադրուել Երեւան: Եթէ ճիշդ է, դա ինձ շատ ուրախացնում է: … Գիտեմ, որ դա շատ դժուար բան է, եւ բնակարանը ամէն տեսակ անյարմարութիւններ պիտի ունենայ, բայց ինձ համար (կարծում եմ, որ նոյնպէս եւ` ձեր համար) աւելի գերադասելի է 2-3 խղճուկ սենեակ անկախ Հայաստանի մէջ, քան` լաւագոյն բնակարանը, ուր որ էլ նա լինի, էլ չեմ  խօսում վրացական Թիֆլիսի մասին»:

Գլխաւոր միտքը, որ ապշեցնում է նամակում իր` կամաւոր բանակ մեկնելու եւ հայրենիքի համար կռուելու ու, եթէ բախտ ունենայ, մեռնելու ռազմի դաշտում: Սա բարձր պետական պաշտօն ունեցող մարդու որոշումն էր, հրաժարուել աթոռից` զինուոր դառնալու համար: Նա արտասահմանեան գործուղումից Երեւան վերադարձաւ 1920 թուի սեպտեմբերին: Դեռ չէր պատկերացում, որ Հայաստանի անկախութեանը հաշուած օրեր էին մնացել: Դեկտեմբերի 2-ին  իշխանութիւնը յանձնուեց պոլշեւիկներին: Վրացեանի կառավարութիւնը վայր դրեց  լիազօրութիւնները: Քաջազնունին 52 տարեկան էր:

Քաջազնունին բնականաբար ձերբակալուեց, ապա Փետրուարեան ապստամբութեան ժամանակ ազատուեց կալանքից, իսկ երբ պոլշեւիկները հիմնաւորապէս բռնազաւթեցին Հայաստանը,  ստիպուած էր հեռանալ իր երկրից: Ընտանիքը մնաց, ինքը  գնաց:

Վտարանդութեան մէջ, յատկապէս` Ռումանիայում, նա շատ երկար մտածեց իր անցած ճանապարհի, ներկայի եւ ապագայի մասին: 1923 նոյեմբերի 14-ին Պուքրէշից կրտսեր աղջկան գրեց.

«Մարգո՛ւշ ջան, ես իմ մենակութեան ու ակամայ պարապութեան մէջ մտածելը փեշակ եմ արել ու շատ բան, որ չեմ հասկացել կեանքի եռուզեռի մէջ, սկսում եմ կամաց-կամաց հասկանալ: Շատ լաւ ես գրել քո մասին: Այդպէս էլ եղիր, աղջի՛կս: Ամէն մարդ  պիտի ունենայ իր հոգում մի Աստուած ու մի պաշտամունք: Ով չունի այդ, վերջին աղքատն է: Նիւթական ոչ մի բարօրութիւն չի կարող փոխարինել կամ լրացնել սրբութեան բացակայութիւնը: Ասում ես, որ ապագայում ամրոցներ չես սպասում քեզ համար: Պէտք չեն ամրոցներ: Դու մի փոքրիկ տաճար կառուցիր քո սրտի մէջ եւ դրանով իսկ շատ հարուստ կը լինես դու: Սովորիր, գիտութիւնը լաւ բան է: Բայց երբեք մի մոռանայ, որ ամէն մարդ ապրելիս սպառում է արժէքներ, եւ այդ արժէքները սպառելու իրաւունք ունենալու համար պէտք է ինքն էլ աշխատի, արդիւնաբերի փոխարժէքներ»:

Պուքրէշում նա վերլուծեց հայութեան հետ կատարուածը եւ եզրակացրեց, որ` «Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը անելիք չունի այլեւս»: Նա իր այդ համարձակ պնդումը  զեկուցագրի տեսքով ներկայացրեց 1923թ. կուսակցութեան Վիեննայի համաժողովին, իսկ օգոստոսի 15-ին ՀՅԴ պատասխանատու մարմինին գրեց.

«Ես դուրս եմ գալիս ՀՅԴ կուսակցութիւնից: Անբարեացակամ ցոյց մի՛ համարէք սա կուսակցութեան  հանդէպ: Ես բաժանւում եմ կուսակցութիւնից խորը կսկիծը սրտիս մէջ, բաժանւում եմ, որովհետեւ ուրիշ կերպ վարուել չեմ կարող: Իմ խղճի ու գիտակցութեան հրամայողական պահանջն է դա»: (…)

Քաջազնունին միշտ մնաց մարդկային իր տեսակի բարձրութեան վրայ: Նրա մտքերը, յոյզերը, գործերը ազնուական մարդունն էին: Անգամ ազնուական էին նրա  նեղուածութիւնը եւ հիասթափութիւնը: Այս ոչ անձնական նամակը շատ անձնական որակներ է բացայայտում այդ մեծ մտաւորականի կերպարի մէջ.

Կրկին Պուքրէշ, նամակ աղջկան` Մարգարիտին.

«Ես դուրս եմ եկել կուսակցութիւնից եւ այժմ ազատ քաղաքացի եմ: Մի տենչ ունեմ միայն. վերադառնալ Հայաստան եւ աշխատել հայ ժողովրդի համար, ինչ աշխատանք էլ լինի, թէկուզ` Երեւանի փողոցները սալայատակել… այդ յոյսով էլ ապրում եմ: Եւ կը գամ, հէնց որ ֆիզիքապէս հնարին լինի գալս: Անասելիօրէն կարօտել եմ ձեզ եւ հայրենիքս»:

Որքան էլ դաժան լինէր անկախութեան կորուստը, միեւնոյն է` Հայաստանը մնում էր ի՛ր հայրենիքը: Անկախ այն բանից, թէ ովքեր են իշխանութեան գլուխ: Իշխանութիւնները գալիս-գնում են, բայց անհատի համար հայրենիքը մնում է հայրենիք: Եւ եթէ հնարաւոր է ֆիզիքապէս ապրել այս հայրենիքում, ուրեմն Քաջազնունու նման ճշմարիտ հայի համար Հայաստանում  ապրելը կենսական պահանջ էր, թող որ` խորհրդայնացուած, բա՛յց Հայաստանում: Եւ նա դիմեց իշխանութիւններին եւ արտօնութիւն ստացաւ վերադառնալու: Դա 1925 թուականն էր: Հիմա նա սովորական խորհրդային քաղաքացի էր` մասնագիտութեամբ ճարտարագէտ: Իրեն նուիրեց գիտութեանը, դասաւանդեց համալսարանում եւ շինարարական հիմնարկում, ստացաւ փրոֆեսէօրի կոչում, կառուցեց շէնքեր: 1926թ. Գիւմրիի երկրաշարժից յետոյ մեծ շինարարական  աշխատանք ծաւալեց այնտեղ: Եւ ապրեց համեստ, ազնիւ, ինչպիսին միշտ էր: Երեւի հոգու խորքում նորից, ինչպէս եւ պատանի հասակում` երազելով անկախ Հայաստանի մասին: Տարբերութիւնն այն էր, որ հիմա այդ երազին հասնելու համար նա գործել պարզապէս չէր կարող: Բայց իմաստուն մարդ էր եւ գիտէր, որ բոլոր կայսրութիւնները վաղ թէ ուշ փլւում են, եւ սա էլ էր փլուելու:

1933թ. Նոր տարուայ գիշերը որդուն` Ռուբէնին գրում է իր գլխով անցած բոլոր Նոր տարիների մասին եւ աւելացնում.

«…Եւ այդ բոլոր Նոր տարիները անցել են գլխովս, տեսել եմ, ապրել եմ այդ տարիները եւ մնացել եմ կենդանի: Ոչ միայն մնացել եմ կենդանի, այլեւ պահել եմ ընդունակութիւնը ժպտալու:

… Անհաւատալի չէ՞ արդեօք: Ի՞նչ է սա` անզգայութի՞ւն, աներեսութի՞ւն, թէ՞ հերոսութիւն: Ո՛չ մէկը եւ ո՛չ միւսը: Գաղտնիքը նրանումն է, որ մինչեւ այսօր էլ ես մնում եմ լեցուն` վառ յոյսերով, եւ  թերեւս այսօր աւելի քան` 15 տարի  առաջ: Խորտակուած եմ ես անձնապէս, խորտակուած է իմ քաղաքական գիծը, խորտակուած են իմ հետեւած ուղիները, բայց ամենեւին չի խորտակուած իմ կեանքին բովանդակութիւն տուող իղձը: Հայաստանի ազգային պետական կեանքը կառուցւում է, եւ ահա այն ահագին փաստը, որի հանդէպ նսեմանում է մնացածը: Կառուցւում է եւ այդ կառուցման մէջ ես էլ ներդրում եմ իմ փշուր աշխատանքը: Ահա այն գիտակցութիւնը, որ  պահում է ինձ կանգուն: Մի ամսից յետոյ կը լրանայ իմ 65 տարին: Եւ այդ հասակում, մարմնով ու հոգով յոգնած, ուժասպառ` ես առաւօտ շտապ վեր եմ կենում անկողնից, գնում եմ աշխատանքի, ուրախանում եմ, երբ յաջողւում է մի դրական բան անել, եւ սրտանց ցաւում եմ, եթէ օրս անցնում է ապարդիւն: Ահա, սիրելի՛ս, քո հայրիկը ու նրա մեծ գաղտնիքը»:

Ամէն օր Երեւանի Պուշկինի փողոցի իր տանից ալեհեր փրոֆեսէօրը դուրս էր գալիս եւ գնում իր գործերով: Նրա քնքուշ սէրը այս երկրի նկատմամբ չէր նուազել: Նա չէր էլ պատկերացնում, որ այդ սէրը ոսկորի պէս խրուած էր չեկայի կոկորդում: Չեկան ոչինչ չի մոռանում: 1937թ. զոմպիները եկան 70-ամեայ ծերուկի ետեւից: Նրան գնդակահարեցին մէկ տարի անց, ՊԱԿ-ի բանտում եւ վերացրին յանցագործութեան բոլոր հետքերը: Բայց վերացնել Քաջազնունու յիշատակը, իհարկէ, չկարողացան: Ո՞վ էր Ստալինը, կամ ովքե՞ր էին նրա հայ կամակատարները, որ պատմութեան եւ սերունդների յիշողութիւնից մաքրէին Քաջազնունու կերպարը:

Երբ հօրը ձերբակալեցին, Մարգարիտը` դուստրը, հաստ տետրակների մէջ գաղտնի արագ-արագ սկսեց արտագրել հօր թողած գրաւոր ամբողջ ժառանգութիւնը` նամակներ, փիլիսոփայական, գրական աշխատութիւններ, թարգմանութիւններ, այդ թւում եւ` Սասունցի Դաւիթ էպոսից եւ այլն: Մարգարիտ Քաջազնունին վախենում էր, որ խորհրդային իշխանութիւնները կը բռնագրաւէին հօր ձեռագրերը: Կեցցէ՛ Մարգարիտը: Նա շատ մեծ եւ արժէքաւոր գործ է կատարել: Բարեբախտաբար  խուզարկութիւնից յետոյ ոչ բոլոր ձեռագրերը  անհետացան: Եւ այսօր Գրականութեան եւ արուեստի պետական թանգարանում շատ նամակներ պահւում են երկու օրինակից: Մէկը` բնօրինակ, միւսը` Մարգարիտի ձեռամբ արտագրուած: Բայց հազա՛ր ափսոս, որ այսօր արխիւից եւ անշուշտ նրա մասին յուշերից զատ`   շարունակական գրեթէ ոչինչ չի մնացել: Նկատի ունեմ Քաջազնունիութեան ժառանգորդներին.

Այսպէս,

Հրաչեայ-Անահիտ Քաջազնունի- դարձաւ բժշկուհի, երկար ապրեց Մոսկուայում, շատ կարճ` իր ամուսնու հետ: Երեխայ չունեցաւ: Մահացաւ 1974-ին:

Արամ Քաջազնունի- կամաւոր մեկնեց ճակատ, զոհուեց 1920-ին Զանգիբասարի կռիւներում, չհասցրեց ամուսնանալ:

Երկուորեակներ Աշոտ եւ Ռուբէն- ջրի 2 կաթիլ,  կամաւոր մեկնեցին պատերազմ, 1918թ. Աշոտն   ընկաւ Ղարաքիլիսայի կռիւներում: Ռուբէնը գերի ընկաւ Կարսում, փրկուեց 1921թ. գերիների փոխանակման ժամանակ: 1941-45թթ. ապրեց Մոսկուայում, աշխատեց որպէս գլխաւոր ճարտարագէտ ռազմական բեռնատարներ վերանորոգող արտադրամասում: Մահացաւ 1953թ., Երեւանում, ինքնաշարժի արկածից: Ունեցաւ դուստր: Վերջինս չամուսնացաւ: Եւ բնակւում էր Թիֆլիսում:

Մարգարիտ Քաջազնունի- ստացաւ ֆինանսիստի կրթութիւն, երկար տարիներ աշխատեց Հայպետհրատում` որպէս հաշուապահ, կատարեց թարգմանութիւններ` Պաուստովսկուց: Ամուսնացաւ մեծ տարիքում, երեխայ չունեցաւ, մահացաւ Երեւանում:

Կարէն Քաջազնունի-աշխատեց «Մոսֆիլմ»-ում, դասաւանդեց ՍՍՀՄ Կինոյի պետական հիմնարկում: Ամուսնացաւ ռուս կնոջ հետ, ունեցաւ 2 երեխայ` Վալերի եւ Լիլիթ: 1941-ին կամաւոր մեկնեց ռազմաճակատ եւ անհետ կորաւ նոյն թուի աշնանը Վեազմայի մատոյցներում: Նրա որդին` Վալերին անձնասպան եղաւ, իրենից յետոյ թողեց դուստր: Վերջինս ամուսնացաւ ոմն Օռլովի հետ եւ ունեցաւ երկու տղայ: Դուստրը` Լիլիթ Քաջազնունին դարձաւ անգլերէնի մասնագէտ, չամուսնացաւ եւ մնաց անժառանգ: Բնակւում էր Մոսկուայում:

Յովհաննէս եւ Սաթենիկ Քաջազնունիները, երբ 6 երեխայ էին ունենում, հազիւ թէ պատկերացնէին, որ այսպիսի աւարտ է ունենալու իրենց հիմնած գեղեցիկ եւ սիրով լի ընտանիքը: Սաթենիկը հողին յանձնեց իր չորս տղաներին, երկու աղջիկներին ողջ եւ առողջ, բայց անժառանգ թողեց երկրի վրայ եւ ամուսնու դին պարփակող փոսը այդպէս էլ չգտնելով` 1962 թուականին, բաժանումից 24 տարի անց, որոշեց  գնալ այնտեղ, որտեղ անկասկած նրան կը գտնէր:

(Շար. 4 եւ վերջ)

Յետպատերազմեան փուլի սեմին ազգային մեր կեանքը աշխուժացնելու գրաւականներէն մէկն ալ նոր աշխատելաոճի որդեգրումն ու կրկնութիւններէ խուսափումն է:

Միութենական գետնի վրայ, առնուազն վերջին 10-15 տարիներուն, ականատեսն ենք իրերանման ձեռնարկներու, երբեմն միայն վերնագիրներով տարբերող, սակայն, բովանդակութեամբ, ներկայացման ոճով եւ նոյնիսկ պատգամներով կրկնուող ձեռնարկներու:

Ո՞ւր պիտի առաջնորդէ մեզ ու մեր սերունդները այս սպառող կրկնութիւնը: Ի՞նչն է, որ կը պակսի մեր մօտ` նոր ոճով, նոր մօտեցումով, հետաքրքրական ու երիտասարդութիւնը գրաւող ձեռնարկներ կազմակերպելու եւ, այսպիսով, հայապահպանումի մեր առաքելութիւնը արդիական միջոցներով յառաջ տանելու համար… համարձակութի՞ւնը, նախաձեռնութեան ոգի՞ն, թէ՞ նորութիւններուն նկատմամբ վերապահութիւն ցուցաբերելու եւ իւրաքանչիւր նորութեան մէջ վտանգ մը տեսնելու հիւանդագին վիճակն է, որ բոյն դրած է մեր մէջ` պահպանողական միջավայրի եւ յատկապէս պատերազմական առօրեայի մէջ ապրած ըլլալնուս բերումով:

Հայ երիտասարդութեան մէջ ազգային արժէքները վառ պահելու, զինք անհատակեդրոն ու նիւթապաշտ կեանքէն դուրս բերելու եւ ազգային արժէքներուն, ազգային մեր կեանքին փարած պահելու համար անհրաժեշտ է թափ տալ նորարարութեան, հեռու մնալ սոսկ քարոզչական բնոյթ կրող նախաձեռնութիւններէ ու կառչիլ խորքին, մտածելով, թէ ի՛նչ պէտք է ընել, ինչպէ՛ս ընել, որ նորահաս սերունդը մասնակից դառնայ մեր ազգային կեանքին եւ թափ տայ իր նախաձեռնող ոգիին` հեռու մնալով կրկնութենէ, կամ գաղափարազուրկ նորարարութենէ:

Հայ երիտասարդութիւնը ենթակայ է իր ազգային ինքնութիւնը նսեմացնող, պատկանելիութիւնը յօշոտող այլազան հոսանքներու: Այդ հոսանքներուն դէմ կարելի է դնել զինք առաւելագոյն չափով մասնակից դարձնելով մեր ազգային-հաւաքական կեանքին, պայմանաւ որ այդ  կեանքը օժտած ըլլանք նորարարութեամբ:

Մենք պարտաւոր ենք վերջապէս ըմբռնելու, որ ժամանակին հետ քայլ չպահող, ներկայ ժամանակներու պահանջները չցոլացնող ձեռնարկները, քարոզչական առումով յաջողութիւն իսկ արձանագրած ըլլան անոնք, պիտի չկարենան գոհացնել մեր երիտասարդութիւնը, թափ տալ անոր ստեղծագործ մտքին, զարգացնել անոր գեղարուեստական ճաշակը, ընդլայնել մտահորիզոնը, ամրապնդել պատկանելիութեան զգացումը, այնքան ատեն որ նոր խօսք, նոր միտք, նոր գործելաոճ չեն ներկայացներ անոր:

Վարչական պատասխանատուներ, ուրեմն, կոչուած են խուսափելու կրկնութիւն բուրող ծրագիրներէ, ձեռնարկներէ, աշխատանք մը պարզապէս տարած ըլլալու բաւարարութենէ, աւելին` ուռճացուած տեղեկագիրներ պատրաստելու անհեռանկար գործելաձեւէ: Անոնք պարտաւոր են նոր շարժումի մը ծնունդ տալ մեր միութենական շարքերուն մէջ` նոր տեսլականով, նոր մտայղացումներով յառաջ երթալու, ոչ թէ նախապէս եղածը կրկնելով կամ սոսկ աւանդականը պահելով բաւարարուելու:

Պատերազմ դիմագրաւած համայնքի մը համար երբեք դժուար չէ նորամուծութիւնը: Էականը կամք ու յանձնառութիւն ունենալն է, ու պիտի տեսնենք, թէ ինչպէ՛ս պիտի վերածաղկի մեր միջավայրը:

«Գ.»

ՏԻՒՆ

Առանձին կը բնակէր կրթական հաստատութեան խոնարհ ծառան, ուղեղին մէջ ամփոփուած գիրքերու ծանրութեան հետ կը շալկէր նաեւ իր իւրաքանչիւր աշակերտի հոգն ու դժուարութիւնները: Վարժարան չուղարկեց իր սեփական զաւակը, զաւակ չունեցաւ ան, սակայն ունեցաւ աւելի քան 500 աշակերտի հոգը, առօրեայ դժուարութիւնները, չպարգեւատրուեցաւ, «բարձունք»-ներու չհասաւ, ամսականի յաւելում ալ չպահանջեց, վաստակած քիչ գումարը իր աշխատած հաստատութեան կտակեց: Այլասիրութեան բնաւորութեան պատճառով պարտք ալ ունեցաւ, տագնապներով լեցուն կեանք մը, թէեւ ատիկա իրեն հաճոյք կը պատճառէր, մաշեցուց ամէն ուժ եւ տաղանդ` վասն այդ հաճոյքի գոյութեան պահպանման, միս ու ոսկոր, հոգի, իր շունչէն տուաւ աշակերտէն մարդ ստեղծելու ակնկալութեամբ եւ աստուածացաւ… այո՛, իր մտածումով, հոգիով, աշխատանքով եւ ապրելակերպով աստուածացաւ աշակերտին համար: Եւ այսպէս ապրեցաւ այս անկրկնելի մարդ-ուսուցիչը, երազէ հիւսուած մարդը, որ երէկ տուն վերադարձիս ճամբուն վրայ ստեղծեցի, որ մեր այսօրուան ապրող իրականութեան մէջ գոյութիւն չունի: Այո՛, միայն երազային տիպարներն են, որ անկրկնելի կ՛ըլլան… Երազները անկրկնելի են արդէն:

Այսօրուան մեր փնտռտուքի առաջնահերթութիւններէն է ասիկա: Դաստիարակներու, երազային դաստիարակներու գոյութեան իրականացումը, որոնց գործը ուսուցչութենէ, դասատուութենէ շա՜տ աւելին է:

Այսօրուան մեր գործը պիտի ըլլայ անիկա: Գործը սպասելն է: Դաստիարակները չեն ստեղծուիր, բարձրագոյն կրթութեամբ ձեռք բերելիք հմտութիւն մը չէ անիկա: Դաստիարակ ըլլալը հոգեվիճակ է եւ ապրում, բնածին տաղանդ է, որուն համար հաւաքականութիւնները միայն սպասել կրնան` երազի մը իրականացման յոյսով:

Եւ այսպէս, երազի մը իրականացման ակնկալութեամբ, երազելով` պիտի սպասենք երազային մարդոց ծնունդին: Սակայն, այս բոլորէն առաջ, նախապայմանը երազելու ցանկութիւնն է:

ՕԹԱՆ-ի վեհաժողովին առիթով կայացած բազմաթիւ հանդիպումներուն ընթացքին փոխանցուած մօտեցումներուն եւ կատարուած յայտարարութիւններուն մէջ կարելի է առանձնացնել հետեւեալ միտքերը, որոնք Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետը յայտնած է Լաթվիոյ նախագահին հետ կայացած հանդիպումին ընթացքին:

Ա.-Հայաստանի ժողովրդավարական փոփոխութիւնները այս երկիրները իրարու աւելիով կը միացնեն եւ աւելի մօտ կը դարձնեն: Հայկական կողմը կ՛ակնկալէ նաեւ Եւրոպական Միութեան աջակցութիւնը այս ճամբուն վրայ` աւելի ուժեղ դարձնելու Հայաստանի Հանրապետութիւնը:

Բ.-Ազրպէյճան կը շարունակէ շփման գիծի իրավիճակը լարելու գործելաոճը, քանի որ այդ երկրի նախագահը մտավախութիւն ունի, որ հայաստանեան ժողովրդավարական գործընթացները կրնան հասնիլ նաեւ Ազրպէյճան:

Գ.-Հայաստանի Հանրապետութիւնը հաւա¬տարիմ է Մինսքի խմբակի համանախագահներու միջնորդութեամբ իրականացուող բանակ¬ցային գործընթացին. հիմնախնդիրի լուծման որեւէ ռազմական փորձ պէտք է դիտարկել իբրեւ ոտնձգութիւն ժողովրդավարութեան դէմ:

Ե.-Անհրաժեշտ է միջազգային հանրութեան կարծր արձագանգը Ազրպէյճանի կողմէ շփման գիծին մէջ  իրավիճակը սրելու փորձերուն:

Զ.-Կառավարութեան քայլերը ուղղուած են ժողովրդավարութեան ամրապնդման. Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանությունները յառաջիկային մտադիր են կազմակերպել եւ կայացնել ազատ, արդար եւ թափանցիկ ընտրութիւններ:

Այս հանդիպումին արծարծուած առանցքային մօտեցումները կը թուի, որ կ՛ամփոփեն մեր արտաքին քաղաքականութեան իրականացման ներկայ փուլի կարեւորագոյն շեշտադրումները:

Եւրոպական խորհրդարանի համաժամանակեայ բանաձեւերը Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Ազրպէյճանին վերաբերող երկկողմանի ուղերձներ կը փոխանցէին. մեր պարագային դրական-քաջալերական, Ազրպէյճանի` բացասական-պայմանադրական: Դրական-քաջալերականը հիմնովին կը վերաբերէր ժողովրդավարացման  եւ այս պարագային եւրոպական կամ ընդհանրապէս արեւմտեան մօտեցումով յետխորհրդային ախտանիշերու վերացման միտումներուն, իսկ բացասական-պայմանադրականը` բռնատիրութեան, միանձնեայ կառավարական համակարգին եւ դարձեալ յետխորհրդային երկիրները յատկանշող ախտանշային առումով չհեռացող ղեկավարներու իրողութեան:

Հայկական կողմը, ի դէմս վարչապետին, լիարժէք կ՛օգտագործէ  միջազգային հարթութեան վրայ գոյութիւն ունեցող այս ընկալում-դիրքորոշումի հիման վրայ ստեղծուող պահերը:

Հակադրելով Ազրպէյճանի բռնատիրական կարգերը հայաստանեան քաջալերուող ժողովրդավարացման գործընթացին` վարչապետը նպատակաուղղուած քայլ կ՛առնէ միջազգային հարուած հասցնելու Պաքուին եւ ատով իսկ հայանպաստ դիրքորոշումներ ապահովելու արցախեան հակամարտութեան բանակցային գործընթացին, շրջելու համար հաւասարեցման խաղի կանոնները:

Այս նոր բացատրութիւնը, որ պաշտօնապէս կու տայ Հայաստանի վարչապետը թէ՛ շփման գիծին եւ թէ՛ պետական սահմանին Ազրպէյճանի կատարած գործողութիւներուն, լրիւ կը տեղաւորուի միջազգային ընկալում-դիրքորոշումի այսօրուան իրականութեան ճշդած սահմաններուն մէջ: Պաքուն յարձակողապաշտութեան նոր դրսեւորումներ կը կազմակերպէ` կանխարգիլելու համար ժողովրդավարական ալիքի Հայաստանէն Ազրպէյճան անցումը: Այստեղ միաժամանակ նուրբ ձեւով կը փոխանցուի նաեւ այն պատգամը, որ Երեւանը Հարաւային Կովկասի մէջ կարելի է դիտարկել իբրեւ ժողովրդավարական կարգեր արտահանող երկիր:

Այս յայտարարութեան քաղաքական փիլիսոփայութեան ամփոփումը այն է, որ ներկայ պահուն Երեւանը Պաքուի յարձակողապաշտութեան դրդապատճառներու պարզաբանման համար միջազգային մակարդակի վրայ ընկալելի նոր հնչեղութիւն կ՛ապահովէ եւ անոր հիման վրայ կարծր արձագանգ կ՛ակնկալէ միջազգային ընտանիքէն` զսպելու համար Պաքուի ախորժակները:

Իսկ այս վարքագիծի հետեւողականութեան համար Երեւանը իր պատրաստ ըլլալը կը յայտարարէ յառաջիկայ ընտրութիւնները ազատ, արդար եւ թափանցիկ կազմակերպելու համար, որոնք անպայման կրնան միջազգային հեղինակութեան նոր նշաձօղ ապահովել մեր երկրին,  իսկ յաւելեալ բացասական պայմանադրական ճնշումներ` Պաքուին, յատկապէս նկատի ունենալով Գանձակի շրջանին մէջ պատահարները եւ Պաքուի իշխանութիւններուն հակազդեցութեան եղանակները:

  «Ա.»

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Սեւրի դաշնագիրին նախապատրաստական աշխատանքներու ծիրէն ներս, 1919 օգոստոսին, Ամերիկայի նախագահ Վուտրօ Ուիլսըն գործուղեց 50 անդամ հաշուող պատուիրակութիւն մը, որոնց մէջ առ նուազն երկու ամերիկահայ բարձրաստիճան զինուորականներ` հազարապետ Հայկ Շեքերճեան եւ տեղակալ Յարութիւն Խաչատուրեան, երկրորդ առաքելութիւն մը` «Ամերիկեան զինուորական առաքելութիւն դէպի Հայաստան»` գլխաւորութեամբ հազարապետ-զօրավար Ճէյմս Ճ. Հարպորտի (1866-1947): Հետագային ճանչցուելով իբրեւ «Հարպորտ առաքելութիւն»` անոր նպատակն էր ուղղուիլ Անատոլիոյ կեդրոնը, ապա Հայաստան` հետազօտելու եւ տեղեկագիր պատրաստելու քաղաքական, զինուորական, աշխարհագրական, վարչական, տնտեսական եւ այլ նկատառումներու, որոնք կը ներառեն ապագայի ամերիկեան հաւանական շահերը եւ պատասխանատուութիւնները տարածաշրջանին մէջ (1), (2), (3), (4), (5):

Առաջին առաքելութիւնը, 1919 յունիսին, դիւանագիտական էր` «Թուրքիոյ հոգատարութեան (mandate) 1919-ի միջդաշնակցային առաքելութիւն», որ հետագային ճանչցուեցաւ պատուիրակութեան ամերիկացի համանախագահներուն անունով` «Քինկ-Քրէյն (Հենրի Չըրչիլ Քինկ եւ Չարլըս Քրէյն) առաքելութիւն», նպատակ ունենալով քննել նախկին Օսմանեան կայսրութեան ոչ թրքական տարածաշրջաններու ժողովուրդներուն, արաբական  աշխարհ եւ Անատոլիա, ինքնորոշման ապագայի տրամադրութիւնները): Այս նիւթով անդրադարձ կատարած էի արդէն` «Սեւրի դաշնագիրը եւ նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» եւ «Հարպորտ առաքելութիւն»-ները – Ա. եւ Բ. (7), (8):

Ահա այս այցելութեան մասին Հայաստանի Հանրապետութեան Հայ հեռագրական գործակալութեան  հաղորդագրութիւնը` արեւմտահայերէնի վերածուած եւ տեսանիւթերէն քաղուած նկարներով (9):

«Երեւան.- 29 սեպտեմբեր (1919) ժամը 3:00-ին (15:00) Էջմիածինէն ինքնաշարժով Երեւան ժամանեց զօրավար (Ճէյմս Ճ.) Հարպորտը: Զօրավարը ընդունեցին (դիմաւորեցին) վարչապետը` (Ալեքսանտր Խատիսեան) նախարարական ամբողջ կազմով, Վրաստանի, Ազրպէյճանի դիւանագիտական եւ ամերիկեան, անգլիական, ֆրանսական զինուորական ներկայացուցիչները: Ներկայ էին նոյնպէս քաղաքագլուխը, (Երեւանի քաղաքապետը` Մկրտիչ Մուսինեան), բարձր զինուորականութիւնը եւ հայ ու թաթար ազգաբնակչութեան ներկայացուցիչները:

https://youtu.be/a7BuH9OJaLM

Զանգիի կամուրջին մօտ շինուած (բարի գալուստի) կամարին չհասած` զօր. Հարպորտը իջաւ ինքնաշարժէն: Զայն դիմաւորելու համար յառաջացաւ ամերիկեան զինուորական ներկայացուցիչը (Տ. Ֆ. ՄըքՏոնալտ, ՅՉ), որ կարճ ճառով մը ողջունեց զօր. Հարպորտը: Ապա անոնք անցան կամարէն, ուր զանոնք դիմաւորեց վարչապետ Ա. (Ալեքսանտր) Խատիսեանը, որ ողջունեց անոր գալուստը, շնորհակալութիւն յայտնեց Ամերիկային` հայ ժողովուրդին ցուցաբերած օգնութեան առթիւ, յայտնելով կառավարութեան կատարեալ պատրաստակամութիւնը` աջակցելու անոր առաքելութեան իրագործումին (նախապէս ուղարկուած հարցարանները եւ վիճակագրական տախտակները արդէն ամբողջացած էին, ՅՉ), արտայայտելով հայ ժողովուրդին բաղձանքը` տեսնելու միացեալ եւ անկախ Հայաստանը ամերիկեան հոգատարութեան տակ:

Պատասխան ճառով զօր. Հարպորտը շնորհակալութիւն յայտնեց Հայաստանին` անոր ցուցաբերած ընդունելութեան համար եւ աւելցուց, որ` «Ամերիկան հետաքրքրուած է Հայաստանով եւ անոր ճակատագրով, որուն ապացոյցն է իմ Հայաստան այցելութիւնս: Ես եկած եմ ոչ թէ հաճոյքի, այլ իմ վրաս դրուած պարտքը կատարելու: Իմ առաքելութեանս բոլոր անդամները, իւրաքանչիւրը առանձինն ունի իր պարտականութիւնները եւ պիտի աշխատի այդ ծիրէն ներս: Ես նոյնպէս իմ երկօրեայ ներկայութեանս աշխատանքները պարտաւոր եմ զեկուցել (մեր) նախարարներուն` անհրաժեշտ հրահանգներ ստանալու համար»:

Ճառէն ետք վարչապետը զօր. Հարպորտին ներկայացուց դիմաւորելու եկած անձերը: Ապա երկուքը միասին ինքնաշարժով ուղղուեցան դէպի մայրաքաղաք:

Քաղաքը զարդարուած էր հայկական, ամերիկեան դրօշակներով, գորգերով եւ կանաչներով (կանաչութեամբ): Զանգիի կամուրջէն սկսեալ ժողովուրդը խռնուած էր ամբողջ ճանապարհին: Աստաֆեան (այժմ` Աբովեան) փողոցին երկայնքին կանգնած (շարուած) էին զօրախումբերը եւ որբերը: (Շքախումբին) Առջեւէն կ՛երթար (ձիաւոր` Երեւանի հրամանատար Արշաւիր Շահխաթունին, ՅՉ) քաղաքապետը` ազգային տարազով, 4 (հայկական եւ, ՅՉ) ամերիկեան դրօշակիր ձիաւորներով: Անոնց կը հետեւէին ինքնաշարժով` զօր. Հարպորտը եւ վարչապետը, ապա` հետեւակ ու հեծեալ զօրքը, ապա` դիմաւորելու եկած բոլոր պաշտօնական ներկայացուցիչները:

Զօրավար Հարպորտի ինքնաշարժը երեւնալուն հետ որբերուն եւ փողոցի երկու կողմերուն հաւաքուած խուռներամ ժողովուրդին կողմէ պայթեցան «կեցցէ»-ները: Անոր համար պատրաստուած բնակարանը հասնելուն` զինուորական երաժշտախումբը նուագեց հայկական քայլերգը, որմէ ետք զօրավարը ընդունեց զօրանցք, շնորհակալութիւն յայտնեց իր պատիւին եղած ընդունելութեան եւ գոհունակութիւնը` զօրքերու կարգապահութեան համար եւ մօտեցաւ ու դիտեց դիմաւորող որբերը:

Երեւան 29 (պէտք է ըլլայ 27, ՅՉ) սեպտ. (1919).- Այսօր առաւօտեան 7 ինքնաշարժներով (Կարինէն, ՅՉ) Սարիղամիշ (Եղէգնիկ, Կարս նահանգ, ՅՉ) հասաւ զօրավար Հարպորտը` մէկ զօրավարի, 7 սպաներու եւ 100 զինուորական պահակախումբի ուղեկցութեամբ (զայն դիմաւորեց Կարսի նահանգապետ Ստեփան Ղորղանեանը, ՅՉ):

Զօրավարը սպայական ժողովատեղիին մէջ իջեւանեցաւ, ուր ընդունեց զինուորական տողանցք եւ տեղական ազգաբնակչութեան ողջոյնները: Ընդունելութենէն գոհ` երկաթուղիով մեկնեցաւ (շուրջ 50 քմ դէպի, ՅՉ) Կարս:

Զօրավար Հարպորտի գնացքը (27 սեպտեմբեր, ՅՉ) առաւօտեան ժամը 8-ին հասաւ Կարսի երկաթուղային կայարանը: Գնացքը դիմաւորուեցաւ բոլոր ամրոցներէն եղած  (արձակուած) 21 թնդանօթահարուածներով:

Զօրավարը ընդունեց քաղաքագլուխին ողջոյնները եւ բարեմաղթութիւնները:

Տեղական ազգաբնակչութեան եւ վարչութիւններու ներկայացուցիչները ընդունելէն ետք զօր. Հարպորտ ինքնաշարժով մեկնեցաւ զօրահրամանատարին մօտ, ուր ճաշի հրաւիրուած էր:

Խուռներամ բազմութեան թափօրը զօրավարին պատուոյ ցոյցերով, իսկ զօրքը «ուռա»-ներով ընդունեցին զայն:
Զօրավարին կ՛ուղեկցէին պետական ներկայացուցիչներ:
Հայ.հեռ.գործ.»

6 յունիս 2018

——————————-

(1)  ( https://hy.wikipedia.org/wiki/Հարպորտ_Առաքելութիւն`_Ամերիկեան_զինուորական_առաքելութիւն_դէպի_Հայաստան)
(2)  (https://en.wikipedia.org/wiki/Harbord_Commission)
(3)  (https://www.youtube.com/watch?v=SW2juvDHayc) Տեսանիւթ
(4)  (https://www.youtube.com/watch?v=Z5m6fx2bFq8) Տեսանիւթ
(5)  (http://www.fundamentalarmenology.am/Article/9/164/THE-HARBORD-MISSION-REPORTS-ON-ARMENIA,-1919-IN-THE-U.S.-DEPARTMENT-OF-STATE-ARCHIVES-(a-video).html ) Տեսանիւթ, Մախմուրեան Գայեանէ:
(6) (https://youtu.be/a7BuH9OJaLM) Տեսանիւթ:
(7) (http://www.aztagdaily.com/archives/359654)
(8) (http://www.aztagdaily.com/archives/359818)
(9) «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Սիմոն Վրացեան, տպարան Մշակ, Բ. տպագրութիւն, Պէյրութ, 1958, էջ 602-603: