ՊԵՏԻԿ
«Երազային Հալէպը». այդպէս կոչած էր Ծառուկեանը: «Հալէպ, առաջին կայարան» կոչած էր դասընկերս` Զաւէն Խանճեանը իր յուշերու գիրքը` իբրեւ «մանկութիւն ունեցող տղու մը յուշերը»… Յուշեր, որոնք հոգիս կ՛ալեկոծեն, զիս կը խլեն իմ այսօրուան իրականութենէս ու կը տանին այն նեղ ու երբեմն կամարակապ փողոցները, ուր անցուցած եմ իմ պատանութեան ալեկոծ տարիներս, ու զիս կը տանջեն մինչեւ այսօր…
Ճեմարանական երեք ընկերներ էինք` Վազգէնը, Կարոն ու ես, երբ որոշեցինք մեր մասնակցութիւնը բերել «Հալէպ» կոչուած մեր մշակութային քուրային… եւ ինծի վիճակուեցաւ գործնական առաջին քայլը առնելու յանդուգն պարտականութիւնը… Ես` թաղին տղան, արդէն ծանօթ էի «Արեւելք»-ի խմբագրութեան բոլոր դէմքերուն. անուններ, որոնք մեր տան առօրեային միշտ ներկայ էին` Սարգիսեան, Մելքիսեթեան, Պարսումեան, Մասպանաճեան եւ մանաւանդ Փափազեան` Հրաչ Փափազեան, այդ պատկառելի դէմքը, իր սրճագոյն ամերիկեան գլխարկին տակ` այնքան խորհրդաւոր ու հմայող… Մեհմետ Ալին: Քայլերս ուղղեցի ինծի համար ամէնէն մատչելիին` Զաւէն Սապունճեանին մօտ, որ իր լայն ժպիտով ընդունեց զիս: Եղբ. Զաւէն` իբրեւ երէց ՀՄԸՄ-ական եւ նախաձեռնող, կը վարէր «Արեւելք-Մարզական պարբերաթերթին խմբագրութիւնը:
Բացատրեցի առաքելութեանս նպատակը. պատանի ճեմարանական երեք ընկերներ պատրաստ ենք մեր աջակցութիւնը բերելու «Արեւելք»-ին ու մեզ կը դնենք թերթի խմբագրութեան տրամադրութեան տակ:
Առաքելութիւնս յաջողած էր… Յաջորդ օրը խմբագրատուն կանչուեցայ ստանալու համար արաբական թերթերէ առնուած յօդուածներ` թարգմանելու պատուէրով: Մեծ էր երեքիս ուրախութիւնը, անմիջապէս աշխատանքի լծուած` մեր յաճախակի թարգմանութիւնները արդէն հրատարակուած էին եւ կը կրէին մեր ստորագրութիւնները. թարգմանեց` Ա. Վազգէն, Ա. Կարօ կամ Ա. Պետիկ: Այդ «Ա.»-երը պարզապէս մեր երեքին իբրեւ հասարակ յայտարար տեղադրուած էին:
Քանի մը թարգմանութենէ ետք մեզի թելադրուեցաւ «հայացնել» եւ ոչ թէ թարգմանել` բառացի թարգմանութենէ խուսափելու համար ու մեր ստորագրութիւնները եղան` «հայացուց Ա. Պետիկ»…
Հալէպահայութեան խաղաղ ու բարգաւաճ տարիներուն յաջորդեց փոթորկոտ ու թունաւոր 1961 -ի ամառը: Ի՞նչ յետին նպատակներով Սարրաճ կոչուած ճիւաղը գործի լծուեցաւ ու սուրիահայութեան խաղաղ գիշերները վերածեց դժոխքի: Ցնորական ու յերիւրածոյ պատրուակներով մեր ականաւոր ղեկավարութենէն շատեր նետուեցան Մեզզէ տխրահռչակ բանտն ու ենթարկուեցան անպատմելի տանջանքներու եւ նոյնիսկ ունեցանք կորուստներ:
Այդ անշնչելի օրերուն էր, երբ կանչուեցայ «Արեւելք»-ի խմբագրատուն: Ինծի համար այնքան ծանր էին այն վայրկեանները, մինչեւ մտայ այն սեւ, երկաթեայ դուռէն ներս` մտահոգ, թէ ինչո՛ւ համար, ի՞նչ կը սպասէր ինծի. մօտեցայ Լուտեր Մասպանճեանին սեղանին, որ թեթեւ ժպիտով մը նամակի պահարան մը երկարեց ինծի… «Պետի՛կ, վաղը Դամասկոս պիտի երթաս ու վերադառնաս անմիջապէս…» . կակազելով` հազիւ պատասխանեցի. «Սիրո՛վ, կ՛երթամ ու անմիջապէս կը վերադառնամ, բայց…» չձգեց, որ շարունակեմ… «Այս նամակը եւ մէջինները հոն, այս հասցէին կը յանձնես, հայ դերձակ մըն է ու անմիջապէս կը վերադառնաս…»: Ձեռքովս կը շօշափէի այն թղթածրարը, որուն մէջ գրուած նամակէն աւելի ուրիշ թուղթեր ալ կային… անշուշտ նոյնիսկ տնեցիները պէտք չէր գիտնային այս ուղեւորութեանս մասին… դժուար չէր, ծնողքս արդէն Քեսապ էին օդափոխութեան: Ու ես եղբօրս հետ կրնայի հասկցուիլ այդ մէկ օրուան բացակայութեանս մասին…
Յաջորդ առաւօտ, կանուխ, անքուն գիշերէ մը ետք, թղթածրարը լաւապէս տեղաւորած բաճկոնիս ներսի գրպանին մէջ, թաքսիին մէկ անկիւնը կծկուած, կը փորձէի պատկերացնել, թէ ո՛վ էր այն հայ դերձակը, ինչո՞ւ ես էի, որ պիտի տանէի այս ծրարը… Բայց ներքնապէս գոհ էի, որ այս պարտականութիւնը ինծի էր վստահուած…
Շուտով գտայ «հայ դերձակը», որ արդէն փոքր խանութին մէջ անհամբեր զիս կը սպասէր… «Բարեւ Պետիկ, հանգի՞ստ էր ճամբորդութիւնդ… վերադարձիդ մասին մի՛ մտահոգուիր, ես արդէն թաքսին ապահոված եմ…»: Դերձակը արդէն գիտէր անունս ու առաքելութեանս տեղեակ էր:
Հակառակ յոգնած ըլլալուս, միտքս հանդարտած, ինծի հրամցուած սանտուիչը կերայ ու պարտականութիւնս լրիւ կատարողի գոհունակութեամբ, սպասեցի զիս Հալէպ վերադարձնող թաքսիին, որ չուշացաւ: Արդէն մութ գիշեր էր, երբ տուն մտայ, ուր եղբայրս անհամբեր ու մտահոգ զիս կը սպասէր… «Եկայ, ամէն ինչ լաւ անցաւ…», արդէն ասկէ աւելի ըսելիք չունէի: Յաջորդ առտու պարզուեցաւ այս ուղեւորութեանս նպատակը… Մեզզէի մեր բանտարկեալ ընկերներուն ուղղուած նամակներ էին` իրենց սիրելիներէն, ու այդ իմ թղթատարութեան առաքելութիւնս աւելի իմաստաւորուեցաւ:
Անցան երկար ամիսներ, երբ Մեզզէէն արձակուողներ եղան ու պատմեցին, թէ սովորական տանջանքի միջոցներէն մէկն էր բանտարկեալ ընկերները հաւաքել մէկ սենեակի մէջ ու մէջտեղ քաշել այդ օրուան անբախտը ու քանակոծել, այս ձեւով ծեծէն ֆիզիքապէս տառապողին չափ հոգեպէս կը տառապին զինք շրջապատող ընկերները, եւ օրին մէկը ոտքի եղող տղոցմէ մէկը տանջուողին կարծես ուժ տալու համար կ՛ըսէր` «Ընկե՛ր, տայա՛ն…», այսինքն դիմացիր, տոկա՛, այդ պահուն անմիջապէս ծեծը կը դադրի, ու ոստիկանը հարց կու տայ` «Ի՞նչ ըսաւ… տայա՞ն…», շա՛տ լաւ, ճանչցայ… ու կը հրահանգէ իր գործակիցներուն` «Գացէ՛ք… Տայեանը բերէք… անունը տուաւ…», ու կը յիշեմ` այդ դէպքին վրայ Հալէպէն` տոքթ. Տայեանը կը տանին…
Շուտով եկան Հալէպի բարգաւաճ ու զուարթ օրերը, ու այս բոլորը սուրիահայութեան համար դարձան տխուր յուշեր, ու Սուրիան դարձեալ վերստանձնեց իր այնքան կարեւոր դերը սփիւռքահայութեան կեանքին մէջ: