ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Շարունակելով «Ջանփոլատեան» թատրոնի շէնքին պատմականը,Երեւանի առաջին այս պետական գաւառական ուսումնարանին մէջ, Խաչատուր Աբովեան 1843-1848 իբրեւ տեսուչ եւ ուսուցիչ պաշտօնավարած է: Ուրեմն 1842-1903` Գաւառական ուսումնարան, ապա 1907-1923` Ջանփոլատեան-«Իլիւզիոն» թատրոն, ապա ժամանակ մը` մալարիա հիւանդութեան 100 մշտական եւ 300 այցելու հիւանդներու բուժարան, կրկին թատրոն, վերջապէս 1923-2005 «Սպայից տուն»` ակումբ: Կառավարական որոշումով 2005-ին քանդուած է, այժմու Վազգէն Սարգսեան փողոցի «Փիացցա կրանտէ» առեւտրական կեդրոնին վայրը (1), (2):
Գաւառական ուսումնարան` 1842-1903, ապա Ջանփոլատեան-«Իլիւզիոն» թատրոն, ապա ժամանակ մը մալարիա հիւանդութեան բուժարան, կրկին թատրոն` 1907-1920, վերջապէս «Սպայից տուն» 1923-էն 2005: Այժմ` քանդուած, Վազգէն Սարգսեան փողոցի «Փիացցա կրանտէ» առեւտրական կեդրոնին վայրը:
Շէնքին մէջ զանազան այլ գործունէութիւններ տեղի ունեցած են, օրինակ` ««Կանանց եւ օրիորդաց միութիւնները» բացած են կարուձեւի աշխատանքի տուն, ուր աշխատելու նախապատուութիւնը կը տրուի զինուորներու կիներուն եւ աղջիկներուն: Զօրա-առողջապահական գլխաւոր վարչութիւնը նորաբաց «Աշխատանքի տան» արհեստանոցին մեծաքանակ ապսպրանք կատարած է» (3):
Օրուան մամուլին մէջ, Յովհաննէս Զարիֆեանի «Հայաստանի անդրանիկ տրամաթիքական դերասանական խումբ»-ին կողքին, կան Վարդան Միրզոյեանի եւ Մ. Լազարեանի «Հայ ժողովրդական թատերական ընկերութիւն»-ը, «Հայ թատերասէրների խումբ»-ը, իսկ «Էջմիածինի մէջ կազմուած է թատերական ընկերութիւն մը, որ պարբերաբար ներկայացումներով ելոյթ կ’ունենայ» («Յառաջ» 6-5-1920): «Դաւիթ Գուլազեանի (դերասան) նախաձեռնութեամբ Ջանփոլատեանի եւ «Ապոլլօ» թատրոններուն մէջ շարք մը ներկայացումներ տեղի պիտի ունենան ի նպաստ ռազմաճակատին, առաջինը` 10-10-1920-ին տեղական դերասաններու եւ սիրողներու մասնակցութեամբ» («Յառաջ» 10-10-1920):
Մամուլին մէջ թատրոնի եւ մշակութային եղելութիւններու մասին հանդիպած լրագրող-քննադատներն են` Ար. (Արշակ) Մեհրաբեան, Օննիկ, Գ. Շահինեան, Մարզօ, Գառնիկ, Ս. Ժա, եւ Սօսիլ:
«Զանգ»-ի «Ազգային թատրոն» խմբագրականը 6-4-1919
«Զանգ»-ի 6 ապրիլ 2019-ի «Ազգային թատրոն» խորագիրով խմբագրականէն (4) պատշաճեցումով կը մէջբերեմ. «…Ստեղծագործութեան բարձրագոյն բնագաւառը, ուր կ՛ապրի մարդկային հոգին, արուեստն է իր զանազան ճիւղերով: Որքա՛ն որ հանրային միտքը զբաղած ըլլայ գոյամարտի հնարքներ ճարելով, պէտք չէ անտեսէ արուեստն ու այդ մարզի աշխատողները, քանի որ արուեստը կեանքի պայքարի հզօր զէնքերէն մէկն է, թէեւ անոր արժէքը չէ ճանչցուած: Վայրենին նոյնիսկ իր թմբուկը ունի եւ պարզ զինուորը` իր փողահարը, որ կարգ կու տայ շարքերուն եւ կը պրկէ պայքարի ոգին:…Երկիրը պէտք է հովանաւորէ իր բնակչութեան ստեղծագործ ճիգերը:
«Մեր խօսքը այսօր թատրոնի մասին է, յատկապէս` թատերասրահի: Ճի՛շդ է, մեր պայմանները չեն ներեր, որ ամէն գիւղ ու աւան ժողովրդային տուն ունենայ եւ ամէն քաղաք` թատրոնի շէնք, որ իտէալ պիտի ըլլար, սակայն արգելք չէ, որ բարելաւենք կացութիւնը եւ վայելուչ սրահ մը տրամադրենք թատերական արուեստին:
«Մեր քաղաքը հոյակապ միջնակարգի կիսաւարտ շինութիւնը ունի, որ իր սրահները յարդարելով` կը դառնայ մեր խորհրդարանին միակ պատշաճ վայրը: Իսկ այսօրուան խորհրդարանի շէնքը յատկացնել մեր ազգային թատրոնին…»:
Ուրեմն այս խմբագրականով յստակ կը դառնայ, որ խորհրդարանին նստավայրը նախապէս թատրոն էր, հաւանաբար` «Բունիաթեան» անունով, որ դժբախտաբար բնաւ չի նշուիր օրուան մամուլին եւ յուշագրութիւններուն մէջ:
«Դերասան Անդրանիկի բեմական գործունէութեան 25-ամեայ յոբելեանը», «Զանգ», 6-4-1919
Նոյն թիւին մէջ, «Դերասան Անդրանիկի բեմական գործունէութեան 25-ամեայ յոբելեանը» խորագիրով թղթակցութիւն մը գրած է Գառնիկ (5), դժբախտաբար, ըստ սովորութեան, առա՛նց յոբելեարի մականունին, որ պրպտումէ ետք յայտնուեցաւ, որ Սողոմոնեան է: Ստորեւ լրագրութենէն ամփոփ հատուածներ` արեւմտահայերէն:
«Հայ բեմական գործիչներէն առաջինը, թերեւս` միակը մեր գրական բեմական-հասարակական գործիչներէն, որուն յոբելեանը տօնուեցաւ Հայաստանի մէջ, 30 մարտ 1919-ի երեկոյեան խորհրդարանի դահլիճին մէջ, ընտանի, հարազատ հասարակութեան ներկայութեան: Երեկոյին յայտագիրը համեստ էր: Բեմադրուեցաւ յոբելեարին «Կոյր ջութակահարը», որ թոյլ գործ մըն է: Երկրորդ մասը գրական-երաժշտական էր, որ այնքան ալ հարուստ չէր: Արտասանութիւնները թոյլ էին, երգողներէն յաջող էին Շ. Տէր Յարութիւնեանը եւ Ս. Նաւասարդեանը: Երրորդ մասը կրկին ներկայացում էր` «Մկիչի հարսանիքը», որ անցաւ համով-հոտով` շնորհիւ յոբելեարին մասնակցութեան:
«… Նուագախումբին ընկերակցութեամբ վարագոյրը բարձրացաւ եւ հասարակութիւնը բուռն ծափերով ընդունեց յոբելեարը: Ողջոյնի խօսքեր ըսին կազմակերպիչ յանձնախումբի նախագահ տիկ. Եւանկիւլեանը, Երեւանի դերասանական սիրողներու կողմէ` բժ. Մելիքեանը, ընտանիքին կողմէ` տիկինը, «Զանգ»-ի կողմէ` Գ. Շահինեանը, (ռուսերէն գրուած) գրասէրներո՞ւ կազմակերպութեան մը կողմէ`Ա. Ղարիբեանը, աշակերտական բիւրոյի կողմէ Յ. Զարիֆեանը եւ դերասանական խումբին կողմէ` Ստեփանեան եւ Տ. Մանուչարեանը: Ապա կարդացուեցան հեռագիրներ զանազան հիմնարկներէ եւ անձերէ, վերջաւորութեան յոբելեարը շնորհակալական խօսք ուղղեց:
«Յոբելեարը ստացաւ թանկագին արծաթեղէն եւ ոսկեղէն նուէրներ: Բոլոր տոմսերը սպառած էին: Երեւանի պուրժուան (քաղքենի դասակարգ) եւ ազնուականութիւնը բարեհաճած էին տոմսեր գնել, սակայն տոմսերը յանձնած էին իրենց ծառաներուն կամ իրենց հասարակ մերձաւորներուն:
«Կը թուի, որ հայ բեմն ու գրականութիւնը յարգողը եւ պահողը պարզ ժողովուրդն է, եւ անոնք, որոնք բացակայեցան, արդէն հոն չէր իրենց տեղը: Գառնիկ»
«Աշխատանք»-ի 22 մայիս 1919-ի թիւին մէջ Օննիկ «Թատրոն» սիւնակին տակ արեւմտահայերէնով հետաքրքրական եւ որակաւոր գրախօսական կը կատարէ Լեռ Կամսարի «Կասկածին պտուղը» ներկայացումին (6), ստորեւ ամբողջ գրութիւնը` պատշաճեցուած:
«Յովհաննէս Զարիֆեանի թատերախումբը երկու անգամով բեմադրեց արեւմտահայ երիտասարդ երգիծաբան Լեռ Կամսարի «Կասկածին պտուղը» անտիպ կատակախաղը:
«Լեռ Կամսարը քանի մը տարիներէ ի վեր ծանօթ է հայ մամուլի ընթերցողներուն եւ արդէն արժանացած է ուշադրութեան եւ համակրանքին: Եւ իրօք, ան յաջողած է երգիծանքով բնութագրել մեր հանրային կեանքի մերթ սեղմ, մասնաւոր եւ երբեմն նաեւ լայն` ընդհանուր տրամադրութիւններն ու երեւոյթները: Բայց նկատելի է, որ երբ կը հետապնդէ աւելի ընդհանուր երեւոյթները, անկասկած միշտ կը յաջողի:
«Կասկածին պտուղը», դժբախտաբար, սահմանափակ միջավայր, կեանք ու արժէք ունի: Նիւթը` թէեւ ընդհանուր, սակայն գործողութեամբ հասարակ ու ապաշնորհ է: Գործողութիւնները չորս արարի մէջ տրամաբանական ելք, զարգացում ու վախճան չունին: Դէմքերը լրիւ ու կենդանի ըլլալէ հեռու` կը մերձենան անբնական ու հնարովի բնաւորութեանց: Սիմոնը (ամուսին) երբեմն խենթի ու երբեմն, ընդհակառակը, հաւասարակշիռ, դատող ու մտածող մարդու շարժուձեւ ունի: Յուլիան (կինը) սկիզբը յաջողած է ու տրամաբանական զարգացումով կը յայտնաբերուի մինչեւ երրորդ արարին վերջը, սակայն ետքը կ՛աղճատի, կը զրկուի իր ինքնատիպ բնաւորութենէն, որպէսզի բաւարարութիւն տայ հեղինակին երկու թոյլ ցանկութիւններուն. նախ` խաղը, որ շատ երկարած ու ձգձգուած է, որպէսզի կերպով մը վերջանայ, եւ ապա անտեղի բարոյախօսական մը հրամցուի հասարակութեան: Մինչդեռ այդպիսով կատակախաղը կը դառնայ ոչ միայն անհամոզիչ եւ անբնական, այլեւ հիմնապէս կը կորսնցնէ իր խորհուրդը, իմաստն ու արժէքը: Քանի որ իրապէս, կասկածը, որ հետեւողականօրէն եւ բնականօրէն պէտք էր իր պտուղը տար, անպտուղ եւ չոր կը մնայ:
«Ալ ի՜նչ կասկածի պտուղ, երբ Յուլիան սիրահարի մը ու դաւաճանողի մը վայել ու բնական բաւարարութիւն չի տար Շաւարշին (սիրահարը) ու մոգական կուսութեամբ մերժելով զայն` յարգալիր կու գայ կենակցելու իր խենթուկ կողակիցին հետ:
«Երկրորդական եւ միջանկեալ դէմքերը` թէեւ կարճաշունչ, սակայն աւելի հետաքրքրական, բնական ու յաջողապէս ուրուագծուած են, ինչպէս, օրինակ, Յուլիային ծնողքը, սիրահար Շաւարշը եւ նախանձոտ դրացուհին: Թէեւ վերջինս ալ մազեր կտրելու տեսարանին մէջ ու յետոյ Կ՛աղճատի ու անբնական բնաւորութիւն կը դառնայ:
«Անկախ կատակախաղի թոյլ հիւսուածքէն ու անբնական վախճանէն` առանձին տեսարանները յաջող են եւ անվիճելիօրէն կը ցուցադրեն հեղինակին տաղանդը` զուարթ եւ աշխուժ երգիծանքի մը, որ մինչեւ անգամ երբեմն վարակիչ, սուր ու ինքնատիպ հեգնանքի կը հասնի:
«Լեռ Կամսարի այս նոր աշխատութիւնը, բայց եւ այնպէս, թէեւ պարզ զաւեշտ մըն է եւ նոր համբաւ չի բերեր արդէն շնորհունակ հեղինակին, սակայն վերջին տարիներու անծիլ ու անբողբոջ հայ գրականութեան մէջ շնորհաւորելի նորոյթ եւ ինքնուրոյն ստեղծագործութեան առաջին քայլ մըն է:
«Թատերախումբը լեզուական արտայայտութեան մէջ թէեւ քիչ մը թերատ, սակայն հաւաքաբար խաղը յաջողութեամբ տարաւ»: Օննիկ»
17 փետրուար 2019
(Շար. 3)
————————-
(1) https://hy.wikipedia.org/wiki/Սպայի_տուն
(2) https://hy.wikipedia.org/wiki/Եսայի_Ջանփոլադեան
(3) «Յառաջ» Բ. տարի, թիւ 245, 9 նոյեմբեր 1920, Երեւան, էջ 3:
(4) «Զանգ» Գ. տարի, թիւ 39, 6 ապրիլ 1919, Երեւան, Ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 2:
(5) «Զանգ» Գ. տարի, թիւ 39, 6 ապրիլ 1919, Երեւան, Ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 3-4:
(6) «Աշխատանք», Դ. տարի, թիւ 23, 22 մայիս 1919, Երեւան, Ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 3: