1988 դեկտեմբեր 7-էն անցած է 30 տարի. ողբերգական օրեր, երբ աղէտալի երկրաշարժը հարուածեց Հայաստանը: Աւելի քան 25.000 զոհ արձանագրուեցաւ, 19.000 վիրաւոր եւ 514.000 մարդ անօթեւան մնաց: Սպիտակ քաղաքը գրեթէ ջնջուեցաւ քարտէսէն: Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի 40 տոկոսը վնասուեցաւ երկրաշարժէն:
1920-ական թուականներէն ետք, աղէտին պատճառով, առաջին անգամ ըլլալով, Խորհրդային Միութիւնը բացաւ միջազգային սահմանները մարդկային կազմակերպութիւններու դիմաց, որպէսզի անոնք կարողանային օժանդակել, որոնցմէ մին էր «Բժիշկներ առանց սահմաններու» (ԲԱՍ) կազմակերպութիւնը:
Հետեւեալ անձերը կը վկայեն.
– Մարի-Քրիստին Ֆերիր, (ԲԱՍ) բժշկական համակարգող` 1988-89 թուականներուն:
– Աւետիք Ղազարեան, թարգմանիչ` ԲԱՍ-ի Հայաստանի ծրագիրին:
– Կարինէ Աթանէսեան, հոգեբուժ Գիւմրիի (նախկին Լենինական) հոգեբուժարանին: Հետագային ան կը միանայ ԲԱՍ-ի Հայաստանի ծրագրին` որպէս հոգեբան:
Երկրաշարժը
Ան սկսաւ սոսկալի աղմուկով, որուն յաջորդեց ցնցումը: Մենք տուներէն դուրս եկանք: Բարձր շէնքերը մեր շուրջը կը փլէին, բայց ես չէի կրնար լսել աղմուկը իմ անգիտակցութեանս պատճառով: Ցնցումը դադրելէ ետք վազեցի քրոջս բնակարանը: Ճամբուն ընթացքին տեսայ ինկած ծառերը, կարծես տեսերիզ մը ըլլար: Մարդոց երեսները արիւնլուայ, ծածկուած ճերմակ փոշիով, պատռտուած զգեստներով օգնութիւն կը պոռային: Քրոջս փողոցը անճանաչելի էր, նաեւ` քոյրս, որ կը փախչէր փլատակ շէնքէն` զաւակը գիրկը. անոր երեսը ծածկուած էր ճերմակ փոշիով, որ զինք կը խեղդէր: Այս տեսարանը կը նմանէր «Մէկ միլիոն տարիներ Ք.Ա.» տեսերիզին: Քրոջս երկու տարեկան տղան ճանչցայ իր զգեստներէն:
ԿԱՐԻՆԷ ԱԹԱՆԷՍԵԱՆ,
ԲԱՍ-ի հոգեբան
Երկրաշարժին յաջորդող օրերուն սառուցեալ ցուրտը տիրեց: Ժողովուրդը կը սարսափէր վերադառնալէ վնասուած շէնքերը: Շատեր կը հաւաքուէին կրակարաններու շուրջ` տաքնալու նպատակով: Անոնք կը սպասէին օգնութեան եւ կռունկներու, որպէսզի կարողանային իրենց ընտանիքները դուրս բերել փլատակներէն:
Ազգականները հաւաքուած էին աւերակ շէնքերու շուրջ` յուսալով հոն գտնել թաղուած հարազատներ:
Լենինականը (Գիւմրին) ամբողջութեամբ աւերակ դարձած էր: Շատեր կորսնցուցած էին իրենց տուները:
ԱՒԵՏԻՔ ՂԱԶԱՐԵԱՆ,
ԲԱՍ-ի Հայաստանի ծրագիրին թարգմանիչ
Աւերակը
Լենինականի բնակիչները իրենց փլատակ տուներուն մօտ մնացին ցուրտին, գիշեր-ցերեկ: Անոնք կը հաւաքուէին կրակին շուրջ կամ յուսահատ` ողջեր կը փնտռէին: Քանի մը օր անց անոնց յոյսերը նուազեցան, եւ սկսան դիակներ փնտռել: Վերջապէս մնացին միայն իրենց սիրելիներուն յուշերը:
Երկրորդ կամ երրորդ օրը երկու հոգեբուժներ ժամանեցին Մոսկուայի Սքլիֆոսովսքի բժշկական հիմնարկէն: Անոնք ինծի դեղահատեր տուին պրկման դէմ: Շրջեցայ քաղաքը եւ դեղահատերը բաժնեցի բոլոր կարիքաւորներուն: Հանդիպեցայ կնոջ մը, որ կաթուածահար եղած էր եւ ոչ մէկ արտայայտութիւն ունէր: Հակառակ ցուրտին` ան կեցած էր փոքր դագաղի մը մօտ: Դեղահատը դրի անոր բերնին: Այդ օրերուն երիտասարդ ռուս զինուոր մը հիւանդանոց փոխադրուեցաւ, որ խելագարած էր տեսածներէն:
ԿԱՐԻՆԷ ԱԹԱՆԷՍԵԱՆ,
ԲԱՍ-ի հոգեբան
Երկրաշարժէն քանի մը օր ետք վրաններ լարուեցան տարբեր շրջաններու մէջ` իբրեւ պատսպարան: Բնակիչները փոխադրուեցան վրաններուն տակ` վախնալով, որ իրենց տուները փուլ կու գան: Սակայն ապրելու պայմանները շատ դժուար էին, որովհետեւ այս պատսպարանները անյարմար էին սաստիկ ցուրտին: Անկէ ետք խորհրդային այլ հանրապետութիւններ տնակներ ուղարկեցին:
ՄԱՐԻ-ՔՐԻՍՏԻՆ ՖԵՐԻՐ,
ԲԱՍ-ի բժշկական համակարգող
Փրկութիւնը
Երկրաշարժէն երեք օր ետք ԲԱՍ-ի խմբակ մը հասաւ Հայաստան: Հայաստանի առողջապահութեան նախարարութեան հետ ԲԱՍ աշխատակիցները տրամադրեցին բժշկական հիմնական օգնութիւն եւ հոգեկան առողջութեան աջակցութիւն, ինչպէս նաեւ վիրաբուժական գործողութիւններ կատարեցին եւ` երիկամունքի բուժում (Dialysis): ԲԱՍ-ի գումակային խմբակը բժշկական զանազան դիւրութիւններ, ջրամբարներ, բժշկական մեքենաներ, ելեկտրական շարժակներ եւ վառարաններ տրամադրեց:
Երկրաշարժը քանդած էր Լենինականի եւ շրջակայ գիւղերու ջուրի համակարգը: ԲԱՍ-ը ապահովեց ջուրի տակառներ եւ բեռնատար մեքենաներ` հիւանդանոցներու եւ տակաւին կանգուն դարմանատուններու համար: ԲԱՍ-ը նաեւ ապահովեց երկու շարժական հիւանդանոցներ Լենինականի մէջ, որոնք կարող էին տոկալ յաճախակի ցնցումներու. մին զետեղուեցաւ դեղարանի շէնքին մէջ: ԲԱՍ-ի ութ բժիշկներ նախնական եւ անմիջական խնամք տրամադրեցին:
Ճամբաները վնասուած էին եւ անգործածելի դարձած: ԲԱՍ-ի խմբակները յաջողեցան հասնիլ Լենինականի շուրջ գտնուող գիւղերը մարդոց կարիքները գնահատելու, ապա օդանաւով փոխադրուած ինքնաշարժներով 35 գիւղերու մէջ շրջող բուժարաններ զետեղեց:
Բժշկական սարքերը մեծամասամբ անգործածելի էին: ԲԱՍ-ը ինքուպաթորներով եւ այլ մասնագիտացած սարքաւորումներով օժտեց գործող մայրանոցներ:
Առողջապահութեան նախարարութեան հետ եւ Հանտիքափ ինթըրնեշընըլի աջակցութեամբ, ԲԱՍ-ը բացաւ ֆիզիոթերափիի ծրագիրներ` Երեւանի չորս հիւանդանոցներու մէջ, ծանր կոտրուածքներու, անդամահատուած եւ ջղային դրութիւններէ տառապող հիւանդներուն վերականգնում ապահովելու նպատակով: Հայ գործընկերներու հետ ԲԱՍ-ը 3.000 վերականգնման նիստեր կատարեց եւ աւելի քան 400 հիւանդ բուժեց:
ԲԱՍ-ը նաեւ կեդրոնացաւ անդամալոյծ փոքրերու պարագաներու վրայ: Ան ուղարկեց երկու մասնագիտացած բժիշկներ` Երեւանի մանկաբուժարանի օրթոփետիք էնտ թրոմաթոլոճի բաժանմունքին երեխաները բուժելու: Միեւնոյն ժամանակ ԲԱՍ-ը ստեղծեց մարզական վերանորոգման կեդրոն մը եւ Ֆրանսայէն քանի մը ալբայն մասնագէտ լեռնադահուկորդներ հասան, ու անոնց հսկողութեամբ կազմակերպուեցան փոքրերու ձմեռնային բանակումներ, Ծաղկաձորի լեռնադահուկային վայրերուն մէջ, որմէ ետք այդ երեխաները մասնակցեցան ձմեռնային փարալեմփիք խաղերուն:
Երկրաշարժէն խիստ վնասուած վայրերու մէջ ԲԱՍ-ի խմբակները տակաւին գործող հիւանդանոցներու պէտքերը գնահատեցին եւ զանոնք օժտեցին վիրաբուժական սարքերով, մարզեցին հայ բժշկական խմբակները` նոր սարքերու գործածութեան համար: Երկրաշարժէն քանի մը շաբաթ ետք ԲԱՍ-էն գեղեցկագիտութեան վիրաբուժ մը հասաւ Լենինական եւ 40 գործողութիւն կատարեց: Այդ օրերուն Հայաստան չունէր գեղեցկագիտութեան վիրաբուժ մասնագէտներ:
Միջազգային համայնքը Հայաստան ուղարկեց տիալիսիզի մեքենաներ, որովհետեւ մեծ պահանջ կար երկրաշարժէն ետք: Առողջապահութեան նախարարութեան համաձայնութեամբ, ԲԱՍ-ը զետեղեց նոր մեքենաները Երեւանի երկու գլխաւոր տիալիսիզի կեդրոններուն մէջ: Տիալիսիզի մասնագէտ խմբակներ ժամանեցին Ֆրանսայէն, Պելճիքայէն եւ Հոլանտայէն` աջակցելու իրենց հայ գործընկերներուն, մինչ հայ տիալիսիզի խմբակներ մեկնեցան Եւրոպա տիալիսիզի տարբեր կեդրոններու մէջ աշխատելու համար: Փորձառութեան այս փոխանակումը շատ մը համագործակցութիւններու արդիւնքն էր:
Շատ մեծ քանակով դեղեր հասան Հայաստան` աշխարհի տարբեր երկիրներէ. թէեւ անոնց մեծ մասը անգործածելի դարձաւ թուականները անցնելու պատճառով: ԲԱՍ որոշեց զանոնք դասաւորել թուականի շարքով: Դեղագիրները զանազան լեզուներով էին, հետեւաբար աշխատանքը աւելի դժուար դարձաւ. ԲԱՍ-ը հայերէնի թարգմանեց զանոնք եւ բաժնեց Հայաստանի հիւանդանոցներուն:
ԲԱՍ-ը եւ Հէնտիքափ Ինթըրնեշընըլը արտադրեցին Փրոսթեթիքս Երեւանի Օրթոփատիքի հիմնարկին մէջ, 200 հիւանդի մարմնի անդամներ տրամադրելու նպատակով: Միեւնոյն ժամանակ մարզեցին հիմնարկին պաշտօնեաները նոր սարքերը գործածելու համար. շուտով հայ գործընկերները ինքնաբաւ դարձան:
Վայրկեաններու ընթացքին ժողովուրդին մեծ մասը կորսնցուց ամէն ինչ: Իրենց բնակարանները փուլ եկան, կարծես խաւաքարտէ ըլլային: Ամէն բան քանդուեցաւ, իրենց անցեալը, իրենց ներկան եւ իրենց ապագան: Յատուկ մօտիկութիւն մը զգացինք մեզի հետ աշխատողներուն հանդէպ: Թէեւ ժողովուրդը խիստ ցնցուած էր, միեւնոյն ժամանակ անոնք արժեւորեցին հեռուէն եկող անձերուն օգնութիւնը: Կրկին ու կրկին կ՛ըսէին. «Ձեր բերած օգնութիւնը լաւն էր, բայց ինչ որ երբեք պիտի չմոռնանք, ան ալ ձեր ներկայութիւնն էր մեզի համար»:
ՄԱՐԻ-ՔՐԻՍՏԻՆ ՖԵՐԻՐ
ԲԱՍ-ի բժշկական համակարգող