Լոյս Տեսաւ «Վէմ»-ի 2019-ի 2-րդ Թիւը

Լոյս  տեսած է «Վէմ» համահայկական հանդէսի 2019 թուականի 2-րդ  թիւը` 350 էջ ծաւալով եւ հարուստ բովանդակութեամբ:

Խմբագրականին մէջ փորձ կատարուած է համակողմանի քննութեան ենթարկել  վերջին մէկ տարուան ընթացքին հայ քաղաքական մտքի  համար կրկին առաջնահերթ դարձած Հայաստանի քաղաքական արեւելումներու հարցը, որուն ռազմավարական տեսանկիւններու բացայայտումը թոյլ կու տայ լուսարձակի տակ առնել այս լուրջ խնդիրի ներքաղաքական շահարկումներու ողջ պարզունակութիւնը:

«Վէմ» հանդէսը 2019 թուականի 2-րդ թիւով կը սկսի  2019 մայիս 24-ին ՀՅ Դաշնակցութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Պատմութեան հիմնարկի համատեղ ջանքերով կազմակերպուած` «Միացեալ Հայաստանի անկախութեան 1919 մայիսի 28-ի աքթը. պատմութիւն եւ արդիականութիւն» գիտաժողովի նիւթերու հրապարակումը: Որոնց շարքին  առաջինը Արարատ Մ. Յակոբեանի «Միացեալ Հայաստանի անկախութեան աքթը: Ընդունման 100-ամեակի առթիւ» ուսումնասիրութիւնն է, որուն ընդարձակ տարբերակը շուտով լոյս կը տեսնէ նաեւ առանձին գրքոյկով: Այդ գիտաժողովին կարդացուած միւս զեկոյցները կը հրապարակուին «Վէմ»-ի յաջորդ թիւով:

Հանդէսի 2019 թուականի 2-րդ թիւը հարուստ է երիտասարդ ու խոստմնալից ուսումնասիրողներու  թարմ ու հետաքրքրական հրապարակումներով, որոնցմէ կարելի է մատնանշել Էդիտա Գ. Գզոյեանի իրականացուցած` Մատակասկարում հայկական գաղութ ստեղծելու`  1925-1926 թուականներուն ծրագրի և 1940-ական թուականներուն հիթլերեան Գերմանիոյ կողմէ հրէական հարցի «լուծման» համար նախատեսուած` «Մատակասկարեան նախագծի» համեմատական քննութիւնը:

Երիտասարդ գիտնականներ Նարեկ Ա. Մկրտչեանի եւ Գէորգ Ա. Ճաղարեանի ջանքերով գիտական շրջանառութեան մէջ դրուած է  Ազրպէյճանի մէջ 1980-ականներու վերջերը-1990-ականներու սկիզբը տեղի ունեցած հայկական ջարդերու դատապարտման նուիրուած արժէքաւոր փաստաթուղթ մը, որ 1990 յուլիս 27-ին «Նիւ Եորք Թայմզ»-ի էջերուն մէջ հրապարակած են  մարդասիրական գիտութիւններու բնագաւառին մէջ համաշխարհային հռչակ ունեցող գիտնականներ Հանս-Գէորգ Կատամերը, Եուրկեն Հապերմասը, Ժաք Տերիտան, Ժան-Ֆրանսուա Լիոթարը, Էմանուէլ Լեւինասը եւ ուրիշներ: Հետագային այս գիտնականներէն բազմաթիւ յղումներ կատարուած են մեր հարեւան Ազրպէյճանի մէջ` մոռնալով 1990-ին «Նիւ Եորք Թայմզ»-ի մէջ լոյս տեսած` «Բաց նամակ առ միջազգային հանրութեան կարծիքը  Խորհրդային Միութիւնում հակահայկական ջարդի վերաբերեալ» փաստաթուղթի մասին: Հայ ժողովուրդին ուղղուած աջակցութեան այս աննախադէպ քայլը անուշադրութեան մատնուած է նաեւ մեր քարոզչութեան ու դիւանագիտութեան կողմէ:

Ուշագրաւ է նաեւ մէկ այլ երիտասարդ  գիտնականի` Նարինէ  Մ. Նուշերվանեանի ուսումնասիրութիւնը` Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան շրջանին ծնունդ առած` «հայրենիքի տուրքի» մասին, որ ըլլալով մինչ այդ արեւմտահայ  իրականութեան մէջ տարածում գտած`  «ազգային տուրք» հասկացողութեան  նորացուած եւ պետականութեան պայմաններուն յարմարեցուած տարբերակը` խիստ արդիական է նաեւ մեր օրերուն:

«Վէմ»-ի 2019 թուականի 2-րդ թիւին մէջ տեղ գտած են նաեւ հանդէսի ընթերցողներուն արդէն քաջածանօթ աւագ սերունդի գիտնականներու ուսումնասիրութիւններն ու հրապարակումները:

Խմբագրական «Վէմ»-ի

Մեր հին ադաթից ընկել ենք, զըրկուել,
Նորն էլ չըգիտենք թէ ինչ է եկել (1):

Յովհաննէս Թումանեան

Հայկական Արեւելումի Վերածնունդը*

Հայոց քաղաքական կողմնորոշումների (արեւելումների) մասին մեր հին պատկերացումները վերջին մէկ տարուայ ընթացքում բախուել են Հայաստանի նոր իրողութիւններին, եւ չկարողանալով բացատրել դրանց իմաստն ու բովանդակութիւնը` լիովին կորցրել են երկրի ներսում ու նրա շուրջը տեղի ունեցող տեղաշարժերն ըմբռնելու ու բացատրելու ճանաչողական գործառոյթները:

Այս տխուր փաստը հանրային մակարդակի վրայ դրսեւորւում է մեզանում գրեթէ ամէն օր արտաբերուող` թումանեանական «Հառաչանքի» խօսքերի միջոցով, իսկ փորձագիտական շրջանակներում ընդունել է հետեւեալ երկանդամ գլուխկոտրուկի տեսքը.

1. 2018-ի գարնանը տեղի ունեցած «Թաւշեայ յեղափոխութիւնից» յետոյ Հայաստանի նոր իշխանութիւնները փոխել են մեր երկրի արտաքին քաղաքական կողմնորոշումը, բայց որդեգրելով դաւադիր կեցուածքներ` յամառօրէն զգուշանում են արտայայտուել այդ մասին` շարունակելով սիրաշահել մեր աւանդական գործընկեր Ռուսաստանի ղեկավարութեանը:
2. Անցած մէկ տարուայ ընթացքում մեր երկրի արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզում տեղի ունեցած տարօրինակ փոխակերպումները Հայաստանի քաղաքական կողմնորոշման փոփոխութեան արտայայտութիւնը չեն, այլ սոսկ նոր իշխանութիւնների անփորձութեան ու արհեստավարժութեան բացակայութեան հետեւանքը:

Սրանից ստացւում է, որ մենք գործ ունենք կա՜մ յանցաւոր դաւադրութեան, կա՜մ էլ անուղղելի տգիտութեան հետ, որն արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզում ոչ պակաս վտանգաւոր է, քան առաջինը: Մինչդեռ ուշադիր քննելով այս երկանդամ գլուխկոտրուկը` դժուար չէ նկատել, որ նրանում առկայ հաստատական ու ժխտական հարցադրումները կտրուելով դիտարկման բուն առարկայից` Հայաստանից, վերածուել են հիմնային սխալի (2):

Իսկ առարկայական իրողութիւնն այն է, որ 2018-ին Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխութեան արդիւնքում ո՜չ մեր երկրի արտաքին քաղաքականութիւնն է լուրջ փոփոխութիւններ կրել եւ ո՜չ էլ այն սպասարկող արհեստավարժ դիւանագիտական կորպուսը: Փոփոխութիւնը տեղի է ունեցել նրան ուղղութիւն տուող քաղաքական ընտրանու ձեւաւորման աշխատակարգերի եւ գործելակերպի մէջ: Առ այդ` Հայաստանի իշխանութեան առաջին դէմքերի կողմից` 1991 թուականից յետոյ էլ Մոսկուայի հետ համաձայնեցուող` ժառանգորդի նշանակման իրողութեանը 2018-ին փոխարինել է ժողովրդի կողմից սեփական իշխանութեան ձեւաւորման փաստը: Այսինքն` որքան էլ տարօրինակ է` «Հանրապետական» կոչուող կուսակցութեան իշխանութեան տապալումը յանգեցրել է ազգի գերիշխանութեան սկզբունքը մարմնաւորող հանրապետական վարչակարգի հաստատմանը:

Երկրի քաղաքականութիւնը ձեւաւորող խորքային սուբյեկտի փոփոխութեան արդիւնքում մեզանում սկիզբ է առել արտաքին աշխարհում սեփական շահերի փնտռտուքի մի երկարատեւ ու ցաւագին գործընթաց: Ուստի այսուհետեւ ամէն պատեհ կամ անպատեհ առիթով հայկական կողմնորոշման մասին խօսելու փոխարէն` պարտաւոր ենք որոշակիացնել ու յստակեցնել այդ խիստ տարողունակ հասկացութիւնը: Պատճառն այն է, որ ժամանակին մեզանում այն ձեւակերպուել է երջանկայիշատակ Սարգիս Զեյթլեանի կողմից` որպէս «Սառը պատերազմին» բնորոշ «կամ-կա՜մ»-ի՜ հանդէպ հայկական հակազդեցութիւն` «ո՜չ Արեւելք, ո՜չ Արեւմուտք» բանաձեւի տեսքով: Սկզբում հանդէս գալով որպէս Հայաստանի ու հայութեան արտաքին քաղաքական արեւելումների դաշնակցական ընկալում` այն վերջին տասնամեակներում դարձել է հանրապետութեան գրեթէ բոլոր քաղաքական ուժերի հաւատամքը: Բայց քանի որ «Սառը պատերազմի» դարաշրջանը վաղուց է աւարտուել, այս սկզբունքօրէն ճիշդ բանաձեւի նախկին հիմնատարրերն անցած տարիներին փոխել են իրենց ներքին բաղադրութիւնն ու փոխադարձ յարաբերութիւնների բնոյթը:

Որովհետեւ եթէ հայոց քաղաքական կողմնորոշումները բնութագրելու համար 1990-ականների սկզբներին, մեծ վերապահումներով հանդերձ, դեռ հնարաւոր էր «Արեւմուտք» եւ «Ռուսաստան» եզրոյթների միջոցով ինչ-որ կերպ բնորոշել մի կողմից` «Սառը պատերազմում» յաղթանակ արձանագրած աշխարհաքաղաքական բեւեռը, իսկ միւս կողմից` նրա հետ յարաբերութիւնների ճշգրտմամբ զբաղուող նախկին ԽՍՀՄ-ի իրաւաժառանգորդին` Ռուսաստանի Դաշնութեանը, ապա այսօր այդ հասկացութիւնները սկզբունքօրէն նոր բովանդակութիւն եւ իմաստ են ստացել:

Համաշխարհայնացման պայմաններում վերջին երեսնամեակում Արեւմուտքը հանդէս է եկել ոչ միայն որպէս ուժի բեւեռ, այլեւ ամբողջական արժեհամակարգ, եւ արեւմտամէտութիւնը` որպէս արժէքային կողմնորոշում, կլանել է գրեթէ ողջ քաղաքակիրթ աշխարհը, քանզի նրան հակադրուող մէկ այլ ձեւաւորուած արժեհամակարգ կլոպալ մակարդակում փաստօրէն գոյութիւն չունի: Իսկ քաղաքական առումով արեւմտեան կողմնորոշումը մեզանում արդէն սկսել է տարամիտուել նուազագոյնը երկու` անգլօ-սաքսոնական կամ` ատլանտեան եւ մայրցամաքային-եւրոպական արեւելումների:

Իր բովանդակութիւնից փաստօրէն զրկուել է նաեւ Արեւելքի` որպէս ուժի բեւեռի խորհրդային ընկալման մեխանիկական շարունակութիւնը դիտուող` «ռուսական կողմնորոշում» հասկացութիւնը: Որեւէ մէկի համար այլեւս գաղտնիք չէ, որ վերջին երկու տասնամեակների ընթացքում Արեւմուտքին հակադրուելու համար Ռուսաստանի քաղաքական ղեկավարութեան որդեգրած Եւրասիականութեան դոկտրինը իր խորքային` հոգեւոր-մշակութային բովանդակութեամբ խորապէս հակառուսական բնոյթ ունի (3): Նրա հիմքում ընկած բազային արժէքներից առաջինի` եւրոպականութեան լիակատար անտեսումը ժամանակի ընթացքում այն վերածել է Ճինկիզ խանի կայսրութիւնը վերակերպաւորած` միջնադարեան Մոսկովիայի տեսլականի, ինչն ասիականութեան ամենաբարբարոսական տարատեսակներից էր: Եւ երբ այսօր Ռուսաստանն ինքն է յայտնուել իր արեւելաքրիստոնէական քաղաքակրթութեան արմատներին վերադառնալու հրամայականի առջեւ, իրարից վաղուց տարանջատուած ու նախկին բովանդակութիւնից զրկուած «Ռուսաստան» եւ «ռուսական կողմնորոշում» հասկացութիւնները մեզ համար փաստօրէն միայն անվտանգային իմաստ ու նշանակութիւն են ձեռք բերել: Արժէքային առումով ռուսական կողմնորոշումն այսօր գոյութիւն ունի սոսկ աւանդական սլաւոնաֆիլութեան գաղափարը ձեւախեղած Դուգինեան համադրոյթին հակադրուող` առաջադէմ ռուս մտաւորականութեան որոշակի շերտերում, որի ներկայացուցիչները եւս հիմնականում միտուած են դէպի Արեւմուտք:

Միանգամայն հասկանալի է, որ կլոպալ հարթութիւնում նման բացայայտ անհաւասարակշռութեան առկայութեան փաստը չէր կարող իր ազդեցութիւնը չգործել նաեւ մեր երկրի ներքաղաքական իրողութիւնների վրայ: Որովհետեւ Հայաստանում չկայ ու չի կարող լինել մի քաղաքական ուժ, որն ի վիճակի լինի իրեն ու իր համակիրներին ստիպել երկրպագելու անծայրածիր տափաստանների քոչուորներին ու դրանց ռուս վերաբնակիչներին սոսկ ժամանակաւորապէս միաւորած` «Եւրասիական արժէքները»: Ուստի անցած տասնամեակներում Հայաստանը չէր կարող ներքնապէս չեւրոպականանալ` անկախ նրանից, թէ իրեն շրջապատող անվտանգային միջավայրը նրան թելադրում է Ռուսաստանի` որպէս պետութեան պաշտպանական վահանը պահպանելու անհրաժեշտութիւնը: Եւ այս բացայայտ անհաւասարակշռութիւնը ռազմավարական առումով անխուսափելի էր դարձրել Ռուսաստանի հետ իր խորհրդային պորտալարը պահպանած Հայաստանի իշխանութեան փոփոխութիւնը, որը տեղի ունեցաւ ճիշդ այն պահին, երբ այդ իշխանութիւնն այլեւս անզօր էր դիմադրելու իր առջեւ դրուած` Արցախի ազատագրուած տարածքների յանձնումով Ազրպէյճանին եւս Եւրասիական Միութեան մէջ ներառելու ակնյայտ պարտադրանքին: Այդ մեծապետական ծրագրին դիմակայելու համար Հայաստանի նախորդ իշխանութիւնների գործադրած բոլոր տեսանելի եւ անտեսանելի հնարքների սպառման գործընթացն էր ինչպէս 2016-ի ապրիլեան տարօրինակ պատերազմի, այնպէս էլ դրան յաջորդած ներքաղաքական զարգացումների եւ իշխանափոխութան խորքային պատճառը[1]: Այսինքն` երբ Ռուսաստանը` որպէս պետութեան մեզ համար մի պահ կորցրեց անգամ իր վերջին` անվտանգային գործառոյթը, Հայաստանում նրանից երես թեքեցին նոյնիսկ նրա ամենահաւատարիմ զինուորները` աչք փակելով իրենց իսկ տապալմանը տանող ներքաղաքական զարգացումների առջեւ:

Անցած գարնանը տեղի ունեցած իշխանափոխութեան առայժմ միակ շօշափելի ձեռքբերումը Հայաստանի միջազգային սուբիեկտայնութեան ամրագրումն է, ինչի արդիւնքում մնալով նախորդ դաշինքների ու դրանցից բխող ռազմավարական պարտաւորութիւնների շրջագծում, մեր երկիրը թօթափել է կողմնորոշումային քաղաքականութեան բեռը: Սա առաջ է բերել որոշակի դիսկոմֆորտ` աւանդական դաշնակիցների հետ շփումներում, բայց չի յանգեցրել նրանց լուրջ հակազդեցութեանը:

Աւելի՛ն. Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը ձեւաւորող խորքային սուբիեկտի փոփոխութիւնը լուրջ խոչընդոտ է դարձել Ղարաբաղի հարցում նրան միակողմանի լուծումներ թելադրելու ճանապարհին: Որովհետեւ հայ ժողովուրդն արդէն պատմութեան գիրկն է նետել արտաքին զիջումների դիմաց երկիրը կառավարելու իրաւունք ստանալու` նախկինների գործելակերպը: Եւ եթէ Ռուսաստանում աւելի մեծ թուով հայերի առկայութան մասին պնդումով նախկինում Մոսկուան վիճարկում էր Երեւանի իշխանութիւնների` հայ ժողովրդին ներկայացնելու իրաւունքը, այժմ գործ ունի ենթակայից` գործընկերոջ վերածուած դաշնակցի հետ: Ուստի նոր պայմաններում նրա համար Հայաստանին պատժելը հաւասարազօր է հայ ժողովրդին պատժելուն` դրանից բխող բոլոր հետեւանքներով:

Բայց ամենահետաքրքրականն այն է, որ երբեմն բարկացածի տեսք ընդունելով հանդերձ, պաշտօնական Մոսկուան իրականում մտածում է ոչ թէ մեզ պատժելու, այլ սիրաշահելու մասին: Որովհետեւ ո՜չ առանց իր քօղարկուած մասնակցութեան` ողջ յետխորհրդային տարածքում սկիզբ է առել հին ու նոր էլիտաների մի անհաշտ դիմակայութիւն, որը տանում է դէպի նոր հանգուցալուծում: Աւարտւում է 1990-ականների սկզբներին կոմկուսին փոխարինած խորհրդային ուժային կառոյցների ղեկավարների «յետխորհրդային եղբայրութեան» դարաշրջանը: Անցած տասնամեակներում հիմնականում բնական հարստութիւնների թալանով զբաղուած այդ կեղծ-պետականամէտներից սկսել են երես թեքել անգամ նրանց ժողովուրդները` «տարոսը» թողնելով ռուսներին:

Յետխորհրդային տարածքում սկիզբ առած յեղաբեկումները վկայում են նրանում կապիտալի նախնական կուտակման գործընթացի աւարտի մասին, ինչը ինքնակազմակերպման քաղաքական համակարգերի փոփոխութեան սուր պահանջ է առաջացրել: Կուտակուած դրամագլուխը չի կարող օրինականացուել` «յետխորհրդային եղբայրութեան» փտածութեան հենքի վրայ: Նրան անհրաժեշտ են համաշխարհային շուկայում օրինականութիւն ապահովող քաղաքական կառոյցներ: Ուստի, մեր աչքի առջեւ փլուզւում են ոչ միայն խորհրդային-կայսերական իտէալի, այլեւ` նրա յետխորհրդային կարօտախտի տնտեսաքաղաքական հիմքերը: Նման պայմաններում մեր երկրում դեռեւս դրանց կարօտով տառապողների հնացած հագուկապը օտարների գումակում Փարիզ մտած, բայց այնտեղ էլ սեփական ժողովրդի ծաղրուծանակին արժանացած` Պուրպոններին զարդարող փետուրներն է յիշեցնում: Ու թէեւ «յետյեղափոխական Հայաստանում» պոտենցիալ Պուրպոնների պակաս չկայ եւ անգամ` աւելցուկ է նկատւում, բայց ողջ խնդիրը նրանում է, որ կայսերական վրէժխնդրութեան խորհրդանիշի վերածուած 11-րդ Կարմիր բանակի գումակում տեղաւորուելու նրանց թաքուն երազանքն այլեւս առարկայական հիմքեր չունի:

Պատճառն ակնյայտ է. Ռուսաստանն` ինքը նոյնպէս կանգնած է նոյն պահանջմունքի` նորացման հրամայականի առջեւ, ուստի «փոքրիկ-չարաճճի» Հայաստանին պատժելը Մոսկուայի համար խնդրի լուծում չէ, այլ` նոր փակուղի: Երբ Ռուսաստանի արտաքին դիմադրողականութեան ամրապնդման ու երկրի ներսում առկայ համակարգի պահպանման առաջադրանքները սկսել են հեռանալ իրարից, նրա «խորքային պետութեան» համար ակնյայտ է դարձել, որ ռազմավարական լուծումը միակն է` որպէս քրիստոնեայ եւ ուղղափառ երկիր դառնալ Եւրոպայի շարունակութիւնն ու պատուարը` Նոր Բիւզանդիան, որը վաղ թէ ուշ անպայման լեզու կը գտնի իր սլաւոն եւ ուղղափառ հարեւանների հետ: Նման պայմաններում «փոքրիկ-չարաճճի» Հայաստանի կապանքների թուլացումն ու նրան համաքրիստոնէական ու համաեւրոպական ընդհանուր շահերի տարածաշրջանային սպասարկուի դերակատարութեան տրամադրումը վաղօրօք հաշուարկուած ու միանգամայն գիտակցուած քայլ է թւում:

Ամենեւին էլ չտառապելով «դաւադրութիւնների տեսութեամբ»` ոչ առանց հիմքի հակուած ենք պնդելու, որ ինչպէս ԽՍՀՄ-ի փլուզման դարաշրջանում, այնպէս էլ անցած մէկ տարուայ ընթացքում Հայաստանը վերածուել է Արեւմուտքի հետ յարաբերութիւններում Ռուսաստանի համար նախընտրելի քաղաքակրթական բնորդի (մոտելի) փորձարկման հարթակի: Ուստի, մեզանում ծաւալուող քաղաքական բեմականացումների մակերեւոյթին յայտնուած «սորոսեան տիպի» խայտաբղէտ դերակատարների առկայութիւնն ամենեւին էլ չի կարող քօղարկել այդ աւելի խորքային` քաղաքակրթական բնոյթ ունեցող գործընթացի սկզբնաւորումը, որի իրական նպատակները նոր են միայն բացայայտւում: Նրա բարեյաջող ընթացքն արդէն տեսանելի ապագայում մեծ շահաբաժիններ է խոստանում մեր երկրին, որն իր աւանդական` «քաղաքակրթական թթխմորի» դերը խաղալու պարագայում կարող է ընդմիշտ հրաժեշտ տալ դեռեւս 19-րդ դարում հայոց քաղաքական արեւելումների բարդ թնճուկի խորքում ձեւաւորուած եւ շուրջ մէկ հարիւրամեակ Հայկական հարցը փակուղի մտցրած Արեւմուտք-ռուսաստան անլուծելի հակադրութեանը (կոլիզիային):

Այլեւս անհնար է չնկատել 2018-ին Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխութեան խորքային կապը` շրջափուլերի (ցիկլերի) տեսքով դրսեւորուող` Ռուսաստանի արեւմտականացման պատմական անհրաժեշտութեան հասունացման նոր հանգրուանի հետ: Ուստի, Ռուսաստանի արժէքային կողմնորոշման գործընթացի սկզբնաւորման փաստը մեզ աստիճանաբար սկսել է ապահովել ոչ միայն մարտավարական զօրաշարժերի նոր հնարաւորութիւններով, այլեւ ընդհանուր շահերի նորացուած ընկալման վրայ հիմնուած` աշխարհայեացքային նոր մեկնակէտով: Քաղաքակրթական նոր տարածքում ուրուագծուող այդ ընդհանուր շահերն են միայն, որ մեզ թոյլ են տալիս Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզում նորովի իմաստաւորել հայկական կողմնորոշման գաղափարը: Քանզի նման պայմաններում «Սառը պատերազմի» դարաշրջանին բնորոշ «կամ-կա՜մ»-ի պարտադրանքին մեր սեփական հակազդեցութիւնը` «ո՜չ Արեւելք, ո՜չ Արեւմուտք» բանաձեւը, շրջւում ու վերածւում է «ե՛ւ Արեւելք, ե՛ւ Արեւմուտք» սկզբունքի` շեշտակի կերպով ընդլանելով Հայաստանի արտաքին գործընկերների շրջանակը:

Պատճառն ակնյայտ է. ժամանակին հայկական կողմնորոշման գաղափարի առանցքում առկայ համայնքային-փակ կեցութեանը բնորոշ` պաշտպանական գործառոյթը պետականութեան առկայութեան պայմաններում արդէն իսկ փոխակերպուել է հայկական քաղաքակրթութեանն ի սկզբանէ բնորոշ` համադրական գործառոյթի: Ուստի սեփական հողի վրայ այդ համադրութեան ու սինթեզի իրականացման առաջադրանքը կարող է ներդաշնակօրէն տեղաւորուել այն նոր քաղաքակրթական տարածքում, որն ուրուագծւում է Ռուսաստանի արեւմտականացման պատմական անհրաժեշտութեան համաթեքստում: Դրանով պետականօրէն կազմակերպուած հայկական քաղաքակրթութիւնը ներդաշնակ երկխօսութեան հնարաւորութիւն է ստանում Միացեալ Նահանգներում` իր սարոյեանների ու արշիլկորքիների, Եւրոպայում` ազնաւուրների ու միշելլեկրանների, Ռուսաստանում` այվազովսկիների ու վախթանգովների ձեւաւորած մշակութային ընդհանուր հենքի վրայ: Բայց այդ ամէնը մեզ չի զրկում նաեւ Չինաստանի, իսլամական աշխարհի ու մանաւանդ` Իրանի հետ աւանդական կապերի խորացման հնարաւորութիւնից:

Ներկայումս կլոպալ մակարդակի վրայ աննկատ կերպով թափ հաւաքող` քաղաքակրթական նոր տարածքի ձեւաւորման անկասելի ընթացքը` մի կողմից եւ մեր հարեւան Թուրքիայի` քաղաքակրթութիւնների կամուրջի վերածուելու փորձերի ձախողման ակնյայտ իրողութիւնը` միւս կողմից, մեր առջեւ ուրուագծում են ոչ միայն Ղարաբաղի հարցի արդարացի լուծման, այլեւ դէպի Արարատ դիմաշրջուելու եւ Հայկական հարցը վերաբացելու յուսատու ուղիները:

———–

* Ընդունուել է տպագրութեան 1.06.2019:

(1).- Թումանեան Հ., Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 3., Եր., «ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ» 1989, էջ 74:

(2).- Հիմնային սխալ– error fundamentalis – արտաքուստ` միանգամայն ճիշդ դատողութիւն, որը կառուցուած է սխալ հիմքի վրայ, ուստի վերջնաարդիւնքում անպայման վերածւում է սխալի:

(3).- Աւելի մանրամասն տե՜ս «Եւրասիականութեան մեր ընկալումը», «Վէմ» 2016, N 3 (55), էջ 3-8:

(4).- Աւելի մանրամասն տե՜ս «Եռաչափ գործընթացի վտանգաւոր յետագիծը», «Վէմ», 2018, N 2 (62), էջ 3-9:

Բովանդակութիւն «Վէմ»-ի

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՐԵՒԵԼՈՒՄԻ ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴԸ    

ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ
Գէորգ Գ. Յակոբեան
ԴԵՄՈԿՐԱՏԻԱՅԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹԻՒՆ
Որոշ հիմնախնդիրներ եւ դրանց հնարաւոր լուծումները

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ
Արարատ Մ. Յակոբեան
ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ ԱՔԹԸ
Ընդունման 100-ամեակի առթիւ       

ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ
Աստղիկ Վ. Սողոյեան
ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎԵԱՆԻ «ԱՂԱՍՈՒ ԽԱՂԸ» ՔՆԱՐԱՊԱՏՄՈՂԱԿԱՆ ՊՈԷՄԻ ԵՐԿԽՕՍԱՅԻՆ ԲՆՈՅԹԸ  

Սուրէն Դ. Դանիէլեան
ԴԷՊԻ «ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ» ՕՇԱԿԱՆ
Մատենագիտութիւնը որպէս ուղիղ ճանապարհ     

ԼԵԶՈՒԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ
Վարդան Զ. Պետրոսեան
ՀՊԱԿԱՆ ԲԱՂԱՁԱՅՆՆԵՐԻ ՀՆԴԵՒՐՈՊԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ
Վարկածային վերականգնման փորձ  

Դաւիթ Ս. Գիւրջինեան
ԱՐՏԱԳԱՂԹԻ ԵՒ ՍՓՌՄԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ
Հայերէնի «արաբական երկրների հայ»  բառաիմաստային խումբը        

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆ
Նանէ Ս. Մովսիսեան
ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՎԵՐԱԻՄԱՍՏԱՒՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՅԱՏԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ
Հայոց ինքնութեան լուսաւորական յարացոյցում    

ՀՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ
Արսէն Է. Յարութիւնեան
ՍԻՍԻԱՆԻ Ն. ԱԴՈՆՑԻ ԱՆՈՒԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ԱՐՁԱՆԱԳԻՐ ԱՌԱՐԿԱՆԵՐԸ   

ՄՇԱԿՈՅԹ
Արման Ա. Մակարեան
«ԹԱՏՐՈՆ. ԲԱՐԵԿԱՄ ՄԱՆԿԱՆՑ» ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆՈՒՄ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԱԾ ՆԿԱՐՆԵՐԻ ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ՀԵՆՔԸ      

ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆ
Էդիտա Գ. Գզոյեան
ՄԱՏԱԿԱՍԿԱՐՈՒՄ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԱՂՈՒԹ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ 1925-1926 ԹԹ. ԾՐԱԳԻՐԸ
Եւ հրէական հարցի լուծման 1940-ական թթ. «Մատակասկարեան նախագիծը».  համեմատական քննութիւն            

ՔՆՆԱՐԿՈՒՄՆԵՐ
Արտակ Ս. Սարգսեան
ԱՍՈՐԵՍՏԱՆԻ ԱՐՔԱՅ ԹՈՒԿՈՒԼԹԻ-ՆԻՆՈՒՐՏԱ I-ի (Ք.Ա.1243-1207 ԹԹ.) ԱՐՇԱՒԱՆՔԸ ԿՈՒՏԻ, ՇՈՒԲԱՐԻ ԵՒ ՆԱՅԻՐԻ    

ԳԻՏԱԳՈՐԾՆԱԿԱՆ
Նարեկ Ա. Մկրտչեան
Գէորգ Ա. Ճաղարեան
ԱՇԽԱՐՀԱՀՌՉԱԿ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱՆՆԱԽԱԴԷՊ ԱՐՁԱԳԱՆԳԸ
Ազրպէյճանում 1980-ականների վերջերին- 1990-ականների սկզբներին տեղի ունեցած հայկական ջարդերին 

ԼՐԱՏՈՒ
Մարիետա Ա. Թելունց
ՀԱՄԱՏԵՂ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ
«Միացեալ Հայաստանի անկախութեան 1919 թ. մայիսի 28-ի աքթը. պատմութիւն եւ արդիականութիւն» թեմայով      

ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
Սուրէն Ս. Աբրահամեան – Հենրիկ Էդոյեան, լոյսը ձախ կողմից       

ԱՐԽԻՒ
Ռուբեն Օ. Սահակեան
ԹՈՎՄԱՍ ՆԱԶԱՐԲԷԿԵԱՆԻ ԱՆՏԻՊ ՅՈՒՇԵՐԸ
Ռազմական գործողութիւնները Կովկասեան ճակատում 1914 թ. յուլիսից մինչեւ 1916 թ.  ապրիլի 26-ը
Տետր 2: 1915 թ. յունուարի 1-ից մինչեւ 1915 թ. մայիսի 12-ը      

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ
Նարինէ Մ. Նուշերուանեան
«ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՏՈՒՐՔԻ» ԳԱՂԱՓԱՐԻ ԾԱԳՈՒՄԸ
Եւ նրա գործադրման փորձերը Առաջին Հանրապետութեան շրջանում