ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ, հակառակ տիրող դժնդակ պայմաններուն` սով, համաճարակ, տասնեակ հազարաւոր որբեր եւ հարիւր հազարաւոր գաղթականներ, հայոց լեզուի վերականգնումի աշխատանքներուն առընթեր, նոր թափով կը շարունակուէր հայկական մշակութային գործունէութիւնը Երեւանի եւ Ալեքսանդրապոլի (Գիւմրի) մէջ: Ստորեւ 1918-1920 մամուլին մէջ տեղ գտած կարգ մը մշակութային գործունէութեան կ՛անդրադառնամ ժամանակագրական կարգով եւ` արեւմտահայերէնի վերածուած:
Նախ կ՛արժէ անդրադառնալ այժմու նոյնիսկ միջազգային չափանիշներով մշակութային երկու գերազանց աչքառու եւ անհաւատալի երեւոյթներու.
1. Գրական, քաղաքական եւ այլ տիպի դասախօսութիւններուն մուտքը վճարովի էր` 20, 15, 10, եւ 5 ռուբլի, եւ ընդհանրապէս սրահը մի՛շտ լեցուն կ՛ըլլար (1), (2):
2. Յովհաննէս Զարիֆեանին թատերախումբը իրարու յաջորդող օրերուն` առանց դադարի, «միայն» 13 տարբեր հայկական եւ օտար թատերական ներկայացումներ բեմադրած է, սրահը մի՛շտ լեցուն:
Նիկոլ Աղբալեանի դասախօսութեան
ծանուցումը` մուտքով (1), (2)
Զարիֆեանի «միայն» 13 ներկայացումներուն
ծանուցումը (3) առաջին էջ, մեծադիր մանշեթ
Քաղաքակրթութեան բարձրագոյն չափանիշով կարելի է գնահատել «Զանգ»-ի 21 օգոստոս 1918-ի Տ. ստորագրութիւնը կրող «Քաղաքի հնութիւնները» խորագիրով հետեւեալ յօդուածը (4), ուր հեղինակը, հակառա՛կ թուրքերուն եւ թաթարներուն կողմէ հայկական կրօնական, մշակութային եւ այլ կալուածներուն (ցարդ) շարունակուող թալանին, կործանումին եւ հրկիզումին` կը խօսի Երեւանի անխտիր բոլոր տեսակի հնութիւններուն պահպանումին մասին:
«Շատ ժամանակ չէ, որ հայերս սորվեցանք յարգել մեր հնութիւնները: Տակաւին ներկայիս ալ չենք կրնար պարծենալ, թէ հարկաւոր եւ հնարաւոր խնամք կը տանինք մեր պատմութեան թանկագին յիշատակարանները պահպանելու համար (վերանկախութենէն ետք գրեթէ նոյնն է պարագան, ՅՉ): Մեր թուրք հայրենակիցները, ինչպէս կ՛երեւի, այդ կողմէ մեզմէ աւելի անփոյթ են:
«Քաղաքի հնութիւնները», «Զանգ» 21-8-1918
«Կարելի չէ առանց ափսոսանքի նայիլ Երեւանի բերդաթաղին մէջ գտնուող պարսկական տիրապետութեան ժամանակի շէնքերուն ողբալի վիճակին վրայ: Սարդարի պալատը (այժմու «Արարատ» գինիի եւ քոնեաքի գործարանին վայրը, ՅՉ), որ տակաւին 20 տարի առաջ գրեթէ կանգուն էր իր ամբողջական վիճակով, այսօր գրեթէ գետնի վրայէն չքացած է: Մէչիտը (մզկիթը) տակաւին չէ կործանած, բայց եթէ շարունակուի նոյն անխնամ վերաբերմունքը, այդ ալ Սարդարի օրինակին կը հետեւի:
«Քաղաքային վարչութեան պարտականութիւնն է հոգալ իր սահմանէն ներս գտնուող բոլոր ճարտարապետական հնութիւններուն: Իրաւունք ունինք Երեւանի հասարակութիւնը այնքան քաղաքակիրթ համարելու, որ պահանջենք այդ պարտականութեան գիտակցութիւնն ու կատարումը:
«Անշուշտ, բոլորէն առաջ, Երեւանի թուրք համայնքին իրաւունքն ու պարտականութիւնն է յանձն առնել իրենց ազգային հնութիւնները հսկելն ու խնամելը: Եթէ իրենք` թուրքերը մինչեւ այսօր չեն հետաքրքրուած, թող քաղաքային վարչութիւնը դիմէ անոնց ազգային մարմինին, յիշեցնէ եւ առաջարկէ իրենց վրայ վերցնելու այդ ազգագրական հնութիւններուն հոգատարութիւնը: Իսկ եթէ թուրք համայնքը յանձն չառնէ, քաղաքային վարչութիւնը առաջուան անտարբեր վերաբերմունքը պէտք չէ շարունակէ:
Սարդարի պալատը` շուրջ 1900-ին, այժմու Երեւանի «Արարատ» գինիի եւ քոնեաքի գործարանին վայրը*
«Անցեալին տիրող դիւանակալային հալածիչ վարչակարգը (ցարական) վատ աչքով կը նայէր նման «ազգասիրական» քայլերուն. անոնք կը նախընտրէին, որ այդ յիշատակարանները որչափ կարելի է շուտ անհետանան… իսկ այժմ այլեւս այդպիսի արգելք կամ խոչընդոտ չկայ:
«Մենք պէտք է յարգանքով եւ գուրգուրանքով վերաբերինք մեր երկրի բոլոր պատմական յիշատակարաններուն եւ հնութիւններուն` առանց ազգի կամ կրօնի խտրութեան Տ.»:
Ահա 100 տարի առաջ գրուած քաղաքակիրթ դիրքորոշում մը, որմէ Թուրքիան եւ Ազրպէյճանը պէտք է օրինակ քաղեն: Անոնք մինչեւ այսօր բարբարոսաբար կը շարունակեն փճացնել հայկական կեանքի, մշակոյթի եւ կրօնի բոլոր բնակավայրերն ու կոթողները անխտիր, նոյնիսկ`գերեզմաններն ու խաչքարերը:
«Զանգ»-ի 25 դեկտեմբեր 1918-ի համարին մէջ Գ. Շահինեան «Թատրոն» սիւնակին տակ կ՛արժեւորէ (Գրիգորի) Գէյի «Տրիլպի» թատերախաղը (George du Maurier՛s «Trilby», թէ ինչպէ՛ս Գրիգոր անունը Գէյ եղած է, չհասկցայ) (5).
«Դեկտեմբեր 22-ին (1918) Ջանփոլատեանի թատրոնին մէջ Զարիֆեանին խումբը բեմ հանեց Գէյի «Թրիլպին»:
«Դասական իմաստով, աւելի տաղային, քան թատերական երկ մըն է «Թրիլպին» թէ՛ իր յղացումով եւ մա՛նաւանդ իր կառուցուածքով. այս տեսակէտէն «Թրիլպի»-ի ներկայացումը պէտք է անյաջող համարել:
Գ. Շահինեանի թատրոնի մասին յօդուածը «Զանգ», 25-12-1918
«Սուինկալին` (հերոսը` քնաբշտիկ, հիպնոս, ՅՉ) Շահխաթունին, միակն էր այդ ներկայացումի դերակատարներէն, որ պատուով դուրս եկաւ: Շահխաթունին իրապէս լիրիք (քնարային) Սուինկալի էր, եւ շատ աւելի ուժեղ կ՛ըլլար անոր խաղարկութիւնը, եթէ թատերախումբը նոյնպէս համակերպէր Շահխաթունիի ըստ ամենայնի արուեստագիտական խաղարկութեան:
«Ո՛չ Պիլլին եւ ո՛չ ալ Թրիլպին (հերոսուհին) Շահխաթունիի դերին արժանաւոր խաղակիցները եղան, մանաւանդ` Պիլլին:
«Թրիլպին` տիկին Արաքսը, ցուցադրեց ձեւերու եւ դէմքի արտայայտութիւն, սակայն` առանց ներքին ապրումի, հակառակ անոր որ Թրիլպին շատ աւելի թատերական պահեր ունի թատերախաղին մէջ:
«Տիկնոջ դերակատարութիւնը չյաջողեցաւ:
«Տիպար եւ բոլորովին գոհացուցիչ էր Անդրանիկը:
«Շահխաթունեանը երկար ժամանակ է, որ դերասանութենէն դադար յայտարարած էր, ուրեմն հնարաւորութիւն չունէր հոգեբանական, բեմական մարզանքի, սակայն այդ դադարը հասունցուցած է զինք` իբրեւ արուեստագէտ: Շահխաթունին մի՛այն արուեստագէտ է:
«Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք Երեւանի մէջ Զարիֆեանին խումբը օտար հեղինակներէն սկսած է իր ներկայացումները, որ նոյնիսկ ձեւականօրէն ցանկալի չէ, եթէ աւելին չըսենք:
«Դահլիճը (թատրոնը) լեցուն էր, (ան)կարգապահութիւնը` օրինակելի:
Գ. Շահինեան»
Արշաւիր Շահխաթունի* Բեմադրիչ-դերասան Յովհաննէս Զարիֆեան*
Դժբախտաբար այդ թուականներուն յատուկ, վատ սովորութիւն դարձած` կրկի՛ն թերի թղթակցութիւն մը, ուր անձերուն` դերասաններուն լրիւ անունները նշուած չեն, այլ միայն` անունը կամ մականունը: Գովաբանուած դերասանը հաւանաբար Արշաւիր Շահխաթունին է, որ դերասանութիւն ուսանած, արհեստավարժ առաջին հայ շարժապատկերի դերասանն էր, սակայն այդ թուականին ան Երեւան նահանգի զինուորական հրամանատարն (պարէտ) էր: Արդեօք ան իր բազմազբաղ առօրեային մէջ, մինչեւ առաւօտեան ժամը 3 գործի վրայ, ժամանակ գտա՞ւ դեր ստանձնելու… հաւանաբար, քանի որ դժուար թէ նոյնանուն այլ վարժ դերասան մը գոյութիւն ունենար:
Իսկ գլխաւոր առեղծուածը, որուն մասին նախապէս անդրադարձած էի (տես (6), որ տակաւին յստակեցումի կը կարօտի, առաջին խորհրդարանին վայրն է. ըստ Սիմոն Վրացեանի, այդ «Քաղաքային ակումբ»-ն էր, եւ որեւէ տեղ չէ յիշուած, որ այդ վայրը նախապէս թատրոն էր` բացի աղբիւրէ մը, որ կը նշէ, թէ այդ նախկին «Բունիաթեան թատրոն»-ն էր: Ինչո՞ւ Վրացեան այդպէս չ՛անուաներ…Անուղղակի կերպով շարք մը լուրերէն կը հասկնանք, որ «Քաղաքային ակումբը» թատրոնի յարմարութիւն ալ ունեցած է եւ երկրորդ` կառավարութեան եւ խորհրդարանին համար միատեղ, նոր շէնք կառուցուած է: Առաջինը` «Յառաջ», 3 հոկտեմբեր 1919 (7) եւ երկրորդը` 9 սեպտեմբեր 1920 (8).
«Հանրային կրթութեան նախարարութիւնը դիմած է խորհրդարանի նախագահին, որպէսզի Ջանփոլատեանի թատրոնը վերանորոգուի եւ խորհրդարանը այնտեղ տեղափոխուի, իսկ այժմու խորհրդարանի շէնքը` իբրեւ Երեւանի մէջ միակ յարմար վայրը, ազատեն` գեղարուեստի ծառայելու համար» (7):
Ջանփոլատեան թատրոնը վերանորոգելու եւ խորհրդարանը հոն փոխադրելու առաջարկ
Խորհրդարանի նոր շէնքին մասին:
«Թատերական խումբը, Յ. (Յովհաննէս) Զարիֆեանի ղեկավարութեամբ եւ դերասանուհի տ. (Օլկա) Մայսուրեանի ու պ. (Յովհաննէս) Աբէլեանի մասնակցութեամբ, Գիւմրի կը մեկնին ուր քանի մը օրէն (սեպտեմբեր 1920-ի կէսին) թատերական նոր շրջան կը սկսի:
«Խումբը Երեւան կը վերադառնայ նոյեմբեր 1-ին (1920), եթէ խորհրդարանի հին շէնքին բեմը ազատ ըլլայ եւ խորհրդարանը նոր շէնք տեղափոխուած ըլլայ» (8):
Ո՞վ էր Ջանփոլատեանը: «1903-ին Եսայի Ջանփոլատեան (աղի հանքերը արտահանող մեծահարուստ գործարար, ՅՉ) գնած է Երեւանի առաջին պետական գաւառական ուսումնարանի շէնքը, իսկ 1906-1907-ին Է. Տէր Գրիգորեանի ջանքերով անիկա վերակառուցուած է` դառնալով թատրոնի ու շարժանկարի շէնք: «Իլիւզիոն» շարժանկարի թատրոնը, որ երեւանցիներուն աւելի յայտնի էր Ջանփոլատեանի թատրոն անունով, կը բացուի 1907-ի փետրուար 20-ին: Հոն ելոյթ ունեցած է Կոմիտաս` իր «Գուսան» երգչախումբով: Հիւրախաղերով հոն կու գային բազմաթիւ թատերական խումբեր` Թիֆլիսէն, Պաքուէն, Ռուսիայէն եւ Ուքրանիայէն: 1913-ին Երեւանի մէջ, առաջին անգամ ըլլալով, հոն բեմադրուեցաւ Արմէն Տիգրանեանի «Անուշ» օփերան` երաժիշտին մասնակցութեամբ» (9):
Ջանփոլատեանի կողքին, մամուլին մէջ կը նշուի միայն «Ապոլլօ» թատրոնը, իսկ հանրային հանդիսութեան վայրեր` «Քաղաքային ակումբ»-ը, «Ամառային ակումբ»-ը եւ «Ինքնավարութեան դահլիճ»-ը, որ հաւանաբար քաղաքապետարանի սրահն է:
10 Փետրուար 2019
Շար 1.
————————–
*Ծանօթ. Նկարները յօդուածէն չեն, այլ աղբիւրներէ առնուած են:
(1) «Յառաջ» Ա. տարի, թիւ 68, 13 դեկտեմբեր 1919, Երեւան, էջ 1:
(2) http://www.aztagdaily.com/archives/415832
(3) «Յառաջ» Բ. տարի, թիւ 157, 27յուլիս 1920, Երեւան, էջ 1:
(4) «Զանգ» Բ. տարի, թիւ 47, 21 օգոստոս 1918, Երեւան, Ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 3:
(5) «Զանգ» Բ. տարի, թիւ 84, 25դեկտեմբեր 1918, Երեւան, Ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 4:
(6) http://www.aztagdaily.com/archives/394749«1918-ի Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Յուշագրութիւնները Եւ Համացանցին Մէջ Հանդիպած Մամլոյ Եւ Այլ Յօդուածներու Կարգ Մը Վրիպումները»:
(7) «Յառաջ» Ա. տարի, թիւ 11, 3հոկտեմբեր 1919, Երեւան, էջ 2:
(8) «Յառաջ» Բ. տարի, թիւ 194, 9 սեպտեմբեր 1920, Երեւան, էջ 3: