ՖԵԼԻՔՍ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ
Ա.- «Մեր Ժողովուրդն Իմն Է, Ինչպէս… Իմ Վիշտը»
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Մեղքի խնձորն ուտելուց յետոյ մարդն այլեւս անմահ չէր: Այլեւս անիմաստ էր գնալ անմահական խնձորի ետեւից: Բայց գնում ենք: Իւրաքանչիւրս մեր ներսում յօրինում ենք մեր կեանքի հեքիաթը ու ականջ պահելով Հազարան բլբուլի երգին` գնում ենք` գտնելու բանտուած խնձորը: Անվերջանալի մի ճանապարհ, որը կիսատ ենք թողնում բոլորս: Տխուր հեքիաթ:
«Հեքիաթի՞ է նման:
Տխուր հեքիաթներ չեն լինում: Հեքիաթները յօրինում են մարդիկ` կեանքի տխրութիւնը ցրելու համար»:
Նա այսպէս ասում էր, երբ արդէն մեծ պաստառին թափել էր ծիածանի բոլոր գոյներն ու սկսել իր հազար ու մի մտայղացումների միջից դուրս հանել հայկական թեմաներով էսքիզները:
Այսպէս ասում էր, երբ արդէն դէպի անմահական խնձորը գնալու իր բաժին ճանապարհին մնայունն ու անցողիկը, ճիշդն ու սխալը, լաւն ու վատը չափելու եւ կշռելու, նրանց սահմանները որոշելու մեծ փորձ ունէր:
Նրա տխուր կեանքի հեքիաթն սկիզբ էր առել մի գեղեցիկ օր, երբ երկիրը տիրականօրէն հսկում էր երկունքի մէջ գտնուող Առիւծը: Նրա մայրն «Առիւծի» համաստեղութիւնից էր խլել նրան եւ սկսել հիւսել իր որդու կեանքի թելերը: Եւ մի օր, երբ արդէն կար ձեւաւորուած պատկերը, որդին նայեց իրեն ու հասկացաւ, որ դէպի անմահական խնձորը տանող ճանապարհին պատասխանատու է մարդ արարածի համար: Հասկացաւ, որ շարունակելու է հիւսել իր կեանքի հեքիաթը` մարդկանց տխրութիւնը ցրելու համար: Շարունակելու է մինչեւ…
Դժուար թէ չուզենար ուժերը քիչ-քիչ լքող, ծերացող առիւծի նման կեանքի վերջում շուռ գալ ճամբեզրին եւ գլուխն իր թաթին դնելով` հանգիստ փակել աչքերը: Բայց այդպէս ճիշդ լինել չէր կարող: Որովհետեւ մարդու համար պատասխանատուութիւն կրողը, նրա համար գնացողը իր ճշմարիտ երգն է ունենալու: Արքայական պատմուճանը, զէնք ու զրահը, թագաւորի մեծ թէ փոքր տղան լինելը կարեւոր չէ հեքիաթի խնձորի ետեւից գնացողի համար: Կարեւորը խնձորի մասին ճիշդ պատկերացում ունենալն է, եւ նրա մասին երգերով լիցքաւորումը ճամբի դժուար ու անանցանելի կէտերում:
Եւ գնում էր նա` բոլորին տեսանելի ու անթաքոյց տանելով, ինչպէս ինքն էր որակում, «հազար ու մի խենթութեամբ, մտայղացումներով, ցաւոտ հիասթափութիւններով ու խելառ ուրախութեամբ ապրուած իր կեանքը»: Գնում էր կեանքի անանցանելի կէտերում` լիցքաւորուելով ինքն իր ճշմարիտ երգով:
Բայց գաղտնիքն այլեւս շատ բացայայտ էր: Հեքիաթի խնձորի մասին ճշմարիտ երգերն այլեւս չէին հասունանում նորահարսի քողի տակ գաղտնի արագացող շնչառութեան նման: Գաղտնիքն այլեւս բացայայտ էր եւ իր համար: Նա ինքն էլ գիտէր, որ բարձր երգելով առաջացողը չի կարող աչքերը ծերացած առիւծի նման փակել` թաթը հանգիստ գլխի տակ դնելով:
Ճշմարիտ երգի մասին գաղտնիքն աղաղակ էր դարձել, երբ այն իմացողներից մէկն էլ ճամբի անանցանելի կէտում կռացել ու ափի մէջ էր առել մօտիկից զննելու համար մարդուն, նրան, ում համար գնում էր: Զննողի աղաղակն արձագանգ էր տուել ու կախուել օդում, թէ`
Ճշմարիտ երգը ծնւում է,
Ինչպէս կրակը զէնքի մէջ.
Ետհարուածով ետ է մղում կրակողին,
Իսկ ում դիպաւ` տեղնուտեղը սպաննում է(*):
Ետհարուածով ետ մղուած կեանք: Կեանքի տխրութիւնը ցրելու համար յօրինուած հեքիաթ: Առաջինը չէր, վերջինը չէր…
Ե՞րբ է գալու վերջին տխրութիւնը` տխրութեան վերջը: Հարցը ճշմարիտ երգ է դառնում, զէնքի մէջ ծնուող կրակ ու ճամբի անանցանելի կէտում ընկած թողնում ետհարուածով ետ մղուած եւս մի կեանք:
– Երանի՜ թէ կորցրած լինէի…
Այս հետաքրքիր զուգադիպութեամբ այսպէս, այս խօսքերով է աւարտւում նրա առաջին ստեղծագործութիւնը` գրուած 1957 թուականին, առաջին ճշմարիտ երգը, առաջին պահուածքը մարդու նկատմամբ:
«Երանի՜ թէ կորցրած լինէի… »: Այսպէս է վերնագրուել եւ այսպէս աւարտուել նրա այն ստեղծագործութիւնը, որ մարդու համար պատասխանատուութիւն կրողի առաջին հանդիպումն էր իր հակառակորդի հետ: Զզուելի ստորութի՛ւն, սո՛ւտ, կեղծի՛ք, խաբէութի՛ւն: Ահա այս քստմնելին էր կանգնած այն ճանապարհի սկզբին, որով ինքը փորձում էր հիւսել դէպի հեքիաթի խնձորը տանող իր ճանապարհը:
Այդ օրն ինքը, զամբիւղը ձեռքին, կոյր ծաղկավաճառ էր, շուշաններ վաճառող ծերունի, որ սիրում էր բոլոր իր յաճախորդներին եւ ապրում այն ջերմութեամբ, որը ծաղիկների միջոցով իրար էին փոխանցում ամէն օր ինքն ու նրանք, «ում տեսել էր մանուկ կամ ջահել ժամանակ, եւ նրանց, ում երբեք չէր տեսել…»:
Կեանքի տխրութիւնը փարատելու համար յօրինած առաջին շանթահարումը ծերունու ուսին է փոխանցւում` նրա պառաւի ձեռքի հետ` ուշադրութիւնը կենտրոնացնելու համար այն մտքի վրայ, թէ մէկն ու մէկը խաբել է նրան ու փողի տեղ թղթի կտորներ է լցրել զամբիւղը:
«Թղթի կտորներ փողերի մէջ», ասում է պառաւը:
«… Ասես կոպիտ մի կրունկ տրորեց իր բոլոր շուշանները: Ծերունին ցնցուած` վեր թռաւ: Յիշեց մի չոր ծիծաղ… Երիտասարդ, առողջ: Ահագին ժամանակ ծաղիկ էր ընտրում, վերցնում էր, հոտ քաշում, ծիծաղում, յետոյ նորից դնում: Ի վերջոյ ընտրեց երեք փունջ…»:
– Պարզ է, խաբել են…
Ահա եւ անանցանելի առաջին կէտը` մարդ արարածի համար պատասխանատուութեամբ առաջացողի ճանապարհին: Իսկ նա հաւատում էր:
«… Նա սիրում էր այդ կեանքը, այդ մարդկանց` ծանօթ եւ անծանօթ, սիրում էր եւ հաւատում: Չէր կարող ապրել` առանց այդ սիրոյ եւ հաւատի…»: Ուստի, «իր պառաւի ձայնը այդ պահին այնքան թշնամական, ծաղրող եւ անծանօթ թուաց»: Այդ պահին ատելի էր պառաւի ձայնը: Իսկ ծերունին ուզում էր համոզել իրեն, որ պակաս փողը պարզապէս կորցրել է: Մեզ համար յօրինուած նրա` իր կեանքի հեքիաթի այդ առաջին շանթահարումից յետոյ, երբ ստեղծագործական գործունէութիւնն այլեւս միաւորուած էր նրա անձնական շնչառութեան հետ, մի սոսկալի ետհարուած դարձեալ շանթահարեց նրան:
«Երանի՜ կորցրած լինէի…», կ՛ասէր նա, եթէ մեզ հետ լինէր եւ ի վիճակի` հեռուից նայելու կատարուածին:
Պառաւի ձայնի պէս նրան ատելի չդարձնենք մեր ձայնը: Թողնենք, որ նա դարձեալ ծաղիկներ տանի փողոցով անցնողներին նաեւ վաղը, միւս օրը, մինչեւ որ…
Մինչեւ որ կեանքի տխուր նոթաների մէջ էլի ու էլի աւելանայ նրանց թիւը, ովքեր կարողանան հասկանալ, թէ ինչո՛ւ են քանդւում մարդկանց իրար հետ կապող կամուրջները, ինչո՛ւ է ժայռոտ քարերին խփելով անդունդը գլորւում միմեանց նկատմամբ ունեցած հաւատը: Մինչեւ որ հասկանալի ու սիրելի դառնայ նրա հարցական հայեացքը, խռոված հոգին, երբ նստել էր գիւղի հին կամրջին եւ ուրիշ կամուրջ էր տեսնում: Քանդուող կամուրջ: Յօդս ցնդող հաւատ, երբ հանդիպել էր ընկերոջ ստորութեանը: Աւերակուող կամրջի գլխից ցած կախուած հաւատն իր հետ ցած էր քաշում նրա վտիտ ուսերն, ու քանի գնում, հարցականը խորանում էր նրա մուգ աչքերում:
Նրա աչքերը… ծովից կտրուել չկարողացող թռչունների նման… այս ու այն կողմ են ընկնում, յետոյ կտրուկ քաշում հարցականի պոչը` բերելով ու հասցնելով մինչեւ քո աչքի սահմանները:
Հարցականը դառնում է կամուրջը քանդողի դատաւորը: Այն պայթեցնելուց առաջ «անհրաժեշտ է մի վերջին անգամ նայել այն քարերին, որ շարել ես իրար վրայ, միացրել հաւատի շաղախով, պիտի վերջին անգամ հաւատաս այն երազին, որով կամար ես սարքել, պիտի չափես այն տարածութիւնը, որ միացնում էր այդ կամարը»:
Մինչ կոյր ծերունին մայթի մի անկիւնում կը շարունակի վաճառել իր հաւատի ծաղկեփնջերը` համոզուած, որ միայն թուացել է, թէ խաբել են իրեն, նա` երիտասարդ մի տղամարդ, նստած է գիւղի հին կամրջին եւ փորձում է պահել իր ներսում աւերակուող կամրջի քարերը: Իսկ կամուրջը չի դիմանում ստորութեանը: Հաշտուելու փո՞րձ… Անհնարի՛ն է: Չէ՞ որ հաշտւում են թշնամիները: Իսկ բարեկամները մնում են քանդուած կամրջի երկու տարբեր ափերին: Նրանց արանքում պղտոր գետն է, եւ նրանք իրար կարող են նայել միայն հեռուից: «Յետոյ կը ցամաքի այդ պղտոր գետն էլ, իսկ ցամաքած գետի վրայ մարդիկ այլեւս կամուրջ չեն կառուցում»:
Այդպէս էլ նստած է նա հին կամրջի գլխին մինչեւ այսօր… Մինչեւ այսօր, սեւ աչքերն անհանգիստ թռչուններ, նա փորձում է նոր շաղախ յօրինել` մարդկանց իրար կապող հաւատի համար: Նոր շաղախ, քանի որ քանդուած կամրջի աւերակների վրայով իրար մօտենալն այլեւս անիմաստ է: Չէ՞ որ տաճարն է, որ իրենով մի տեսակ ազնուացնում է քարերը: Քարերը տաճար են դառնում, երբ դառնում են տաճարի քարեր: Այդպէս է եւ ընկերութիւնը, որը պէտք է գտնել մի աւելի մեծ բանի մէջ, քան դուք ինքներդ էք: Ընկեր, բարեկամ կարելի է լինել ինչ-որ մեծ, կարեւոր բանում, չի կարելի հէնց այնպէս… Կը ներէք, ես նորից հեքիաթ եմ պատմում…»:
Հին կամրջի գլխին այսօր էլ նա հիւսում է այն հեքիաթը, որով փորձում է գտնել ամուր շաղախի գաղտնիքը: Յետոյ, երբ այլեւս չի կարողանում նայել աւերակների տեսքին, փախցնում է հայեացքը նրանցից եւ գալիս, գալիս, մտնում է դասարան` իբրեւ վերջին ուսուցիչ եւ թարգման ու վերլուծաբան` ճշմարիտ երգերի:
Իբրեւ վերջին ուսուցիչ` նա դեռ չի աւարտել իր դասը: Որովհետեւ դեռ չի հնչել այն զանգը, որ կարող է ընդհատել կեանքի տխրութիւնը փարատելու համար յօրինուած հեքիաթը:
Իսկ տաճարի քարերի մասին հեքիաթից երջանկութիւն է կաթում, երբ կանգուն է տաճարը: Անհրաժեշտ է գտնել ամրութեան շաղախը, այլապէս կ՛աւերակուի ամէն ինչ, եւ իւրաքանչիւրի կանգնած տեղն իր համար կը դառնայ իբրեւ կամրջի հակառակ ծայրը: Իսկ անմահական խնձորի ետեւից գնալու ճանապարհն անընդհատ անցնում է անդունդների վրայ գցուած կամուրջների վրայով:
Նա ցաւոտ հիասթափութիւնների կամուրջներ թողեց իր ետեւում: Յաճախ մնաց նրանց հակառակ ծայրին, բայց «մի՞թէ մեղուները ծաղիկներից վերցրած գոյներն ու նեկտարը` կրամ կրամի համապատասխանութեամբ, հէնց այնպէս դիւրութեամբ ու միանգամից են վերածում մեղրի»:
Նրա «Էութեան փեթակներում քնած յուշերը մեղուների նման արթնանում են, բզզում, աղմկում, թռչում են լոյսաշխարհ»` պատմելու իր սերնդի «տրամաթիք ու խենթ պատմութիւնը»: Այդ սերնդի չապրած տարիները լրացնում ու ապրում են նորերը` կրկին ու կրկին բողոքելով. «Ամենակարեւոր բաները մեզ ոչ ոք չսովորեցրեց…»: Իսկապէս, ի՞նչ էր աւելացնելու բազմապատկման աղիւսակը, երբ այնքան շատ են մեր կեանքի բաժանումները… Կենտրոնում աւերակներ ունեցող բաժանումները…
Մենք բաժանուեցինք նրանից` թողնելով նրան իր կեանքի կայարաններից մէկում` առիւծի մոլորուած ձագի նման, որի համար այլեւս անհնար էր փառահեղ ծերութեան մէջ հանգչելը: Մենք անցանք նրա կողքով` թողնելով նրան իր իսկ յօրինած կայարանում, որտեղ զբաղուած էր քարերը տաճարի տանիքի տակ շարելով` իմանալով, որ հէնց այդտեղ էլ վերջանում են իր ապրած տարիները:
Ինչո՞ւ էր այդքան տխուր նրա յօրինած հեքիաթի աւարտը: Քանի որ գրուած էր «ապրած-վերջացած տարիների մասին»:
«… Ուրեմն, մարդու կեանքը նման է գնացքի… Մարդը աշխարհ է գալիս մի վակոնով,- պատմում է նա իր որդուն, երբ վերջինս հարցնում է անցնող տարիների մասին,- երբ լրանում է նրա մի տարին, եւ նա մտնում է երկուսի մէջ` ճանապարհին թողնելով այդ առաջին տարուայ վակոնը, նստում է ուրիշ մի վակոն, որ մի քիչ աւելի մեծ է: Այդպէս կամաց-կամաց մարդու կեանքի գնացքը բարձրանում է սարն ի վեր` ճանապարհի ծաղիկների ու փշերի մէջ թողնելով իր տարիները: Ամէն կայարանում` մէկը»:
Ծաղիկների ու փշերի մէջ մնացին 67 կայարաններ: Բարձր կամարներով կայարաններ: Խոյակներն անընդհատ աւելացուած սիւներով վեր պահող կայարաններ: Մեծ ու փոքր թղթերի վրայ ազդագրեր ունեցող կայարաններ…
Գնացքներն անցնում են սուլելով, եւ իւրաքանչիւրս, մեր վակոնը մտնելուց առաջ, ետ ենք նայում` կարդալու այն ազդագրերը, որ մնացել են իբրեւ կամարներն ու կամուրջները վեր պահող շաղախն ստանալու գաղտնիքներ: Դրանք ամենակարեւոր բաներն են, որ այբուբենը սովորելու հետ մեզ ոչ ոք չի սովորեցրել: Թողել են, որ` «… Մեր սրտի վրայ ստացած վէրքերով սովորենք ամենակարեւոր բաները: Իսկ վէրքերից սպիներ են մնում…: … Բայց սպիներով է սիրտը սիրտ, այդ սպիներով է, որ սովորական մկանների մի կոյտից սիրտը դառնում է մեր ապրած ճակատագրի վկան եւ մեր ամենավերջին զրուցակիցը»:
Մեղքի խնձորն ուտելուց յետոյ այլեւս անիմաստ էր անմահական խնձորի ետեւից գնալը: Բայց զղջման ցաւը մեզ առաջ է մղում, ու գնում ենք` կուլ տալով մեր արցունքներն ու կարծրանալով սպիների մէջ: Գնում ենք` իւրաքանչիւր կանգառում կարդալով նրա թողած ազդագրերը այն մասին, որ` «կեանքն անընդհատ մի ճանապարհ է` վերելքներով ու անկումներով»:
Այսպէս, տարիների մոխիրը ետ քաշելով` հանդիպեցինք նրան` կանգնած, դեռ չմարած կրակների միջեւ` իբրեւ լուսաւոր հաւատին կառչած ծերուկ մի ծաղկավաճառ, իբրեւ կէսգիշերային զրուցակից` քանդուած կամուրջների գլխին, իբրեւ ճշմարիտ անյայտով խնդիրների պատասխանն իմացող վերջին ուսուցիչ, ամենակարեւոր բաների մասին լռելուն դէմ եղող խաբուած երիտասարդ…:
Իսկ ապրած-չապրած ժամանակներին վերադառնալու, նրան մօտենալու-հեռանալու ճիգերից գոյացած խճանկարը, որ նոյն էսքիզներն են` հայկական թեմաներով, աղաղակ են` կախուած հայոց մեր աշխարհի վրայ, թէ ուրացում չէ մոռացումը: Մոռացումը երբեմն-երբեմն սկսում է փակուած կոպեկի վրայ կամաց-կամաց շարժել թարթիչներն ու ծըլնգ-ծըլնգ բացել իր էջերը: Երբեմն աչքերը բաց են: Պարզապէս ետ պէտք է տանել ակնոցը: Քանի՜-քանի՛սը` «Հայկական էսքիզներ»-ի էջերից մնացին հէնց այդպէս` ակնոցը ետ տանելու պահին: Իսկ ետ տարան, որովհետեւ խնդիրը մի ուրիշ շաղախի ամրութեան մասին էր: Այն մասին, թէ ճի՞շդ է արդեօք հայ ժողովրդին սիրել այնպէս, ինչպէս Քորտելիան էր սիրում իր հօրն` Արքայ Լիրին: Ճի՞շդ են արդեօք հայերին Տոն Քիշոթի հետ համեմատողները, ճի՞շդ են «հայերը ծեր են ծնւում» ասողները: Իսկ ակնոցը ետ է տարւում Վոսփորի ափերին, Պէյրութի սրճարաններում, օտար հիւրանոցներում: «… Եւ ես նրան ասում եմ` «դու պիտի գաս Հայաստան»: Չեմ հարցնում` «դու պիտի գա՞ս Հայաստան»: «Դու պիտի գաս», ասում եմ: Նա հանում է իր ծխագոյն ակնոցը, եւ ես տեսնում եմ նրա կապոյտ աչքերը: Նա տարօրինակ կկոցում է աչքերը: «Կ՛ուզենայի ապրել Զանգեզուրում», ասում է:
Նա ատում էր կազոնի վրայ աշխատող մկրատը: «Ես աւելի գերադասում եմ անտառի անկանոն մացառները, անհաւասար թփերի ու ծառերի խռիւ շարքերը, որովհետեւ բնութիւնը դա է: Կազոնն աւելի յարմար է ծոյլ ուղեղի համար. համատարած հարթութեան վրայ բաւական է երեւայ մի խենթ կանաչ, իսկոյն աչքի կ՛ընկնի ու… խը՜րթ` կ՛աշխատի մկրատը», ասում է նա:
Իսկապէս, պէ՞տք են կազոնի գաճաճ ու հարթ թփերը, երբ խռիւ անտառի խշշոցի միջից են լսելի դառնում իմաստուն հեքիաթները: Այն հեքիաթները, որ` «… յօրինում են մարդիկ` կեանքի տխրութիւնը ցրելու համար»:
Նրա հեքիաթը շատ էր ճշմարիտ, ուստի ծնուել էր «ինչպէս կրակը զէնքի մէջ», որ`
… Ետհարուածով ետ է մղում կրակողին,
Իսկ ում դիպաւ, տեղնուտեղը սպաննում է:
Սպաննուողն ընկած մնաց կամրջի հակառակ ծայրին, իսկ նա վեր բարձրացաւ կամրջի գլխից` մեզ թողնելով իր «ազդագիրը» կամուրջն ամուր պահող շաղախի մասին:
————————-
(*) Պարոյր Սեւակ
(Շար. 1)