Գաբրիէլ Լազեան (1893-1959) 50 Տարի Պայքարի Առաջին Շարքերուն Վրայ

ՄԱՅՔ ՉԻԼԻՆԿԻՐԵԱՆ

Հայաստանը պոլշեւիկներու ձեռքը կ՛իյնայ

Կարճ ժամանակ առաջ թրքական զօրքերը արդէն գրաւած էին Ալեքսանդրապոլը (Գիւմրի) եւ կը պատրաստուէին ընդհանուր յարձակման: 2 դեկտեմբեր 1920-ին հայկական կառավարութիւնը երկիրը կը յանձնէ համայնավարներուն, եւ Հայաստան կը դառնայ խորհրդային տարածք:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Հ.Յ.Դաշնակցութեան անդամներու հաւաք Գոքինիոյ մէջ, կեդրոնը՝ Գաբրիէլ Լազեան, 18 Մարտ 1923

Վրայ կը հասնին համայնավարներուն կողմէ նախկին հայկական կառավարութեան անդամներուն եւ բանակի սպաներու դէմ հալածանքները: Գաբրիէլ շուտով հասկնալով գալիք վտանգը` կը փորձէ Նաթալին երկրէն դուրս հանել: Կը յաջողի իրեն համար յատուկ հրաման ձեռք ձգել: 16 անձերու հետ միասին, որոնք պոլսեցիներ եւ զմիւռնիացիներ էին, Նաթալին կը ճամբորդէ դէպի Վրաստանի Պաթում նաւահանգիստը նոյն շոգեկառքով, որ արդէն պիտի ճամբորդէր նորակազմ խորհրդային հայկական կառավարութեան արտաքին գործոց նախարար Ալեքսանդր Բէկզատեանը: Շոգեկառքի ապահովութեան համար յատուկ միջոցներ ձեռք առնուած էին, քանի որ անիկա պիտի անցնէր թրքական զօրքերու հակակշռին տակ գտնուող տարածքներէ: Շոգեկառքը կը հասնի Սանահին, որ այդ ժամանակ յայտարարուած էր չէզոք գօտի, սակայն հոն կ՛արգիլուի անոր ճամբորդութիւնը: Բոլոր ճամբորդները կը ստիպուին մէկ ամիս մնալ իրենց տեղը, ապա կ՛որոշեն ոտքով քալել դէպի Թիֆլիս:

Ամբողջ շաբաթ մը քալելէ ետք կը հասնին քաղաք, սակայն կը ձերբակալուին եւ բանտ կը տարուին:

Վրացիները սարսափահար կը հետեւէին պոլշեւիկներու յառաջխաղացքին դէպի Կովկաս, լրջօրէն վերապահ էին օտարներուն հանդէպ, տեսնելով, որ ամէն տեղ կը գործէին համայնավար լրտեսներ եւ գործակալներ: Բարի բախտով մը բանտին մէջ ծառայող վրացի սպայ մը կը լսէ Նաթալիի յունարէն խօսակցութիւնը ու կը յայտնէ որ շուտով զինք ազատ պիտի արձակեն: Ան կը պատասխանէ «… Բոլորս ալ քիչ թէ շատ յոյներ ենք, չե՞ս լսէր, որ իրարու միջեւ յունարէն կը խօսինք»: Այսպէս, բոլորը միասին ազատ արձակուելով` կը կարողանան հասնիլ Պաթում ու անկէ ետք` Զմիւռնիա:

Անդին, Երեւանի մէջ, հազարէ աւելի հայ սպաներ կը ձերբակալուին եւ ձիւներուն մէջ ստիպողաբար քալելով` կը տարուին դէպի հիւսիսային Ազրպէյճան` Աղսթաֆա (Ակսթեւ) քաղաքը, ապա անկէ շոգեկառքով` դէպի Պաքու: Անոնց մէջ կը գտնուէր նաեւ Գաբրիէլ Լազեան, որ իր բարեկամին` Մկրտիչ Մկրեանին հետ կարողացաւ փախուստ տալ եւ հասնիլ Ռոստով: Ապաստան գտան հիւանդանոցի մը մէջ, ուր աշխատեցան պնակ մը կերակուր ապահովելու համար: Խորհրդային կառավարութեան ընդհանուր ներման յայտարարութենէն ետք, Գաբրիէլ կը վերադառնայ Երեւան: Հոն կը հասկնայ, որ վիճակը նպաստաւոր չէ իրեն համար, քանի որ, որեւէ քաղաքական գրգռութեան պարագային, ինք պիտի ըլլար առաջին զոհերէն մէկը: Կը փախչի դէպի Պաթում, ապա` Պոլիս ու վերջապէս կը հասնի Զմիւռնիա` միանալու համար իր կնոջ` Նաթալիին:

Շրջան մը կ՛աշխատի որպէս պաշտօնեայ` մինչեւ զօրավար Թորգոմի ժամանումը Զմիւռնիա` Հայկական լեգէոնը կազմելու համար:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Գաբրիէլ Լազեան իր ընկերներով Ազարիկի ճաշարանին մէջ, Տուրղութի 1950-ին

Փոքր Ասիոյ արշաւանքը արդէն ծաւալած էր եւ զօրավար Թորգոմ երկրորդ մտածումի առիթ չտուաւ Գաբրիէլին: Ան անմիջապէս մաս կազմեց «Զինուորական գրաքննութեան» գրասենեակին` որպէս փոխգնդապետ:

1922-ի Օգոստոսին, յունական զօրքերու նահանջին վրայ, զօրավար Թորգոմ կը պատուիրէ Գաբրիէլին` Յունաստան մեկնիլ, որովհետեւ իր հաւանական ձերբակալումէն ետք` որպէս թրքական բանակի նախկին սպայ, ան մահապատիժի պիտի ենթարկուէր: Օգոստոս 22-ին կը յաջողի արտօնագիր ձեռք ձգել: Իր կնոջ հետ կը հասնին Փիրէայի նաւահանգիստը, եւ սենեակ մը կը վարձեն Աթէնքի Էւրիփիտու ճամբուն վրայ գտնուող հիւրանոցի մը մէջ:

«Նոր Օր» օրաթերթը

1922-ի սեպտեմբերին, Փոքր Ասիոյ աղէտին պատճառով եւ Զմիւռնիոյ ամբողջական կորուստով, Յունաստան ողողուեցաւ միլիոնաւոր գաղթականներով, որոնց մէջ էին Զմիւռնիայէն, Արեւելեան Թրակիայէն եւ Կիլիկիայէն աւելի քան 100.000 հայ գաղթականներ:

Նոյն շրջանին, Նաթալի Լազեան օգնութեան ձեռք երկարելով գաղթականներուն` իրենց կորսուած հարազատները գտնելու համար, իր հիւրանոցի սենեակէն նամակատան ճամբով Պոլսոյ «Ճակատամարտ» թերթը կ՛առաքէր Յունաստանի տարածքին գտնուող հայ գաղթակայաններուն: Այդ շրջանին վերապրողներու եւ կորուսեալներու մասին անհամար ծանուցումներ լոյս կը տեսնէին թերթին մէջ:

7 դեկտեմբեր 1922-ին ՀՅ Դաշնակցութեան անդամներ ժողով մը կը գումարեն Քումունտուրու հրապարակի վրայ գտնուող սրճարանի մը մէջ եւ կ՛որոշեն դաշնակցական կազմակերպական միաւորներ ստեղծել Ատիկէի հայկական գաղթակայաններուն մէջ: Հիմնադիր հանդիպումին ներկայ էին` Անտոն Կազէլ, Գարեգին Մարգարեան, Արամ Շիրինեան եւ պատուելի Յարութիւն ԱճԵմեան: Կազմակերպութեան գլխաւոր դերը կը ստանձնէ Գաբրիէլ Լազեան:

1923-ին, Լազեանի նախաձեռնութեամբ եւ Անտոն Կազէլի, Արամ Շիրինեանի ու Պօղոս Սվաճեանի գործակցութեամբ, հիմը կը դրուի «Նոր Օր» օրաթերթին: Խմբագրական մարմինը կը յաջողի ապահովել Պոլսոյ «Ճակատամարտ»-էն երկու տուփ հայկական տպագրական տառեր: Փերիքլէուս պողոտայի թիւ 16 շէնքին մէջ կը վարձուի վայր մը, ուր տեղի կ՛ունենար թերթին խմբագրութիւնը եւ գրաշարութիւնը, իսկ տպագրական աշխատանքը կը ստանձնէ  Փարասքեւաս Լէոնիս տպագրիչը, որ 1896-էն մինչեւ 1901 տպեց նաեւ «Միութիւն» հայկական թերթը:

Թերթին արտօնատէրը դարձաւ Գաբրիէլ Լազեան, որ, ըստ օրէնքի, պէտք էր յունական քաղաքացիութիւն ունենար: Քանի մը յոյն սպայ բարեկամներու միջամտութեամբ ան կարողացաւ քաղաքացիութիւն ձեռք ձգել: «Նոր Օր»-ի առաջին թիւը լոյս տեսաւ 25 մարտ 1923-ին` Աթէնքի մէջ, սկզբնական շրջանին որպէս շաբաթաթերթ: Առաջին իսկ թիւէն ժողովուրդին կողմէ ընդունելութիւնը աննախընթաց եղաւ: Թերթը կը բաժնուէր Յունաստանի տարածքի բոլոր գաղթակայաններուն մէջ: Քանի մը ամիս յետոյ թերթը դարձաւ երկօրեայ, իսկ 1 յունուար 1924-էն սկսեալ` երեկոյեան օրաթերթ, որ անխափան հրատարակուեցաւ մինչեւ Բ. Համաշխարհային պատերազմի սկիզբը: Անկէ ետք, 1945-ին, վերահրատարակուեցաւ «Ազատ Օր» անունով ու կը շարունակէ մինչեւ այսօր հանդիսանալ յունահայ գաղութին միակ օրաթերթը:

Իր հրատարակութեան առաջին տարիներուն թերթը մեծապէս նպաստեց կորսուած ընտանիքներու վերամիացման` ամէն օր ծանուցումներ հրատարակելով, ինչպէս նաեւ ցանկեր` թրքական բանտերէն հետզհետէ ազատ արձակուող հայերու, որոնք Աթէնք կը հասնէին: Երկար տարիներու ընթացքին «Նոր Օր»-ին կողմէ հրատարակուեցան տասնեակ գիրքեր` հայ բանաստեղծութեան, վէպերու, կենսագրականներու, օտար գործերու, թարգմանական եւ վերլուծական նիւթերով:

Շարունակութիւն… Եգիպտոս

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Գաբիէլ Լազեան եւ զօրավար Դրօ (Դրաստամատ Կանայեան) Գահիրէի մէջ

1938-ին Եգիպտոսի մէջ գումարուեցաւ ՀՅԴ 13-րդ Ընդհանուր ժողովը, որուն աւարտին Գաբրիէլ Լազեան ընտրուեցաւ Բիւրոյի անդամ եւ շարունակեց վերընտրուիլ մինչեւ իր մահը:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Գաբրիէլ Լազեան «Յուսաբեր»ի տպարանին մէջ, Գահիրէ

1939-ին իր ընտանիքով կը հաստատուի Եգիպտոս եւ կը ստանձնէ «Յուսաբեր» թերթի խմբագիրի պաշտօնը: Իր ջանքերով թերթին տպարանը կ՛օժտուի արդիական սարքերով եւ իր ամբողջ ուժով կը զբաղի ազգային եւ կազմակերպական հարցերով: Յաճախակի կերպով յօդուածեր կը ստորագրէ «Յուսաբեր»-ի եւ «Հայրենիք»-ի մէջ:

1950-ական թուականներուն իր ձեռքէն լոյս կը տեսնէ եռահատոր «Հայաստանը եւ հայկական հարցը» աշխատութիւնը, երկհատոր «Հայ ազատագրական պայքարի դէմքեր»-ը, ինչպէս նաեւ ՀՅ Դաշնակցութեան 60-ամեակին առթիւ պատկերազարդ շքեղ ալպոմ մը:

Հաւատարիմ իր ծառայած կուսակցութեան գաղափարաբանութեան` Գաբրիէլ Լազեան հայ ժողովուրդի ցաւերու, իղձերու եւ պայքարի երգիչը եղաւ, մանաւանդ` հայութեան ամէնէն դժնդակ պայմաններուն տակ: Ընկերային արդարութեան եւ հայ ժողովուրդին հանդէպ իր հաւատքի ու սիրոյ մասին կը վկայէ նոյնիքն իր կողակիցը` Նաթալին. «Գաբրիէլին համար վատ մարդ չկար: Որեւէ առիթով ան վատ խօսք չըսաւ իր շուրջիններուն, ան միշտ մարդոց դրական յատկանիշներուն մասին կը խօսէր, ժխտականներուն մասին չէր ուզէր արտայայտուիլ…»:

Գաբրիէլ Լազեանի կեանքի թելը անսպասելի կերպով կը կտրուի 25 օգոստոս 1959-ին` իր յետին ձգելով իր կոթողական գործերու մեծ ժառանգութիւնը, որոնք երկար տարիներու համար ներշնչեցին յունահայ եւ եգիպտահայ գաղութներու իրերայաջորդ սերունդները:

(Շար. 2 եւ վերջ)

——-

ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

«Հայրենիք» ամսագիր, Պոսթըն, փետրուար 1960:
«Յուսաբեր» օրաթերթ, Գահիրէ, 26 եւ 28 օգոստոս 1959, 4 եւ 11 սեպտեմբեր 1959:
«Յուսաբեր»-ի բացառիկ հրատարակութիւն` հայ լրագրութեան 160-ամեակին առիթով, դեկտեմբեր 1954:
«Ազատ Օր» օրաթերթ, Աթէնք, 26 եւ 27 օգոստոս 1959 – 1, 2 եւ 11 սեպտեմբեր 1959:
«Հայ տպագրութիւնը Յունաստանի մէջ», Արմենիքայի հրատարակութիւն, Աթէնք, 2009:
«Ամէնուն Տարեգիրքը», Կարօ Գէորգեան, 1953 եւ 1960:

Գաբրիէլ Լազեանի ինքնագիր եւ ցարդ չհրատարակուած ինքնակենսագրութեան արձանագրութիւններ:
(Յունարէնէ թարգմանեց Ք. Է.)