ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր
Քանի մը տասնամեակ շարունակ թրքական կառավարութիւնը եւ անոր քարոզիչները կը յայտարարեն, որ պետական փաստաթուղթերը, մասնաւորապէս` օսմանեան արխիւները, ամբողջովին բաց են եւ հասանելի` ամբողջ աշխարհի ոեւէ հետազօտողի համար:
Սակայն թուրք պաշտօնեաներն ու անոնց կողմնակիցները կը լռեն այն մասին, որ օսմանեան արխիւներու բազմաթիւ փաստաթուղթեր հեռացուած, ոչնչացուած, վաճառուած կամ մշակուած են: Բացի ասկէ, որոշ գաղտնի արխիւներ դեռ փակ կը մնան օտարներու համար:
Անցեալ ամիս թրքուհի լրագրող Ուզայ Պուլութ PhilosProject.org կայքի մէջ բացայայտող յօդուած մը տեղադրեց` «Թուրքիա առանց գրաքննութեան. գրաքննութեան եւ արգելքներու պատմութիւն» վերնագրով, քանի մը հարիւրամեակներու անցեալ ունեցող թրքական արխիւներու եւ փաստաթուղթերու կարգավիճակին վերաբերեալ: Պուլութ ազատ է նման գաղտնիքներ բացայայտելու, քանի որ ան այլեւս չ՛ապրիր Թուրքիա եւ ներկայիս հաստատուած է Ուաշինկթըն:
Այսօր Թուրքիոյ մէջ պետական պատուէրով արգելափակուած է Վիքիփետիայի կայքը, քանի որ Վիքիփետիա հրաժարած է ջնջելէ այն յօդուածները, որոնք կը բացայայտեն, որ թրքական իշխանութիւնները կը զօրակցին «Իսլամական պետութեան» ահաբեկիչներուն: Ասկէ բացի, Թուրքիոյ կողմէ արգելափակուած են 127 հազար կայքեր եւ 95 հազար անհատական web կայքեր, կը տեղեկացնէ լրագրող Պուլութ:
Այսօրուան հազարաւոր կայքերու արգիլումը շարունակութիւնն է օսմանեան սուլթան Պայազիտ Բ.ի 1485-ի հրամանագիրին, որով մահապատիժի կը դատապարտուէին բոլոր անոնք, որոնք գիրքեր կը տպագրէին թրքերէն կամ արաբերէն լեզուներով: Այդ արգելքը մնաց աւելի քան երկու դար, կը յայտնէ Պուլութ: «Այդ արգելքը պատմաբաններու կողմէ լայնօրէն կը վկայակոչուի իբրեւ իսլամութեան մտաւոր եւ գիտական փլուզման հիմնական պատճառներէն մէկը` արդիւնաբերական յեղափոխութեան արշալոյսին»:
Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը 1923-էն ի վեր, իր հիմնադիրին` Քեմալ Աթաթուրքի օրօք, շարունակեց գրաքննութեան աւանդոյթը` արգիլելով «առնուազն 130 թերթ, ամսագիր եւ գիրք` ըստ Մուսթաֆա Եըլմազի եւ Եասմին Տորենի «Գրաքննութիւնը հանրապետական ժամանակաշրջանին (1923-1973)» գիրքին»: Պուլութի հաղորդումով, Թուրքիոյ երկրորդ վարչապետ Ատնան Մենտերես 1950-60ական թուականներուն արգիլած է 161 հրատարակութիւն:
Վերադառնալով արխիւային գրաքննութեան` Պուլութ մեջբերած է թուրք հրեայ պատմաբան Ռիֆաթ Պալին, որ` «կը բացատրէ մշակուած կամ ոչնչացուած պետական արխիւներու պատմութիւնը իր 2014 թուականի գիրքով` «Թալանի ոչնչացման պատմութիւնը. տպագրուած կամ գրուած բառեր, մեռած տառեր, արխիւները մէկ կողմ նետած են (կամ վաճառած) որպէս թափօններ»… Շատ մը կուսակցութիւններու, ծերակոյտի եւ քանի մը այլ կառավարական կամ ոչ կառավարական հաստատութիւններու արխիւներ կա՛մ փակ են հանրային օգտագործման համար, կա՛մ այլեւս գոյութիւն չունին»: Ըստ Պալիի, «Թուրքիոյ մէջ կուսակցութիւններու արխիւները փակուած են 1980 սեպտեմբեր 12-ի պետական յեղաշրջման ժամանակ եւ ուղարկուած` SEKA (բուսական (cellulose) եւ թուղթի գործարաններ), որպէս թուղթի թափօն»:
Թուրքիոյ Ժողովրդահանրապետական կուսակցութեան արխիւը ամէնէն կարեւորն է, քանի որ անիկա հանրապետութեան հիմնադրման տարիներու կուսակցութիւնն է: Ինչպէս Պալի կը գրէ` «Ոմանք կ՛ըսեն, որ անիկա [արխիւը] այրած են, իսկ ոմանք, որ անիկա մէկ կողմ նետուած է սեպտեմբեր 12-ին: Քանի մը անձեր ալ կը պնդեն, որ արխիւը չէ շպրտուած, այլ հոս է: Այսպիսով, այսօրուան դրութեամբ այդ մէկը առեղծուած մըն է: Արխիւին մեծ մասը գոյութիւն չունի»:
Ասկէ զատ, Պալի տեղեկացուցած է, որ` «նախագահութեան, Ազգային հետախուզական կազմակերպութեան (MIT) եւ ներքին գործերու նախարարութեան արխիւները փակ են»: Հետաքրքրական է` Պալի գրի առած է տարօրինակ պատմութիւն մը, թէ ինչպէ՛ս «1998 թուականին Անգարայի մէջ արտաքին գործոց նախարարութեան գաղտնի փաստաթուղթերը յայտնաբերուած են թափօններ ծախողի մը մօտ: Նախարարութիւնը անոր վաճառած էր երկաթեայ, չհրկիզուող 15 պահարաններ: Յետոյ պարզուած է, որ նախարարութիւնը այդ պահարանները ծախած էր շէնքին մէջ ազատ տարածքներու բացակայութեան պատճառով, նոյնիսկ` առանց նայելու, թէ ի՛նչ կար ատոնց մէջ»:
Պալի իր գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նաեւ կարեւոր փաստաթուղթերու ոչնչացման այլ օրինակներ.
– «Թուրքիոյ պատմութեան հիմնարկի փաստաթուղթերէն շատերը, ներառեալ` Աթաթուրքի մէկ նամակը, ոչնչացուած են»:
– «1961-ին սահմանադրութեամբ ստեղծուած ծերակոյտի նիստերու բոլոր արձանագրութիւնները, որոնք աշխատունակ էին մինչեւ 1980 սեպտեմբեր 12-ի պետական յեղաշրջումը, ուղարկուած են բուսական եւ թուղթի գործարաններ (SEKA)»:
– «1965-ին, երբ նոր շէնք մը փոխադրուեցաւ Կրօնական հարցերու (Տիեանեթ) պետական ֆինանսաւորմամբ նախագահութիւնը, անոր ղեկավարութիւնը ըսաւ, որ` «հին փաստաթուղթերը չեն տեղաւորուիր նոր շէնքի մէջ», եւ արխիւի փաստաթուղթերուն մէկ մասը ուղարկեց SEKA»:
– «Երբ 1980-ական թուականներուն SEKA-ի մէջ թուղթի պակաս յառաջացաւ, պետական կառոյցներուն կոչ եղաւ իրենց հին թուղթերը ուղարկել գործարան: Այսպիսով, մեծ թիւով արխիւներ օրինական մակարդակով ոչնչացուեցան»:
– 2013-ին Թուրքիոյ Ազգային գրադարանի յունարէն, եբրայերէն եւ ասորերէն լեզուներով հին գիրքերը թոներով վաճառուեցան այն պատճառաբանութեամբ, «որ չկային գրադարանավարներ, որոնք կրնային այդ լեզուներով կարդալ»:
Որպէս հետաքննող լրագրող` Ուզայ Պուլութ եզրակացուցած է. «Թրքական հասարակութենէն թաքուն պահուած այսքան շատ տեղեկութեան միջոցով թրքական քարոզչութիւնը ստեղծած է այնպիսի զանգուածներ, որոնք կուրօրէն կը հետեւին որեւէ պետական իշխանութեան, որոնք կորսնցուցած են բարոյական կողմնացոյցը, եւ երբեք չեն առարկած կամ արտայայտուած, նոյնիսկ երբ ականատես եղած են մարդկային իրաւունքներու կոպիտ խախտումներու, որոնք չեն յարգեր հայեացքներու տարբերութիւնը կամ այլակարծութեան իրաւունքը, եւ պէտք է ըսել` որոնք առաջ կը շարժին պատմութեան ծայրայեղ սխալ տարբերակով»:
Յաջորդ անգամ, երբ թրքական կառավարութեան քարոզիչները գրեն, որ «մեր արխիւները բաց են», դուք կրնաք անոնց յղել այս յօդուածին պատճէնը. հոն գտնուող նշանաւոր թուրք լրագրող Ուզայ Պուլութի բացայայտումները կը փակեն անոնց բերանները…
Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ
Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ