«Խանձուած Օրեր»-ուն Հետ

ՍԵՒԱՆ Ճ. ԱԲԷԼԵԱՆ         

Image may be NSFW.
Clik here to view.Ներկայ դարուս շատեր հեռացած ենք գիր-գրականութենէն եւ գիրք կարդալէն, սակայն տակաւին կան անձեր, որոնք կը հաւատան գիրքերու կարեւորութեան եւ մեծ եռանդով կը գրեն ու շատեր ալ կը կարդան խանդավառութեամբ` հարստացնելով իրենց գիտութեան դաշտն ու ընդարձակելով մտահորիզոնը: Քիչ չէ նոր հրատարակուած գիրքերուն քանակը` ըլլան անոնք օտար լեզուով կամ  մայրենի լեզուով:

Այս նոր հրատարակուած գիրքերէն մէկն է «Խանձուած օրերը»: Հրատարակութիւն` Համազգայինի «Վ. Սէթեան» հրատարակչական, լոյս տեսաւ քանի մը ամիս առաջ: Գիրքը խմբագրած է Յակոբ Պալեան, իսկ անոր մեկենասները Համազգայինի գրասէր բարեկամներու խմբակի անդամներն են:

Գիրքին հերոսուհին է Պերճուհի Բարսեղեանը, որուն պատմութիւնը առաջին անգամ լոյս տեսած է «Հայրենիք» ամսագիրին մէջ, Պոսթըն, 1938-1939 տարիներուն: Պատմութիւնը թարգմանուած է ֆրանսերէն լեզուի: Գիրքը վերահրատարակուած է հայերէն լեզուով` Ցեղասպանուեան 100-ամեակին առիթով:

Պերճուհին, որուն անունը պատմութեան մէջ ծանօթ է Սոնա անունով, հարուստ ընտանիքի մը դուստրն է, որ իր ազատ կամքով իր կեանքը կապած է Վանայ Սարգիսին` Սարգիս Օտապաշեանին:

Պերճուհի (Սոնա) եւ Արա (Սարգիս) կ՛ապրէին արտասահման: Արա կը վերադառնայ Պոլիս, որուն կը հետեւի Սոնա, եւ կ՛ամուսնանան Պոլսոյ մէջ: Անոնք կ՛ունենան մանչ զաւակ մը: Սկիզբի շրջանին անոնք երջանիկ կ՛ապրին, մինչեւ որ Արա կը ձերբակալուի իրեն նման մտաւորական եւ հայրենասէր հայորդիներու կարգին: Սոնա կը հետապնդուի թուրք ոստիկաններուն կողմէ: Առանձին կը մնայ իր մանչուկին հետ: Դժուար օրեր կ՛անցընէ: Ան սովորութեան կը վերածէ ամէն օր քալելու երթար իր տղուն հետ, երբ յանկարծ օր մը միտքը կ՛իյնայ Զառօ մայրիկը: Զառօ մայրիկը կ՛ապրէր իր թոռնիկին Սուրիկի հետ, որուն հայրը զոհուած էր, իսկ մայրը ամուսնացած էր ուրիշի մը հետ` ձգելով իր տղան մեծ մօրը խնամքին: Զառոն մեծ սիրով կ՛ընդունի Սոնան եւ անոր որդին ու մեծ համբերութեամբ կը հոգայ անոնց: Սակայն վերջաւորոթեան Զառօ կը պատուիրէ Սոնային` վերադառնալ տուն եւ անտեղի կասկածներ չարթնցնել: Սոնա կը վերադառնայ եւ ասեղնագործութեամբ իր եւ զաւկին ապրուստը կը հոգայ: Ան միշտ Զառօ մայրիկի թելադրութիւններով կը շարժի:

Արա իր աքսորական կեանքին ընթացքին նամակ կը ղրկէ իր կնկան եւ կը պատուիրէ անոր երթալ Կովկաս եւ ապրիլ իր ծնողքին հետ: Սոնա մեծ դժուարութեամբ կը ձգէ Պոլիսը, կ՛երթայ Պուլկարիա եւ անկէ ալ Հայաստան, ուր կը հաստատուի:

Այստեղ կ՛արժէ յիշել պատմութեան երկրորդական հերոսները, ինչպէս Մելինէն եւ իր նշանածը, որ տնօրէնն էր դպրոցի գիւղի մը մէջ, Միս Հելլէնը, որ ամերիկացի հիւանդապահուհի մըն էր եւ կ՛աշխատէր Վանի մէջ: Ծանօթացած էր Աւոյին, որ զարգացած երիտասարդ մըն էր, եւ ծրագրած էին ամուսնանալ ու երթալ արտասահման եւ հոնկէ օգնել հայրենիքին: Սակայն Աւօ կը նահատակուի, Միս Հելլէ կու գայ Պոլիս եւ հոնկէ կ՛աշխատի հայ ժողովուրդին համար: Սոնայի մեկնելէն վերջ Միս Հելլէն, Մելինէն եւ իր նշանածը, Զառոն եւ Սուրիկը կը հաստատուին հայրենիքի մէջ: Զառոյին մահանալէն ետք Սոնա իր քովը կը բերէ Սուրիկը, որ իրենց հետ կ՛ապրի:

Հետաքրքրական պատմութիւն մըն է: Կրնան կարդալ աշակերտները եւ տարեցները:

Ներկայ կեանքին պայմանները դժուար են: Բայց կրնանք գիտակցիլ, որ մենք ալ պարտականութիւն մը ունինք կատարելիք մեր ազգին համար: Երբ Սոնաները, Զառոները եւ Միս Հելլէները ամէնէն դժուար պայմաններու մէջ իրենց լաւագոյնը ըրին ազգին համար, մանաւանդ երբ անոնք աշխատեցան փրկել այն մանուկները, որոնք խլուած էին թուրքին կողմէ, որպէսզի կարենային անոնց ինքնութիւնը պահպանել եւ առիթ տալ, որ ապրին իբրեւ հայ քրիստոնեաներ, ուրեմն մենք ալ մեր կարգին` իբրեւ սփիւռքահայեր, շատ մը երկիրներու մէջ ունինք ազատութիւնը սորվելու մեր լեզուն, պատմութիւնը եւ կրօնքը: Ինչո՞ւ չհետեւէինք մեր նախնիներու օրինակին եւ օտարացումէ փրկենք հայ նորահաս սերունդը:

Վարձքը կատար բոլոր անոնց, որոնք աշխատեցան այս գիրքի հրատարակման համար` անոնց անունները գիրքին մէջ յիշուած ըլլան կամ ոչ: Ինչպէս նաեւ յաջողութիւն բոլոր անոնց, որոնք ջանք չեն խնայեր, հակառակ կեանքի դժուար պայմաններուն, վառ պահելու հայոց լեզուն եւ հայութիւնը:

———————-

Կարծիքներ` Պերճուհի Բարսեղեանի
«Խանձուած Օրեր»-ուն Մասին

Բազմաթիւ վէպեր են գրուել   20-րդ դարի առաջին կէսի հայ իրականութեան ամենադաժան էջերի մասին: «Պերճուհի» վէպի մասին կարելի է ասել, որ այն եկել է լրացնելու միայն եւ միայն իրեն վերապահուող տեղը, քանի որ այն, ինչ գտնում ենք այստեղ, մինչեւ այժմ դեռ չասուած մի խօսք է: Թէեւ իւրաքանչիւր գրուածք, որ արտացոլում է տուեալ ժամանակաշրջանը, պատմական որոշակի արժէք ունի, որեւէ փաստ է պարունակում: Պոլսահայ կեանքի տարբեր ժամանակահատուածներին մենք ծանօթ ենք Պարոնեանի, Զոհրապի, Ինտրայի եւ այլոց ստեղծագործութիւններից, բայց ահա այս վէպում բացւում է վարագոյրը եւ մեզ է ներկայանում բոլորովին մի այլ Պոլիս, միանգամայն նոր կերպարներ եւ մանաւանդ կանացի մի նորայայտ` մարտնչող տեսակ, որ դուրս է պոլսահայ «հանըմների» մասին մեր ունեցած պատկերացումներից: Առաջին անգամ այս վէպից մենք իմանում ենք, թէ ի՛նչ մթնոլորտ էր տիրում Պոլսում այն նոյն ժամանակահատուածում, երբ գաւառներում մոլեգնում էին տեղահանութիւններն ու սպանդը: Այստեղ մնացածները շատ քիչ բան գիտէին կամ առհասարակ ոչինչ չգիտէին այս ամէնի մասին: Եւ այնուամենայնիւ թուրք ոստիկանների ամէնուրեք լարուած թակարդներից կեանքի գնով խոյս տալով` նրանց քերբերոսեան հայեացքների տակ փորձում էին ամէն ինչ անել Պոլսում յայտնուած որբուկներին փրկելու, ազգակիցների նեցուկ լինելու համար:

Վէպի առաջին իսկ էջերից երեւում է, որ հերոսուհին սովորական մարդ չէ: Գեղեցիկ աղջիկը, որ բաղձալի հարսնացու է շատ շատերի համար, գերադասում է գաղափարակից կեանքի ընկեր ունենալ եւ հաւատարիմ է մնում իր այս սկզբունքին նաեւ ամուսնուն մէկընդմիշտ կորցնելուց յետոյ: Սոնային հէնց յեղափոխական, հայրենիքի փրկութեան գաղափարներով ներծծուած այրը կարող էր գրաւել, եթէ անգամ չունենար այն արտաքին տուեալները, որ աղջիկներին խելքահան են անում սովորաբար:

Վէպը զարգացող, աշխուժ կերպարների մի պատկերասրահ է, դէպքերի, սրընթաց գործողութիւնների մի բեմահարթակ, որի մթնոլորտը յագեցած է գոյներով, բոյրերով, բառերի ու նախադասութիւնների երաժշտական կշռոյթով: Այս առումով, յատկապէս մէկընդմիշտ տպաւորուող են Սամաթիայի ձկնորսական համայնքի եւ բաղնիքի տեսարանները: Բաղնիքի տեսարաններ ունենք մեր գրականութեան մէջ, յայտնի է բաղնիքի տեսարանը «Պեպօ»-ի շարժանկարային տարբերակում, Աղասի Այվազեանի, Գոհար Գալստեանի, Ատրպետի եւ այլոց գործերում, բայց ոչ մի տեղ լսուած չէ, որ լոգանք ընդունող կանաց միջավայրում ազգափրկիչ խնդիրներ լուծուեն: Սամաթիայի ձկնորսների համայնքն իր ամբողջ կախարդիչ էութեամբ փրկուած մի պատառիկ է մեր պոլսահայ իրականութիւնից, ինչպէս որ Յակոբ Պալեանի մեծ աշխատանքի շնորհիւ հայ ընթերցողի համար մի փրկուած պատառիկ է Պերճուհու «Խանձուած օրերը»:

Յ. Պալեանի առաջաբանը, բացի նրանից, որ բացայայտում է գրքի ստեղծման մեզ համար մինչեւ այժմ անյայտ հանգամանքները, բացի նրանից, որ վերլուծում է գրքի արժանիքները, նաեւ մի նոր արտայայտութիւնն է գրող, հրապարակախօս, գրաքննադատ Պալեանի քննախոյզ հայեացքի, որով նա տալիս է Մեծ եղեռնի մասին եղած ոչ միայն հայ, այլեւ օտար հեղինակների ստեղծած գրականութեան գնահատականը: Պալեանը համարում է, որ այդ գրականութեան մէջ գերիշխողը կարգախօսայնութիւնն է: Առանձնացնում է Օտեանին, Արամ Հայկազին, Համաստեղին, Շահնուրին, Շուշանեանին եւ Պերճուհուն, որոնք ոչ թէ պատմութիւն են գրում, այլ «յիշողութեան հայելին են»: Յ. Պալեանի այս միտքը շատ հետաքրքիր է, փիլիսոփայական: Թւում է` պատմութիւն գրելը նոյնպէս հայելու դեր է կատարում, սակայն անհատի յիշողութիւնը ոչ մի պատմութեան գրքով հնարաւոր չէ արտացոլել, իսկ գեղարուեստական գրականութիւնը դրա լայն հնարաւորութիւնն ունի:

Յատուկ ուշադրութեան են արժանի այս վէպի հերոսուհիները: Նրանք առաջին գծի վրայ են: Գլխաւոր հերոսուհուն` Սոնային շրջապատում են հիմնականում հայ կանայք, որոնցից իւրաքանչիւրն ունի իր յստակ բնաւորութեան գծերը: Զառոն ոչ միայն ամենահաս նահապետական մեծ տիկին է, այլ նաեւ դէպքերի վրայ իր ազդեցութիւնը դրոշմելու մեծ զորութիւն ունի: Նա մարգարէացել էր, որ Սոնան մի օր Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի անդամ է դառնալու:

Յ. Պալեանն իր առաջաբանում ասում է, որ այս վէպը արժանի է բեմահարթակ բարձրանալու: Աւելացնենք, որ այն նաեւ միանգամայն շարժանկարային է իր պատկերային եւ կերպարային համակարգերով: Յատկապէս` Սամաթիայի կենցաղի նկարագրութիւնը: «Սամաթիա մուրացող կամ հացի կարօտ աղքատ չկայ: Ծովու վրայ անհետացած ձկնորսներու այրիներն ու որբերը իրենց բաժինն ունին ձուկերէն»: Սա հայի մի հազուագիւտ տեսակ է, որի ներկայութիւնը ինչպէս մեր գրականութեան, այնպէս էլ մեր իրականութեան մէջ յոյժ կարեւոր է, բայց պակասում է: Ուրեմն հային որոշակի հանգամանքների, որոշակի համայնքային օրէնքների մէջ դնելով` կարելի է նորից ունենալ այս ցանկալի համակեցութեան դրսեւորումները, եւ սա մեզ շատ անհրաժեշտ է յատկապէս մեր այս խայտաբղէտ, դիմազուրկ տարիներին:

Հայրենի գրող
ԱԼԻՍ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

Պերճուհու «Խանձուած օրեր»-ը իր` հեղինակի կենսագրութեան նման, մեղմ ասած, դժուարին պատմութիւն ունի: Տպագրուել է 1938-39 թթ. Պոստոնի «Հայրենիք» ամսագրում, հայերէն, որից շուրջ չորս տասնամեակ անց` 2004-ին, թարգմանաբար լոյս է տեսել Մարսէյում` ֆրանսերէն: Ընդ որում` թարգմանիչը վէպի հերոսներից մէկն է` Մեծ եղեռնի թոհուբոհում աշխարհ եկած Նորվան-Արմէն Բարսեղեանը: Եւ ահա, եւս աւելի քան մէկ տասնամեակ յետոյ, վէպը հրատարակուել է Պէյրութում` Համազգայինի նախաձեռնութեամբ եւ Յակոբ Պալեանի ջանքերով:

«Խանձուած օրեր»-ը Պերճուհի Բարսեղեանի կեանքի տրամաթիք անցքերի պատմութիւնն է Հայոց եղեռնի ողբերգական տարիներին` նկարագրուած յիշողութիւնների ձեւով, որոնք, սակայն, հեղինակի կամ նրա շրջապատի մարդկանց հետ կատարուած պարզապէս կենցաղային դրուագներ չեն, այլ` գեղարուեստական պատումի բոլոր օրէնքներով գրուած, ընդհանրացման զօրութիւն ունեցող ճշմարիտ գրականութիւն: Այս իմաստով երիցս իրաւացի է Յ. Պալեանի առաջաբան խօսքի դիտարկումը, թէ` «Պերճուհին յիշողութիւն կը վերծանէ, չի գրեր, չի պատմեր: Կը թափանցէ բջիջներու մէջ»: Այսինքն սա այն է, ինչը ներկայացնում է իրական դէպքերի գեղարուեստական պատմութիւնը: Ամէն մի դրուագ, յիշողութեան ամէն մի հատուած, որ ներկայացւում է ազգային կեանքի ճակատագրական շրջադարձին ականատեսի, գործող անձի կողմից, ինքնին մեծ արժէք է այդ պատմութեան ամբողջականացման համար: Մանաւանդ, գրքում կան հատուածներ, որ նոյն շրջանն ու իրադարձութիւնները ներկայացնող այլ գործերում գրեթէ չեն հանդիպում, կամ` փոքր չափով միայն: Նկատի ունեմ յատկապէս Պոլսի Սամաթիա արուարձանի մարդկանց` ձկնորսների ու նրանց ընտանիքների առօրեայի նկարագրութիւնը, որն, ի վերջոյ, ամփոփւում է «Սամաթիացին աղն էր Պոլսոյ հայկական կեանքին» խիտ ու դիպուկ ձեւակերպման մէջ: Թուրքական անտանելի վարչակարգի պայմաններում գործող հայ ազատամարտիկներին օգնող կանանց` Զառոյի  («կին պատրիարքի»), Հռիփսիմէ-Հոռոփի, Սիրարփիի, Մելինէի եւ այլոց կերպարները, որոնց Յ. Պալեանը «ստուերի հերոսուհիներ» կամ «հերոսացող համեստներ» է անուանում, քանզի նրանք անտեսանելի, բայց չափազանց վտանգաւոր պայմաններում ազգանուէր ջանքեր են գործադրում թուրք մեծահարուստների տներում յայտնուած հայ որբուկներին յայտնաբերելու եւ փրկելու ուղղութեամբ:

Վէպը նաեւ լայն ընդգրկում ունի` հեղինակի ու նրա շրջապատի կենսագրութեան փաստերը միահիւսուած են ազգային կեանքի ողբերգական ու հերոսական իրադարձութիւնների` Ատանայի ջարդերի, Վանի ու Շապին Գարահիսարի հերոսամարտերի, հայոց անկախութեան տօնի` մայիսի 28-ի համազգային խանդավառութեան յիշատակումներին ու նկարագրութիւններին, որով եւ  այն իրաւամբ ընկալւում է որպէս «հայկական saga» ժայթքող յիշողութիւն:

Գրողներու Միութեան փոխնախագահ
ՊԵՏՐՈՍ ԴԵՄԻՐՋԵԱՆ