ՀՅԴ Արցախի երիտասարդական միութեան նախաձեռնութեամբ, 16 մարտին Արցախի պետական համալսարանի համագումարներու դահլիճին մէջ տեղի ունեցած է հանրային քննարկում` «Մոսկուայի համաձայնագիրի 95-ամեակ» թեմայով:
Քննարկման ընթացքին բանախօսած է «Մոտուս Վիվենտի» կեդրոնի ղեկավար Արա Պապեան, մասնակցած են` Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային ժողովի «Դաշնակցութիւն» խմբակցութեան պատգամաւորներ Արմէն Սարգսեան եւ Լեռնիկ Յովհաննիսեան, պատգամաւոր Հայկ Խանումեան, քաղաքագէտներ, համալսարանի դասախօսներ, ուսանողներ եւ հրաւիրեալներ:
Արա Պապեան անդրադարձած է Սեւրի, Ալեքսանդրապոլի, Մոսկուայի, Կարսի եւ Լոզանի դաշնագիրներուն, խօսած անոնց իմաստին եւ արդիականութեան մասին:
Խօսելով Մոսկուայի համաձայնագիրին մասին` Ա. Պապեան նշած է, որ անիկա անօրինական է ու անվաւեր` յիշեցնելով Գերմանիոյ մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան Ճէյմզ Ճերարտի խօսքերը, թէ 16 մարտ 1921-ին պոլշեւիկները համաձայնագիր կնքեցին Քեմալի հետ, որով Թուրքիոյ յանձնեցին Հայաստանի մէկ մասը, երկու այլ մասեր տուին Ազրպէյճանին, մնացորդին վրայ ալ փակցուցին «Խորհրդային Հայաստան» պիտակը ու բռնակցեցին Ռուսիոյ:
«Մոսկուայի պայմանագրի ամսաթիւը կեղծ է, վերնագիրը կեղծ է, կողմերը կեղծ են: Այս անօրինական փաստաթղթով մենք ունեցանք 2 մեծ կորուստ` 5500 քառ. քմ Ազրպէյճանին ու 26.000 քառ. քմ Թուրքիային: Հայերին թոյլ չտուեցին մասնակցել ռուս-թուրքական հանդիպմանը, ու պատճառը բնաւ էլ փետրուարեան «խռովութիւն»-ը չէր, ինչպէս նշում է խորհրդային պատմագրութիւնը: Թուրքերը տեսնելով, որ մեծ օգուտ չեն կարող քաղել, որոշեցին գոնէ հայերին վնաս տալ: Նախիջեւանը, որը բացարձակ հայկական տարածք էր, անցաւ թուրքերի խնամակալութեան տակ, պոկեցին անվիճելիօրէն հայկական Արարատ լեռը», ըսած է Պապեան` աւելցնելով. «Յանցագործութեան վրայ չի կարող հիմնուել իրաւունք: Իրաւունքը միայն օրէնքի վրայ է հիմնւում: Եւ հարցն այն է, որ այսօր Ռուսաստանը չի ուզում քաղաքական որոշում արտայայտի այս պայմանագրի վերաբերեալ, որը 10 անգամ աւելի անօրինական է, քան` 1939 թուականին կնքուած Մոլոթով-Ռիպենթրոփ փաքթը»:
«Մոսկուայի պայմանագրի` Հայաստանին վերաբերող մասը միջազգային իրաւունքի եւս մի խախտում է, քանի որ «պայմանագրերը կարող են վերաբերել միայն պայմանագիրը ստորագրող կողմերին եւ որեւէ պարտաւորութիւն կամ իրաւունք չեն ստեղծում պայմանագրին մաս չկազմող երրորդ կողմի համար` առանց վերջինիս համաձայնութեան: Այս հիմնադրոյթն ամրագրուած է Պայմանագրային իրաւունքի մասին Վիեննայի հռչակագրի 34-րդ յօդուածում», դիտել տուած է Ա. Պապեան` հաստատելով, որ անիկա չի կրնար Հայաստանի համար որեւէ պարտաւորութիւն պարունակել կամ որոշել հայ-թրքական սահմանը կամ Նախիջեւանը յանձնել Ազրպէյճանին: «Մոսկուայի պայմանագիրը կնքուել է միջազգային իրաւունքի` դարեր ի վեր գործող պարտադիր եւ անբեկանելի մի քանի հիմնադրոյթների բացայայտ ոտնահարումով: Իսկ ինչպէս ամրագրուած է Պայմանագրերի իրաւունքի մասին Վիեննայի հռչակագրի 53-րդ յօդուածում. «Պայմանագիրն անվաւեր է, եթէ կնքուելու պահին հակասել է միջազգային հանրային իրաւունքի անբեկանելի հիմնադրոյթին», դիտել տուած է բանախօսը:
Ըստ անոր, համաձայնագիրները կը կնքուին միջազգային իրաւարար կառոյցներուն կողմէ: Այդպէս չեն թուրք-քեմալականները, ո՛չ ալ Ալեքսանդրապոլի համաձայնագիրը ստորագրած հայկական պատուիրակութիւնը, քանի որ զայն լիազօրած Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան կառավարութիւնը համաձայնագիրի կնքման պահուն իր իշխանութիւնը յանձնած էր պոլշեւիկներուն, ոչ ալ` Մոսկուայի համաձայնագիրին կողմ հանդիսացող, չճանչցուած պոլշեւիկեան իշխանութիւնները:
Քաղաքագէտը սխալ նկատած է Լեռնային Ղարաբաղի հարցին նկատմամբ այսօրուան մօտեցումները` նշելով, որ ատիկա ոչ թէ ինքնորոշման հարց է, «այլ` իրաւական, միջազգային իրաւունքի տեսանկիւնից Կով. Բիւրոյի որոշումն իրաւական ուժ չունի»:
Քաղաքագէտը անդրադարձած է նաեւ ղարաբաղեան հարցին. «Երբ որ 1991-ին Հայաստանի Հանրապետութիւնն անկախացաւ, մենք պէտք է ոչ թէ ինքնորոշման իրաւունքն առաջ տանէինք, այլ Հայաստանի տարածքային ամբողջականութեան վերականգնման շրջանակում գործէինք»:
«Հայաստանի տարածքն միջազգայնօրէն ճանաչուած էր եւ առայսօր ճանաչուած Հայաստանի տարածք է: Եթէ մենք վերցնենք Հայաստանի Հանրապետութեան արեւելեան եւ հիւսիսային սահմանները, ապա ակնյայտ երեւում է, որ իրենք շարունակում են դեռ բռնագրաւուած պահել Հայաստանի տարածքի մօտ 12.000 քառ. քիլոմեթրը: Եթէ մենք հիմա բանակցում ենք ինքնորոշման խնդիրն առաջ քաշելով, ապա ասեմ, որ դրանով երբեք չենք կարողանայ լուծել ԼՂԻՄ-ի եօթ շրջանների ճակատագիրը: Ոեւէ մէկը ձեզ դա թոյլ չի տայ Ղարաբաղի մէջ պահել, միակ հնարաւոր տարբերակն այն է, որ աշխարհին պէտք է ասուի, որ սա հայաստանեան տարածք է», շեշտած է քաղաքագէտը:
Խօսելով տարածքային ամբողջականութեան վերականգնման կարելիութիւններուն մասին` Արա Պապեան նշած է, որ պէտք է խօսիլ ունեցած իրաւունքներուն մասին, թէժ պահել այդ հարցերը եւ ոչ թէ սպասել պատեհ ժամանակի, քանի որ միջազգային իրաւունքին մէջ կայ սկզբունք մը, ըստ որուն, եթէ իրաւունքի մասին չխօսիս, տարիներ ետք անիկա կը նկատուի կորսուած:
Հանդիպումին մասնակիցները հարցումներ ուղղեցին, նաեւ իրենց տեսակէտը արտայայտեցին արծարծուած նիւթին շուրջ: