Անցեալի Յուշեր` Ապագայի Նեցուկ

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր

Ազգային եւ մարդկային խորին մտահոգութեամբ ու տագնապով հետեւում ենք հայոց սփիւռքի կեդրոններից մէկի` Սիրիայի կացութեանը: Անցած երկար տասնամեակների ընթացքում Սիրիայի հայութիւնը ջանասիրաբար եւ նուիրուածօրէն կատարել է իր ազգային առաքելութիւնը: Պահել, պահպանել, գործնականօրէն սատար է եղել, զարգացրել է հայ ժողովուրդի արարչաստեղծ միտքը, ոգին, մշակոյթը:

Այս օրերին պատերազմական վիճակի որոշակի նահանջով յուսադրուած, բաւականին քանակի գաղթած սիրիահայեր վերադառնում են եւ ծրագրում են մօտալուտ ժամանակում վերադառնալ Հալէպ, Դամասկոս:

Այս ամէնի ընդհանուր համայնապատկերի մէջ բնաւ աւելորդ չէ, եւ պատեհ է չմոռանալ, յիշել եւ ձօնաբանել անցած երկար տասնամեակների ընթացքում սիրիահայութեան ազգանուէր եռանդուն կեցութեան ուշագրաւ դէպքեր, փաստեր, իրադարձութիւններ: Եւ դրանով իսկ իւր տեսակի մէջ սատար լինել նրանց: Զի գործն է անմահ, եւ մանաւանդ` այն գործը, որ ունի շարունակութիւն եւ բարի յիշատակում:

1994 թուին ես մի քանի ամիս ապրեցի Հալէպում: Հարուստ է սփիւռքի ճանաչողութեամբ յուշապատումներիս ժողովածուն: Արդ, մեր ընթերցողին ներկայացնում ենք դրանցից մէկը:

Սփիւռքը` Հայաստանցու Աչքերով
 («Հալէպեան Պրակներ») Շարքից

Հայրենիքի իւրաքանչիւր արուեստագէտի այցելութիւնը Հալէպ` իրադարձութիւն է: Շրջապատում են ընդգծուած հոգատարութեամբ: Հայեացքներում` անվերջանալի հարցականներով համեմուած տագնապ, կարեկցանք… Մտովի վայրկենապէս բաղդատելով ապրելու գերմարդկային ճիգեր պահանջող ներկայիս ցուրտ-մութ-սով (չէ որ 1994 թուականն է) Հայաստանի այսօրուայ ընկերային-տնտեսական իրականութիւնը` Սիրիայի համայնքի բարւոք ու կենցաղային փթթուն վիճակի հետ, նրբանկատօրէն հասկացնում են. «Ուրախ ենք, որ եկեր էք, հոս վայելեցէք ջերմութիւնն ու առատութիւնը, իսկ մենք ձեզի կը վայելենք: Մենք իրարու պէտք ենք»:

Այո՛, մենք միմեանց պէտք ենք, ինչպէս հողը` արմատին:

Համայնքը, Կաղանդի զուարթ օրերի եռուզեռը թօթափած, մտնում է իր առօրեայ հունի մէջ: Ինձ հրաւիրում են «Աւետիս Ահարոնեան» սրահ, Արցախին նուիրուած ՍՕԽ-ի (Սիրիայի օգնութեան խաչ) միջոցառմանը, որի նշանաբանն է. «Զօրակցինք հայրենիքի օժանդակութեան ֆոնտին»:

Առաջին օրերն են Սիրիայի հողի վրայ, սակայն քեզ զգում ես վաղուց ծանօթ միջավայրում: Մտնում ես «Ահարոնեան» սրահ եւ հանդիպում հարազատ հայեացքների, որոնք պատերի չորս բոլոր զետեղուած լուսանկարներից ասում են. «Տե՛ս, այստեղ էլ հանդիպեցինք, դու մեզանից ոչ մի տեղ չես գնայ, զի ես քո արեան կանչն եմ եւ քո խիղճը…»:

Յանուն Արցախի զոհուած տղաներ… Յանուն ինձ եւ յանուն քեզ, սփիւռքահա՛յ իմ ընկեր, որ հրաւիրել ես ինձ քո ձեռնարկին` ակնկալելով հայաստանցուս կարծիքն ու վերաբերմունքը արածիդ-մտածածիդ նկատմամբ. արդեօք ճի՞շդ կ՛ընկալուի, արդեօ՞ք քիչ է, թէ՞ շատ, արդեօ՞ք կը հասկանամ, որ դու էլ այստեղ, Հայաստանից դուրս, սակայն ծագումնաբանական անտեսանելի բիւր հիւլէներով կապուած նրան, անմասն չես կարող մնալ հայրենիքիդ ցաւին: Սրահիդ մէջ ամփոփելով ազգիդ պայծառ զաւակներիդ պատկերները` դու գրել ես. «Մեր գոյութեան արդարացումը նրանց գիտակցական մահն է»:

Այո՛: Բայց այդ «արդարացումը» պէտք է ջանալ վաստակել սեփական ճիգերով ու զոհաբերումներով: Կեանք` ուրիշի զոհաբերած կեանքի դիմաց: Կռիւ, եթէ ոչ զէնքով, ապա` գործով, գրչով, երգով: Եւ գործ, որն լուսամուտ բացի վաղուայ օրուայ լոյսին ընդառաջ: Եւ գիր, որ դարեր յետոյ էլ պատմի ընթերցողին այս օրերի մասին: Եւ եթէ երգ, այնպիսին, որ ալիքուի մարդկանց հոգում հայեցի մաքրամաքուր ելեւէջներով…

Երեկոյի բացման արարողութեանը, Սիրիայի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան օրհներգերը ունկնդրելուն պէս դու, հրաւիրելով լեցուն սրահի ուշադրութիւնը, բեմահարթակից կը գոչես. «Ինչպէ՞ս անտեսենք, մոռնանք մեր զոհերը… Երբ Հայաստանը ու Արցախը կը պայքարին, մեզի կը մնայ նախ աւելի արթուն մնալ, աւելի հայ մնալ»:

«Ոչինչ խնայենք նիւթապէս,- կ՛ասես դու,- դա ամենահեշտ օգնութիւնն է»:

Ես հասկանում եմ, որ «ամենահեշտ» բառը քեզ դիւրին չի տրւում: Այսօր, այս իսկ պահին, երբ մենք քեզ հետ այստեղ «վայելում ենք ջերմութիւնն ու առատութիւնը», Արցախի համար հեղուող արիւնը եւ Հայաստանում տառապալից ցուրտ-մութ-սով ձմեռն անցկացնող մեր մտերիմների ամէն մէկ օրը անգին են: Ոչ մի հանգանակութեամբ հնարաւոր չի փոխարինել այն, ինչ կոչւում է կորսուած կեանք, չծնուած զաւակ, անաւարտ գիրք…

Այսօր, ազգի գոյատեւման պայքարի յիրաւի օրհասական ժամին, հայրենիքից դուրս ապրող հայութիւնը առաւելապէս պիտի զօրանայ ազգային պատկանելիութեան գիտակցութեամբ: Սփիւռքը, որ տարիներ շարունակ, որպէս սրբութեան մասունք եւ գոյատեւման ճշմարիտ միջոց, կանգուն է պահել Հայոց եկեղեցին ու դպրոցը, գիրն ու երգը, տասնամեակների գոյապայքարի իր փորձն ի մի բերած, այսօր պիտի գտնուի սեփական ազգի ճակատագրային պարուրագծի պատմականօրէն նոր բարձրակէտում: Գիտակցի ու ներկայանայ էապէս նոր որակով:

Արդ, հասունացել է ժամանակը` ի սպառ մերժելու նախորդ տասնամեակների քաղաքական ճիրաններում շնչասպառ եղած սփիւռք-հայրենիք փոխյարաբերութիւնների վարագոյրափակ եղելութիւնը:

Հայաստանցին, որ տասնամեակների ընթացքում ստեղծել ու կառուցել, ծաղկեցրել ու շենացրել է «քարերի երկիր» իր մի բուռ հողը, այսօր սեփական տան մէջ գրեթէ զրկուած է հոգեւոր, մտաւոր, գիտական, մշակութային ու որեւէ այլ գործունէութիւն ծաւալելու հնարաւորութիւնից, եւ յաճախակի ստիպուա՛ծ թողնում է իր հայրենիքը` մշտապէս կամ անյայտ ժամանակով: Ուստի եւ սփիւռքը լրջօրէն պիտի ստանձնի գոնէ ազգային հոգեւոր-մշակութային մարզի (այսօր Հայաստանում կործանման եզրին են նաեւ արդիւնաբերութիւնն ու գիւղատնտեսութիւն) պահպանման եւ զարգացման հայրենանուէր ու ոչ դիւրին համախնդիրները:

… Արցախին նուիրուած երեկոյ: Մէկ շաբաթ յետոյ ես ականատես կը լինեմ, թէ ինչպիսի՛ պատկառելի նիւթական հանգանակութեամբ պսակուեցին քո` նաեւ Հայաստանին նուիրուած ողջ եօթնօրեակի այլազան ձեռնարկներ… Կը լսեմ, թէ Համազգայինի «Մեսրոպ Մաշտոց» մանկապատանեկան երգչախումբդ ինչպիսի զուլալ հայերէնով, խանդավառ եւ զգացմունքային կատարում է մայրենի երգերը, կը ձայնակցեմ հայրենիքիս լաւագոյն երգահանների ստեղծագործութիւնները իր կատարողացանկում ընդգրկած, 25 տարուայ պատմութիւն ունեցող քո «Զուարթնոց» երգչախումբին, կ՛այցելեմ հայ նկարիչների ցուցահանդէսներիդ, կը թերթեմ հայ պարբերականդ, կը տեղեկանամ, որ դու սովորոյթ ունես զաւակներիդ կոչելու հայկական անուններով, որ ուրախութեան սեղանիդ պարտադիր կերպով խմում ես հայրենիքիդ ու Մասիսի կենացը, մոմ կը վառեմ ուրիշի հողի վրայ խնկարկող քո եկեղեցում…

… Դու հարցումով կը նայես աչքերիս, եւ ես կը պատասխանեմ. լա՛ւ է, սակայն… քիչ է, այսօր: Իսկ թէ ի՞նչ է պէտք, որ այդ քիչը լրանայ, եկ` միասին մտածենք, անշտապ, բայց եւ` առանց յապաղելու, քանզի երբ անցնում է հիւանդին դեղամիջոց հասցնելու ճիշդ պահը, ապա…

Ասում են. «Հայաստանը կործանւում է»: Չե՛մ հաւատում: Դու էլ մի՛ հաւատա: Աւելի ճշմարիտ ախտորոշում կայ. ծանր հիւանդ է: Եկ` չկորցնենք հայրենիքը ապաքինելու պահը, մտածենք ու գործենք:

Երբ «Մէկ ազգ, մէկ մշակոյթ»` այսօր բոլորի համար միակ ընդունելի գիտակցութիւնը լիովին, եւ թէ՛ խորութեամբ եւ թէ՛ լայնածաւալօրէն թափանցի քո գոյի բոլոր ոլորտները, երբ «Զօրակցինք Հայրենիքին» կարգախօսը դու իմաստաւորես ոչ միայն նիւթապէս, այլեւ` հայրենիքիդ ցայսօր զօրաւոր հոգեւոր եւ մտաւոր կարողութիւնը իւրացնելու, ինչպէս` միս եւ արիւն քոնը դարձնելու ձգտումով, երբ մտածես, թէ այն, ինչին հասել էք օտար հողի վրայ ու երէկ դեռ բաւարար էր, իսկ այսօր ոչ միայն բաւարար չէ, այլ մեծապէս կարիք ունի նոր, կենսատու ակունքներից սնուելու, երբ անվարանօրէն եւ յստակ գիտակցես, որ այդ կենսաբեր աղբիւրը, որ էապէս եւ որակապէս զատ է նրանից, ինչը այս պահին աշխարհագրօրէն քեզ աւելի մօտ է ու ընկալելու համար առաւել դիւրին` քո հայրենիքն է, այնժամ ազգային մտածողութիւնդ նոր փուլ թեւակոխելով` յուսալի հեռանկարներ կը բացի երկուսիս ընդհանուր ապագայի համար:

Այս մտորումներով էի պաշարուած եւ չզգացի, թէ ինչպէ՛ս արագօրէն ընթացաւ երեկոն, որի ծրագրում հայրենակոչ ելոյթներից բացի` ցուցադրուեցին վաւերագրական ժապաւէններ` Արցախի եւ երկրաշարժի գօտու մասին, հրամցուեց գեղարուեստական գողտրիկ ծրագիր: Միջոցառումը պսակուեց հայոց Բերիոյ թեմի առաջնորդ, արքեպիսկոպոս, սրբազան Սուրէն Գաթարոյեանի խօսքերով. «Հայրենասիրութիւնը պիտի ըլլայ հայ դպրոցով, հայ եկեղեցիով, հայ խօսքով ու գրչով, նիւթական նուիրատուութեամբ, բայց ամենաճշմարիտ հայրենանուիրութիւնը` գնալ Հայաստան եւ տեսնել, թէ ինչպէ՛ս են հայրենակիցներդ կառչած մնում իրենց հողին, գնալ Արցախ եւ տեսնել, թէ ինչպէ՛ս են հայրենակիցներդ զոհաբերում կեանքը իրենց հողի համար: Ես եղայ Հայաստանում եւ Արցախում ու հասկացայ, որ ամենամեծ հայրենասիրութիւնը Հայրենիքին ընծայաբերած կեանքն է»:

Երեկոն աւարտելուն պէս, կազմակերպիչները ցանկութիւն յայտնեցին ներկայացնել ինձ իրենց միութիւնը, որով իրաւամբ պարծենում են: Բոլորը կանայք էին, եւ անմիջապէս միտք յղացաւ իրենց գործունէութեան մասին նիւթ գրել եւ ուղարկել Հայաստանի «Առագաստ» թերթին, որի մասին ներկաներից ոմանք քաջատեղեակ էին:

ՍՕԽ-ը որպէս կանանց միութիւն` գոյութիւն ունի շուրջ 74 տարի: Այսօր նրա Շրջանային վարչութիւնը ունի 9 մասնաճիւղ, 6 միաւոր, 2 յանձնախումբ: Համակիր է Համազգայինին: Նրան է պատկանում Սիրիայի ամենախոշոր ծերանոցներից մէկը` Ազգային պատսպարանը, մի շարք մանկամսուրներ, դպրոցներ: Անդրադառնալով ՍՕԽ-ի գործունէութեանը, Բերիոյ թեմի Ազգային առաջնորդարանի «Գանձասար» պաշտօնաթերթը իր ամէնօրեայ բացառիկ (արտահերթ) համարում գրել է. «ՍՕԽ-ը ներկայացած է որպէս ուժեղ կանացի կազմակերպութիւն եւ միշտ յաջողութեամբ պսակած է բազմաբնոյթ աշխատանքները` ազգային, մարդասիրական, մշակութային, կրթական, դաստիարակչական մարզերու մէջ: ՍՕԽ-ը շնորհիւ իր հաւատաւոր կառոյցին, 74 տարիներ կը շարունակէ իր առաքելութիւնը` ծառայելով հայ որբին, կարօտեալին, անկարին ու անպատսպարին, տալով անոնց տուն, սնունդ, գուրգուրանք, կրթութիւն, ազգային առողջ նկարագիր` նախանձախնդիր մեր ազգային սրբութիւններուն ու մշակոյթին: Ան եղաւ բծախնդիր հայ կնոջ բարոյականի կերտումին եւ պատրաստեց ապագայ պատուաւոր, հայրենանուէր հայ կինը եւ հայ մարդը: ՍՕԽ-ը կնոջական միակ կազմակերպութիւնն է, որ մնաց միշտ բարձր դիրքի վրայ` իրագործելու նոր ծրագիրներ յօգուտ տարագիր ժողովրդի տնտեսական կեանքի բարօրութեան եւ հայապահպանման»:

Կանանց այս կազմակերպութիւնը զգալի ներդրում ունի նաեւ մեծ երկրաշարժին եւ Արցախին ընծայաբերած ողջ համայնքի նախաձեռնութիւնների մէջ: Անցած տարի Արցախին նուիրուած ՍՕԽ-ի կարեւոր միջոցառումներից էին փետրուարի 3-17-ը յայտարարուած «Արցախի զօրակցութեան շաբաթ»-ը: Ձեռնարկ, որ յիշարժան է իր բովանդակալից ծրագրով եւ Արցախ ուղարկուած նիւթական զգալի նպաստով: Հալէպահայերը սիրով եւ բացառիկ հետաքրքրութեամբ ունկնդրեցին դասախօսութիւնների շարք` «Արցախի աշխարհագրութիւնը», «Արցախի մշակոյթը», «Քաղաքական իրադարձութիւններ», որոնք տեղի ունեցան «Արամ Մանուկեան» Ժողորվրդային Տան երեք սրահների մէջ: Այդ օրերին ձեռնարկուել էր նաեւ սննդահաւաք եւ հանդերձահաւաք, ճաշերի եւ անուշեղէնների վաճառք` «Սպիտակ տանը», ուսանողների ուժերով` «Լեւոն Շանթ» սրահում ցուցադրուել էին Յ. Պարոնեանի «Մեծապատիւ մուրացկանները»: Շաբաթը համայնքի համար յիշարժան եղաւ Հայաստանից` Սօս Սարգսեանի եւ «Մատենադարան» ֆիլմաշարի անձնակազմի ներկայութեամբ: Արցախին նուիրուած բոլոր միջոցառումներին անմասն չմնացին նաեւ ՍՕԽ-ի Քեսապի եւ Լաթաքիայի մասնաճիւղերը:

Հայրենանուէր այս գործունէութիւնից բացի` ՍՕԽ-ը յաճախակի ձեռնարկում է հանդիպումներ պէյրութահայ կանանց հետ, կազմակերպում «Նիկոլ Աղբալեան» մասնաճիւղի Արշիլ Կորքու անուան ակադեմիայի սաների ցուցահանդէսներ:

«Խնդիրներ շատ ունենք,- մտահոգուած ասում է ՍՕԽ-ի վարչութեան անդամ Ալիս Գաթրճեանը: Կ՛ուզենք համայնքը հայ պահել, կ՛ուզենք կրցածնուս չափ օգտակար ըլլալ հայրենիքին, կը ցաւինք անոր այսօրուայ ծանր վիճակին համար, կը ջանանք ընել ձեռքերնէս եկածը, ահա Նոր տարին բացինք դարձեալ Արցախին նուիրուած ձեռնարկով»:

Հրաժեշտ տալուց առաջ նոյնը հաւաստում են ինձ շրջապատող ՍՕԽ-ի անդամագրուած կանայք եւ տեղեկանալով, որ մտադրութիւն ունեմ գրուելիք յօդուածը Երեւան ուղարկել «Առագաստ»-ին, սէր, խաղաղութիւն եւ կորով են մաղթում Երեւանի իրենց հայրենակցուհիներին:

… Կիրակնօրեայ վաղ առաւօտ էր, երբ ինձ արթնացրեց դրան զանգը:

– Եկել ենք ձեզ եկեղեցի տանելու, պատարագ է,- ասացին նոր բարեկամներս:

Եղել եմ Հալէպի բոլոր եկեղեցիներում, բայց, երբ օրդ պատարագով է սկսւում, լաւ է: Ուրախութեամբ ընդունեցի առաջարկը: Երբ մեր մեքենան կանգնեց սովորական մի շէնքի առջեւ եւ ինձ դուրս գալ հրաւիրեցին, թէ «հասել ենք», զարմացայ, «Հապա եկեղեցի՞ն»: «Այստեղ է», ժպտալով պատասխանեցին ուղեկիցներս` մատնացոյց անելով շէնքի ցուցատախտակը` «Հայ ազգային ծերանոց»:

Այն, ինչ տեսայ, աւելի քան անսպասելի էր. ընդարձակ, լուսաւոր սրահ, դաշնամուր, շարք-շարք աթոռներ, խորքում… եկեղեցու խորան, մոմասեղաններ, սրբերի պատկերներ…

– Մեր ծերունիները եկեղեցի գնալ դժուարանում են, շատերի առողջութիւնը չի ներում, մենք էլ որոշեցինք այնպէս անել, որ եկեղեցին «գայ» իրենց մօտ: Այս սրահում, ըստ հայ կրօնական օրացոյցի եւ կանոնների, կատարւում են բոլոր եկեղեցական ծիսակատարութիւնները: Եւ գիտէք, այն օրուանից, երբ սկիզբ դրուեց այս աւանդոյթին, ծերունիները, ասես, իրենց աւելի լաւ են զգում, աւելի խաղաղուած… Գրեթէ բոլորն էլ միշտ իջնում են այս առաջի յարկի սրահը` պատարագի, ով չի կարողանում քայլել, բերում են շարժաթոռով:

… Նրանք եկան. բոլորի աչքերում` Յաւերժութեան ճանապարհի սկիզբը բռնած ճամբորդի ափսոսանք ու անմեկնելի մի… հանդարտուածութիւն, որն ասես վերջին օրհնանքը լինէր իրենց շրջապատող մարդկանց, աշխարհին, արեւի լոյսին…

Սրահը լցուել էր կենդանի, անշշուկ ստուերներով: Եւ արթնացող քաղաքի բիւր ու այլազան ձայների միջից ջինջ եւ անխառնակ ձայնով առ երկինք խոյացաւ Եկմալեանի սուրբ մեղեդին:

Մինչ տեւում էր պատարագը, ծերանոցի տնօրէն Անդրանիկ Ինճեճիկեանը ծանօթացրեց ինձ նրա պատմութեանը, նիստ ու կացին: Նկատելով դէմքիս փոխուած արտայայտութիւնն` ասաց. «Տեսնել այս ամէնը` մարդկայնօրէն ծանր, հոգեկան լարում է պահանջում: Գիտէք` կան ծերունիներ, ովքեր լի եւ բարեկեցիկ կեանքով ապրող զաւակներ, թոռներ ունեն, սակայն եւ ոչ մէկը դրանցից չի գալիս այստեղ այցելութեան: Շատերին հարազատները պարզապէս ջնջել են իրենց յիշողութիւնից, շատերի համար նրանք արդէն… մեռած են: Կան, ի հարկէ, եւ մարդիկ, որոնք ոչ ոք չունեն»:

Ես լսում եմ, հլու-հնազանդ հետեւում նրան` բարձրանալով յարկից յարկ, իջնելով նկուղ, մտնելով բոլոր տաքուկ սենեակները, ուր ապրում են ծերուկները, ճաշասրահը, մի պահ հայեացքս բեւեռում եմ պէս-պէս ուտեստներով լի խոհանոցին, նկատում բժիշկների սենեակների պահարաններում շարան-շարան տեղաւորուած դեղորայքը, ամէնուր ականատես լինելով մաքրութեանը, բծախնդրութեանը, օրինակելի կարգ ու կանոնին:

Այս Ազգային ծերանոցը Մարաշից Հալէպ է տեղափոխուել 1923-ին` որպէս հետեւանք Կիլիկիայի ջարդի, եւ իր գոյութիւնը  պահպանել է`  շնորհիւ ազնիւ հայորդու եւ մեծ բարերար Ահարոն Շիրաճեանի: 1935-ին, երբ հայ որբ ծերունիների ապրելակերպի խնդիրը առաւել դժուարացաւ նիւթական պայմաններից դրդուած, Հալէպում գտնուող բարերարուհի Էտիթ Ռափսթին իր վրայ վերցրեց ծերանոցի պահպանման օժանդակութիւնը: Իսկ 1984-ից ցայսօր ծերանոցի գործակից գլխաւոր կազմակերպութիւններից երկուսը` «Ճինիշեան յիշատակի ձեռնարկը» եւ «Գարակէօզեան» բարեսիրական կազմակերպութիւնը պահում են այն իրենց մեծաքանակ ներդրումների, օժանդակութիւնների, նուիրատուութիւնների միջոցով: Բացի այդ` այն ծերանոցը գոյատեւում է համայնքի յայտնի նուիրաբերումների շնորհիւ, սատար է նաեւ եկեղեցին:

… Շարունակում եմ թերթել տպաւորութիւնների մատեանը: Հայեացքս կանգ է առնում կանացի գեղեցիկ ձեռագրի վրայ. «Աիդա Այտինեան` երիտասարդ բանաստեղծուհի, Գիւմրիիից, 8.01.1993թ»:

Ցաւս նոր գոյն ու երանգ է ստանում, քանզի նա, Գիւմրիի այդ երիտասարդ բանաստեղծուհին, որին մենք Երեւանում, ցաւօք, դեռ չգիտենք, բոլորիս հասկնալի յատուկ յուզմունքով պիտի տեսնէր եւ զգար այս ամէնը: Շտապում եմ ընթերցել Աիդայի գրառումը. «Այս ծերանոցը ինձ թուաց որպէս խղճի, գթութեան մի օճախ, որի տնօրինութիւնն, ինչպէս հասկացայ, ապրելու մի սկզբունք ունի, որը որդեգրել է մեր պապերից.

Եթէ ես չայրուեմ,
Եթէ դու չայրուես,
Եթէ մենք չայրուենք,
Էլ ո՞վ կցրի խաւարը:

Հանում եմ ծոցատետրս ու արտագրում գիւմրեցի Աիդայի բանաստեղծութեան տողերը: Աշխարհը փոքր տուն է: Այսօր ես Հալէպում եմ, վաղը կը լինեմ Երեւանում: Աիդան երէկ Հալէպում էր, հիմա` իր Գիւմրիում, բայց մենք բոլորս մէկ-միեւնոյն տեղում ենք, որտեղ խտանում, մակարդւում են մեր ընդհանուր ցաւն ու կարօտը, մեր իղձերը, սպասելիքները եւ հաւատը.

Խիղճը`հայերի համար մի անմար օճախ է, կրակ,
Որից ամէն հայի մի ջահ պիտի վառի,
Որ բռնկուի ու բորբոքուի արեւը հայ արշալոյսի,
Որ մեր թախծոտ, տխուր հոգին|
Ողջ աշխարհին լոյս արարի…

– Մենք պարծենում ենք ծերանոցով, բայց ջանք չենք խնայում նաեւ պատսպարանի համար: Չէ՞ որ երեխաները մեր ժողովրդի ապագան են: Ի՞նչ խղճով մենք, կանայք, մայրերը պիտի անտէր ձգենք հայ մանչուկներին, այն էլ` ուրիշի հողի վրայ: Մենք բոլորս գրեթէ մեր ամբողջ օրը այստեղ ենք անցկացնում, մենք բոլորս ոչ թէ 2-3, այլ շա՜տ-շա՛տ երեխաներ ունենք, հարազատ,- ասացին սիրիացիները: Պատսպարանից մէկը ինձ հրամցրեց «Գանձասար»-ի (Բերիոյ թեմի Ազգային առաջնորդարանի պաշտօնաթերթ) համարներից մէկը, ուր աչքիս ընկաւ «Մենք պիտի չմոռնանք պատսպարանը» խորագրով ծաւալուն յօդուածը: Նրա հեղինակը, Հուրի Ազեզեանը, գրում է. «Այս տարի Ազգային պատսպարանի Ամանորի բացիկների վրայ զետեղուած էր սովորական, բայց էութեամբ ուշագրաւ լուսանկար` Ազգային պատսպարանի նորահաստատ սերտարանի լուսանկարը: Ակամա հետաքրքրութեանս սլաքը ուղղեցի ազգային այն աննկուն հաստատութեանը, որն ի պատիւ հալէպահայութեան, ամբողջ տասնամեակներ աներեր կանգնեց մարդասիրական իր առաքելութեան պատուանդանի վրայ, տաքուկ երդիկ ապահովելով կեանքի դառնութիւնները վաղահասօրէն ճաշակած ծնողազուրկ մեր ձագուկներին, միաժամանակ նրանց մէջ կերտելով մարդը` իրաւ հայը»:

Ինձ շրջապատեցին պատսպարանի բնակիչները: Անկեղծօրէն այլ բան էի սպասում տեսնել, քանի որ հակառակ այն բանի, որ Հայաստանի ծերանոցները չեմ տեսել, բայց առիթներ եմ ունեցել մի քանի որբանոց այցելելու եւ յատկապէս «լճացման» տարիներին մեծ տարածում ստացած մեր «շեֆական» համերգների հոգամաշ տպաւորութիւնները գիտակցութեանս մէջ հոմանիշ են դարձրել չքաւորութեան, ցաւի, մոռացութեանը մատնուած լինելու երեխաների ողբերգութեանը:

Այստեղ կողքիս կանգնած երեխաները, պատանիները եւ պարմանուհիները ոչնչով չէին զանազանւում մինչ այդ քաղաքում, շրջապատում իմ տեսած իրենց տարեկիցներից: Եւ խնդիրը այն չէ, որ նրանք, անշուշտ, քաղցած չէին, եւ` վայելուչ, գեղեցիկ հանգնուած ու յարդարուած, այլ այն, որ առողջ էր նրանց հայեացքը, կեցուածքը` ոչ նուաստացած, շարժ ու ձեւը` մարդկային շփումներին սովոր, առանց ծնողազուրկ մանկամարդու բարդոյթների:

Ինձ մանրակրկիտօրէն ցոյց տուեցին պատսպարանի շէնքը, բոլոր սենեակները, երեխաների հիանալի ձեռքի աշխատանքերն ու գեղանկարները: «Ցերեկը մեր երեխաները դպրոց` ճեմարան են գնում, երեկոյեան կազմակերպում ենք հետաքրքիր ժամանցներ, տարիքով մեծերի համար ստեղծուած են բոլոր պայմանները` աշխատելու, սեփական ձեռքերով դրամ վաստկելու, մասնագիտութիւն ձեռք բերելու, աղջիկները լաւ կարում են, ասեղնագործում, տղաների մէջ ատաղձագործներ կան եւ այլ շնորհքների տիրապետողներ: Պատսպարանից դուրս եկողները կարող են շարունակել ուսումը պետական հաստատութիւններում: Ստեղծուած են նաեւ պատսպարանից դուրս տարեկիցների հետ շփուելու հնարաւորութիւններ (ի հարկէ` մեր գիտութեամբ), չէ՞ որ երեխաները մեծանում են, մեծ կեանք դուրս պիտի գան, ամուսնանան, ունենան սեփական ընտանիք: Մենք արդէն ոչ միայն հարսներ ունենք, այլ նաեւ` թոռնիկներ», պատմում է օր. Համալեանը: Արդարեւ, այստեղ ոչ մի երեխայ որբ չէ, այլ պատսպարուած` աշխարհի եւ մարդկանց դաժանութիւնից, չարութիւնից (չէ՞ որ ծնողազուրկ երեխաներից բացի` այստեղ կան նաեւ ծնողալքուած երեխաներ): Արդարեւ, այստեղ հրաշքներ են կատարւում, ամէնօրեայ, ոչ դիւրին տրուող, անձնական զոհաբերութիւն պահանջող, փոքրիկ-փոքրիկ հրաշքներ:

Արդարեւ, Ազգային պատսպարանը, ինչպէս եւ` Ազգային ծերանոցը, օրինակ է հայրենիքից դուրս ապրող, սակայն ազգային արժանապատուութիւնը բարձր պահող, մասնաւորապէս հայ կնոջ առաքելութեանը: Այն հիմնուել է 1920-ին, «Օրիորդաց պսակ միութեան կողմից, որը հետագայում դարձել է Ազգային առաջնորդարանի հովանու ներքոյ գործող «Հայ օրիորդաց միութիւն» եւ 1928-ին միացել «Հայ կարմիր խաչ»-ին: Ազգային պատսպարանի խնամատարութիւնը, հետեւաբար, փոխանցուած է եղել վերջինին, իսկ աւելի ուշ` ՍՕԽ-ին (Սիրիահայ օգնութեան խաչին, որի մասին որոշ տեղեկութիւններ էինք յայտնել մեր ընթերցողներին «Առագաստ»-ի էջերից մէկում): Ազգային պատսպարանի ներսում հայկական տոհմիկ աւանդական օրէնքներին համաձայն, նշւում են եկեղեցական բոլոր տօները` պարտադիր ներկայութեամբ հովանաւորների, Բերիոյ թեմի բարեջան առաջնորդի, ազգային իշխանութիւնների ներկայացուցիչների, ՍՕԽ-ի Շրջանային վարչութեան եւ բարերար հայորդիների:

Յատուկ կերպով իւրաքանչիւր տարի նշւում է մայիսի 28-ը:

Ամառնային արձակուրդներին պատսպարանցիներն 5-7 շաբաթով մեկնում են Քեսապ` ՍՕԽ-ի Կազդուրման կայանը, ճամբարներում հանգստանալու, ինչին նիւթապէս օժանդակում է «Ճինիշեան յիշատակի ձեռնարկ»-ը:

Պատսպարան յաճախակի այցելում են հայրենի մշակոյթի ներկայացուցիչներ: Կայ բաւականաչափ հարուստ գրադարան, ուր զետեղուած են Յ. Շիրազի, Պ. Սեւակի, Ս. Կապուտիկեանի, Ս. Խանզադեանի, Մ. Գալշոյեանի, Հ. Մաթեւոսեանի, Ռ. Դաւոյեանի հատորները:

… Անկարելի է` տեսնելով այս ամէնը խորին երախտիքի սրտաբուխ խօսք չասել, չգրել սփիւռքի այս մարդկային ու ազգանուէր առաքելութեան մասին: Ու նաեւ, վերադառնալով Հայաստան, չպատմել, չխօսել այս մասին հայրենակիցներիդ հետ: Այս իրականութիւնը պէտք է հաւաստիօրէն իմանալ ու գնահատել, քանզի, այո՛, մենք պէտք ենք միմեանց, ինչպէս` արմատը ծառին եւ ծառը արմատին:

Հալէպ, 1994 թ.