ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ
Ղարաբաղի Մասին
Ըսինք արդէն, որ Ղարաբաղը իբրեւ Հայաստանի անբաժան մաս` պատմութեան մէջ կազմած է անոր 15 նահանգներէն մէկը, որուն տարածութիւնը, լեռնային ու դաշտային շրջաններով, 8.100 քառ. քմ է: Ժամանակի ընթացքին թշնամի յարձակումներէն պաշտպանուելու համար բնակչութիւնը ամրացաւ լեռնային շրջանները, ուր շատ աւելի ապահով կը զգար, իսկ դաշտային բաժնին մէջ բնակութիւն հաստատեցին եկուոր ցեղերը, այսինքն այդ ցեղերու խառնուրդ` այսօրուան ազերի-թաթարները:
Ղարաբաղ (սեւ այգի) թրքերէն անունը գործածական դարձած է 15-րդ դարէն, թուրք-թաթարական ցեղերու յարձակումներէ ետք: Թէ ինչո՞ւ այդպէս կոչուած է, բացատրութիւնը երկուք է: Ըստ Ղարաբաղի հայերուն, յարձակողները այնքան շատ զոհեր տուած են, որ ի նշան սուգի շրջանը անուանած` Սեւ այգի: Կայ նաեւ տեսակէտ, որ հայկական Արցախ անունը կազմուած է «ար» եւ «ցախ» բառերէ, որ կը նշանակէ լեռ (ար-ար-ատ), որ ցախերով, այսինքն թուփերով (թերեւս` սեւ մորենի) լեցուն է: Ըստ այս բացատրութեան, կարելի է համարել, որ «Ղարաբաղ» թրքերէն անունը հայերէնին գրեթէ բառացի թարգմանութիւնն է: Յամենայն դէպս, Լեռնային Ղարաբաղի հայկական անունը Արցախ է, որ կը տարածուի Հայաստանի հիւսիս-արեւելքը` Կովկասեան լեռներու մէջ բլուրներով շրջապատուած եւ անտառներով հարուստ շրջան մը` 4.400 քառ. քմ տարածութեամբ: Մայրաքաղաքը` Ստեփանակերտ, համայնավար գործիչ` Ստեփան Շահումեանի անունով: Իսկ գլխաւոր քաղաքը` Շուշի, որ կառուցուած է լերան մը կողին, եւ որ անցեալին երկար ժամանակ եղած է մշակութային կեդրոն: Արցախի պատմական ճակատագիրը բնականաբար կազմած է անբաժան մասը Հայաստանի ճակատագրին: Պատմութեան ընթացքին, արտաքին յարձակումներու պատճառով երկրին տարբեր շրջանները կրած են սահմանային ու ազգագրական փոփոխութիւններ, բայց եւ այնպէս Արցախն ու արցախցին միշտ պահած են հայկական իրենց էութիւնը` հակառակ սելճուքներու, մոնկոլ-թաթար-թիւրքմեն ցեղերու եւ ուրիշներու վայրագ յարձակումներուն: Արցախը գլխաւորներէն մէկն է Հայաստանի այն շրջաններէն, որ թրքական ու պարսկական յարձակումներու ենթակայ ըլլալով եւ օտարի տիրապետութեան տակ գտնուելով հանդերձ, կառչած մնացած է իր հողին, ազգային աւանդութիւններուն, ազատութեան ձգտումին:
17-րդ դարուն, պարսկական տիրապետութեան շրջանին, Արցախի մէջ գոյաւորուեցան հինգ «մելիքութիւններ»` իշխանական ընտանիքներ, որոնց ղեկավարութեան տակ հայութիւնը դիմադրելով պարսկական ու թրքական յարձակումներուն` ոչ միայն ունեցած է կիսանկախ կեանք, այլեւ` սկիզբը դրած հայկական ազատագրական շարժումին, ձգտելով անկախութեան, որ Հայաստան կորսնցուցած էր 1045 թուականէն ի վեր, Բագրատունեաց թագաւորութեան կործանումէն ետք:
Պատմական Ակնարկ (Հպանցիկ)
Ինչպէս Հայաստանը, նոյնպէս եւ Արցախը յաջորդաբար ինկաւ արաբներու (8-րդ դար), սելճուք թուրքերու (11-րդ դար), ապա մոնկոլ-թաթարներու տիրապետութեան տակ (13-15 դար): Հետագային, Օսմանեան թուրքերու երեւումով, փոխն ի փոխ եւ ժամանակ առ ժամանակ շրջանին տիրեցին Թուրքիան ու Պարսկաստանը` մինչեւ 1805 թուականը, երբ ցարական Ռուսիան քաղաքական բեմ գալով` գրաւումներու սկսաւ: Այդ երկուքի տիրապետութեան շրջանին` 17-րդ դարու երկրորդ կէսին, հարեւան երկու նահանգներէն` Արցախէն եւ Սիւնիքէն ծայր առաւ ազատագրական շարժում մը, որուն ամէնէն եռանդուն գործիչը հանդիսացաւ Արցախի իշխանական ընտանիքէն երիտասարդ մը` Իսրայէլ Օրի: Հետագային, Ռուսիոյ քաջալերանքով եւ Դաւիթ Բէկի ղեկավարութեամբ, այդ շարժումը վերածուեցաւ զինեալ յաջող ապստամբութեան, եւ Արցախը կարճ ժամանակով մը (1723-28) անկախացաւ:
Ամէն պարագայի, Հայաստանի տիրապետութեան համար ռուսական յառաջխաղացքը դուռ բացաւ ռուս-պարսկական եւ ռուս-թրքական պատերազմներու, որոնց պատճառով մեր հայրենիքը երեքի բաժնուեցաւ` վերոնշեալ երեք պետութիւններու միջեւ եւ անոնց տիրապետութեան տակ:
Ռուսիա, իրեն դաշնակից ունենալով հայերն ու վրացիները, կը փորձէր գրաւել Անդրկովկասը եւ միացնել իր կայսրութեան: Յաղթական պատերազմներէն ետք, ի վերջոյ, պարսկական Թիւրքմենչա գիւղին մէջ 1828-ին կնքուած դաշնագիրով Ռուսիա Պարսկաստանէն կը խլէր Արեւելեան Հայաստանը եւ տէր կը դառնար անոր: Ատկէ առաջ իր կայսրութեան միացուցած էր արդէն Արցախը, Սիւնիքը եւ Պաքուի խանութիւնը` կարգ մը այլ շրջաններով միասին: Արեւմտեան Հայաստանը կը շարունակէր մնալ օսմանեան տիրապետութեան տակ:
Պէտք է խոստովանիլ, որ ռուսական տիրապետութեան տակ Արեւելեան Հայաստանը յարաբերաբար ունեցաւ կեանքի ու ստացուածքի ապահովութիւն եւ դարձաւ ազգահաւաքման ու գոյատեւման հաստատուն կայք, բայց եւ այնպէս կրեց նաեւ գաղութատիրութեան դառնութիւնները:
(Շար. 2)