Ճակատագրի բերումով, 4-րդ դարէն սկսած, մեր ժողովուրդը բաժնուած եղած է արեւմտեան ու արեւելեան Հայաստաններու: Ցաւօք, այդ մէկը նաեւ 16-րդ դարուն կրկնուեցաւ, ու 17-րդ դարուն Հայաստանը կրկին վերաբաժնուեցաւ, այս անգամ` Սեֆեան Պարսկաստանի ու Օսմանեան կայսրութեան միջեւ. ՀՅ Դաշնակցութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկին կողմէ նախաձեռնուած «Միացեալ Հայաստանի անկախութեան` 1919 մայիս 28-ի աքթը. պատմութիւն եւ արդիականութիւն» գիտաժողովի ժամանակ «Երկիր» կայքէջի հետ զրոյցի ընթացքին ըսաւ Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկի տնօրէն, ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնեանը:
Ան նշեց, որ հայ ժողովուրդը մշակութային, հոգեբանական ու զանազան այլ առումներով բաժնուած է երկու մասի, ու շատերու քով տպաւորութիւն եղած է, թէ երկու լեզու ստեղծեցինք, այսինքն` անոնք հայերէնի երկու ճիւղերն էին` արեւմտահայերէնն ու արեւելահայերէնը: Իսկ գրաբարէն հրաժարիլը, ըստ Մելքոնեանի, մեր միասնութիւնը խարխլող հանգամանք էր:
«Ցաւօք, այս քաղաքական բաժանուածութիւնն ու 1700 տարուան ազգային ազատագրական շարժումները 20-րդ դարի պետականութեան վերականգնման շրջանում իրենց հետքը թողեցին, ու միայն 1918-ին, երբ կեանքի կոչուեց առաջին հանրապետութիւնը, նոր միայն հնարաւոր եղաւ ընդհանուր շարժում ծաւալել մէկ միասնական պետութիւն ստեղծելու առումով: 1917-ի մայիսին, երբ Արեւմտահայերի ազգային խորհուրդը ստեղծուեց, սեպտեմբեր-հոկտեմբերին` արեւելահայերինը, կողմերից իւրաքանչիւրն իր դժգոհութիւնն էր յայտնում` ինչո՞ւ ենք երկփեղկուած ձեւով շարունակում համատեղ պայքարը` հայոց պետականութեան վերականգնման կամ ազգային ազատագրական խնդիրները լուծելու առումով: Իսկ Արեւմտեան Հայաստանից հարիւր հազարներով Արեւելեան Հայաստանում հաւաքուածներն իրենց դժգոհութիւնն էին յայտնում, թէ ինչո՞ւ է փոքրիկ Հայաստանը կոչւում Հայաստանի Հանրապետութիւն, չէ՞ որ դա ստուեր էր գցում Հայաստանի Հանրապետութեան վրայ, որովհետեւ Հայաստան ասելիս, ինչպէս Թումանեանը կ՛ասէր, առաջին հերթին հասկանում ենք մեր էրգիրը` Արեւմտեան Հայաստանը: Անդրանիկ զօրավարը, Պօղոս Նուպարն ու արեւմտահայ այլ գործիչները պահանջում էին, որ այն կոչուի Երեւանի Հանրապետութիւն կամ Արարատեան Հանրապետութիւն», պատմական փաստերը յիշեցուց Աշոտ Մելքոնեանը:
Ան ըսաւ նաեւ, որ 1919-ի փետրուարին Արեւմտահայերու Բ. համագումարը խնդիր դրաւ` մէկ միասնական պետութիւն ստեղծելու անհրաժեշտութիւնը, ու ատոր հիման վրայ, ապրիլ 27-ին, կառավարութիւնը նախապատրաստեց Միացեալ Հայաստանի աքթը, որ ընդունուեցաւ 1919 մայիս 28-ին` պետութեան հռչակման տարեդարձի օրը:
«Այդ նոյն ոգով մեր գործունէութիւնը շարունակուեց Փարիզի վեհաժողովում, իսկ Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովին մեծ տէրութիւններին համոզեցին, որ Հայկական հարցի լուծումը ենթադրում է Հայաստանի երկու հատուածների միաւորում: Հէնց դրա հիմքի վրայ էլ 1920 օգոստոսի 10-ի Սեւրի դաշնագրով ենթադրւում էր, որ 70 հազար քառակուսի քմ տարածք ունեցող Հայաստանի Հանրապետութեան պէտք է միաւորուեն եւս 4 նահանգներ` Տրապիզոնը, Պիթլիսը, Էրզրումն ու Վանը, այսինքն կեանքի է կոչուելու Միացեալ Հայաստանի գաղափարը», շեշտեց ան:
Ակադեմիկոսը զուգահեռներ կատարելով այսօրուան իրականութեան հետ` ըսաւ, որ այդ երկփեղկումը ժամանակ առ ժամանակ հասարակութեան մէջ գլուխ կը բարձրացնէ, ու նման վտանգ մենք կը տեսնենք Արցախի ու Հայաստանի հանրապետութիւններու միջեւ: «Ամէն վայրկեան լսում ենք` Արցախ-Հայաստան: Չի կարելի նման բան ասել, պէտք է ասել` Արցախ-Հայաստանի Հանրապետութիւն, որովհետեւ Արցախը Հայաստան է, թէեւ դեռեւս Հայաստանի Հանրապետութիւն չէ: Ամենավտանգաւորը` բանը հասել է այնտեղ, որ մարդիկ առանձնացնում են «Արցախի ու Հայաստանի ժողովուրդ», պատկերացնո՞ւմ էք: Այսինքն ստացւում է, որ արցախահայութիւնը բոլորովին այլ ժողովուրդ է, ոչ թէ` հայ ժողովրդի մի հատուածը: Եւ այս տեսանկիւնից դիտարկելով` Միացեալ Հայաստանի աքթի 100-ամեակով կարեւորում ենք միասնութեան գաղափարը, ու այս գիտաժողովը տեղին է», ըսաւ ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնեանը:
Գիտաժողովին մասնակցող պատմական գիտութիւններու դոկտոր Արարատ Յակոբեանը իր կարգին ընդգծեց, որ պահանջն օրախնդիր է նաեւ այժմ: Ըստ անոր, 8 միլիոնանոց սփիւռք ունեցող երկիրը միասնական հայրենիք ունենալու գաղափարին պէտք է ձգտի, որովհետեւ եթէ այդ գաղափարը չըլլայ, սփիւռքը, որպէս այդպիսին, կը փոշիանայ:
«Դրա համար մենք ամէն ճիգ ու ջանք պէտք է գործադրենք, որպէսզի միացեալ, անկախ Հայաստանի գաղափարը գաղթաշխարհի համար մոռացութեան չմատնուի: Եթէ ուզում ենք հեռանկար ունենալ, պէտք է ձգտենք ու հասնենք այդ նպատակի իրականացմանը, որովհետեւ այն կապուած է Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման, դատապարտման եւ հատուցման հետ: Հատուցումը միայն նիւթական ու բարոյականը չէ, այլեւ հիմնական նպատակը մեր հողերին ու հայրենիքին տէր դառնալն է: Իսկ կը դառնա՞նք, թէ՞ չէ, կախուած կը լինի մեր միասնականութիւնից, վճռակամութիւնից: Ես կարծում եմ, որ Արցախի Հանրապետութիւնը կարելի է դիտարկել որպէս միացեալ, անկախ Հայաստանի իրականացման մի մասնիկ, դրսեւորում, որը փորձել ենք անել ու պէտք է կարողանանք մինչեւ վերջ գնալ: Ի հարկէ ժամանակակից պահանջները փոխուել են, փոխուել են միջազգային յարաբերութիւնները եւ այլն, բայց հայ ժողովուրդը երբեք պէտք չէ մոռացութեան մատնի իր պատմական հայրենիքը», ըսաւ Արարատ Յակոբեանը:
Պատմաբանը մտահոգութիւն յայտնեց, որ մարդիկ կան, որոնք դէմ են անկախութեան ու կ՛ըսեն` երթանք, Ռուսիան մեզի տէր կը դառնայ: «Մեր հասարակութեան մէջ հատուածականութիւնը շատ է, մտածելակերպը տարբեր է, ազգային միասնական մտածելակերպը տուժում է: Օրինակ` ռուսները զանգուածային մտածելակերպ ունեն, նրանք մտածում են իրենց հայրենիքը զանգուածային դարձնելու մասին, եւ դա օգնում է նրանց», ըսաւ ան:
«Վէմ» համահայկական հանդէսի գլխաւոր խմբագիր Գէորգ Խուդինեանն ալ «Երկիր» կայքէջին ըսաւ, որ հայոց պատմութեան ամէն մէկ դարաշրջան ունի միացեալի ընկալում: «Մենք միշտ էլ ձգտել ենք միացեալ լինել, բայց ոչ միշտ ենք յաջողել: Հայաստանի Ա. հանրապետութեան հռչակումը Ցեղասպանութիւնից փրկուած արեւմտահայութեան իրաւունքների փոխանցումն էր Հայաստանի նորաստեղծ պետականութեանը, որովհետեւ Արեւմտահայերի Բ. համագումարն այդ իրաւունքը տուել էր նորաստեղծ պետականութեանը: Այդ գործառոյթն Ա. հանրապետութիւնը փոխանցեց ներկայիս Հայաստանի Հանրապետութեանը, որովհետեւ հէնց 1990 օգոստոս 23-ի հռչակագրում Հայաստանի Հանրապետութեան իրեն յայտարարել է որպէս Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան աւանդոյթների շարունակող: Մենք, Միացեալ Հայաստանի աքթը հռչակելով, իրաւունք ենք տուել նաեւ Հայաստանի ներկայիս իշխանութիւններին` շարունակելու Հայկական հարցի հետապնդումը: Իսկ Հայկական հարցը պետականօրէն հետապնդելու խնդիրը մենք դրել ենք միացեալ ու անկախ Հայաստանի յայտարարման աքթով` 1919 մայիս 28-ին», նշեց Խուդինեանը:
Պատմական գիտութիւնների թեկնածու, Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկի գիտաշխատող Կարէն Հայրապետեանը, անդրադառնալով միացեալ ու անկախ Հայաստանի աքթի 100-ամեակին, ըսաւ, որ ատոր հետ կապուած շատ դասեր կան` քաղաքական, պատմական, եւ եթէ մենք այդ դասերը չսերտենք, ապա դարձեալ հնարաւոր է, որ վտանգներու առջեւ կանգնինք:
«Իմ թեման հատուածականութեան մասին է: Գրուած է, թէ հատուածական ի՛նչ երեւոյթներ կան` ղարաբաղցի, հայաստանցի եւ այլն: Հէնց սա մեր միասնութեան մեծագոյն վտանգն է: Այդ երեւոյթը` որպէս իրականութիւն, գոյութիւն ունէր 1917-1920 թուականներուն: Դրա յաղթահարման ուղղութեամբ Ա. հանրապետութիւնում գործ է կատարուել, քաղաքական գործունէութիւն է ծաւալուել, եւ դրա ուսումնասիրութիւնը մեզ հնարաւորութիւն կը տայ այսօր գոնէ խուսափելու սխալներից: Չեմ ասում` յաղթահարել հատուածականութիւնը, որովհետեւ այդ ուղղութեամբ մեզանում ոչ մի խօսակցութիւն չկայ, իսկ եթէ մենք չյաղթահարենք այդ համախտանիշը, ըստ էութեան, գնալու ենք նրան, որ այլեւս միասնականութիւն չլինի, իսկ եթէ միասնակութիւն չլինի, յաղթանակներ չեն լինի: Ազգը վտանգուած է», ահազանգեց ան:
Պատմական գիտութիւններու դոկտոր, փրոֆեսէօր, Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան բաժանմունքի տնօրէն Էդիկ Մինասեանը համոզուած է` 100 տարի առաջ մայիս 28-ին Հայաստանի խորհրդարանի կողմէ ընդունուած անկախ եւ միացեալ Հայաստանի հռչակագիրը կարեւոր պատմական փաստաթուղթ էր, որն կարդաց Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանը, եւ որ տարածուեցաւ ամբողջ աշխարհով մէկ: Ընդ որում` այնտեղ կը հռչակուի, որ Հայաստանի ամբողջականութիւնը վերականգնելու եւ ժողովուրդի լիակատար ազատութիւնն ու բարգաւաճումը ապահովելու համար Հայաստանի կառավարութիւնը, համաձայն բովանդակ հայ ժողովուրդի միահամուռ կամքի եւ ցանկութեան, կը յայտարարէ, որ այսօրուընէ Հայաստանի բաժան-բաժան մասերը մշտապէս միացած են` իբրեւ անկախ պետական միութիւն:
«Հայաստանի կառավարութիւնը յայտարարում է նաեւ միացեալ Հայաստանի կառավարութիւնը: Այս աքթով նախատեսւում էր միացեալ Հայաստանի կառավարութիւն եւ արեւմտահայ 13 ներկայացուցիչներով համալրել Հայաստանի խորհրդարանը կամ խորհուրդը: Ընդ որում` խորհրդարանի համալրումն էլ նպատակ ունէր ցոյց տալու, որ միասնական կառավարութիւնն է այսուհետ աշխատելու: Ի հարկէ այս պատմական աքթը դուր չեկաւ շատ կուսակցութիւնների, այդ թւում` Հայաստանի Ժողովրդական կուսակցութեանը, որը մինչ այդ քոալիսիոնի մէջ էր եւ դրանից յետոյ յայտարարեց իր դուրս գալու մասին: Քաղաքական կուսակցութիւնների հիմնական տարաձայնութիւնը վերաբերում էր օրէնսդիր եւ գործադիր մարմինների կառուցուածքային փոփոխութիւններին: Պէտք է ասել նաեւ, որ այս շատ կարեւոր քաղաքական աքթի ընդունումը միացեալ Հայաստանի գոյութեան պարագայում արեւմտահայութեանը նպատակամղեց «փարուել» այս խնդիրներին եւ լծուել այս խնդիրների իրագործման գործին: Ըստ էութեան, դրանից յետոյ լուծարուեց խորհրդարանը, եւ նշանակուեցին նոր խորհրդարանի ընտրութիւններ, որոնք կայացան յունիս 23-25, եւ արմատական փոփոխութիւններ տեղի ունեցան խորհրդարանում ու միւս կառոյցներում, որոնք համալրուեցին նոր անդամներով», ներկայացուց Մինասեանը:
Ըստ անոր, այս գիտաժողովը նուիրուած է այդ շատ կարեւոր միջոցառմանը` միացեալ Հայաստանի` մեր երազանքի իրագործմանը, որն այսօր էլ ունի արդիական հնչեղութիւն: Նաեւ` գիտաժողովի ընթացքին նշուած զեկուցումները արդիւնք կու տան` առանձին ժողովածուով տպագրուելով, որոնք օգտակար կ՛ըլլան թէ՛ ուսանողներուն, թէ՛ պատմաբան-գիտնականներուն:
Հայագէտ Հայկազուն Ալվրցեանն ալ նշեց, որ 1919-ի հռչակագիրը կարեւոր էր այն ծանր օրերուն, երբ պետութիւնն ընդամէնը մէկ տարեկան էր: «Հայաստանի կառավարութիւնը եւ Ազգային ժողովը համախորհուրդ եւ միասնաբար որոշեցին ընդունել կարեւորագոյն մի հռչակագիր, որովհետեւ հայ ժողովրդի դարաւոր պայքարի իմաստը միացեալ Հայաստանի վրայ պետականութեան կերտումն էր: Բնականաբար այդ ժամանակ մենք արդէն ունեցանք հիմք, մենք ունէինք Արեւելեան Հայաստանի փոքր տարածքի վրայ հանրապետութիւն, որը պէտք էր լինէր նախաձեռնողը եւ իրականացնողը մեր ազգի դարաւոր երազանքի` պետականութեան վերականգնումը մեր բոլոր տարածքների վրայ: Միացեալ Հայաստան ասելով` մենք սա նկատի ունենք: Այս իմաստով խորհուրդը շատ մեծ է, որովհետեւ այն ոչ միայն փաստաթուղթ է` որպէս հռչակագիր` ներկայացուած ժողովրդին, այլեւ` ծրագիր, որը մեր ժողովրդին մղում է մեծ պետականութեան վերականգնման: Ցեղասպանութիւնից, Սարդարապատի ճակատամարտից յետոյ գրեթէ ամբողջութեամբ շրջափակուած նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետութեան համար սա կենսական հզօր լիցք էր ժողովրդին ոտքի կանգնեցնելու ու ոգեւորելու համար: Այս տեսակէտից, դրա խորհուրդը ոչ միայն այն օրերին էր կարեւոր, այլեւ` այս օրերին, որովհետեւ երբ մենք անկախութիւն ձեռք բերեցինք ու Արցախի ազատամարտի առաջին փուլն աւարտեցինք յաղթանակով, այս խորհուրդը կար: Ժողովուրդը հիմա էլ ասում է` միացեալ Հայաստան», ընդգծեց Ալվրցեանը:
Ըստ անոր, ասիկա միացեալ Հայաստանի կերտման սկիզբն է, որուն խորհուրդը մշտական է այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեր ժողովուրդը չէ վերականգնած իր հայրենիքը պապենական հողի վրայ, իսկ ատոր գրաւականը հայոց պետականութիւնն է ու անոր հզօրացումը: «Միայն այս պետականութեան սատար կանգնելով մենք կը կարողանանք 1919 հռչակագրի խորհուրդն իրականութիւն դարձնել ապագայ սերունդների համար», ըսաւ Հայկազուն Ալվրցեանը: