ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Շիրակ տպարանէն 2016-ին լոյս տեսաւ «Շիրակ երգարան 2016»-ը: Մտայղացում եւ իրագործում` Կարապետ Հաննէսեանի: Երգարանը, որ երկրորդ բարեփոխուած հրատարակութիւնն է, կը պարունակէ Սայաթ Նովայի 57 երգեր, որոնք արեւմտահայերէնի վերածած է Աբրահամ Ալիքեան: Երկրորդ հրատարակութեան խմբագիրն է Երուանդ Տէր Խաչատուրեան:

Յառաջաբանի մէջ Կարապետ Հաննէսեան կ՛ըսէ, որ Սայաթ Նովա վեց տասնեակէն աւելի հայերէն խաղեր ունի, որոնցմէ առնուազն յիսուն հինգի մէջ սիրոյ զգացման պէսպիսութեան  իմաստով ամբողջ աշխարհ մըն է շողշողուն, կարօտի, տառապանքի ու անանց գինովութեան ոսկեթելով ասեղնագործուած ոգեղէն բանուածք մը, իր բառերով, «զար ու զարբաբ» մը բովանդակ: Եւ կեանքի մը, իր արքայազուն եարի հանդէպ իմաստութեան, հպարտութեան եւ իր անմահութեան գիտակցութեան ինչպիսի՜ կեցուածք կը բրգանայ գրեթէ իւրաքանչիւր խաղի մէջ, ուր անսպառ, աննախընթաց պատկերներու եւ փոխաբերութիւններու ալեբախութիւնը ծովու չափ հարուստ հոգիի մը մարգարիտներուն գաղտակուր-ոստրէները կը սփռէ յաճախ ճշմարիտ բանաստեղծութեան տաք աւազին վրայ:

Հաննէսեան կը շարունակէ ըսելով, որ գիրքը, ուր բովանդակութեան, չափի ու տեղ-տեղ յանգական կարելի հարազատութեամբ արեւմտահայերէնի է վերածուած «մեր քերթութեան Սիփան»-ին հայերէն գրեթէ ամբողջ ժառանգութիւնը, պիտի անպայման նորովի բանայ Սայաթնովայական անկրկնելի երեւոյթը եւ խաղերը երգելու, լսելու կամ կարդալու ատեն ոչ միայն իւրաքանչիւր բառի իմաստը պիտի երկարաձգէ հոգւոյդ մէջ, այլ նաեւ այդ ամբողջ երեւոյթի աւիւնով ողողէ քեզ:

Այնուհետեւ Երուանդ Տէր Խաչատուրեան ներկայացուցած է Սայաթ Նովայի կեանքը, ուր կ՛ըսէ.

Սայաթ Նովան (բուն անունով` Յարութիւն Սայադեան, Սայաթ Նովան իր աշուղական ծածկանունն է) ծնած է 1722 թուին Կովկասի Տփղիս (Թիֆլիս) քաղաքը: Հայրը Հալէպէն Տփղիս հասած Մահտեսի Կարապետն էր, մայրը` Տփղիսի հայկական հաւլաբար թաղամասի բնակչուհի Սառան: Քսան տարեկանին Յարութիւնը դարձեր է աշուղ, սկսեր է ստեղծագործել: Դատելով իր երգ-բանաստեղծութիւններէն (ինքը զանոնք կը կոչէ խաղ), Սայաթ Նովան անշուշտ որոշ կրթութիւն մը ստացեր է, ե՞րբ, ո՞ւր` մեզի ծանօթ չէ: Ան ստեղծագործեր է երեք լեզուներով` հայերէն, վրացերէն եւ թրքերէն: Եւ նոյնիսկ ունի երգ մը` գրուած չորս լեզուով (վերոյիշեալ երեք լեզուներով ու նաեւ պարսկերէն): Ըստ որոշ տուեալներու, ան եղած է պալատական երգիչ, վրացական արքունիքին մէջ շատ ճանչցուած եւ սիրուած անձնաւորութիւն:

Սայաթ Նովան ստեղծագործեր է համեմատաբար կարճ ժամանակ` 1742-էն մինչեւ 1759 թուական: Որմէ ետք, այսօր մեզի անյայտ պատճառներով, հաւանաբար ամբաստանութեամբ մը զինք հեռացուցեր են պալատէն եւ արքունիքէն: Այնուհետեւ` 1762 թուին զինք պարտադրաբար կը ձեռնադրեն քահանայ, Տէր Ստեփանոս անունով, եւ կ՛ուղարկեն հեռաւոր փոքրիկ աննշան գիւղ մը:

Տէր խաչատուրեան  կը շարունակէ ըսելով, որ Սայաթ Նովայէն մեզի հասած է 185 խաղ: Մեծ թիւ չէ, բայց անոնք բոլորն ալ ընտիր ու կատարեալ բանաստեղծութիւններ են: Սայաթ Նովայի հայերէն խաղերը գրուած են Տփղիսի բարբառով, վրացական մայրաքաղաքի բնակչութեան երեք քառորդի առօրեայ խօսակցական լեզուով:

Տէր Խաչատուրեան կը նշէ, որ Սայաթ Նովան սիրոյ անզուգական, անգերազանցելի երգիչ է: Անոր մասին հրաշալի խօսք ունի մեր մեծ բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանը. «Եւ ինչ գեղեցիկ է, ճշմարիտ, որ էսպէս` մի հոյակապ սիրահար է, բռնուած ու բռնկած սիրոյ հրդեհով, նրա լոյսի տակ էլ նկատում է աշխարհքն ու իրերը, զգում է, որ էրւում, վերջանում է ինքը, բայց մնում է արի ու բարի անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպէս աշխարհքի ու մարդու մեծ բարեկամը…»:

Տէր Խաչատուրեան կ՛եզրափակէ ըսելով, որ ժողովուրդը Սայաթ Նովային սիրած է գրեթէ առասպելական սիրով, անոր անձին ու անուան շուրջ հիւսելով զարմանալի պատմութիւններ ու աւանդազրոյցներ: Անոնցմէ մէկը կ՛ըսէ, թէ հանճարեղ երգիչին սպաններ են 1795 թուին Տփղիս ներխուժած Աղա-Մահմէտ խանի հրոսակները հայկական եկեղեցւոյ շեմին, ուրիշ աւանդութիւն մը կ՛ըսէ, թէ ան վախճանած է իր բնական մահով 1800 թուականէն ետք:

Այնուհետեւ, էջ 12 էն 137, տեղ գտած են Սայաթ Նովայի 57 երգերը: Ձախ կողմը երգերուն բնագիրներն են, աջ կողմը` արեւմտահայերէն թարգմանութիւնը:

Այնուհետեւ կան ծանօթագրութիւններ եւ Յակոբ Օշականէն, Նիկոլ Աղբալեանէն, Վալերի Պրիւսովէն եւ Եղիշէ Չարենցէն վկայութիւններ Սայաթ Նովայի մասին:

Մարտ 1-ին, 83 տարի առաջ, Երեւանի մէջ վախճանեցաւ հայկական ճարտարապետութեան արժանաւոր ներկայացուցիչներէն Թորոս Թորամանեան: Շնորհալի ու նշանաւոր ճարտարապետը իրաւամբ կը նկատուի հայկական ճարտարապետութեան գիտական ուսումնասիրութեան հիմնադիրը:

Ան ծնած է 1864 թուականի մարտ 18-ին, Փոքր Հայքի Շապին Գարահիսար քաղաքը` հողագործի ընտանիքի մէջ: 1878-ին, 14 տարեկանին, ան զրկուած է ծնողներէն: Սկզբնական կրթութիւնը ստացած է իր ծննդավայրի «Մուշեղեան» վարժարանին մէջ: 1883-ին մեկնած է Կ. Պոլիս, ուր աշխատած է իբրեւ հիւսնի աշկերտ եւ միաժամանակ, 1888-էն 1893, ուսանած է Կ. Պոլսոյ Կայսերական Գեղարուեստից Ճեմարանի ճարտարապետական բաժնին մէջ:

1896-էն 1900 Թորամանեան ապրած է Պուլկարիա, ուր զբաղած է շինարարութեամբ: Կառուցած է քանի մը շէնքեր, գլխաւորապէս հարուստ հայերու (Մանուկեաններ, Սարգիս Ֆադեան, Դանիէլ Պուլկարացի եւ այլն) համար: Սակայն ճարտարապետական կառուցումներէն աւելի, Թորամանեանը կը հետաքրքրէր ճարտարապետութեան տեսութիւնը:

1900-ին տեղափոխուած է Ռումանիա, ապա` շրջագայած է Պարսկաստան, Սուրիա, Եգիպտոս, Յունաստան, Իտալիա: 1902-ին մեկնած է Փարիզ` կատարելագործուելու:

1903-ին, ապա` 1905-էն 1909, յայտնի հնագէտ Նիկողայոս Մառի հետ միասին, Թորամանեան մասնակցած է Անիի մէջ տարուած պեղումներուն` կատարելով անոր աւերակներու ողջ ճարտարապետական նիւթին յատակագիծները, նկարները, կտրուածքները, վերակազմութիւնները:

Իր աշխատանքներով եւ ուսումնասիրութիւններով` Թ. Թորամանեան յեղաշրջում կատարեց համաշխարհային ճարտարապետութեան պատմութեան մէջ` ներկայացնելով հայերու ճարտարապետութեան ծագման ու զարգացման շրջանները: Նշանաւոր ճարտարապետը մեր սերունդներուն կտակեց պաշտամունքը հայկական ճարտարապետութեան` պատգամելով, որ «ուրիշ ազգերի արուեստների գեղեցկութիւնը յուզիչ է, յաճախ գրգռող եւ խռովիչ, իսկ մեր արուեստի գեղեցկութիւնը անդորրող է, հանգստացնող, հայեցողութեան տանող: Հայերը նախահայրերից ժառանգել են շինարարութեան արուեստը: Քարաշատ Հայաստանը մեր ճարտարներին ու վարպետներին տուել է անսպառ նիւթ… Մեր ժողովուրդը այդ հլու, հնազանդ նիւթի մէջ մարմնացրել է իր հոգին, բաղձանքները, երազները, ճաշակը»:

1904-ի գարնան Թորամանեան սկսաւ Զուարթնոց տաճարի հետազօտութիւնը. ղեկավարեց Խաչիկ Վարդապետի նախաձեռնած պեղումները, կատարեց չափագրման աշխատանքներ: 1905-ին աւարտեց տաճարի վերակազմութեան նախագիծը, որ հաստատուեցաւ 1906-ին` Անիի մէջ Նիկողայոս Մառի արշաւախումբի պեղումներուն ժամանակ յայտնաբերուած Ս. Գրիգոր (Գագիկաշէն) տաճարի մանրակերտին նոյնանման յօրինուածքով:

Մասնագէտներու վկայութեամբ` 1905-ին լոյս տեսած Թ. Թորամանեանի «Զուարթնոցի եկեղեցին» յօդուածով, սկզբնաւորուեցաւ հայկական ճարտարապետութեան գիտական գրականութիւնը: Թորամանեան ուսումնասիրեց ու չափագրեց նաեւ Հոռոմոսի համալիրը, Արգինայի եկեղեցին, Տեկորի տաճարը, Շիրակ եւ Արագածոտն գաւառներու յատկապէս ԵԷ. դարերու յուշարձանները:

1904-էն 1912, Թորամանեան պարբերաբար իր մասնակցութիւնը բերաւ Անիի մէջ Նիկողայոս Մառի գիտարշաւախումբի պեղումներուն, ուսումնասիրեց ու չափագրեց բազմաթիւ եկեղեցիներ, պալատներ, հիւրատուներ, բնակելի տուներ, պարիսպներ, կամուրջներ, ստեղծեց վերակազմութեան նախագիծեր: Թորամանեանի «Էջմիածնի տաճարը» (ռուսերէն` 1909 թ., հայերէն` 1910 թ.), «Տեկորի տաճարը» (առանձին գիրքով` 1911 թ.), «Գաւիթ եւ ժամատուն հայոց հնագոյն եկեղեցիների մէջ» (1911 թ.), «Նորագոյն կարծիքներ հայ ճարտարապետութեան մասին» (1911 թ.), «Անի քաղա՞ք, թէ՞ ամրոց» (1912 թ.) եւ այլ ուսումնասիրութիւնները կը վկայեն հայկական ինքնուրոյն ճարտարապետութեան զարգացման բարձր մակարդակին մասին: Շնորհիւ այդ ուսումնասիրութեանց` բազմաթիւ օտար գիտնականներ վերանայած են իրենց թիւր տեսակէտները հայկական ճարտարապետութեան վերաբերեալ:

1913-ին Թորամանեան Վիեննայի համալսարանին կից Արուեստի պատմութեան հիմնարկի գիտական նստաշրջանին, արժանացաւ գլխաւոր մրցանակի` լաւագոյն աշխատանքի համար: Անոր 1000-է աւելի գծագիրներուն, ուսումնասիրութեանց եւ այլ նիւթերու հիման վրայ, Վիեննայի համալսարանի փրոֆեսէօր Եոզէֆ Ստրժիգովսկին 1918-ին հրատարակեց «Հայերի ճարտարապետութիւնը եւ Եւրոպան» գերմաներէն երկհատորեակը, որուն շնորհիւ հայկական ճարտարապետութիւնը` որպէս ինքնուրոյն ճարտարապետական դպրոց, արժանացաւ համաշխարհային ճանաչման: Առաջին Համաշխարհային Պատերազմին (1914-1918) եւ անոր յաջորդած գաղթի տարիներուն կորսուեցան Թորամանեանի հրատարակութեան պատրաստ 10-է աւելի աշխատութիւններն ու մեծ քանակութեամբ այլ նիւթեր:

1921-ին Թորամանեան դասախօսութիւններ կարդաց Երեւանի պետական համալսարանին մէջ, հին Հայաստանի ճարտարապետութեան պատմութեան մասին:

Թորամանեանի աշխատութիւններու հիմնական մասը 2 հատորով լոյս տեսան գիտնականի մահէն յետոյ` «Նիւթեր հայկական ճարտարապետութեան պատմութեան» խորագիրով (1942-48):

1923-ին Թորամանեանի մասնակցութեամբ ստեղծուեցաւ Յուշարձաններու պահպանութեան կոմիտէն: Ան շուրջ 30 տարի չափագրեց, լուսանկարեց ու նկարագրեց Հայաստանի հարիւրաւոր յուշարձաններ, որոնցմէ շատերը պահպանուած եւ վերակազմուած են անոր նիւթերուն շնորհիւ:

Թորամանեան ստեղծագործական սերտ կապեր ունեցած է ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանեանի հետ, որուն արուեստանոցին մէջ 1928-էն աշխատած է որպէս խորհրդական, կատարած է նաեւ յատակագծման ու նախագծման աշխատանքներ: Թորամանեան եղաւ առաջին գիտնականը, որ դասակարգեց ու բնութագրեց հայկական ճարտարապետութեան զարգացման ժամանակաշրջանները, բացայայտեց անոր ինքնատիպութիւնը, ամբողջականութիւնը եւ ոճական ինքնուրոյնութիւնը: Անոր աշխատութիւնները սկզբնաղբիւր են ուսումնասիրողներու համար:

Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիան 1969-ին սահմանեց Թորամանեանի անուան մրցանակ: Անոր անունով Երեւանի մէջ կայ փողոց: Նաեւ այն տան առջեւ, ուր ապրեցաւ Թորամանեան` դրուած է յուշաքար:

Հայկական ճարտարապետութեան մեծարժէք երախտաւորին նուիրուած այս հակիրճ անդրադարձը կ’արժէ պսակել մեր Մեծերու վկայութիւններէ քաղուած փունջով.

Յովհաննէս Թումանեան` «Ահա վեր է կացել հայ ճարտարապետ պ. Թորամանեանը, ցոյց է տալիս Եւրոպային ու ամբողջ աշխարհին, թէ գոյութիւն է ունեցել հայկական ինքնուրոյն ճարտարապետութիւն եւ հայկական ինքնուրոյն ճարտարապետութիւնը ազդել է թէ՛ հարեւան եւ թէ՛ հեռաւոր ազգերի ճարտարապետութիւնների վրայ, ստիպում է ազգերի արուեստների պատմութեան մէջ նոր գլուխ բաց անել «հայոց ճարտարապետութիւնը» վերնագիրով:

Աւետիք Իսահակեան` «Եթէ ճարտարապետութիւնը քարացած երաժշտութիւն է, ապա Թորոս Ճարտարապետը այդ քարացածը վերածել է կենդանի երգի: Նա մեր հոյակապ աւերակների ու յուշարձանների, նոյնքան հոյակապ երգիչն է»:

Մարտիրոս Սարեան` «Տիտանական ջանքերի, մտքի ու զգացմունքների լարման գնով, համաշխարհային եւ հայ կուլտուրայի իմացութեան հողից ելնելով, նա թափանցել էր ժամանակի խորքերը եւ բիւրեղեայ մաքրութեամբ դուրս հանել այն մարգարիտները, որոնք զուտ ազգային են: Ողջ աշխարհին ապացուցեց հայկականը»…

Նիկողայոս Մառ` «Ես առաւել առողջ լոյս եմ սպասում ճարտարապետական յուշարձանների լեզուից, երբ մենք սովորենք այն հասկանալ: Թորամանեանի մէջ ես տեսնում եմ այդ լեզուի առաջին ուսուցչին»:

Ն. Պ.

ՃԱՖԵՐ ՍԱՐԸՔԱՅԱ
Պողազիչի համալսարանի ասպիրանտ

Ինչպէս դա նկատում է նաեւ Հովարտ Այսսենշթաթը, Օզքայային յատկապէս անհանգստացում էր այն, որ հրեաներն իրենց անունները պաշտօնապէս փոխելով` իր արտայայտութեամբ, թուրքական ու մահմետականէ անուններ էին ստացել: «Օզքայեան թէեւ ընդունում է, որ դա օրէնքներին չի հակասում, այնուամենայնից մտահոգւում էր, թէ նրանց երեխաները նոյնպէս թուրքական անուններ էին կրելու, եւ ոչ մի դէպքում, իր բնութագրմամբ, հնարաւոր չէր լինելու նրանց, իսկական թուրքից» տարբերել: Այստեղ առկայ է այն ցեղապաշտական գաղափարը, թէ բնակչութիւնը խառնուելու է, եւ որ ապագայում անհնար է լինելու տարբերակել, թէ ով է «իսկական թուրք»: Ցեղի հանդէպ այդ վերաբերմունքը լիովին տարբերւում է թուրքական պատմական թեզի` «միաւորող ցեղ»-ի մասին գաղափարից եւ միաժամանակ ցոյց տալիս, թէ որչափ «տեղացի օտար» են մնում ոչ մուսուլմանները` պետութեան հռետորաբանութիւնից անկախ»[15]:

Սեւծովեան շրջանում ազգային ինքնութիւնը, տարբերած ծագումներով բնակչութիւն ունեցող Օսմանեան կայսրութեան կործանումից յետոյ, զգայուն հարց է դարձել Թուրքիայի Հանրապետութեան ստեղծումից սկսած. բնակչութիւնը միատարր դարձնելու նպատակով մարդիկ տեղահանութեան եւ փոխանակման միջոցներով ենթարկուել են հարկադրուած արտագաղթի: Շատ տեղին է Սիլվա Վինկ Օնտերի հետեւեալ միտքը. «Սեւծովեան շրջանը պատմութեան ընթացքում խառը բնակչութիւն է ունեցել, բազմաթիւ ազգային-ցեղային խմբեր դարեր շարունակ համատեղ են ապրել: Ներկայում սոյն շրջանի շատ բնակիչներ իրենց թուրք են անուանում: Ճիշդն ասած, սեւծովեան շրջանի բոլոր բնակիչներին կատակով «լազ» համարող (սխալ) կաղապարատիպն էլ են ընդունում, շատ լուրջ չեն ընդունում իրենց խառն արիւնը»16]: Ներկայում այս շրջանի բազմաթիւ անձանց երակներում յունական, հայկական, չերքեզական, վրացական եւ այլ ժողովուրդների արիւն է հոսում: Իմ հօրական տատն էլ 19-րդ դարում Կովկասից կատարուած գաղթի պատճառով Չարշամպա եկած չերքեզներից է, իսկ մօրական տատս` Ունիէ եկած վրացիներից: Ինչ վերաբերում է թուրք եղող պապիս երկրորդ կնոջը, ապա նա 1915 թ. ամուսնանալուց յետոյ Զելիհա անունն ստացած մի հայ էր, որը նախկինում կոչուել էր Մարի[17]: Շատ տեղին է նաեւ Մայքլ Միքըրի հետեւեալ միտքը այս շրջանի ազգային բազմազանութեան վերաբերեալ. «արեւելասեւծովեան շրջանի մուսուլման բնակչութեան ընկերային պատմութեան մէջ թուրքական արմատներ չունեցող ժողովուրդները անվիճելի նշանակութիւն ունեն: Խնդիրն այն է, որ թուրքական ծագում չունեցող այդ խմբերից ոչ մէկը կարեւոր ազդեցութիւն չունի այդ շրջանում: Թուրքիայի այդ շրջանի մահմետական բնակչութիւնը բաղկացած էր թուրք, լազ, քուրտ, յոյն եւ հայ ազգային խմբերից, որոնցից ամէն իւրաքանչիւրի ներկայութիւնը տարբեր էր տուեալ շրջանի զանազան վայրերում, հովիտների միջեւ, անգամ նոյն հովտի վերեւի եւ ներքեւի հատուածներում»[18]:

Ունիէի հայ համայնքը մի թաղման արարողութեան ժամանակ (Վահան եւ Մարկրեթ Ահպափ ընտանիքի ալպոմից):

Տեղահանութիւնից յետոյ, հանրապետական շրջանում Օրտու են վերադարձել 135, իսկ Ունիէ` 3 հայ ընտանիքներ: Այս ընտանիքներից դերձակ Մաքսութ ուստայի 4 որդիներից միայն Մինաս Ահպափն է ողջ (ծնուած 1924 թ.) եւ ապրում է  Պոլսում: Ունիէում դերձակութեամբ զբաղուած մէկ այլ հայի` Լեւոն Պայկընի երկու որդիներն ու մի դուստրը Քանատայում են: Հանրապետական շրջանում Ունիէում ապրած մէկ ուրիշ հայ ընտանիքի անդամներից թիթեղագործ Մկրտիչ Կիւզելեանի ոչ մի զաւակը ողջ չէ, իսկ թոռների մեծ մասը ցրուած են Եւրոպայի եւ Ամերիկայի զանազան քաղաքներում: Իսկ վարպետ Մկրտիչի թոռներից Պերճ ու Արէտ Կիւզելեան եղբայրները ներկայում բնակւում են Ունիէում: Այստեղ ապրած այդ երեք հայ ընտանիքները թէեւ հիմնականում լաւ յարաբերութիւններ են ունեցել թուրքերի հետ, սակայն զանազան ընկերային եւ քաղաքական դրդապատճառներից ելնելով` հեռացել են սոյն քաղաքից: Ունէեցի նախկին ուսուցիչ, ներկայում թոշակառու Իրֆան Ըշըքի հետեւեալ յուշը կարող է գաղափար տալ այդ յարաբերութիւնների մասին.

«Հայերի հետ մեր ընտանիքի բարեկամութիւնը սովորական երեւոյթ էր Ունիէի համար: Քանզի ունիէցիների` հայերի հանդէպ վերաբերմունքը նման էր մեր ընտանիքի վերաբերմունքին: Նրանք միայն ամուսնութեան հարցում էին խիստ: Երբեք աղջիկ չէին տայ մուսուլմաններին եւ չէին առնի մուսուլմաններից: Հիմա այդ վիճակը փոխուել է: Բայց եւ այնպէս, մահմետական ու հայ երիտասարդների միջեւ երբեմն զգացմունք էր առաջանում: 1957 թ. յետոյ Ունիէի միջնակարգ դպրոցների աշակերտների թիւը բաւականին աճել էր: Ուսուցիչների քանակը չէր բաւարարում: Դպրոցի տնօրէնութիւնը ուսուցիչների պակասը լրացնում էր տարրական դպրոցի դասատուների միջոցով: Ես եւ իմ ընկեր Եուսուֆ Թասլըն էլ այդ կերպ էինք միջնակարգ դպրոցում աշխատանքի անցել:

Մի դասամիջոցի ժամանակ ուսուցչանոց գնալիս նկատեցի, որ պարոն Եուսուֆի աչքերը ծիծաղելուց արցունքոտուել են: Նա պատմեց, որ ուսուցչի սեղանի առջեւի շարքում աղջիկ աշակերտներն են նստած եղել, իսկ միւս շարքերում` տղաները: Եւ նա նկատել է, որ պատի կողմի շարքում նստած տղայ աշակերտներից մէկը շատ ուշադիր նայում է աղջիկների շարքին. «Առանց զգացնել տալու` գնում-գալիս էի շարքերի միջեւ եւ աչքի պոչով հետեւում տղայի շարժումներին: Մի պահ նկատեցի, որ հետեւից թիթեռի նման մի թղթի կտոր թռաւ դէպի աղջիկների շարքը: Յանկարծակի շրջուելով` օդում բռնեցի այդ թուղթը»: Մինչեւ դասամիջոցի զանգը պահած այդ թուղթը հանեց իր գրպանից եւ մեզ համար էլ կարդաց.

«Պարտէզներում մանուշակագոյն սերմնահեղուկ,

Թոքախտաւոր դարձրեցիր դու ինձ,

Կա՛մ դու մահմետական դարձիր, Անահի՛տ,

Կա՛մ ես հայ դառնամ»

Այդ օրը ուսուցչանոցում բարձրաձայն ծիծաղել էինք այդ դէպքի վրայ, մեր մէջ որոշել այլեւս չխօսել դրա մասին եւ մոռացութեան մատնել այն»[19]:

Հանրապետական շրջանում Ունիէում ապրած 3 հայ ընտանիքներից մէկի անդամը եղած եւ 2010 թ. յունուարի 10-ին, 82 տարեկան հասակում վախճանուած Արթին Նուպար Կիւզելեանի հետ հանդիպելու  հնարաւորութիւն եմ ունեցել 2008 թ. մայիսի 27-ին, Պոլսի Քուրթուլուշ թաղամասում գտնուող իր տանը: Կիւզելեանն այն ժամանակ ինձ պատմեց, որ սովորել է Ունիէի Անաֆարթա նախակրթարանում, բարձր յառաջադիմութիւն է ունեցել, սակայն հայ լինելու պատճառով արհամարհուել է իր համադասարանցիների կողմից: Այլեւս չի կարողացել դիմանալ այն դէպքերին, երբ ընկերներն իր հետեւից քար նետելով` հայհոյում էին իրեն` հայ լինելու պատճառով, եւ, ընտանիքի որոշմամբ մօր ու հօր մօտից հեռանալով, Պոլիս է գնացել` կրթութիւնն աւարտելու համար, ու այլեւս Ունիէ չի վերադարձել: Երբ նրան ասացի, որ երեխաներն իրենց ընկերներին ծաղրելու համար միշտ որեւէ պատճառ են փնտռում, եւ որ ես նոյնպէս այդ նոյն դպրոցում եմ ուսանել, ու իմ ընկերներն ինձ էլ են յաճախ ծաղրել` կակազելուս պատճառով, Արթին Նուպար Կիւզելեանը պատասխանեց. «Կակազ լինելը հայ լինելու չափ վատ բան չէ»:

Կիւզելեանը նաեւ պատմեց իր ընտանիքից լսած մի պատմութիւն, ըստ որի, Ունիէում Աղաւնի անունով մի հայ կին մեծահասակ լինելու եւ ոչ մի ազգական չունենալու պատճառով պաշտպանուել է իր մահմետական հարեւանների կողմից: Հարեւանները թոյլ չեն տուել, որ մենակ ապրող Աղաւնիին աքսորեն. գաղտագողի ուտելիք են տուել նրան` իրենց տան պարտէզում գտնուող մի ջրհորում շուրջ մէկ ամիս թաքցնելով: Մահից միայն այդ կերպ փրկուած Աղաւնին անընդհատ գլխացաւեր է ունեցել եւ որոշ ժամանակ ապրելուց յետոյ մահացել: Քանի որ Ունիէում քահանայ չի եղել, հարեւաններից մի քանիսը ցանկացել են նրան թաղել մահմետական սովորոյթների համաձայն, սակայն տարագրութիւնից վերադարձած հայերը, շտապ Սամսոնից մի քահանայ բերելով, ապահովել են, որ Աղաւնին որպէս քրիստոնեայ թաղուի:

Ունիեցի ուսումնասիրողների` զանազան կայքէջերում եւ որոշ հրատարակութիւններում տեղ գտած յօդուածներում նշւում է, որ հանրապետական շրջանում Ունիէում ապրած 3 հայ ընտանիքները հիմնականում լաւ յարաբերութիւններ են ունեցել թուրքերի հետ: Սակայն ունիէցի հայերի հետ հանդիպումներիս ժամանակ բացայայտւում էր, որ այդ լաւ յարաբերութիւնները երկարատեւ չեն եղել: Ծագմամբ սեբաստաի Պերճուհի Թեմիրը, որի հետ հանդիպել եմ Պոլսլում, իր աւագ քրոջ` Մարգարիտի` Վահան Ահպափի հետ ամուսնանալուց յետոյ տեղափոխուել է Ունիէ եւ Լիսէն այնտեղ է աւարտել: Հանրապետական շրջանում Անատոլիայում ապրած հայերը, ընդհանուր առմամբ, միմեանց մասին տեղեկացուած են եղել. տարբեր շրջաններից հայերի միջեւ ամուսնութեան միջոցով ազգակցական կապեր են հաստատուել, եւ հայ երեխաները, ուսանելու նպատակով, իրենց գտնուած բնակավայրերից փոխադրուել են աւելի մեծ քաղաքներում բնակուող իրենց ազգականների մօտ: Պերճուհի Թեմիրն ինձ պատմել է, որ կրթութեան նպատակով հարկադրուած է եղել Ունիէ գնալ, որտեղ խիստ դժուարին ժամանակներ է անցկացրել եւ շատ անհանգիստ ու դժբախտ է եղել, քանի որ իրեն յաճախ «կեաւուր» էին ասում[20]:

Յայտնի է, որ 1915 թ. հայերի տեղահանութիւնից յետոյ հայ քրիստոնեայ բնակչութիւնից զրկուած Ունիէում որոշ հայ ընտանիքներ գաղտնի կերպով հարեւաններին են յանձնել իրենց այն մանկահասակ երեխաներին, որոնք տեղահանութեան պայմաններին չէին կարողանայ դիմանալ, որպէսզի հետագայում գան եւ յետ վերցնեն նրանց: Սակայն այդ մանուկների ընտանիքները երբեք չեն կարողացել վերադառնալ, եւ ի պահ յանձնուած այդ երեխաները թուրքական մշակոյթով դաստիարակուել են մահմետական ընտանիքներում[21]: Ունիէում իմ ընտանիքում եւ ինձ ծանօթ որոշ այլ ընտանիքներում բազմաթիւ երեխաներ կան, որոնք այդ կերպ են մեծացել[22]: Ունիէում ներկայացուած մի պատմութեան համաձայն, տեղահանութիւնից տարիներ անց Ունիէ վերադարձած մի հայ կին գտնում է իր աղջկան` Արփիին, որին այնտեղ էր թողել, երբ վերջինս 5 տարեկան էր, հայերէն է խօսում նրա հետ, ցանկանում է Ֆրանսա տանել նրան, սակայն մի մուսուլմանի հետ ամուսնացած եւ արդէն երեխաներ ունեցած Արփին չի ուզում Ունիէից հեռանալ[23]: Մայրը, արցունքներն աչքերին, անվերջ գրկում-համբուրում է իր դստերն ու թոռներին եւ հրաժեշտ տալիս իր նախկին հարեւաններին եւ Ունիէին: 3 ամիս անց Փարիզից եկած մի նամակով հաղորդւում է, որ այդ տարեց կինը, Ունիէի եւ իր աղջկայ մասին զառանցելով, հեռացել է այս աշխարհից:

Տեղահանութեան ժամանակ քաղաքում թողնուած հայ երեխաների զաւակների ու թոռների մեծ մասը ներկայում բացարձակապէս չեն ցանկանում խօսել իրենց մայրերի կամ մեծ մայրերի մասին, իսկ մի փոքր մասը որոշ յուշեր է պատմում: Օրինակ` չափազանց յուզիչ է հօրական տատի կողմից հայ եղող մէկի ներկայացրած հետեւեալ պատմութիւնը.

«Տատս մենակ մնալիս երբեմն ինքնամոռաց կերպով մտքերի մէջ էր ընկղմւում, քթի տակ հայերէն երգեր երգում: Երբ հարցնում էի` «Այդ ի՞նչ ես երգում, տատի՛կ», արտասուելով` ասում էր. «Այս երգն ինձ մայրս էր սովորեցրել, երբ փոքր էի: Պարտէզի մէջ երկյարկանի մի տուն ունէինք: Մայրս ու հայրս երկու եղբայրներիս վերցնելով` հեռացան, ինձ էլ ասացին` «Սպասի՛ր, գալու ենք, որ քեզ էլ վերցնենք», բայց այլեւս երբեք չվերադարձան: Այդ խաղիկը մայրիկս էր երգում: Ես էլ յիշում եմ այն ժամանակ, երբ շատ եմ նրանց կարօտում»[24]:

Ունիէում, ժողովրդի մէջ նմանատիպ այլ պատմութիւններ էլ են պատմւում: Դրանցից թերեւս ամենաողբերգականը Մակտալենա եւ Անկելինա անուամբ երկուորեակ քոյրերի պատմութիւնն է.

«Դերձակ Պետրոսը եւ նրա ընտանիքը եւս հայերի տեղահանութեան ժամանակ այն մարդկանց մէջ էին, ովքեր պիտի աքսորուէին Ունիէից: Հաղորդուեց, որ ճանապարհ են ընկնելու յաջորդ օրուայ շոգենաւով: Հնգամեայ զոյգ քոյրեր Մակտալենան եւ Անկելինան հիւանդ էին եւ` ջերմութեան մէջ պառկած: Մի ցրտաշունչ ձմեռային օր էր: Յաջորդ օրը Անկելինայի վիճակն աւելի վատացաւ: Նրան թողեցին թուրք հարեւանների մօտ` հետագայում վերցնելու համար: Երկար տարիներ եկող-գնացող չեղաւ: 80 տարի անց, մի օր Եալըքահուեսի թաղամասում գտնուող մի տան դուռը թակեց մի տարեց կին, որը դուռը բացած իր տարիքում գտնուող ծեր կնոջը հայերէնով հարցրեց. «Դու Անկելինա՞ն ես»: Դուռը բացած կինն իրեն հազիւ պահեց. քիչ էր մնում ընկնէր: Երբ ուշքի եկաւ, ներս կանչեց եկած կնոջը եւ դուռը փակեց: Այդ կինը 80 տարի առաջ գնացած երկուորեակ քոյրերից Մակտալենան էր: Հիւանդ լինելու պատճառով մնացած եւ Ունիէում թողնուած Անկելինան դաստիարակուել էր մի թուրք ընտանիքի կողմից, քանի որ տարիներ շարունակ նրա յետեւից չէին եկել, մահմետական էր դարձել, ամուսնացել, երեխաներ ու թոռներ ունեցել, անցեալը մոռացել»[25]:

Ունիէի լոխումը (պատրաստել է Կիւզին Սարըքայեան 2014 թ. մարտի 11-ին, Պոլսի Սկիւտար թաղամասում):
«Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler Konferans Tebliğleri կազմող` Altug Yilmaz (Istanbul: Hrant Dink Vakfi Yayinlari, 2015)», էջ 260-273:

Այսօր Ունիէում մեծ տարածում ունեցող «Ունիէի լոխումը» մի տեսակի քաղցրաւենիք է, որը պատրաստւում է ալիւրով, շաքարաւազով, ձուով, իւղով, մածունով եւ կաթով: Ունիէում ապրած հայերը այն եփում էին Սուրբ Յարութեան տօնին, իսկ ներկայում այն դրւում է Ռամատանի եւ Ղուրպան Պայրամ տօների ժամանակ, որի պատճառով էլ, բացի «Ունիէի լոխում» կոչուելուց, անուանւում է նաեւ «տօնական լոխում»: Այս քաղցրաւենիքը, ամենայն հաւանակնութեամբ, մեր օրեր է հասել 1915 թ. տեղահանութեան որոշումից յետոյ ողջ մնալու եւ իրենց հայրենիքից չհեռանալու համար մահմետական դարձած հայ կանանց շնորհիւ: Դրա կապակցութեամբ Ֆեթհիյէ Չեթինի ինքնակենսագրական գրքում, որը կրում էր «Մեծ մայրս» վերնագիրը, ներկայացուած է մի պատմութիւն, երբ իր մի ընկերոջ հետ զրուցելիս անդրադարձ է լինում տօնական օրերին պատրաստուող «չէօրեկին» (Զատիկին պատրաստուող յատուկ խմորեղէն` արեւմտահայկական կուլիչ, «Ակունք»-ի խմբ.): Վերջինիս եւ Ունիէի «տօնական լոխումի» միջեւ եղած աւանդական նմանութիւնները մատնանշում են, որ այդ երկու ուտեստները կարող են «ազգակից» լինել միմեանց:

«Գիտե՞ս, երբ ես երեխայ էի, տատիկիս հետ միասին ձեր տուն էինք եկել: Մեծ մայրս չէօրեկ էր եփել: Որոշ ժամանակ նստելով` տատիկիս չէօրեկից համտեսելուց յետոյ, նոյն օրն այցելել էինք նաեւ Շաշօ Իպրահիմի կնոջ` Սեհեր մօրաքրոջը եւ Թատըմլը մօրաքրոջը: Այդ օրն իմ ուշադրութիւնը գրաւեց այն, որ մեր գնացած բոլոր մարդկանց տներում չէօրեկ էր հիւրասիրւում: Միւս տներում մեր համտեսած չէօրեկները նման էին ձեր տանը պատրաստուածին: Այն դէպքում, երբ ես միմեանցից տարբերուող հիւրասիրութիւն էի ակնկալում եւ ամէն անգամ հիասթափւում` նոյն չէօրեկը տեսնելով` մեծ մայրս մեր այցելած բոլոր անձանց տներում չէօրէկ էր ուտում եւ թէյ խմում: Միայն տարիներ անց իմ ուշադրութիւնը գրաւեց այդ չէօրեկի հիւրասիրութիւնը եւ մեր այցելած տների ընդհանրութիւնը: Շաշօ Իպրահիմի կինը` Սեհեր մօրաքոյրը, հայ էր, իսկ Թատըմլը մօրաքոյրը հետագայում էր մահմետականացել` տատիս նման»[26]:

Ներկայում Ունիէում հայկական եւ յունական ներկայութիւնը սահմանափակւում է մի քանի տներով եւ եկեղեցիներով: Տեղահանութիւնից յետոյ 3 հայ ընտանիքներ են եկել բնակչութեան փոխանակումից յետոյ իր յունական բնակչութիւնից լիովին զրկուած սոյն քաղաք, սակայն որոշ ժամանակ անց նրանք նոյնպէս հեռացել են Ունիէից: Կարեւոր է, որ ունիէցի հայերի` Սուրբ Յարութեան տօնի կապակցութեամբ պատրաստած լոխումները պահպանուել են` որպէս Ունիէի խոհանոցի եւ մշակոյթի մի տարր: Ինչպէս նշել է Ֆեթհիյէ Չեթինը, որքան էլ իսլամաց(ու)ած կանայք փորձէին իրենց ինքնութիւնը թաքցնել երեխաներից ու թոռներից, այնուամենայնիւ, նրանց որեւէ սովորոյթ լռելեայն պահպանւում էր նրանց շրջանում. նրանք չէին մոռանում իրենց սուրբ օրերը[27]: Նախկինում միայն տօն օրերին տներում պատրաստուող այդ լոխումները այսօր վաճառւում են Ունիէի քաղցրաւենիքի խանութներում, գրաւում Ունիէի այցելուներին եւ մեծ նշանակութիւն ունեն այստեղի զբօսաշրջութեան եւ առեւտրի առումով:

Թարգմանեց ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆ
«Ակունք»

(Շար. 2 եւ վերջ)

[15] Howard Eissenstat, “Metaphors of Raceand Discourse of Nation: Racial Theory and State Nationalism in the First Decades of the Turkish Republic”, Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World, կազմող` Paul Spickard (New York and London: Routledge, 2005), էջ  253; «Erken Dönem Türk Milliyetçiliğinde Irkçı Düşünce», Toplumsal Tarih 165 (Eylül 2007), էջ 52: Աւելի մանրամասն տես` H. Eissenstat, “The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism” (չտպագրուած ատենախօսութիւն, Քալիֆորնիայի համալսարան, 2007). Թուրքիայում անունները եւ ազգանունները փոխելու պահանջների եւ կիրառումների մասին տես` Elise Massicard, “Sonradan Edinilen İsimler: Çağdaş Türkiye’de Soyadı Değiştirme”, թարգմանիչ` Esra Atuk, Toplumsal Tarih 219 (Mart 2012), էջ 76-81; սոյն յօդուածի աւելի ընդարձակ տարբերակը տես` “Post-herité. Un retour du patronyme en Turquie contemporaine?”, Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine 60/2 (ապրիլ-յունիս, 2013), էջ 87-105:

[16] Sylvia Wing Önder, Bizim Burada Mikrop Olmaz: Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usulleri, çev. Mehmet Doğan (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2011), s. 249..

[17] Տուեալ շրջանի գաղթի պատմութեան մասին տես` İlhan Ekinci, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Ordu Kazasında Müslim-Gayrimüslim Nüfusu ve İlişkileri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 1 (Güz 2006), էջ 55-87; Kemal Saylan, “Ordu Yöresinde Yaşanan Göç Hareketleri (1877-1914)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 28 (Bahar 2013), էջ 57-78; Oktay Özel, “Muhacirler, Yerliler ve Gayrimüslimler: Osmanlı’nın Son Devrinde Orta Karadeniz’de Toplumsal Uyumun Sınırları Üzerine Bazı Gözlemler”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, կազմող` Fahri Aral (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2011), էջ 107-23:

[18] Michael E. Meeker, İmparatorluktan Gelen Bir Ulus: Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, çev. Tutku Vardağlı (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2005), էջ 33, մէջբերումը ըստ` Sylvia Wing Önder, a.g.y., էջ 249: Տես նաեւ` Trabzon’u Anlamak, կազմող` Güven Bakırezer ve Yücel Demirer (İstanbul: İletişim, 2009); “Karardı Karadeniz”, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2012); Karadeniz’in Kaybolan Kimliği, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2014):

[19] İrfan Işık, “Tehcir Olayı ve Ünyeli Ermeniler”, Şirin Ünye gazetesi, 31 Ekim-7 Kasım 2007, http://unyezile.com/tehcir.htm (erişim tarihi: 11 Mart 2014).

[20] պերճուհի Թեմիրի հետ ծանօթացել եմ Պոլսի  Պէյօղլու թաղամասում հին գրքեր վաճառող մի մարդու օգնութեամբ եւ հետագայում հասկացել, որ նա հէնց այն «Ունիէի լիսէի ամենագեղեցիկ աղջիկ» Պերճուհին է, որի մասին տարիներ առաջ ինձ պատմել էր հօրեղբայրս:

[21] “Son Dualarını Edip Gittiler”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 4 (Ağustos-Eylül 2010), s. 58-59.

[22] սոյն թեմայի մասին աւելի մանրամասն տես` Laurence Ritter ve Max Sivaslian, Kılıç Artıkları: Türkiye’nin Gizli ve Müslümanlaşmış Ermenileri, թարգմանիչ` Alev Er (İstanbul: Hrant Dink Vakfı, 2013); Laure Marchand ve Guillaume Perrier, Türkiye ve Ermeni Hayaleti: Soykırımın İzinde Adımlar, թարգմանիչ` Renan Akman (İstanbul: İletişim, 2014).

[23] 1915 թ. հայերի տեղահանութեան ժամանակ մահմետական ընտանիքների կողմից որդեգրուած կամ պահուած որոշ հայ կանանյք ու երեխաներ հետագայում գտնուել են իրենց ամուսինների կամ ընտանիքների կողմից, ովքեր ցանկացել են տանել նրանց: Որոշ դէպքերում մահմետական տղամարդկանց հետ ամուսնացած հայ կանայք չեն վերադարձել իրենց նախկին ամուսինների մօտ, թէեւ վերջիններս պատրաստ են եղել ընդունել նրանց: Պոլսում տպագրուող «Ակօս» հայկական շաբաթաթերթի էջերում ներկայում հնարաւոր է գտնել այն մարդկանց յայտարարութիւնները, ովքեր որոնում են իրենց ընտանիքներին կամ ազգականներին: 1915 թ. հայերի տեղահանութեան ժամանակ կանանց եւ երեխաների վերաբերեալ առկայ են հետեւեալ աղբիւրները` Lerna Ekmekçioğlu,, “A Climate for Abduction, a Climate for Redemption: The Politics of Inclusion during and after the Armenian Genocide”, Comparative Studies in Society and History 55/3 (յունիս, 2013 թ,), էջ 522-553; Lerna Ekmekçioğlu, “Kız Kaçırma, Kız Kurtarma: Birinci Dünya Savaşı Sırasında ve Mütareke Yıllarında İstanbul’da Ermenilik ve Müslümanlık”, թարգմանիչ` Ayşe Günaysu, Toplum ve Bilim 129 (2014), էջ 223-56; , էջ 223-56; Keith David Watenpaugh, “The League of Nations’ Rescue of Armenian Genocide Survivors and the Making of Modern Humanitarianism, 1920-1927”, American Historical Review 115/5 (Aralık 2010), էջ 1315-39; Keith David Watenpaugh, “ ‘Are There Any Children for Sale?’: Genocide and the Transfer of Armenian Children (1915-1922)”, Journal of Human Rights 12/3 (Ağustos 2013), էջ 283-95; Ara Sarafian, “The Absorption of Armenian Women and Children into Muslim House holds as a Structural Component of the Armenian Genocide”, In God’s Name: Genocide and Religion in the Twentieth Century, կազմողներ` Omer Bartov եւ Phyllis Mack (New York ve Oxford: Berghahn, 2001), էջ 209-221; Victoria Rowe, “Armenian Women Refugees at the End of Empire: Strategies of Survival”, Refugees and the End of Empire: Imperial Collapse and Forced Migration in the Twentieth Century, կազմողներ` Panikos Panayi եւ Pippa Virdee (New York: Palgrave Macmillan, 2011), էջ 152-72:

[24] “Bu Türkü Annemin Türküsüdür”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 4 (Ağustos-Eylül 2010), s. 88-89.

[25] “Ünyeli Terzi Bedros”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 3 (Haziran-Temmuz 2010), s. 19.

[26] Fethiye Çetin, Anneannem (İstanbul: Metis, 2007), s. 78.

[27] Çetin, a.g.y., s. 79.

ՄՀԵՐ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

Ներածական/Ընդհանուր Ակնարկ – Մեկնելով Թիւերէն

Դժուար է ստուգել «հայեցի դաստիարակութիւն» եզրի ծագման ճշգրիտ պահը, բայց կարելի է հաստատ վկայել անոր յետեղեռնեան երկրորդ յիսնամեակի ընթացքին աստիճանական շեշտադրման մասին: Բնականաբար կրթական ոլորտի միջոցով ազգային դաստիարակութեան մը յղացքին եւ հայերէնի կենսականութեան համար կարելի է հասնիլ մինչեւ Զարթօնք, Աբովեան եւ Րաֆֆի, սակայն այս եզրի գոյութիւնը սփիւռքեան երեւոյթ է, որուն ծննդոցը վստահաբար ծայր կ՛առնէ Ցեղասպանութեան բեկումէն: Երբ շրջանառութեան մէջ մտան «ուծացում», «այլասերում», «ձուլում» կամ թեւաւոր ըսուած` «սպիտակ ջարդ» բառերը, վստահաբար այդ օրերէն իսկ միւս նժարին դրուեցան «հայեցի դաստիարակութեան» եւ «հայապահպանում»-ի կշռաքարերը: Այս ահազանգը հնչած էր վերապրողներու յետնորդ սերունդէն, գոյատեւման բնազդային մղումէ մը` հաստատօրէն, որ քիչ-քիչ ձեւաւորուած էր իբրեւ ուղեգիծ` առանցք ունենալով հայոց լեզուն:

Այդ օրերուն, երբ տակաւին քիչ ծանօթութիւն կար անձի հոգեմտաւոր աշխարհի կազմաւորման վրայ լեզուամտածողութեան ունեցած հիմնական ազդեցութեան մասին, այս սերունդի մտաւորականութիւնը պիտի գար հիւսելու այնպիսի պատուանդան մը հայերէնի անփոխարինելիութեան համար, որ հազար ու մէկ քերթուածներու միսթիքով կ՛ամրապնդուէր: Մուշեղ Իշխանի «Հայ լեզուն տունն է հայուն» բանաձեւումը այս պարագային ո՛չ թէ փոխաբերական թռիչք էր, այլ` ապրուող կարգախօս, որուն սպառազինումով ալ` գէթ Միջին Արեւելքի հայ համայնքները իրենց գոյութենական մարտահրաւէրներուն ընդառաջ գացին: Կարելի է ըսել, որ այդ ժամանակահատուածի ընթացքին, տուն-դպրոց-ակումբ-եկեղեցի-միջավայր (հայահոծ շրջաններ/թաղամասեր, մամուլ եւ այլն) հիմերուն բարձուած երդիքին տակ` իսկապէ՛ս յաջողեցաւ այս տարազը, յատկապէս` վերը նշուած համայնքներուն մօտ: Յառաջ եկաւ հայոց լեզուի գիտակ, հայախօս ու իր ինքնութեան մասին երկբայութիւններ չունեցող սերունդ, որուն այ՛ս ատաղձով ալ, քիչ անց, կարելի պիտի դառնար սփիւռքի քաղաքականացման եւ մարտունակ դիմագիծի դարբնումի գործընթացը: Նոյն ատաղձով նաեւ կարելի պիտի ըլլար (թէկուզ եւ` չծրագրուած ու ակամայ) աւելի ուշ պատուաստել Արեւմուտքի հայ համայնքներու հաւաքական կեանքի հայեցիութիւնը, Միջին Արեւելքի քաղաքական ցնցումներուն առթած արտագաղթներուն պատճառով հոն հաստատուողներու ստուար թիւի շնորհիւ: Ինչ որ մեզ կը բերէ, հրատապութեան իմաստով, տագնապի բուն վայր(եր)ը, աւելի ճիշդ` անոնցմէ առաջինին: Երկրորդը` նախկին Խորհրդային Միութեան երկիրներու, յատկապէս Ռուսիոյ սփիւռքն է` իր աւանդական թէ Հայաստանի անկախութենէն ետք կազմուած հատուածներով:

Վերեւ յիշուած յիսնամեակէն իսկ առաջ բոլոր նախանշանները եւ անդրադարձումները կային արեւմտեան աշխարհի համայնքներու հայեցիութեան (իմա՛ հայկականութեան) «նահանջ»-ին, որ անօրինակ թափով մը շուտով պիտի վերածուէր անհետ ինքնաջնջումի մը երեւոյթին: եթէ ոստում մը ընենք մինչեւ մեր օրերը եւ յետադարձ ակնարկով փորձենք դիտարկել կտրուած այս ճամբան, ակնբախօրէն ի յայտ պիտի գայ Միջին Արեւելքէն արտագաղթներուն պատճառով վերոնշեալ «պատուաստում»-ին դրոշմը, առանց որուն` դժուար թէ կարելի ըլլայ պատկերացնել հայախօսութիւն եւ հայեցիութիւն արեւմտեան մեր գաղութներուն մէջ: Ասոր վրայ եթէ աւելցնենք վերջին քսանհինգամեակին Հայաստանէն արտագաղթածներուն ազդակը, դէմ յանդիման կը գտնուինք ներկայի բազմաշերտ մեր համայնքներուն, որոնց ամբողջութեան վրայ է, որ աւելի պիտի կեդրոնանայ այս մտորումներու լուսարձակը:

Ցեղասպանութենէն ետք հինգերորդ սերունդի օրերուն ենք: Աւանդական սփիւռքի աշխարհագրական թէ դիմագծային, բնական թէ անբնական ընթացքով եղած փոփոխութիւնները բազմապիսի են: Ասոնց լոյսին տակ, հայեցի դաստիարակութեան դասական բնորոշումն ալ ենթակայ է բազմաձայն հարցադրումներու եւ շատ յաճախ` վերատեսութեան հակադիր առաջարկներու: Բազմիցս պարզաբանուած դասական բնորոշումը կարելի է ամփոփել այսպէս. «Հայոց լեզուի ուսուցում ու անոր վրայ խարսխուած` հայ մշակոյթի, պատմութեան, աւանդութեանց եւ ինքնութեան բաղադրիչներու փոխանցում, որոնցմով կը կազմաւորուի աշակերտի ազգային հոգեկերտուածքն ու դիմագիծը»: Այս ուղղութիւնը տակաւին ունի իր անշեղ հետեւորդները, որոնք կը հաւատան, թէ այս սկզբունքը չի կրնար վաղեմութեան ժամկէտ ունենալ. կը փոխուին կամ կը պատշաճեցուին միայն անոր կիրարկման եղանակները: Ասոր դիմաց, հինէն ի վեր շրջագայող, սակայն այս օրերուն ուղենշային կարգավիճակ ստացող առաջարկներէն մին կարելի է սեպել հայոց լեզուի առանցքային դերի նուազեցման մէկ տարազումը, ըստ որուն, շեշտը հարկ է դրուի հայեցի շունչի, ոգիի եւ մշակութային պատկանելիութեան ջամբելուն  վրայ` հասանելի ըլլալու համար օտարախօս (կամ այդ ճամբան բռնած) նոր սերունդին: Վերջապէս, կայ նաեւ ընդլայնուած սահմաններով մօտեցում մը, որ իրերու դրուածքին ի տես` կը փորձէ հաւասարակշռութիւն մը պահել տուեալ բնակավայրի պարտադրանքներուն եւ հայեցի դաստիարակութեան հրամայականին միջեւ` փորձելով շաղախել այսօրուան սփիւռքահայն ու անոր բնակած երկրի քաղաքացին մարմնաւորող բնորդ մը, որ արտացոլումն է սփիւռքի երկակենցաղ դրութեան եւ անոր բերած զուգընթաց պահանջներուն:

Սակայն այս բոլորի տեսական ոլորտին առաւել եւս չառնչուած` արժէ պահ մը կանգ առնել աւելի քանակական բնոյթի ազդակներու վրայ: Նման հակիրճ զեկոյցի մը սահմաններուն մէջ, որ հեռու է ընդարձակ ուսումնասիրութիւն մը ըլլալէ, հարկ եղած տուեալներու պակասին պատճառով կը բաւականանք հարցադրումներ դնելով սեղանի վրայ: Աւելի վար կարգ մը օրինակներ ու թիւեր կը պարզենք (ասոնցմէ միայն Լիբանանի օրինակն է, որ արդիւնք է մեթոտիկ ուսումնասիրութեան մը. մնացեալները տարբեր աղբիւրներէ հաւաքագրուած իրողական թիւեր կամ ալ ամենամօտաւոր տուեալներ են): Նոյնինքն այս հարցադրումները իրենք կը կարօտին ապագայի անհրաժեշտ հետազօտական աշխատանքի, որպէսզի կարելի դառնայ չափորոշել ուսումնական որոշակի մեր կարելիութիւնները եւ այդ հիմամբ` մեր ընելիքը ճշդել:

Խօսքը կը վերաբերի հետեւեալ հարցերուն-

1.- Սփիւռքի հայութեան թիւը կը գնահատուի 7 միլիոն: Այս թիւին ստուգուած հիմքերը քիչ են թէեւ, բայց այս պահուս ընդունինք զայն իբրեւ կարելի մեկնակէտ: Քանի՞ հայկական ամէնօրեայ վարժարաններ կան այս թիւին դիմաց` նոր սերունդին մօտ հայեցիութիւնն ու հայ լեզուն կենդանի պահելու եւ ամրապնդելու:Այլապէս ասած` մանկապարտէզի տարիքէն երկրորդականի բարձրագոյն դասարաններ յաճախող մեր աշակերտական զանգուածին ո՞ր տոկոսին կը հասնինք սպասարկելու:

2.- Ամէնօրեայ այդ վարժարաններէն քանի՞ն նախակրթարանի մակարդակով է, քանի՞ն միջնակարգ եւ քանի՞ն երկրորդական բարձրագոյն ուսման:

3.- Ի՞նչ է աշակերտութեան թիւը, շրջան առ շրջան առանձնաբար եւ ապա` ընդհանուր:

4.- Տուեալ շրջանի/երկրի կրթական պետական ծրագրի պահանջները եւ դրուածքը ի՞նչ են: Ի՞նչ է անոնց ազդեցութիւնը վարժարաններու հայկական ծրագրին վրայ:

5.- Վարժարաններու շաբաթական ընդհանուր դասաժամերու գումարին բաղդատած` քանի՞ ժամը յատկացուած է հայկական նիւթերուն (եթէ կարգէ կարգ տարբերութիւններ կան, միջինը ի՞նչ է): Իսկ այդ ժամերէն քանի՞ն ի մասնաւորի` հայոց լեզուի նիւթի դասաւանդման կ՛երթան:

6.- Քանի՞ միօրեայ վարժարաններ ունի սփիւռքը: Աշակերտութեան ու դասաժամերու թիւերը ի՞նչ են` առանձնաբար թէ ընդհանուր:

7.- Որո՞նք են միօրեայ վարժարաններու ծրագրիրներու բաղադրիչ նիւթերն ու առաջնահերթութիւնները:

(Շար. 1)

Մ. ԱՆՈՒՄԵԱՆ
Թուրքագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու

Վերջին տարիներին համայն հայութեան շրջանում նկատելի է պատմական Համշէնի եւ համշէնահայութեան խնդիրների նկատմամբ հետաքրքրութեան աճ: Չնայած սոյն թեմայի շուրջ նախորդիւ կատարուած աշխատանքներին` այնուամենայնիւ համշէնահայերի որոշ հիմնախնդիրներ դեռ կարօտ են ուսումնասիրութեան: Նկատի առնելով սփիւռքի եւ Հայաստանի հայութեանը խիստ հետաքրքրող սոյն թեմայի բազմաբովանդակութիւնը` 2016 թ. վերջերին Հայաստանի սփիւռքի նախարարութեան հովանաւորութեամբ Երեւանում լոյս տեսաւ Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոն գիտահետազօտական հիմնադրամի տնօրէն, հայագէտ, բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու Հայկազուն Ալվրցեանի «Համշէնը եւ համշէնահայութիւնը. արդի հիմնախնդիրները» գիրքը («Էդիտ պրինտ» հրատարակչութիւն, 152 էջ):

Աշխատութեան մէջ ներկայացւում են Համշէնի եւ համշէնահայութեան համառօտ պատմութիւնը եւ արդի հիմնախնդիրները, որոնք կարող են հետաքրքրել ինչպէս մասնագէտներին, այնպէս էլ` ընթերցողների լայն շրջանակի: Գիրքը բաղկացած է ներածութիւնից, 5 գլուխներից, որոնք էլ իրենց հերթին բաժանուած են ենթագլուխների, եւ` վերջաբանից:

Ինչպէս ներածութեան մէջ իրաւամբ նկատում է հեղինակը, «Ազգային պետականութեան բացակայութեան պայմաններում ինքնութեան հիմնական ցուցիչ համարուող կրօնից, դաւանանքից եւ եկեղեցուց բռնի հեռացումը դարերի ընթացքում աւերիչ հետեւանքներ ունեցաւ հայ ժողովրդի այս հատուածի վրայ: Իսլամացուած հատուածը ոչ միայն հեռացաւ իր եկեղեցուց, այլեւ աստիճանաբար կորցրեց լեզուն, մշակոյթի, սովորոյթների եւ աւանդոյթների մի մասը»:

«Համշէնի իշխանութեան ձեւաւորումն ու վերելքը» վերնագիրը կրող առաջին գլխում հեղինակն անդրադառնում է նախքան 8-րդ դարը Պոնտոսում հայերի առկայութեան, 8-րդ հարիւրամեակում Հայաստանից դէպի Պոնտոս հայերի մեծ արտագաղթի, Բիւզանդական կայսրութեան կազմում Համշէնի իշխանութեան ստեղծման, 9-10-րդ դարերում Բագրատունիների թագաւորութեան, իսկ 13-15-րդ դարերում Տրապիզոնի կայսրութեան կազմում Համշէնի իշխանութեան գոյատեւման եւ հետագայում Համշէնի իշխանութեան անկման պատմութեանը:

«Օսմանեան կայսրութեան իսլամացման քաղաքականութիւնն ու Համշէնի պայքարը ինքնութեան պահպանման համար 15-19-րդ դարերում» վերնագրով երկրորդ գլխում հեղինակը Համշէնի հայութեան իսլամացման պատմութիւնը բաժանում է հետեւեալ 4 հիմնական փուլերի. առաջին փուլ` 16-րդ դարի վերջեր-1722 թ., երկրորդ փուլ` 1722 թ.-1838 թ., երրորդ փուլ` 1838 թ. մինչեւ 1915 թ. Հայոց ցեղասպանութիւնը, չորրորդ փուլ` 1915-1930-ական թթ.:

Հեղինակը նաեւ առանձին գլխում է անդրադառնում Մեծ եղեռնի տարիներին Համշէնի հայութեան վիճակին: «Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ համշէնահայերը» վերնագրուած երրորդ գլխում նրա կողմից անդրադարձ է կատարւում 1915-1923 թթ. համշէնահայութեան զինուած պայքարին: Այս գլխում զետեղուած է նաեւ Տրապիզոնի հայութեան կոտորածների վերաբերեալ օսմանեան երկու կարեւոր փաստաթուղթ: Սոյն վաւերագրերից մէկը Կոստանդնուպոլսի ռազմական արտակարգ ատեանում 1919 թ. մարտի 26-ից մայիսի 20-ն իրականացուած` Տրապիզոնի տեղահանութեան ու կոտորածների դատավարութեան ամբաստանագիրն է, իսկ միւսը` նոյն դատաքննութեան արդիւնքում կայացուած դատավճիռը:

«Համշէնահայերի համայնքների ձեւաւորումը Ռուսական կայսրութիւնում եւ նրանց հետագայ վիճակը ԽՍՀՄ-ում» վերնագրով չորրորդ գլխում Հայկազուն Ալվրցեանը մանրամասն ներկայացնում է 19-րդ դարում քրիստոնեայ համշէնահայերի մի մասի` դէպի Ռուսական կայսրութիւն կատարած գաղթը, Ռուսաստանում ու Աբխազիայում առաջացած համշէնահայ համայնքների կրթական, մշակութային եւ եկեղեցական կեանքը: Առանձին ենթագլխում յատուկ անդրադարձ է կատարւում նաեւ Ռուսաստանում եւ Աբխազիայում հայութեան զանգուածային լրատուամիջոցներին:

Վերջին` հինգերորդ գլխում, որը կրում է «Տեղեկութիւններ կրօնափոխ համշէնցիների վերաբերեալ» վերնագիրը, հեղինակն անդրադառնում է ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետութեան տարածքում ապրող իսլամացած համշէնահայերի կամ հէմշիլների բնակութեան վայրերին եւ ենթախմբերին, կրօնափոխ համշէնահայերի թուին եւ ներկայիս դրութեանը, վերլուծում է կրօնափոխ համշէնցիների ինքնութեան խնդիրը եւ ներկայացնում թուրքական պաշտօնական պատմագրութեան կողմից համշէնահայերի պատմութիւնը խեղաթիւրելու փորձերը:

«Վերջաբանի փոխարէն» վերնագրուած ամփոփման մէջ հեղինակը ներկայացնում է «Ակօս» շաբաթաթերթում լոյս տեսած` կրօնափոխ համշէնահայերի մասին երկու օսմանեան պաշտօնական փաստաթուղթ, որոնցում արձանագրւում է համշէնցիների հայկական ծագումը:

Կրօնափոխ համշէնցիներին առնչուող ամենաարդիական խնդիրը, թերեւս, ինքնութեան հարցն է, որի վերաբերեալ Հայկազուն Ալվրցեանը նշում է. «Համշէնցիների մէջ այս հարցում գոյութիւն ունի երեք հիմնական մօտեցում:

Առաջին տեսակէտի հետեւորդները ի սպառ ժխտում են իրենց հայկական անցեալը եւ պաշտպանում հէմշիլների օղուզ-թուրքական ծագումը: Այս տեսակէտի պաշտպանները ոչ թէ չգիտեն իրենց իրական ծագման մասին, այլ պարզապէս տարբեր պատճառներով չեն ուզում նոր խնդիրներ ունենալ: Նրանք իրենց ամբողջութեամբ համարում են թուրք-իսլամական մշակոյթի արդիւնք: Անգամ Ցեղասպանութեան տարիներին կամ դրանից յետոյ իսլամացած բազմաթիւ հայեր ուղղակի չեն ցանկանում վերյիշել իրենց հայկական անցեալի մասին, քանզի այն իրենց բերել է միայն դժբախտութիւն: Մի երկրում, ուր հայ կամ կեաւուր լինելը գրեթէ հաւասարեցւում է պետական դաւաճանութեան, նման կեցուածքը լիովին հասկանալի է:

Երկրորդ տեսակէտի կողմնակիցներն առաւել չափաւոր են, զգուշաւոր: Նրանք ընդունում են, որ իրենց նախնիները հայեր են եղել, բայց կարծում են, որ դա պատմութիւն է, որին անդրադառնալու անհրաժեշտութիւն այսօր չկայ: Այդ մտայնութիւնը բաւականին ընկալելի է ձեւակերպել Համշէնական մշակոյթի ուսումնասիրութեան եւ պահպանութեան «Հատիկ» միութեան ներկայացուցիչ Հիքմեթ Աքչիչէքը. «Թուրքիայում ապրող համշէնական համայնքի մի կարեւոր զանգուած, մերժելով իր հայկական արմատները, ցեղային տեսանկիւնից իրեն համարում է թուրք ժողովրդի մի մասը: Նրանց համար հայերը հնում հարեւան եղած, իսկ աւելի հազուադէպ էլ ամուսնութեան ճանապարհով բարեկամ դարձած մի հանրութիւն են: Իսլամացած հայեր լինելու գաղափարն ընդունող համշէնցիների համար էլ, որպէս պատմական, ընկերային եւ քաղաքական պայմանների անհրաժեշտ հետեւանք, այսօր հայկական ինքնութեան մասին խօսելը շատ իրատեսական չէ: Եւ հայկական ինքնութիւնն ընդունողների, եւ այն ժխտողների համար այսօր համշէնական ինքնութիւնն աւելի գերակայ է»:

Երրորդ տեսակէտի հետեւորդներն այն կարծիքին են, որ իրենց նախնիները եղել են հայ քրիստոնեաներ, որոնց բռնի կերպով իսլամացրել են: Որքան էլ իրենք շատ բան են կորցրել իրենց հայկական ինքնութիւնից, սակայն իրենց համարում են հայ` մահմետական հայ: Այս հարցում էլ ուշագրաւ է Մահիր Օզքանի տեսակէտը, որը բաւականին թարմ եւ ինքնատիպ մօտեցում է. «Չնայած կրօնական տարբերութիւններին` կան բազմաթիւ աւանդոյթներ, տօներ, նախաքրիստոնէական ժամանակից մնացած աղօթքներ, հաւատալիքներ եւ մշակութային տարրեր, որոնք համշէնական ու հայկական ինքնութիւնները բաւականին մերձեցնում են: Այս իրավիճակը մի կողմից` համշէնցի թուրքի ընկալման ազդեցութիւնն է նուազեցնում, միւս կողմից` յետ է մղում քրիստոնէութեան հետ նոյնականացուող հայկական ինքնութեան ընկալումը: Մէկը միւսից սկիզբ առնող այս գործընթացը համշէնցի թուրք կամ հայ տէօնմէ հասկացութեան փոխարէն` տարածում է մուսուլման հայի ընկալումը»: Յաճախ առիթ եմ ունեցել ինքնութեան հարցի շուրջ զրուցելու կրօնափոխ համշէնցիների հետ, որոնց մէջ ունեմ ընկերներ եւ բարեկամներ` երեք խմբերից էլ: Նրանցից ոմանք այն համոզմունքն ունեն, որ հայ հետազօտողները նրանց, իրենց կամքին հակառակ, հայ են համարում, այդ մասին գրում են, տարածում: Իմ այդ բարեկամներին ցանկանում եմ ասել հետեւեալը. Համշէնի եւ համշէնցիների հարցերով զբաղուող հայ հետազօտողների խնդիրը բոլորովին այլ է (խօսքս պարզունակ եւ անպատասխանատու վայ-քարոզիչների մասին չէ): Մենք ունեցել ենք մէկ ընդհանուր անցեալ, պատմական ինչ-ինչ հանգամանքներում կրօնական, մշակութային, լեզուական օտարացման պատճառով դադարել ենք իրար ճանաչել, բայց դա չի նշանակում, որ մեր ընդհանուր եւ նոյն պատմութեան շրջանը գոյութիւն չի ունեցել: Հայ հետազօտողները, ուսումնասիրելով այդ խնդիրները, ուսումնասիրում են հայ ժողովրդի այդ շրջանի պատմութեան մէկ հատուածը: Եթէ հետազօտութիւնները բերում-հասցնում են մեր օրերը, դա էլ է օրինաչափ, բայց բոլորովին չի նշանակում, որ այդ մարդիկ ձեզ համարում են հայ: Միայն դուք կարող էք որոշել, թէ ի՛նչ ազգի էք պատկանում, ի՞նչ ինքնութեան կրողներ էք, այնպէս, ինչպէս իւրաքանչիւր մարդ` որեւէ հանրութեան մէջ»:

Այսպիսով, Հ. Ալվրցեանի «Համշէնը եւ համշէնահայութիւնը. արդի հիմնախնդիրները» գիրքը էական ներդրում է համշէնագիտութեան ոլորտում: Կարծում ենք, որ կարեւոր է սոյն աշխատութիւնը թարգմանել այլ լեզուների, յատկապէս` թուրքերէնի, ռուսերէնի եւ անգլերէնի:

«Ձայն համշէնական» ամսաթերթ, 2017 թ. յունուար-փետրուար, NN 1-2 (150-151)

«Ազդակ» վաղը կ՛ամբողջացնէ իր հիմնադրութեան 90-րդ տարին: Յոբելեանը ամէնէն առաջ կը խօսի հսկայական ժառանգութեան մը մասին, որ պատմութիւն է, բայց նաեւ ապրուած օրեր, իրադարձութիւններու անհատնում շտեմարան, առանց չափազանցութիւններու երթալու` ազգային արժէք:

Իսկ այդ ազգային արժէքի տէր կանգնողներու իրերայաջորդ սերունդներու աշխատանքային հանրագումարն է, լրատուութենէն թղթակցութիւն, խմբագրականէն ակնարկ ու առաջնորդող յօդուած, ինքնագիր յօդուածներէ վերլուծումներ եւ մեկնաբանական հրապարակագրութիւն` քաղաքական, ընկերային, տնտեսական, կնոջական, մարզական, երիտասարդական, ուսանողական, ազատ բեմերէ մինչեւ գաղափարական ու քաղաքական ուղեգիծերու ներկայացում, նամականիներ ու համայնքային կեանք. տակաւի՛ն, հայրենական լուրերէն գաղութներու մասին տեղեկութիւններ, ձեռնարկներու յայտարարութիւններ, ծանուցումներ, կենցաղային լրատուութիւններ, յայտարարութիւններ, խաչբառեր, 50-ամեակ մը առաջ կատարուած հիմնական իրադարձութիւններու վերահրատարակութիւններ: Շարունակելու համար` յաւելուածներ, բացառիկներ, քննարկումներ, կայքի ձեւաւորումներ, արաբերէն կայքի հրապարակումներ, ձեռնարկներ, խմբագրատուներու տեղափոխութիւններ, տպարանի կազմածներու ապահովումներ, անվերջ վերանորոգումներ, ելեկտրոնային դաշտի կազմակերպում, լրագրական վարժողական ծրագիրներ, մինչեւ թուայնացում: Այս բոլորը իրերայաջորդ տնօրէններով, խմբագիրներով, վարչական պատասխանատուներով, նուիրատուներով, ծանուցումներով, քարտուղարական աշխատանքներով, էջադրական, գրաշարական, լեզուական հարցերու եւ վերստուգման անձնակազմեր, տպագրողներ, ցրուիչներ, հաշուապահներ:

Ժառանգութիւնը պահպանելը նուիրական գործ է անպայման: Ժառանգութիւնը նոր հարստութեամբ օժտելը արդէն այդ ժառանգութեան խորհուրդին հաւատարմութիւնն է, որ կատարած են անձնակազմերը 90 տարուան ընթացքին: Եւ ժառանգութիւնը հարստացած է:

Թերթին 90-ամեակի նշումը հիմնականին մէջ այդ հարստացած ժառանգութեան ներկայացման առիթ է. նաեւ առիթ` վերլուծելու թերթին անփոխարինելի դերը, 90 տարուան կատարած աշխատանքին անգնահատելի արգասիքը:

Յայտարարած էինք, որ 90-րդ տարեդարձին «Ազդակ»-ը հանրութեան պէտք է ներկայանայ երկու կարեւոր իրագործումով: «Ազդակ»-ի պատմութեան գրառման համար յուշագրութիւններով, գրութիւններով եւ վերլուծութիւններով տուեալներ հաւաքած բացառիկ հատորի հրատարակութեամբ եւ ամբողջ հաւաքածոյ արխիւի թուայնացումով: Յառաջիկայ շաբթուան ընթացքին լոյս կը տեսնէ «Ազդակ»-ի բացառիկը, ուղերձներով, վկայութիւններով, յուշագրութիւններով, վերլուծութիւններով: Զուգահեռ կը յայտարարուի «Ազդակ»-ի արխիւի թուայնացման աշխատանքներու աւարտը եւ կարեւորագոյն հայագիտական կեդրոններու յանձնման մասին մեր պատկերացումները:

Տարուան ընթացքին կը հետեւին այլ ծրագիրներ` գիտաժողով, ցուցահանդէս, տեղեկատուական ոլորտի պատասխանատուներու հաւաք-խորհրդակցութիւն, քարոզչական այլ բնոյթի ձեռնարկներ եւ յոբելենական հանդիսութիւններ:

Մամուլը ընդհանրապէս եւ այս պարագային «Ազդակ»-ը ազգային արժէք են: Մամուլի գործիչներուն պարտականութիւնը այդ արժէքներուն մասին առաւելագոյնս իրազեկման միջոցներու կազմակերպումն է: Իսկ յոբելեանները այդ առիթներու ստեղծման ամէնէն պատեհ առիթներն են:

Պարտաւոր ենք արժանավայել նշել «Ազդակ»-ի 90-ամեայ յոբելեանը:

ՄՀԵՐ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

Ստորեւ` այս հարցադրումներուն առնչուող թիւեր, օրինակներ եւ պատկերներ: Տեղեկատուական այս (յաճախ` չոր ու կրկնութեան նմանող) մանրամասնութեանց թուարկումը, հատուածի աւարտին, կը դառնայ ինքնաբացատրական:

1.- Միջինարեւելեան գաղութներ – Ասոնց կարեւորագոյնները տարբեր տարողութիւններով վճարած են ու կը շարունակեն վճարել տարածաշրջանի վերիվայրումներու գինը (յատկապէս` Եգիպտոս, Լիբանան, Իրան, Իրաք եւ Սուրիա): Բոլորին մօտ հասարակ յայտարարը անդամներու թիւի սուր կրճատումն է եւ ընկերային յօրինուածքի որոշակի նօսրացումը: Ուսումնական կառոյցները անխուսափելիօրէն ազդուած են այս ցնցումներէն, սակայն գէթ Լիբանան, Սուրիա եւ Իրան կը պահեն հայեցի դաստիարակութեան մը անհրաժեշտ աւանդը, հիմունքներն ու ուղեգիծը: Վիճակագրական ստոյգ տուեալներու բացակայութեան, տարբեր աղբիւրներէ քաղուած վարկածային համրանքներով, ամբողջ շրջանի հայութեան թիւի գումարը կը տարուբերի 300 հազարէն 350 հազարի միջեւ: Թէ այս թիւերուն համեմատ` քանի՞ հայկական վարժարան կը գործէ ամբողջ շրջանին մէջ, դժբախտաբար թիւերը կը պակսին մեզի առայժմ: Սակայն հարցականը, քանակական թէ հեռանկարային առումով, կը մնայ հաշուարկելի պատասխանի կարօտ: Ճշգրիտ համեմատութեան օրինակ կարելի է բերել միայն Լիբանանի պարագան, որուն վարժարաններու պատկերին շուրջ` 2013-ի «Կիւլպէնկեան» հիմնարկի ուսումնասիրութիւն մը ցոյց կու տայ հետեւեալ թիւերը.

25 հայկական վարժարաններ ունին (ոչ բոլորը` երկրորդական կարգերով) 6951 աշակերտներ (սուրիահայ աշակերտները ներառեալ): Հայերէն նիւթերու դասապահերու միջինը շաբաթական 40-ի վրայ` 9,5 է նախակրթարանի Ա. կարգերուն մօտ, 8,3` Ե. կարգեր, 4,8` ԺԱ. կարգեր եւ 1,6` ԺԲ. կարգեր:

Գաղութի համրանքը կը գնահատուի` 80-100 հազար:

2.- Արեւմուտք – Եւրոպայի (արեւմտեան թէ արեւելեան) գաղութները, Ամերիկաներն ու Աւստրալիան,  հակառակ ցամաքամասային հեռաւորութիւններուն, մեր գաղութներուն միջեւ կարելի է շատ մը հանգիտութիւններ եւ զուգահեռներ գտնել` ուսումնական ենթակառոյցի, իրադրութեանց, օտար(աց)ման վտանգին եւ հայեցի դաստիարակութեան մարտահրաւէրներուն իմաստով: Մերկ հայեացքով կարելի է վկայել որ տիրապետող մշակոյթներու եւ տարածաշրջաններու երկիրներու միջավայրային ազդեցութեան տակ, մեր վարժարաններէն ներս թէ դուրս,հայեցի դաստիարակութիւն ջամբելը ոչ թէ հոսանքն ի վեր թիավարում մըն է այլեւս, այլ բազմապիսի կլանող ազդակներու ոլորապտոյտին մէջ` ծփում եւ շնչառութիւն պահելու սիզիփոսեան ճիգ մը:

Գաղութէ գաղութ փաստի կարօտող համրանքները հայութեան ընդհանուր գումարը կը տարուբերեն 3 միլիոնէն 3,5 միլիոնի միջեւ: Մօտաւոր համեմատութիւններու օրինակներ կարելի է բերել շրջաններու առաւել հայահոծ եւ կեդրոնական համայնքներէն հետեւեալները.

Ըստ տեղական հայ մամուլի հրատարակած տուեալներուն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Արեւմտեան ափի (յատկապէս` Քալիֆորնիա) հայկական վարժարաններ յաճախող աշակերտներու թիւը կը հասնի 6000-ի (այլ գնահատումով մը` 5000), ի դիմաց 50 հազար այլ հայ աշակերտներու, որոնք օտար կրթական հաստատութիւններու մէջ կ՛ուսանին: Ամերիկահայութեան ընդհանուր թիւը կը գնահատուի շուրջ 1,500,000-ով, իսկ ափէ ափ ամէնօրեայ դպրոցներու թիւը` 26 (այլ աղբիւրի մը համաձայն` 22: Արեւելեան Ամերիկայի մէջ «մէկ ձեռքի մատներու վրայ կը համրուին հայկական դպրոցները, իսկ արեւմտեան Ամերիկա` «կը հասնին մէկ ու կէս տասնեակի»):

– Ֆրանսահայութեան թիւը կը տարուբերի 400 հարիւրէ 500 հազարի միջեւ: Հոն կը գործեն 7 ամէնօրեայ վարժարաններ, որոնցմէ 5-ը նախակրթարան, մէկը միջնակարգ եւ միայն մէկ` երկրորդական, որ Մարսէյի Համազգայինի ճեմարանն է: Փարիզ կը գտնուին անոնցմէ 4-ը, մէկական հատ ալ` Լիոն,Նիս եւ Մարսէյ: Հայ աշակերտութեան կը տրուի 60 հազարի համրանք, որոնցմէ շուրջ 1500-ը կը յաճախէ հայկական վերոգրեալ վարժարանները:

Ուշագրաւ է Արժանթինի մայրաքաղաք Պուէնոս Այրեսի հայկական 7 ամէնօրեայ վարժարաններու պարագան: Իրենց հիմնադրութեան օրէն միայն հայ աշակերտութեամբ ճամբայ ելած այս կրթօճախները բոլորն ալ ներկայիս խառն աշակերտութիւն ունին (հայ եւ ոչ հայ, օրինակ` Խրիմեան վարժարանը ունի 650 աշակերտ, որոնց 55 տոկոսը հայեր չեն): Իրերու այս դրուածքը արդիւնք է առաւելաբար տնտեսական ազդակներու, ինչպէս նաեւ` քաղաքի հայ համայնքի տեղամասային շարժերուն: Համայնքին թիւը կը հասնի 80 հազարի:

Ոչ հայ աշակերտներուն գծով Խրիմեան վարժարանի պատասխանատուներու փոխանցած բացատրութիւնը կ՛ըսէ, թէ` «կը խօսինք ընտրանքով հայերու մասին, անոնք որոնք որդեգրած են հայ ըլլալ եւ իրենց ինքնութիւնը հարստացնել «հայկական»-ով (…) միեւնոյն ժամանակ, Հայկական հարցի նկատմամբ յանձնառութիւն կը ստանձնեն եւ զայն կը պաշտպանեն: Անոնք մեր լաւագոյն դեսպաններն են, որոնք կը տարածեն մեր մշակոյթն ու պահանջները»:

Նոյն պատասխանատուներուն փոխանցած տուեալներուն համաձայն, շաբաթական 40 ժամի վրայ նախակրթարանի մէջ կը դասաւանդուի հինգ ժամ հայոց լեզու, հինգ ժամ ալ հայ մշակոյթ` սպաներէնով: Բոլոր աշակերտներն ալ պարտաւոր են հետեւիլ հայեցի նիւթերուն: Երկրորդականի պարագային, շաբաթական 30 ժամերու վրայ վեց ժամը հայերէն նիւթերու յատկացուած է, երկու ժամ` լեզուի, մնացեալը` արուեստ, պատմութիւն, մշակոյթ եւ պար` մէկական ժամ: Հոս միայն հայ աշակերտներուն համար պարտադիր են նիւթերը:

Ամէնէն բարացուցական յայտարարութիւնը, որ կու գայ Պուէնոս Այրեսէն, իր մէջ կը խտացնէ չորս գլխաւոր ազդակներ, որոնց ստեղծած պակասորդը արդէն կը յառաջացնէ առաջին մեծ կնճիռները: Զանոնք կարելի է ընդհանրացնել ու կապել այլ գաղութներու ալ:

«Մեր տկարութիւնը, որուն մասին խորապէս մտահոգուած ենք, հայոց լեզուի դաստիարակութիւնն է, որուն համար անհրաժեշտ են` մարդուժ, ուսումնական նիւթեր եւ ֆինանսաւորում: Կարիքը ունինք կրթական մարզին մէջ մանկավարժ անձնանազմ ունենալ մասնագիտացած` հայոց լեզուի ուսուցման մէջ: Հարկ է նշել, թէ մեր համայնքը վերջերս մեծ թիւով գաղթականներու նոր ալիքներ չէ ստացած, «հին» համայնք մըն է: Հայ ծագումով մեր աշակերտներուն մեծ հայրերն ու մեծ մայրերը Արժանթին ծնած են, անոնցմէ մեծամասնութիւնը հայերէն չի խօսիր»:

Քանատահայութիւնը ունի 4 ամէնօրեայ վարժարաններ, երեքը` Մոնրէալ, մէկը` Թորոնթօ: Անոնցմէ մին մինչեւ միջնակարգ է, միւսները` երկրորդականի բարձրագոյն կարգով: Համայնքին ընդհանուր թիւը կը գնահատուի 70-էն 80 հազար: Ամէնօրեայ այս վարժարաններու աշակերտութեան թիւը կը կազմէ 2092 աշակերտ:

Մոնրէալի երեք ամէնօրեաներէն երկուքը նախակրթարանի մէջ ունին 5 ժամ հայերէն նիւթեր` շաբաթական 30 ժամուան վրայ, երրորդը  նոյն համեմատութեամբ` 4 ժամ: Վարժարաններէն մին, որ մինչեւ միջնակարգ Ը. դասարան կը հասնի, այդ կարգերուն համար կ՛ընէ շաբաթական 6 ժամ հայերէն նիւթ, իսկ միւս երկուքը, որոնք երկրորդական բարձրագոյն կարգ կը հասնին, հայալեզու նիւթերու շաբաթական միջինը 3-4 ժամ է:

Շատ աւելի յուսադրիչ է Թորոնթոյի միակ ամէնօրեայի լեզուային իմաստով հիմնարար տարիներու (նախակրթարան Ա.,Բ.,Գ.) ժամերու պատկերը` շաբաթական 9 ժամով, որ նախակրթարան Դ.-էն միջնակարգ Ը.` կ՛ըլլայ շաբաթական 7 ժամ, իսկ բարձրագոյն 4 կարգերուն համար կ՛իջնէ շաբաթը 3 ժամի:

Գոյութիւն ունին նաեւ 8 շաբաթօրեայ ու կիրակնօրեայ վարժարաններ (3 Մոնրէալ, 3 Թորոնթօ, մէկական` Քեմպրիճ եւ Վանքուվըր): Կիրակնօրեայ դպրոցներու դերը` քրիստոնէական ու Հայ եկեղեցւոյ աւանդութիւններու դաստիարակութեան մէջ կը կայանայ, իսկ շաբաթօրեայ վարժարանները կը փորձեն հայերէնի ամենատարրական գիտութիւն ու հայեցի դրոշմ փոխանցել օտար ամէնօրեայ վարժարան յաճախող սակաւաթիւ աշակերտներու:

Հակառակ անոր որ Քանատայի բազմամշակութային դիմագիծը ամրագրուած է երկրի սահմանադրութեամբ (ի տարբերութիւն Միացեալ Նահանգներու «ձուլման կաթսայ»-ի ուղղութեան) եւ որոշ դիւրութիւններ կ՛ընծայէ տարբեր համայնքներու մշակութային ժառանգութեան պահպանման, ակներեւ է անգլերէնի տիրապետող ազդեցութիւնը` բացի Քեպեք նահանգէն, ուր կ՛իշխէ պետութեան միւս պաշօնական լեզուն` ֆրանսերէնը: Նահանգային պետութիւնը կը վարէ ֆրանսախօսութեան յստակ ու նախանձախնդիր քաղաքականութիւն` յաճախ լարուածութիւն ստեղծելով երկու պաշտօնական լեզուներուն միջեւ (հակառակ ասոր` անգլիախօսութեան հարթիչ գլանին ծանրութիւնը զգալի է ամէնուրեք): Շատ հաւանական է, որ այս լարուածութիւնն ու անոր առթած լեզուական ինքնագիտակցութիւնը մէկ պատճառն են, որ հայախօսութիւնը շատ աւելի շեշտուած ըլլայ Քեպեքի հայ աշակերտութեան մեծ մասին մօտ, քան` առաւելաբար անգլիախօս մնացեալ նահանգները:

(Շար. 2)

Ղարաբաղեան Հարցի Կարգաւորման Քարոզչութիւնը Եւ Բուն Գործընթացը

«168 Ժամ» թերթին կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբում կազմակերպուող քննարկումների ընթացքում արծարծւում են մեր երկրին, հասարակութեանը յուզող բազմաթիւ խորքային հարցեր: Նախընտրական այս շրջանում մեր նպատակն է` ընտրութիւններից առաջ քաղաքական ուժերի, քաղաքական, տնտեսական եւ հասարակական գործիչների, փորձագէտների մասնակցութեամբ քննարկումների միջոցով նպաստել ընտրողների գիտակցուած ընտրութեանը: Քննարկումների շարքի աջակիցներն են «Տեփոփ» Կառավարման հիմնարկը, «Ազատ Ֆարմա» ընկերութիւնը: Այս շաբաթ քննարկուեց ղարաբաղեան հարցի կարգաւորման թեման Ազգային ժողովի ընտրութիւններին մասնակցող քաղաքական ուժերի նախընտրական ծրագրերում:

Քննարկումը վարում էր հրապարակախօս, քաղաքական մեկնաբան Արմէն Բաղդասարեանը:

Մասնակիցներն են`

Արտակ Զաքարեան – ԱԺ արտաքին յարաբերութիւնների մշտական յանձնաժողովի նախագահ, Հայաստանի Հանրապետական Կուսակցութիւն խմբակցութեան պատգամաւոր
Կիրօ Մանոյեան – ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ դատի եւ քաղաքական հարցերի գրասենեակի պատասխանատու
Ազատ Արշակեան – Օհանեան-Րաֆֆի-Օսկանեան նախընտրական դաշինքի ներկայացուցիչ
Ստեփան Սաֆարեան- «Ազատ դեմոկրատներ» դաշինքի համամասնական ցուցակով առաջադրուած պատգամաւորի թեկնածու, քաղաքագէտ
Վլատիմիր Կարապետեան- Հայ ազգային քոնկրես կուսակցութեան վարչութեան անդամ, ՀԱՔ արտաքին յարաբերութիւնների մշտական յանձնաժողովի նախագահ

Արմէն Բաղդասարեան.- Թերեւս, սխալուած չեմ լինի, եթէ ասեմ` այսօր Հայաստանի կարեւորագոյն խնդիրներից մէկը ղարաբաղեան հակամարտութիւնն է, եթէ ոչ` ամենակարեւորը, բայց այնպիսի տպաւորութիւն է, որ նախընտրական այս փուլում քաղաքական ուժերը կարծես թէ շատ չեն ուզում անդրադառնալ այդ թեմային: Յամենայնդէպս, դիրքորոշումներ կա՛մ չեն արտայայտւում, կա՛մ արտայայտւում են բաւական անորոշ ձեւակերպումներով: Այն դէպքում, երբ կարեւորագոյն խնդիր է, եւ, այսպէս թէ այնպէս, ընտրութիւններին մասնակցող քաղաքական ուժերը չեն կարողանայ շրջանցել այդ թեման: Քննարկումը սկսենք իշխող կուսակցութեան ներկայացուցչից. պարո՛ն Զաքարեան, արդէն յստա՞կ է` նախընտրական այս ժամանակահատուածում  Հայաստանի Հանրապետական Կուսակցութիւն դիրքորոշումն արցախեան խնդրի կարգաւորման վերաբերեալ: Ինչպիսի՞ շեշտադրումներ են լինելու:

Արտակ Զաքարեան.- Հայաստանի Հանրապետական Կուսակցութիւն համար արցախեան հիմնախնդրի (ԱՀ) կարգաւորման եւ դրա հետ կապուած բոլոր խնդիրներում միշտ եղել է յստակութիւն: Իսկ նախընտրական ժամանակահատուածում, ծրագրում, բնականաբար, առանցքային դեր ու նշանակութիւն ունի Ահ-ի հիմնախնդրի խաղաղ կարգաւորման գործընթացը, դրա հետ կապուած բոլոր ներքին եւ արտաքին օրակարգային հարցերը, եւ, ի հարկէ, շատ մեծ շեշտադրում է արւում եւ առանձնացւում ԱՀ-ի զարգացման գործընթացներին աջակցելու եւ նաեւ Արցախի Հանրապետութիւնը պատրաստելու` յաջորդ 5 տարիների բանակցային գործընթացին, ներքին պետականութեան կայացման, ինչպէս նաեւ խաղաղ կարգաւորման գործընթացում բոլոր այն խնդիրները, որոնք պայմանաւորուած են ինչպէս բանակցային ձեւաչափերով, այնպէս էլ` պետութեան երկկողմ եւ բազմակողմ յարաբերութիւններում ԱՀ հիմնախնդիրը ՀՀ շահերից ներկայացնելու անհրաժեշտութեամբ: Այդ առումով` ծրագիրը շուտով կը ներկայացուի հասարակութեանը, որտեղ, բնականաբար, ԱՀ խնդրի խաղաղ կարգաւորման եւ վերջնական խաղաղութեան գալու գործընթացը յստակ մեկնաբանուած եւ ներկայացուած է` որպէս շարունակութիւն եւ որպէս ապագայի տեսլական:

Արմէն Բաղդասարեան.- Յստակեցնենք.  Հայաստանի Հանրապետական Կուսակցութիւն ինչպէ՞ս է պատկերացնում արցախեան հիմնախնդրի կարգաւորումը:

Արտակ Զաքարեան.- Մինսքի խմբի (ՄԽ) ձեւաչափում, որպէս միակ ձեւաչափ, միջազգային հանրութեան կողմից ԱՀ ինքնորոշման իրաւունքի իրացման համար ճանաչման անհրաժեշտ եւ բաւարար պայմաններ, ինչպէս նաեւ` ԱՀ-ի հիմնախնդիրն ինքնորոշման իրաւունքի իրացման միջոցով լուծման հեռանկար: Այսինքն այլ տարբերակ, քան ինքնորոշման իրաւունքի լիարժէք իրացումը, եւ դրանով պայմանաւորուած` նաեւ ԱՀ-ի բնակչութեան անվտանգութեան եւ բնական զարգացման համար բաւարար պայմանների ստեղծումը, ուղղակի չկայ:

Արմէն Բաղդասարեան.- Պարո՛ն Մանոյեան, ՀՅԴ-ն աւանդաբար այս հարցում հանդէս է եկել` որպէս առաւել արմատական ուժ, այժմ համագործակցում էք իշխանութեան հետ. արցախեան կարգաւորման հարցում 100%-ով համամի՞տ էք իշխող կուսակցութեան դիրքորոշմանը, որ խնդիրը պէտք է կարգաւորուի Մատրիտեան սկզբունքների հիման վրայ, որոնց կէտերից մէկն էլ ենթադրում է 5 տարածքի վերադարձը:

Արտակ Զաքարեան.- Ներողութիւն, ես չասացի` Մատրիտեան սկզբունք, ես ասացի` ինքնորոշման իրաւունքի իրացում: Մատրիտեան սկզբունքներն առայժմ թողնենք մի կողմ:

Արմէն Բաղդասարեան.- Բայց բանակցութիւնները դրա հիման վրայ են ընթանում:

Արտակ Զաքարեան.- Բանակցութիւններ այսօր դեռեւս չկան, այսօր կայ մի կարեւոր հանգամանք, որ անհրաժեշտ է ապահովել ուժի եւ ուժի սպառնալիքի բացառման մեքանիզմները, որի վերաբերեալ յստակ պայմանաւորուածութիւն է ձեռք բերուել ե՛ւ Վիեննայում, ե՛ւ Ս. Պեթերսպուրկում:

Կիրօ Մանոյեան.- Կարծում եմ` այն քիչ կուսակցութիւններից ենք, որոնք Արցախի հարցում յստակ տեսակէտ ունեն: Այն փաստը, որ միայն այդ ուժերի ներկայացուցիչներն են հրաւիրուած այստեղ, խօսում է այն մասին, որ բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնները չէ, որ յստակ կեցուածք ունեն Արցախի հարցի մասին: ՀՀԿ-ի հետ մեր համագործակցութեան պայմանագիրն Արցախի մասին մէկ կէտ ունի, այն էլ` ոչ կարգաւորման ձեւի մասին, այլ` հնարաւորինս հզօրացնել Արցախը: Որովհետեւ կան տեսակէտներ, որ մէջտեղ բերուած փաստաթղթի անունն ինչ էլ լինի` մատրիտեան սկզբունք, հիմնարար սկզբունք, ինչ-որ է. ՄԽ համանախագահների կողմից առաջարկուած փաստաթուղթը երկու հիմնական բաժին ունի: 2009 թուականին հրապարակուել է դա, եւ 2007 թուականի նոյեմբերին դրա շուրջ նախնական համաձայնութիւն եղել է` որպէս բանակցային փաստաթուղթ: Ի՞նչ է ասում այդ փաստաթուղթը. ունի մէկ բաժին, որն ասում է` հարցը պէտք է կարգաւորուի միջազգային իրաւունքի 3 սկզբունքի հիման վրայ` հարցը պէտք է խաղաղ կարգաւորուի (խնդիր չունենք դրա հետ), պէտք է տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի հիման վրայ կարգաւորուի (հարց չունենք դրա հետ, որովհետեւ Արցախը երբեք մաս չի կազմել Ազրպէյճանի), եւ երրորդ` կարգավիճակը պէտք է ճշդուի ժողովուրդների իրաւահաւասարութեան եւ ինքնորոշման իրաւունքի հիման վրայ, որի հետ, բնականաբար, խնդիր չունենք:

Մենք խնդիր ունենք մնացած կէտերի հետ, զորս առաջարկւում են այդ սկզբունքների հիման վրայ գործադրել: Խնդիր ունենք, որովհետեւ դա անտեսում է 1988-ից յետոյ տեղի ունեցած 4-5 տարուայ պատերազմը: Եթէ 1988-ին առաջարկուած լինէր, կարծում եմ` բոլորս էլ կը համաձայնէինք այդ առաջարկներին, բայց հաշուի առնելով, որ Ազրպէյճանը պատերազմ է սանձազերծել, պատերազմը տանուլ է տուել, ստեղծուել է նոր իրավիճակ, հիմա առաջարկուած այդ քայլերը կը նշանակեն նաեւ` ինչ-որ ձեւով հատուցել Ազրպէյճանին: Համաձայն եմ, որ իրականում արդէն մէկ տարի է, ըստ էութեան, հարցի կարգաւորման վերաբերեալ բանակցութիւն չկայ:

Դրա պատճառն Ազրպէյճանի կեցուածքն է, իսկ արդէն ապրիլից յետոյ խօսակցութիւնն այն է, որ փորձեն փոխադարձ վստահութիւն ապահովել` ամրապնդելով զինադադարը` տարբեր քայլերով: Եւ այս ընթացքում մենք տեսնում ենք, որ իսկապէս դժուար է Ազրպէյճանի հետ բանակցել, նոյնիսկ կարելի է հարցական դնել` արժէ՞ բանակցել Ազրպէյճանի հետ: Եթէ այսքան պարզ հարցերի շուրջ բոլորի առջեւ կայ համաձայնութիւն, եւ չկայ գործակցութիւն, էլ ի՞նչ աւելի ծանր հարցերի մասին խօսել:

Հեռանկարն այն է, որ Արցախը, ի վերջոյ, պէտք է միանայ Հայաստանին, պէտք է այդ ուղղութեամբ աշխատանքները շարունակել: Երկրորդ` այսօրուանից մենք պէտք չէ խօսենք` ինչի՛ ենք

պատրաստ, որովհետեւ բաւականին շատ խօսուել է այդ մասին, եւ դա Ազրպէյճանի մօտ ստեղծել է տպաւորութիւն, որ ինքը տալիք չունի, որովհետեւ մենք արդէն հրապարակաւ ասում ենք` այս տարածքը պատրաստ ենք տալ: Դրա համար անիմաստ է խօսել հիմա, թէ ինչքան ենք պատրաստ զիջել` թէկուզ փոխզիջման պայմաններում, եւ, բացի Արցախը հզօրացնելուց` մեր հիմնական առաքելութիւնը պէտք է լինի նաեւ` փորձել ապահովել առնուազն Հայաստանի չափ ճանաչում, այսինքն` Հայաստանի կողմից Արցախն ինչքան ճանաչուել է, այդքան ճանաչում եթէ մենք փորձենք ապահովել այլ երկրներից, արդէն բաւական մեծ ճնշում կը լինի Ազրպէյճանի վրայ:

Արմէն Բաղդասարեան.- Պարո՛ն Մանոյեան, եթէ ճիշդ հասկացայ` դուք զիջումներին պատրաստ էք, բայց գտնում էք, որ չարժէ այդ մասին բարձրաձայն խօսել:

Կիրօ Մանոյեան.- Դէ պարզ է, որ փոխզիջումներ պէտք է լինեն, բայց մեր հասկացած փոխզիջումների մասին, նախ` ասացի, որ պէտք չէ խօսուի, յետոյ` փոխզիջումները պէտք է լինեն համաչափ եւ միաժամանակեայ, եւ ընդհանուր մէկ փաթեթի մաս, այլ ոչ թէ, այսպէս, այսօր սա կը տանք, վաղը կը տեսնենք` ի՛նչ կը ստանանք փոխարէնը:

Արմէն Բաղդասարեան.- Պարո՛ն Կարապետեան, ՀԱՔ-ը, թերեւս, միակ ուժն է, որը յստակ իր կարգախօսի մէջ էլ` որպէս մեխ, ընտրել է հէնց արցախեան հիմնախնդրի կարգաւորումը, եւ դիրքորոշումը, կարծես թէ, բաւականին յստակ է: Պարոն Մանոյեանն էլ ասաց` փոխզիջումներ. ՀԱՔ-ի եւ ՀՅԴ-ի դիրքորոշումների տարբերութիւնը ո՞րն է այս հարցում:

Վլատիմիր Կարապետեան.- Կարծում եմ` հիմնական տարբերութիւնն այն է, որ մենք պատրաստ ենք աւելի բաց խօսել այն բանի մասին, թէ ինչպէս ենք պատրաստելու հասարակութեանը փոխզիջումների: Ես կոչ եմ անում` զրոյցի ժամանակ օգտագործել միայն այդ եզրոյթը, որովհետեւ «զիջումներ» բառը պարզապէս տեղին չէ, եւ իւրաքանչիւրս չի էլ կարող այդ բառը մէջտեղ բերել եւ խօսել, որովհետեւ չի արտայայտում այն, ինչ կատարւում է բանակցային սեղանին:

Մենք, ի տարբերութիւն ՀՅԴ-ի, կարող ենք ասել, թէ ինչի կարող է գնալ Հայաստանը, ինչին պէտք է պատրաստել մեր հասարակութեանը, բնակչութեանը, եւ ինչ ճանապարհով կարող ենք հասնել երկարատեւ խաղաղութեանը. մօտաւորապէս այնպէս, ինչպէս պարոն Զաքարեանն ակնարկեց` ասելով, որ մեզ պէտք է վստահ լինել, որ այդ խաղաղութիւնը կը լինի ամուր, եւ որեւէ սպառնալիք չի լինի, անվտանգութեան եւ զարգացման երաշխիքներ լինեն: Դրանց կարող ենք հասնել` յանգելով համաձայնութեան, ստորագրելով այն փաստաթուղթը… Այստեղ ես անհամաձայնութիւն կը յայտնեմ ՀՀԿ-ի ներկայացուցչի հետ, որը փորձում է շրջանցել Մատրիտեան փաստաթղթի` սեղանի վրայ դրուած լինելու հանգամանքը. այն, ինչի մասին խօսում է հէնց իր կուսակցութեան ղեկավարը, ինչպէս նաեւ` արտաքին գործերի նախարարը` նշելով, որ հիմքում մատրիտեան սկզբունքներն են:

Իմ անձնական կարծիքով, զգալի զիջելով այն փաստաթղթին, որ ներկայացուել էր 1997 թուականին, որտեղ Արցախն օժտուած էր վեթոյի իրաւունքով, եւ ինքն էր որոշելու իր ապագայ կարգավիճակը` հաւասար կարգավիճակով հանդէս գալով Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի հետ: Հիմա մենք դա չունենք, այնուամենայնիւ, մատրիտեան փաստաթուղթը, որի շուրջ հիմա ընթանում են բանակցութիւնները, եթէ մենք համապատասխան դրոյթներին պատճաշ ուշադրութիւն դարձնենք եւ հասնենք դրանց ամրագրմանը, կարող է ապահովել երկարատեւ խաղաղութիւն: Այդ առումով ես կ՛ակնկալէի, որ իշխող կուսակցութեան կամ Քոալիսիոնի ներկայացուցիչներն աւելի բաց լինեն հասարակութեան հետ եւ աւելի պատրաստեն հասարակութեանը նրան, որ առանց փոխզիջումների` մեր տարածաշրջանում խաղաղութիւն չի հաստատուի:

Արմէն Բաղդասարեան.- Պարո՛ն Արշակեան, Օհանեան-Րաֆֆի-Օսկանեան նախընտրական դաշինքում ներգրաւուած են ՀՀ նախկին պաշտպանութեան եւ երկու նախկին արտաքին գործերի նախարարներ: Այդ դաշինքն արդէն յստակ պատկերացում ունի՞, թէ ինչպէ՛ս է լինելու արցախեան հակամարտութեան կարգաւորումը:

Ազատ Արշակեան.- Շատ խորհրդանշական են մեր դաշինքի առաջին դէմքերը` ռազմաքաղաքական եւ դիւանագէտներ: Արցախեան հարցը հայ զինուորը լուծել է, հայկական կողմի համար արցախեան հարցը լուծուած է: Քանի դեռ կայ հզօր, մարտունակ հայկական բանակ, եւ այդ զինուորը կանգնած է սահմանի վրայ, դա մեր տարածքն է, հարցը լուծուած է: Դա տեսակէտ է, եւ բացի Սէյրան Օհանեանից` դաշինքում ներգրաւուած են նաեւ ազատամարտիկներ, որոնք մասնակցել են ե՛ւ առաջին պատերազմին, ե՛ւ այս վերջին չարաբաստիկ ապրիլեան պատերազմին:

Մեզ մօտ դա շատ կոշտ է դրուած. քանի դեռ ունենք լաւ բանակ, բանակն ապահովում է ե՛ւ խաղաղութիւնը, ե՛ւ կարգավիճակը: Միւս մասը` դիւանագէտները, արդէն յայտարարել են իրենց ելոյթներում, որ մեր խնդիրն է, եթէ մենք լինենք ազդեցիկ ուժ Աժ-ում, մեր պետութեան առաջ խնդիր է դրուելու, որ ազգերի ինքնորոշման իրաւունքը փաստացի իրացրած Արցախի ժողովուրդը, մենք բոլորս իրաւական տեսք տանք արդէն գոյութիւն ունեցող ինքնորոշման իրաւունքին: Մենք գնահատում ենք, որ բարենպաստ է աշխարհաքաղաքական ընթացքը մեր տարածաշրջանում, որովհետեւ դեռեւս 1994-95 թուականներին արդէն վերանայուեց, չճանաչուեց Լենին-Աթաթուրք դաշինքի մի կարեւոր դրոյթ, որ դա Խորհրդային Միութեան ներքին խնդիրը չէ. արդէն Խորհրդային Միութիւնը չկայ, եւ դա արդէն միջազգային խնդիր է, դա Ազրպէյճանի ու Հայաստանի խնդիրը չէ, այլ արդէն միջազգային խնդիր է:

Եւ երբ հռչակուեց կամ ճանաչուեց Մինսքի խմբի գոյութիւնը, երբ աշխարհն ընդունեց, որ այդ խնդիրը պէտք է լուծուի ոչ թէ Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան կամ պոլշեւիկեան ժառանգութեան սկզբունքների հիման վրայ, այլ միջազգային հանրութեան հսկողութեամբ եւ հովանաւորութեամբ, ուրեմն մենք համարում ենք, որ արդէն որոշ իմաստով չեն ճանաչւում 1921 թուականի մարտի 16-ի այդ համագումարի որոշ դրոյթներ: Դա արդէն ռուս-թուրքական կամ պոլշեւիկաքեմալական վճռին չի պատկանում, աշխարհը պէտք է մասնակցի դրան: Ես կարծում եմ, որ այդ իմաստով տարածաշրջանը բարենպաստ է, ու մենք պէտք է պահենք մեր բանակը լաւ, մարտունակ վիճակում, Հայաստանը դարձնենք արդիւնաւէտ կառավարուող պետութիւն, որ այս պետութիւնը կարողանայ պահել հզօր, մարտունակ, լաւ բանակ: Քանի դեռ կայ մեր լաւ բանակը, մենք խնդիրներ չենք ունենայ:

Արմէն Բաղդասարեան.- Պարո՛ն Արշակեան, եթէ ամփոփենք, ստացւում է, որ ըստ ձեր դաշինքի դիրքորոշման`, մենք արցախեան խնդիր չունենք, մենք այդ խնդիրը լուծել ենք, մեր խնդիրն է` երկիրը ներսից հզօրացնել, որպէսզի ունենանք հզօր բանակ եւ համբերենք, մինչեւ աշխարհը կը ճանաչի ինքնորոշման իրաւունքը եւ անկախութիւնը:

Ազատ Արշակեան.- Այո՛: Ապագաղութացման գործընթացը հասել է Մերձաւոր Արեւելք, այսինքն` վերանայւում են Ա. Համաշխարհային պատերազմի հետեւանքները նաեւ Մերձաւոր Արեւելքում: Ես լիայոյս եմ, որ այդ պտուտակը կը տանի նաեւ Թուրքիային` իր Աթաթուրքի դամբարանով, եւ ես յոյս ունեմ, արդէն խօսակցութիւններ կան, որ Լենինի դամբարանը նոյնպէս կը վերանայ, ու մեր գործերը լաւ կը լինեն:

Արմէն Բաղդասարեան.- Արցախեան խնդրի կարգաւորման շատ յստակ տեսլական էր, եթէ անկեղծ ասեմ: Պարո՛ն Սաֆարեան, «ազատ դեմոկրատներ» դաշինքը յստակեցրե՞լ է իր դիրքորոշումը` ինչպէս է պատկերացնում արցախեան խնդրի կարգաւորումը:

Ստեոպա Սաֆարեան.- Թերեւս սկսեմ նրանից, որ «Ազատ դեմոկրատների» հետ 2012 թուականին «Ժառանգութեան» համագործակցութեան արդիւնքում արդէն իսկ պատրաստուել էր փլաթֆորմը, բայց դա չի նշանակում, որ այն չի վերանայւում: Շատ հասկանալի պատճառներով, որովհետեւ 2012 թուականին մենք ապրում էինք միանգամայն այլ ռազմաքաղաքական միջավայրում, այժմ` այլ: Դրանից, ի հարկէ, պահանջները կամ այն ռազմավարական նպատակները, որոնց շուրջ մենք համաձայնել ենք, չեն փոխուել: Խնդիրն այլ դաշտում է, որովհետեւ շատ կարեւոր է, թէ քաղաքական ուժերն ինչ դասեր են քաղել ապրիլեան պատերազմից, եւ նաեւ ի՛նչ դասեր են քաղել թէկուզ 2-3 օր առաջ տեղի ունեցած մէկ այլ յարձակման փորձից:

Չեմ կարծում, թէ այդ դասն արդիւնաւէտ կը լինի այն ժամանակ, եթէ մենք ասենք` խռովում ենք, չենք մտածում լուծումների մասին, որեւէ ռազմավարութիւն չենք մշակում, լայն իմաստով` սպասում ենք, որովհետեւ անկեղծ ասած` սկսած ՀՀԿ թեզերից, վերջացրած իմ գործընկերներով, այն տպաւորութիւնն էր, որ մենք ուղղակի մտածում ենք միայն ներկայիս ռազմաքաղաքական ռիսքերը կառավարելու մասին, բայց ոչ` հակամարտութիւնը կառավարելու: Յանուն արդարութեան` ՀԱՔ-ին չի վերաբերում, որովհետեւ, ինչպէս նշեցիք` անկախ նրանից, թէ ինչ վերաբերմունք ունենք միմեանց ծրագրերի նկատմամբ, այն բաւական յստակ լուծման մասին է:

Մեր լուծումը, ի հարկէ, հակադրւում է դրան եւ միւս դիրքորոշումներին, այլընտրանքային է եւ շատ տարբերուող: Նախ` յստակ է, որ անվտանգութեան հետ կապուած` մենք ունենք ներկայումս շատ իրական ռազմաքաղաքական ռիսքերի կառավարման խնդիր. դա պատերազմի վերսկսման բացառումն է, եւ, ցաւօք, ՀՀ իշխանութիւնների կողմից (թէ՛ ներկայիս, թէ՛ նախկին) իրականացրած քաղաքականութեան աւարտը, թերեւս, ապրիլեան պատերազմն էր: Եթէ մենք նորից վերադարձել ենք պատերազմի շեմին, սա նշանակում է` մեր քաղաքականութիւնն իսկի բանի պէտք չի եղել եւ բերել է նման վիճակի: Հիմա ո՞րն է լուծումը. առաջինը, որ տարիներ շարունակ այդպէս էլ ուշադրութեան չարժանացաւ, սպառազինութիւնների մրցավազքը դադարեցնելու կապակցութեամբ որոշակի քայլերի ձեռնարկումն էր:

Հայաստանը, ցաւօք, վերին աստիճանի կոշտ սկսեց անհանգստութիւն յայտնել, օրինակ` մեր ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի կողմից` Ազրպէյճանին սպառազինելու կապակցութեամբ: Յիշեցնեմ` երբ Սերժ Սարգսեանը 2014 թուականին այցելել էր Լատինական Ամերիկայի երկրներ, միայն այդ ժամանակ, այն էլ` շատ անյստակ, ասաց, որ մեր ժողովուրդը մտահոգուած է Ռուսաստանի կողմից Ազրպէյճանին սպառազինութիւններ տրամադրելով: Յիշեցնեմ, որ նոյնիսկ այն ժամանակուայ պաշտպանութեան նախարարին երբ հարց էին տալիս` արդեօ՞ք որպէս պաշտօնական գերատեսչութիւն` մտահոգութիւն չունի Ազրպէյճանի սպառազինումից, պատասխանը բառացիօրէն եղել է հետեւեալը` մենք վերահսկում ենք Ազրպէյճանի եւ Ռուսաստանի միջեւ ռազմական համագործակցութիւնը:

Հայաստանը վերին աստիճանի ուշ սկսեց արձագանգել սպառազինութիւնների մրցավազքի խնդրին այն դէպքում, երբ մենք պէտք է դրա կանխման փորձերն աւելի վաղ արած լինէինք: Դա պէտք է դրուէր արտաքին քաղաքականութեան օրակարգում: Ի վերջոյ, Մինսքի խումբը, որը հանդիսանում է խաղաղութեան միջնորդ` լայն իմաստով, նրա

երկու երկրները շատ յստակ սպառազինութիւն չեն տրամադրում հակամարտութեան կողմին, տուեալ պարագայում` արցախեան հակամարտութեան կողմերին, եւ հետագայում ոչինչ չէր խանգարում մեզ` դա դնել Ռուսաստանի կողմից որպէս կանոն` պահպանելու խնդիրը:

Արտակ Զաքարեան.- Ռուսաստանը կը հետեւէ՞ր դրան:

Ստեոպա Սաֆարեան.- Գիտէք` այս պահին ես չեմ ուզում ասել, թէ ի՛նչ կը լինէր, որովհետեւ այս պահին ո՛չ ես կարող եմ ասել, թէ ի՛նչ կ՛անէր Ռուսաստանը, ո՛չ էլ դուք կարող էք ինձ համոզել, թէ ի՛նչ կ՛անէր:

Վլատիմիր Կարապետեան.- Ես գիտեմ, որ այդ հարցը բարձրացւում է:

Ստեոպա Սաֆարեան.- Այդ հարցը բարձրացւում է եղանակային, 6 ամիսը մէկ յաճախականութեամբ դա բարձրացնելը բաւարար չէ: Մեր առաջին քայլը` Ազրպէյճանի զսպման քաղաքականութիւնն է, որն իր մէջ միայն սպառազինութիւնների մրցավազքի խնդիրը չի ներառում, այլ նաեւ` ե՛ւ ուժեղ բանակի, ե՛ւ բանակի մարտունակութեան բարձրացման խնդիրն է, ե՛ւ միջազգային յարաբերութիւնների համակարգում պարտաւորութիւնների կտրուածքով բազմակողմ յարաբերութիւններով զսպումների մեքանիզմների ամրագրումն է: Երբ դուք հարցնում էք` ինչպէս, ես ասեմ, որ 2012 թուականի ԱԺ-ում կոչ էի արել բոլոր պատգամաւորներին, խմբակցութիւններին, որպէսզի, օրինակ, ՀԱՊԿ-ի արձանագրութեան լրացմանը գոնէ կցուած պայման ունենային, որ Հայաստանն այդ միջազգային պարտաւորութիւնը կը յարգի, եթէ նրանք էլ յարգեն Հայաստանի կենսական անհրաժեշտութեան շահերը, բայց որեւէ վերապահում չի եղել:

Եթէ «Ազատ դեմոկրատները», տայ Աստուած, լինի մեծամասնութիւն ապագայ ԱԺ-ում, ապա այո՛, այս խնդիրները վերանայման կարիք ունեն, նման պայմանագրերը պէտք է անպայման վերապահումներով ուղեկցուեն, որովհետեւ դրանք, մեր համոզմամբ, սպառնալիքների կառավարման, առնուազն կեանքում իրենց կենսունակութիւնն ապահոված մեքանիզմներ են:

Լուծման մասով մի քանի սկզբունքային խնդիրներ կան, զորս իշխանութիւնները ոչ միայն չեն լուծել, կրկին Վլատիմիր Կարապետեանը գուցէ ասի, որ ՀՀԿ-ն դրա մասին շատ է յայտարարել, բայց միեւնոյն է` բանակցային գործընթացում Արցախի օրինական ընտրուած իշխանութիւնների վերադարձի խնդիրն է: Սա վերին աստիճանի կարեւոր խնդիր է, զոր Հայաստանը կրկին առաջադրել է եղանակային սկզբունքով: Ապրիլեան պատերազմի յաջորդ օրերին անմիջապէս հայաստանեան իշխանութիւններն ասացին, որ Ազրպէյճանն այսուհետ պէտք է խօսի Ստեփանակերտի հետ, բայց թոյլ տուէք չթուարկել, թէ դրանից յետոյ քանի հանդիպում տեղի ունեցաւ երկկողմ ձեւաչափով:

Թերեւս, մի բան կայ, որի հետ կը համաձայնեմ, եւ անկեղծ ասած` դա նոր բան չէ. հետաքննութեան մեքանիզմների ներդրման խնդիրն է, որտեղ նոյնպէս պաշտօնական Երեւանը, եթէ անգամ հետեւողական է, ապա ձախողւում է: Մատրիտեան առաջարկները չեն կարող ընդունելի լինել նաեւ այն պատճառով, գոնէ «Ազատ դեմոկրատների» համար, որովհետեւ նրանք խօսում են ոչ թէ` ԱՀ-ի արդէն իսկ կայացուած ինքնորոշման մասին, այլ խօսում են ապագայում կամարտայայտութեան, թէկուզեւ` պարտադիր նշանակութեան, թէկուզեւ` դրա անունը դնենք հանրաքուէ, եւ այլն…

Վլադիմիր Կարապետեան.- Այսինքն` դուք դէ՞մ էք Մատրիտեան սկզբունքներին:

Ստեոպա Սաֆարեան.- Այո՛, մենք մշտապէս դէմ ենք արտայայտուել: Մեր նախընտրական ցուցակը դէմ է Մատրիտեան փաստաթղթին` մի շարք պատճառներով: Այդ փաստաթուղթը, որ 2007 թուականին Հայաստանի իշխանութիւններն ու արտաքին գործերի նախարարն ընդունեցին եւ յայտարարեցին, որ այն ընդունում են` որպէս բանակցութիւնների հիմք, նախատեսում էր նաեւ մէկ այլ բան, որն ուղղակի չի կարող ընդունելի լինել: Խօսքն այն մասին է, որ այդ կամարտայայտութիւնը, եւ ընդհանրապէս` Արցախի կարգավիճակի ճանաչումն ուղղակի պատանդ է թողնուել Ազրպէյճանի իշխանութիւններին: Այսինքն` եթէ նրանք կը համաձայնեն, ապա դա տեղի կ՛ունենայ: Հետեւաբար` կրկին վերադառնամ 2012 թուականին. սա նորութիւն չէ, այսինքն` եթէ Ալիեւը չի համաձայնում, փաստաթուղթը չի ստորագրւում:

Վլատիմիր Կարապետեան.- Բայց որ համաձայնեց, ուրեմն ստորագրւում է, եթէ ստորագրուեց, ուրեմն լա՞ւն է:

Ստեոպա Սաֆարեան.- Մենք, կարծեմ, պարո՛ն Կարապետեան, քիլոմեթրերով հեռացել ենք ստորագրելուց:

Վլատիմիր Կարապետեան.- Եթէ ստորագրուեց, Ալիեւը կը համաձայնի՞ կամարտայայտութեանը:

Ստեօպայ Սաֆարեան.-Տեսականօրէն` այո, գործնականօրէն` ոչ: Գործնականում Ալիեւը պահանջում է նաեւ Զանգեզուրը եւ Երեւանը, եկէք` դրա մասին չխօսենք: Պէտք չէ ԱՀ-ի կամ արտայայտութիւնը կախման մէջ դրուի Ալիեւից, որովհետեւ անկախ պետականութեան ճանաչումն ուղղակի պէտք է ենթակայ լինի առարկայական իրողութիւններին: Այն, անշուշտ, քաղաքական լուծում է ենթադրում, բայց եթէ մի պետական կազմաւորում բաւարարում է պետութեանը ներկայացուող չափանիշերին, ապա այն արժանի է ճանաչման: Եւ, այո, ԱՀ-ի միջազգային ճանաչումը հերթական մեր թիրախն է:

Արմէն Բաղդասարեան.- Փորձեմ ձեր ասած ծրագիրը մէկ նախադասութեամբ ամփոփել. դուք ասում էք, որ պէտք է այնպէս անել, որ Ռուսաստանն Ազրպէյճանին զէնք չվաճառի, պէտք է Արցախը նորից բերել բանակցային սեղանի շուրջ, եւ այնպէս անել, որ աշխարհը ճանաչի: Ինձ թուում է` դա ծրագիր չէ, այլ ցանկութիւնների հաւաքածու, ամէն դէպքում` լաւ ցանկութիւնների:

Արտակ Զաքարեան.- Ինչ վերաբերում է «Ազատ դեմոկրատների» մեծամասնութիւն դառնալուն, ապա այս պարագայում հումորի կարգով ասեմ, որ երեւի Ղարաբաղի հարցը լուծելն աւելի հեշտ է, քան` «Ազատ դեմոկրատներին» ապագայ Աժ-ում մեծամասնութիւն դարձնելը: Ինչ վերաբերում է ՀՀԿ կարգախօսին, ապա մեր կուսակցութիւնն ընտրել է հէնց այն կարգախօսը, որն այսօր մեր հասարակութեան բոլոր շերտերի համար ե՛ւ հասկանալի, ե՛ւ պահանջուած է. անվտանգութիւն, որն իր մէջ պարունակում է բոլոր տիպի անվտանգութիւնների համախումբը` սկսած պարէնային անվտանգութիւնից, վերջացրած` հաղորդակցական եւ ֆիզիքական անվտանգութեամբ: Եւ առաջընթաց, որի կարիքը մենք ունենք բոլոր ոլորտներում: Սրանք միմեանց փոխլրացնող խնդիրներ են. առանց անվտանգութեան` առաջընթաց հնարաւոր չէ ապահովել, եւ` հակառակը:

Իսկ թէ ինչ է արել ՀՀԿ-ն նախկինում, այս սեղանի շուրջ չդատենք. դրա համար կան ընտրութիւններ, եւ հասարակութիւնը կը գնահատի: Մենք ամէն ինչ արել ենք, որպէսզի պատերազմը վերածուի զուտ բախումների, որովհետեւ, եթէ վարուէր այն քաղաքականութիւնը, ինչ դուք էք պաշտպանում, այդ թւում նաեւ` «Ժառանգութիւնն» էր պաշտպանում, այդ քաղաքականութեամբ մենք որեւէ կերպ չէինք կարող դիմագրաւել ապրիլեան պատերազմին:

(Շար. 1)

Ռ. Հ.

Ա.

Դպրոցական շրջանիս ես իմ դասարանիս աշխատասէր աշակերտներէն մէկը նկատուած էի: Եթէ մեր դասարանին մէջ երեք կամ չորս աշակերտներ միւսներէն կը զատուէին` որպէս ընդունակ ու աշխատասէր աշակերտ, անոնցմէ մէկը ես էի: Բայց իրականութեան մէջ մեծ աշխատասիրութեամբ կամ տքնաջան աշխատանքով չէ՛, որ դարձած էի դասարանիս յաջող քանի մը աշակերտներէն մէկը: Չեմ գիտեր` ինչպէ՛ս, ես քիչ ու չափաւոր աշխատանքով կրցած էի ձեռք բերել այդ դիրքը: Չեմ ըսեր, որ ծոյլ էի, բայց կրնամ ըսել, որ ծափահարութեան արժանի ծանր աշխատասիրութիւն մը  չունէի: Միայն տարեվերջի քննութիւններու համար էր, որ սովորականէն քիչ մը աւելի շատ կ՛աշխատէի, այդքա՛ն: Տակաւին կրնամ ըսել, որ կողմնակից էի չափաւոր աշխատանքով յաջողութիւն արձանագրելու: Այդպիսի յաջողութիւն մը աւելի արժէքաւոր էր, քան թէ այն յաջողութիւնը, զոր աշակերտ մը ձեռք կը բերէ գիշեր ցերեկ անընդհատ աշխատելով ու տքնելով:

Այսօր ալ, դպրոցական շրջանէս տասնամեակներ վերջ, եթէ ինծի հարցուէր, շատ տարբեր բան պիտի չըսէի: Աշխատասիրութիւնը շատ լաւ բան է, պայմանաւ որ գործադրուի չափաւոր ու խելացի կերպով, ատոր փոխարէն` ծուլութիւնը այպանելի է ամէն տեսակէտէ: Աշխատասէր մարդիկը կը սիրենք, կը գնահատենք, իսկ ծոյլերը կը պախարակենք:

Այո՛, աշխատասէրը կը սիրենք, ծոյլը կը պախարակենք: Ասիկա ընթացիկ կեցուածք է: Բայց այս կերպով բոլորս ալ ընդունած կ՛ըլլանք,  որ մարդիկ երկու տեսակ են. աշխատասէր կամ ծոյլ: Ճի՞շդ է այս ենթադրութիւնը:

Մինչեւ որոշ շրջան մը ես «Այո՛, ճիշդ է» պիտի պատասխանէի, եթէ այս հարցումը ուղղուէր ինծի: Բայց հիմա կը կասկածիմ: Կը կասկածիմ, որովհետեւ սկսած եմ մտածել, որ, այո՛, աշխարհի վրայ աշխատասիրութիւն կայ, ծուլութիւն կայ, բայց հարիւր տոկոս աշխատասէր կամ հարիւր տոկոս ծոյլ մարդ չկայ: Կը հաւատամ, որ աշխարհի վրայ ապրող բոլոր մարդոց նկարագրին մէջ կայ թէ՛ աշխատասիրութիւն, թէ՛ ծուլութիւն: Աշխարհի ամէնէն աշխատասէր մարդն անգամ ունի իր ծուլութեան պահերը, եւ ատոր փոխարէն` աշխարհի ամէնէն ծոյլ մարդն անգամ յանկարծ կրնայ աշխատասէր մարդու գործ տեսնել: Ճաշակի ու նախասիրութեա՞ն խնդիր է արդեօք, մարդիկ իրենց սիրած գործին մէ՞ջ է, որ աշխատասէր կը դառնան ու անսիրելի գործի մը մէջ ալ կը ծուլանա՞ն: Կասկած չկայ, որ ճշմարտութիւն կայ այս հարցումին մէջ. բայց դեռ ինչե՛ր կան, այդքան ալ պարզ չէ: Ես իմ սիրելի ասպարէզէս ներս կրնամ շատ աշխատասէր ըլլալ, անձանձրոյթ պատրաստակամութեամբ պէտք եղածէն ալ աւելի շատ աշխատիլ, այդ աշխատանքէն մեծ հաճոյք առնել, բայց ատոր փոխարէն` կրնամ գետին ինկած թուղթ մը վերցնել չուզելու չափ ալ ծուլանալ, նստած տեղէս շարժիլ իսկ չուզել, զիս յանձնել ծուլութեան մը հաճելի անշարժութեան ու երազանքներուն: Մէկը, որ զիս պիտի տեսնէր առաջին դիրքին մէջ, պիտի ըսէր, որ այս մարդը շատ աշխատասէր է: Իսկ մէկը, որ զիս պիտի տեսնէր ծուլութեան պահերէս մէկուն մէջ, պիտի կարծէր, որ ծոյլ մէկն եմ: Բոլորս ալ ունինք մեր աշխատասիրութեան պահերը, նաեւ` մեր ծուլութեան պահերը:

Օրինակ, «Ծուլութեան պահեր» ունէր գրագիտուհի Հայկանուշ Մարք, որ կրթական, հրատարակչական, գրական ու կանանց իրաւունքներու պաշտպանութեան մարզերէ ներս այնքան աշխատասէր էր, որ սակայն գրած էր «Ծուլութեան պահերէս» անուն գրական շարք մը, որուն առաջին մասին մէջ այնքան գեղեցիկ տողերով կը բացատրէր ծուլութեան քաղցրութիւնը:

Չխլրտի ոչինչ սրահին մէջ եւ ծաղկամանները նիրհեն յոգնած վարդերով: Դաշնամուրին լարերը չտան ո՛չ մէկ երազ ու չօրօրուի ո՛չ մէկ իր: Հովը կենայ, եւ հովբեկները իյնան ուղիղ ծալքերով: Ժամացոյցին թիք-թաքն ալ սառի՜:

Չխլրտի ոչինչ սրահին մէջ: Մեղմ բոյրերը մահանան: Ժամանակը չսահի, եւ աչքերը չնային: Չխլրտի ո՛չ մէկ իր: Եւ մրափը ծածանի, դանդաղ, սրտի մը վրայ:

Երբ կը կարդանք այս տողերը, կը պատկերացնենք իսկապէս, թէ երբեմն ի՛նչ աղուոր բան է յանձնուիլ քաղցր ծուլութեան մը թուլութեան, յանձնուիլ տաքուկ մրափի մը, խուսափիլ աշխարհի բոլոր ձայներէն ու գործերէն: Բայց ծուլութեան այս պահը հաւանաբար կը յաջորդէ ծանր աշխատանքի մը յոգնութեան: Չէ՞ որ արդէն ամէնէն առաջ մեր մարմինն է, որ ծանր աշխատանքի ժամերէ վերջ մեզմէ կը պահանջէ ծուլութեան ու հանգիստի պահ: Եթէ քիչ առաջ աշխատասէրն էինք, հիմա յանկարծ դարձած ենք ծոյլը:

Երբ այս նիւթը կը բացուի, միշտ կատակով կը յիշեմ գրագէտ մէկ բարեկամս, որ յաճախ խմբագրատուն կու գար ճիշդ այն պահուն, երբ ես առտուան ծանրածանր աշխատանքս վերջացուցած կ՛ըլլայի եւ բազկաթոռիս մէջ նստած` սուրճ մը կը խմէի: Երբ ներս կը մտնէր ու զիս կը տեսնէր բազկաթոռին մէջ սուրճի բաժակ մը ի ձեռին, նշանակալից կը խնդար.

– Օ՜խ, օ՜խ, ինչ աղուոր, երանի՜ ձեզի:

Աղուոր էր, ճիշդ է, բայց ո՛չ թէ որպէս ծուլութիւն, այլ` որպէս ծանր աշխատանքի վարձատրութիւն: Գրագէտ բարեկամս թերեւս չէր տեսներ այս երկրորդ կէտը:

ՎԱԼԵՆՏԻՆ ԹՈՎՄԱՍԵԱՆ

Մայիսին կը լրանայ Շուշիի ազատագրութեան 25 տարին: «Շուշի` 25 տարի անց» խորագրի ներքոյ «ՀԱՅԵՐ» համահայկական մետիահարթակը կը փորձի անդրադառնալ տարբեր դրսեւորումների, մարդկային տարբեր պատմութիւնների, որոնք մեզ թոյլ տուեցին զգալ ոչ միայն յաղթանակը, այլեւ` յաղթողին, որոնք ազատագրեցին ոչ միայն քաղաքը, այլեւ` քաղաքացուն…

Շուշիի փլատակումներից զերծ մնացած ներքնայարկերից մէկում նա պարապում ու պարապում էր մանչուկների հետ` ի հեճուկս թշնամու ռմբակոծութիւնների: Երեխաներն էլ աւելի ուժգին ու եռանդով էին երգում, կարծես մանկական իրենց ձայնով ցանկանում էին խլացնել թշնամու ինքնաթիռների հռնդիւն-ոռնոցը:

Մուսալեռցու զաւակ, ծնունդով այնճարցի, Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոցի ժողովրդական գործիքների եւ խմբավարութեան ամպիոնների ուսանող Զաքար Քեշիշեանն էր: Այդ պայմաններում ստեղծում էր Շուշիի «Վարանդա» մանկական երգչախումբը:

Այսպէս սկսուեց երգչախմբի կենսագրութիւնը Զաքար Քեշիշեանի ղեկավարութեամբ, որն արդէն երկու տասնամեակից աւելի նոյն կերպ շարունակւում է:

Զաքարը իւրովի ցոյց տուեց իր հայրենասիրութիւնը` 1993-ին մեկնելով պատերազմի պատճառով փլատակների վերածուած Շուշի` կազմակերպելու մանկական երգչախումբ: Երգչախումբը ելոյթներ էր ունենում հիւանդանոցներում, դպրոցներում, ռազմի առաջին գծում` կռիւներում հերոսացած մարտիկների համար, որոնք էլ ոգեւորւում եւ հպարտանում էին իրենց մանչուկների երգչական յաջողութիւններով:

1990-ականներին կենաց ու մահու կռիւ էր Արցախում, որին մասնակցում էին հայ ժողովրդի ազնիւ ու արի զաւակները` չխնայելով իրենց կեանքը հայրենիքի ազատագրութեան համար: Ազգային ազատագրական պայքարը տարածուել էր ամբողջ երկրում ու կեանքի բոլոր բնագաւառներում: Ամէնուր ազնուութիւն, բարութիւն, միմեանց նկատմամբ հոգատարութիւն, անհանգստութիւն ու նուիրում էր տիրում: Հայ ժողովրդի նուիրեալ զաւակները տարբեր վայրերից գալիս, հայրենիքի նկատմամբ  իրենց պարտքն էին մատուցում:

Զաքար Քեշիշեանն աւարտեց Կոմիտասի անուան երաժշտանոցը գերազանցութեան գնահատականներով, մեկնեց Պէյրութ, իր երկրորդ հայրենիքը, բայց չլքեց Շուշիի իրեն հարազատ դարձած երգչախմբի նախորդ եւ նորընծայ անդամ մանչուկներին:

Ամէն տարի, ամրան ամիսներին այցելելով Շուշի, «Վարանդա» երգչախմբի  հետ նոր երգեր էր անցնում, մշակում ու համերգով եզրափակում իր այցը հայրենի դարձած քաղաք:

Զաքար Քեշիշեանի հետ խօսում ենք Պէյրութում իր ղեկավարած «Կարկաչ», «Այգ» երգչախմբերի, համալսարանական իր վարած դասընթացների մասին: Ի դէպ, Զաքարին իր գործում օգնական ու թիկունք է դարձել եւ իր կեանքի ընկերուհին` դաշնակահարուհի, բանաստեղծուհի, այժմ` նաեւ շուիահար Կամիլա Երկանեան-Քեշիշեանը:

Նրանք Շուշի են տանում  նաեւ իրենց երեք տարեկանը չբոլորած Վահագն որդուն` այս տարիքից նրան հայրենիքին ու նրա բնաշխարհին մերձեցնելով:

«Սփիւռքի մէջ երգչախումբ ունենալը կրկնակի նպատակ ունի»,- ասում է Զաքար Քեշիշեանը: – Եթէ նկատի ունենանք մեր հայրենի բարձրակարգ երգչախումբերը, որոնց մասնակից երգիչները երաժշտական կրթութիւն ունին, ձայնադրման, ձայնամշակութեան եւ ձայնավարժութեան դպրոց են անցել, դժբախտաբար մեզի կը պակսի այդ մէկը: Սփիւռքի հայկական երգչախումբերի նպատակը, անշուշտ, նախ եւ առաջ երաժշտական եւ երաժշտական-դաստիարակչական կրթութիւն տալու առաջնային խնդիրն ունի: Չունենալով երաժշտական այդ ենթահողը` նոթաների չիմացութիւնը եւ խմբական երգեցողութեան այլեւայլ բաղադրիչներին անտեղեակութիւնը, այդ բոլորի պակասով հանդերձ, այս երգչախումբերը կը համախմբուին, ինչպէս ըսի, երաժշտական նպատակին զուգահեռ` հայապահպան նպատակի մը շուրջ, որ կարեւոր է մեզի համար: Երգչախումբը ինքնին արդէն մէկ ընտանիք մըն է, որտեղ կը թրծուին նաեւ երաժշտութեան կողքին մարդկային եւ հայկական արժէքով:

Հիմնական տարբերութիւն մը կայ հայրենի եւ սփիւռքի երգչախումբերու միջեւ: Անշուշտ, որակական իմաստով, սփիւռքահայ երգչախումբերը բացարձակ պատճառով որոշ չափով կրնան զիջիլ հայրենի երգչախումբերուն, եւ մենք շատ ուրախ ենք, որ հայրենի երգչախումբերը շատ աւելի բարձր մակարդակի են եւ աւելի լայնածաւալ գործունէութիւն ունին: Սակայն սփիւռքում այն նուիրուածութիւնը եւ այն մեծ նպատակամէտ գործունէութիւնը, որ կը ծաւալեն հայ խմբավարները, երաժշտական, մշակութային կազմակերպութիւնները, ազգային միութիւնները, ծնողները եւ յատկապէս իրենք` երգողները, օտար միջավայրի մէջ, օտար զբաղումներու կողքին փնտռելով, ժամ յատկացնելով հայ երգին, ապա խնդրելով ինչ- որ հարկի տակ երգելու, ըստ իս, պանծալի երեւոյթ է, եւ վստահաբար` արժանի դրուատանքի:

Այս ծիրի մէջ կը դիտեմ ես իմ գործունէութիւնը Լիբանանի մէջ, եւ որովհետեւ անոր  երգողները երաժշտական, կամ երգչական կրթութիւն չունին, իրենց աշխատասիրութեան եւ նպատակամէտութեան շնորհիւ կը հասնին որակական որոշ աստիճաններու եւ կը կատարեն բաւական բարդ ստեղծագործութիւններ: Հայրենի երաժիշտներու եւ բանաստեղծներու երգերը, որոնց առաջնախաղերը կը կատարենք մենք, եւ այնուհետեւ այդ երգերը նաեւ կը տարածուին ե՛ւ սփիւռքի, ե՛ւ հայրենի երգչախումբերու մէջ, անշուշտ, այդ նոյն երգերը կը կատարեն նաեւ Շուշիի «Վարանդա» երգչախումբի սաները»:

«Այգ» երգչախումբը,- շարունակում է Զաքարը,- կազմաւորուած է համալսարանական ուսանողներով եւ անոր շուրջ 45 անդամները համալսարանականներ են դարձել մասնագիտութեամբ, սակայն շաբաթը անգամ մը կը հաւաքուին երգչախումբին շուրջ եւ կը պատրաստեն իրենց տարեկան համերգները եւ ելոյթներ կ՛ունենան միջոցառումներու ընթացքին: Այս երգչախումբին կողքին ստեղծուած են զոյգ նուագախումբեր, մէկը` ժողովրդական նուագարաններու, միւսն ալ ճազ նուագախումբ մըն է, որ համապատասխան երգացանկի կատարման ընթացքին կը նուագակցի երգչախումբին: Անշուշտ երգչախումբը կը կատարէ նաեւ աքապելլա ստեղծագործութիւններ եւ երկեր` դաշնամուրի նուագակցութեամբ»:

«Հիմա որ կ՛երթամ Շուշի,- ասում է Զաքար Քեշիշեանը,- ճանապարհին անդրադարձայ, որ իմ խմբավարական գործունէութեան 25-ամեակն է: Ստեղծած ըլլալով Շուշիի «Վարանդա» երգչախումբը, ուսանողական օրերուս այդ երգչախումբը, ճիշդ է, ձեւով մը եղաւ Շուշիի համար, Արցախի համար ինչ-որ մի բարեյուսոյ հրուանդան, ձեւով մը արցունք սրբելու, կամ ժպիտ ուրուագծելու միտում ունեցող մի երգչախումբ, սակայն ինձ համար էլ նաեւ մի տարալուծարան եղաւ, որտեղ ես փորձ ձեռք ձգեցի:

Անշուշտ պայմանները փոխուած են Շուշիում, այն այլեւս աւերակուած, դաժան եւ դժնի կացութեան մէջ ապրող քաղաքը չէ, սակայն խնդիրները կը նորանան եւ նոր օրերու շնչով է, որ պիտի շարունակենք մեր աշխատանքը երգչախումբի հետ, որովհետեւ խմբերգային արուեստը այն կարեւոր կռուաններէն մէկն է, որ քաղաքը քաղաք կը դարձնէ»:

 ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ

Պատկեր մէկ:

Քանի մը տարի առաջ, Հայաստան տուած այցելութիւններէս մէկուն ընթացքին այցելեցի Սարիթաղ բնակող ընկերներէս մէկուն: Հրաւիրուած էի: Գիշերը, երբ արդէն պանդոկ պիտի վերադառնայի, տանտէրը հեռաձայնով թաքսի մը կանչեց: Ուրբաթ կէս գիշեր էր: Վարորդին հետ ճամբայ ելանք դէպի պանդոկ: Աչքէս չվրիպեցան վարորդին աննախանձելի արտաքինը` «հագուկապը», ինչպէս նաեւ` հինցած-մաշած ինքնաշարժը: Երկուքս ալ լուռ ու անխօս էինք: Զարմանալի երեւոյթ` Երեւանի մէջ. թաքսիի վարորդը լո՞ւռ մնայ, չբողոքէ՞ տիրող կացութենէն, չհայհոյէ՞… (վերջն ալ ըսելու` «մանր չունէ՞ք»):

Հասանք. հարցուցի, թէ որքա՞ն պէտք է վճարեմ: Վարորդը պատասխանեց` «Գասպարը վճարել ա»: Գասպարը ընկերս էր, որուն այցելութեան գացեր էի: Պնդեցի, վարորդը մերժեց, ես պնդեցի` ինք մերժեց ու կրկնեց` «Չի լինի, Գասպարը վճարել ա»: Ընտանիքին ապրուստը ապահովելու համար ուրբաթ կէս գիշերին տակաւին աշխատող վարորդը մնաց անդրդուելի: Իր մարդկային արժանապատուութիւնը չվիրաւորելու համար «զիջեցայ»:

10 օր ետք նոյն տունն եմ. Գասպարը Լոս Անճելըս բնակող իր քրոջ բաներ մը պիտի ուղարկէր հետս, գացի, որ առնեմ: Գիշեր էր. դարձեալ թաքսի մը կանչեց հեռաձայնով: Ճամբան նշմարեցի, որ նոյն վարորդն էր: Հասանք, հարցուցի, թէ որքա՞ն պիտի վճարեմ: Նոյն պատասխանը, նոյն վճռակամութեամբ` «Գասպարը վճարել ա»: Իմ բոլոր պնդումներուս` նոյն անյողդողդ մերժումը: Այս անգամ «կռիւը փրթաւ»… Ձեւով մը գումարը ձգեցի ինքնաշարժին նստարանին վրայ ու բառացիօրէն դուրս նետուեցայ:

Այս յօդուածագիրին կրնայ ըսուիլ, որ այդ սարիթաղցի վարորդին օրինակը բացառութիւն է: Հո՛փ. Stop! Մի՛ աճապարէք. հոն պիտի հասնինք:

Պատկեր երկու:

Դարձեալ Երեւան կը գտնուիմ. այս անգամ պէյրութաբնակ (այժմ լուսահոգի) ընկերոջս տունը կը մնամ. ինք Պէյրութ էր եւ բնակարանը, Թումանեան-Նալբանդեան խաչմերուկին մօտ, ինծի տրամադրած էր:

Գիշեր մը տուն վերադարձայ ու նշմարեցի աղբակոյտ մը` շէնքին մուտքին: Աղբերու յատուկ արկղը քանի մը քայլ անդին էր, սակայն շէնքին բնակիչները երեւի սիրտ չէին ունեցած այդ քանի մը քայլը առնելու…

Յաջորդ առաւօտ, երբ դուրս ելայ, շէնքին բնակիչները հաւաքուած մուտքին, նեղսրտած` ճառեր կը խօսէին. կարծես միթինկ էր… Անէծք, բողոք, դժգոհութիւն, հայհոյանք. բայց ոչ թէ աղբը շէնքին մուտքին թափողներուն (որ իրենք էին), այլ… քաղաքապետարանին հասցէին, որուն աղբահաւաք բանուորները «մի քանի քայլ էսդի չէին եկել» աղբերը հաւաքելու:

Հոս ալ կրնայ ըսուիլ` «է՛, բոլորը այդպէս են»: Ասի ըսողներուն ալ «Հո՛փ» ու Stop!

Մանաւանդ նախընտրական այս օրերուն ցաւագին երեւոյթ է թերահաւատութիւնը (ընդհանրապէս հիմնաւորուած) Հայաստանի մէջ: Այս երեւոյթը բացայայտ է մամուլին ու յատկապէս ընկերային ցանցերու վրայ: Կան թերահաւատութեան այնպիսի ծայրայեղ դրսեւորումներ նոյնիսկ, երբ մարդիկ կոչ կ՛ուղղեն չմասնակցելու ընտրութիւններուն:

Այս մթնոլորտին մէջ իւրաքանչիւր երեւոյթ (նոյնիսկ երբեմն` դրական) կը կապուի իշխանութեան այս կամ այն ներկայացուցիչին, նոյնիսկ եթէ տուեալ խաւը կամ անձը ոչ մէկ կապ ունի տուեալ երեւոյթին հետ: Աղբի վերոնշեալ օրինակը աչքի առջեւ բերենք ու այս յօդուածագիրին միտքը կը յստականայ:

Մէկ խօսքով, համատարած ժխտականութիւն ու «ցինիզմ», որ կ՛արգելակէ ու կը խեղդէ ամէն տեսակի դրական միտք կամ քայլ, թոյլ չի տար, որ քաղաքական տրամաբանութիւնը իր խօսքը ըսէ: Եւ ահաւասիկ` պայքարի, կռիւի նոր դաշտ մը, ուր բանական խօսք ունեցողները պարտաւոր են իրենց կռիւը մղելու երկու ճակատի վրայ, նախ տիրող կացութիւնը բարեփոխելու, երկրորդ` «երդուեալ» թերահաւատներ դարձի բերելու, Դամասկոսի ճամբան անոնց ցոյց տալու իմաստով:

Հասկնալի է, որ անցնող երկուքուկէս տասնամեակներուն Հայաստանը կառավարող իշխանութիւններուն գաղափարական ուղղութիւնը իր ներշնչումը կը ստանար համաշխարհային նոր-ազատական ու վայրագ դրամատիրական աշխարհէն: Այս երեւոյթը շեշտուած էր առաջին ու ներկայ նախագահներուն օրով: Երկրորդ նախագահին օրով էր միայն, որ քիչ թէ շատ բարեխառն միտումներ կային, եւ փաստօրէն այդ օրերուն էր, որ Հայաստանի մէջ գէթ սկսաւ կազմաւորուելու միջին խաւը: Գէթ այս մէկ կէտը ընդունինք ու շարունակենք:

Հետեւաբար միանձնեայ կառավարման համակարգը` ընկերային ու տնտեսական նոր-ազատական գաղափարներով առաջնորդուող վարչակարգը յատկանշուեցաւ նախ վայրի ու անխնայ սեփականաշնորհումով, ապա մենաշնորհներու ճամբով հարստութեան կուտակումով` առանց այդ հարստութեան, եկամուտներու արդար վերաբաշխումի համակարգի ստեղծումին նոյնիսկ:

Գաղափարական ու քաղաքական այս էապէս վնասակար ընթացքը բնականաբար, տեղ մը, հակազդեցութիւն պիտի գտնէր: Եւ այդ հակազդեցութիւնը այսօր կ՛արտայայտուի համատարած ու երբեմն բացարձակի հասնող թերահաւատութեամբ:

Իրերու այս դրութեան մէջ ի՞նչ պէտք էր ընել:

Կայ երկու ձեւ. մէկը` անընդհատ քննադատել, անարգանքի սիւնին գամել, անիծել ու հայհոյել (լաւ ալ կը զգանք, չէ՞…) յաջորդ առտու ՆՈՅՆ, անփոփոխ Հայաստանին մէջ արթննալու պայմանով: Ի վերջոյ, գէթ նոյն այս յօդուածագիրին ծանօթ չէ օրինակ մը, ուր քաղաքական, կամ ընկերային-տնտեսական յոռի համակարգ մը կարելի եղած ըլլայ բարեփոխել անէծքներով, կամ նոյնիսկ (եւ միայն) արդարացի քննադատութիւններով: Անիծեցինք. յետո՞յ:

Երկրորդը, յենած գաղափարական առողջ սկզբունքներու վրայ, պայքար մղել ու փորձել հիմնովին բարեփոխել ներկայ ամբողջ դրուածքը:

Ո՞վ ո՛ր ուղին կ՛ընտրէ, այս յօդուածագիրին համար հետաքրքրական չէ: Կարեւորը այն է, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը ընտրած է երկրորդ ուղին: Մարդիկ կը համակրի՞ն, չե՞ն համակրիր Դաշնակցութեան, իրականութիւնը այս է: Եւ իրականութիւններուն հետ պէտք է հաշուի նստիլ:

Ուղին երկար է: Ցարդ առնուած է առաջին քայլը. բարեփոխուած է սահմանադրութիւնը: Այսինքն դրուած են կառավարման համակարգի նոր հիմքերը: Եւ ցարդ` միայն հիմքերը: Կը մնայ երկրորդ փուլը. այսինքն` վերակառուցել պետական շէնքը, յարկ առ յարկ:

Դարձեալ պարզ է, որ անէծքներով բան չի կառուցուիր: Բայց դժբախտաբար հայրենաբնակ մեր ժողովուրդը անընդհատ ենթակայ է ժխտական քարոզչութեան ստեղծած նոյնքան ժխտական մթնոլորտին: Այս ժխտական մթնոլորտի ստեղծումին մէջ մեծ դերակատար են նաեւ քաղաքական այն ուժերը, որոնց յատուկ են` ընտրակաշառքը, սպառնալիքներն ու երբեմն նոյնիսկ ծեծը (յիշեցէք Բազմասէր Առաքելեանը…), ինչպէս նաեւ` ամբոխահաճոյ ու միշտ սնամէջ խոստումները: Այս բոլորին մէջ անշուշտ որ կը պակսի գաղափարական հենքը, թէ տուեալ քաղաքական ուժը, կամ դաշինքը ի՛նչ գաղափարականով կ՛առաջնորդուի:

Բայց բուն խնդիրը կը կայանայ հոն, ուր բացի ՀՅԴ-էն (հաւանաբար նաեւ` Համայնավար կուսակցութենէն), ուրիշ ՈՉ ՈՔ ունի գաղափարախօսութիւն: Ընտրական կարգախօսները գաղափարախօսութիւն չեն:

Մենք, իբրեւ դաշնակցականներ, հաւատացողն ենք այնպիսի հասարակարգի մը, ուր ներքին իմաստով, առաջնահերթը ժողովուրդին բարօրութիւնն է (ու ոչ թէ անոր միայն 1 տոկոսինը)` եկամուտներու արդար բաշխումը, չարեաց աղբիւր հանդիսացող շահագործման ու բոլոր տեսակի մենաշնորհներու ի սպառ վերացումը: Հասարակարգ մը, ուր պետական պաշտօնեան իր գրասենեակին մէջ պիտի աշխատի նոյն այդ ժողովուրդին ծառայելու նպատակով, ոչ թէ` կողմնակի ու զարտուղի միջոցներով իր անձնական բարօրութիւնը ապահովելու համար: Համակարգ մը, ուր օրէնքին առջեւ հաւասարապէս պատասխանատու են բոլորը, «հաստ վիզ» ունենան, թէ բարակ… Հասարակարգ մը, ուր քաղաքացին արդարօրէն ինքզինք լիարժէք մասնիկը համարէ իր հայրենիքին ու անոր պետականութեան: Վերջապէս, Դաշնակցութիւնը հաւատացողն է այնպիսի համակարգի մը, ուր երկրի ազգային ապահովութիւնը եւ ներքին առողջ կարգուսարքը զուգահեռաբար մաս կը կազմեն մեր ազգային առաջնահերթութիւններուն:

Բայց այս բոլորը կրնան իրականութիւն դառնալ համապատասխան օրէնքներու որդեգրումով եւ մանաւանդ` կիրարկումով: Եւ այդ օրէնքները կը մշակուին խորհրդարանին մէջ. ԱԺ-ին պարտականութիւնը օրէնքներ մշակելն է: Իսկ այս որակով ԱԺ-էն բխած գործադիր իշխանութեան պարտականութիւնն է կիրարկել այդ օրէնքները, քաղաքական կամք ցուցաբերել այդ ուղղութեամբ: Բայց խորհրդարան մը կրնայ այս սկզբունքներուն վրայ հիմնուած օրէնքներ մշակել միայն ա՛յն պարագային, երբ հոն մեծամասնութիւն են նոյն այս գաղափարականով առաջնորդուող պատգամաւորներ: Գաղտնիք չէ, որ նոր-ազատական, վայրագ դրամատիրութեան գաղափարաբանութեամբ առաջնորդուող, կամ միայն ու միայն 1 տոկոսին շահերուն ծառայողներէ բաղկացած խորհրդարան մը վերոնշեալ բարեկարգումներու ուղիով պիտի չընթանայ:

Այնպէս որ, հասկնալով հանդերձ բոլոր թերահաւատներուն զգացումները, ըմբռնելով հանդերձ բոլոր անիծողներուն դժգոհութիւնը, թող թոյլ տրուի մեզի կրկնելու, որ ճիշդը երկրորդ ուղին է, Դաշնակցութեան որդեգրածը: Այսինքն` քայլ առնել, պայքարիլ ու «կռուիլ» այնպիսի օրինական համակարգի մը ի խնդիր, ուր այլեւս գերակշիռ մեծամասնութիւն դառնան ոչ թէ «աղբ թափող ու հայհոյողները», այլ` սարիթաղցի վարորդին նմանները:

1 մարտ 2017, Լոս Անճելըս

3- Ռուսիան եւ նախկին Խորհրդային Միութեան երկիրներու գաղութները- 3-4 միլիոնի հասնող համրանք, ծանրութեան կեդրոնը` Ռուսիա:

– Հայաստանի սփիւռքի նախարարութեան տուեալներով, Ռուսիոյ տարածքին կը գործեն 200 միօրեայ (քիչ պարագաներու` երկօրեայ) կրթօճախներ. Ուքրանիա` 37, Ուզպեքիստան` 2, Ղազախստան` 9, Պիելոռուսիա` 2, Մոլտովա` 1: 1.- Ամէնօրեայ վարժարաններ գոյութիւն չունին:

Նոյն աղբիւրին համաձայն, Ռուսիոյ հայութեան թիւը` 2,5 միլիոն կը գնահատուի (այլ տեղ կ՛ըսուի` 1,5 միլիոն), Ուքրանիոյ` 450 հազար (այլ տեղ` 130 հազար եւ 250 հազար), Ուզպեքիստանի` 80 հազար (այլ տեղ` 50 հազար), Ղազախստանի` 70 հազար (այլ տեղ` 25 հազար), Պիելոռուսիոյ` 30-36 հազար եւ Մոլտովայի` 12 հազար (այլ տեղ` 8 հազար եւ 4 հազար):

– Վրաստան – 2002-ի պետական մարդահամարի թիւերով, վիրահայութեան թիւը 248.929 հոգի է (առանց Աբխազիոյ եւ Հարաւային Օսեթիոյ), այլ գնահատումով, կրնայ հասնիլ կէս միլիոնի:

Պաշտօնական տուեալներով, Ջաւախքը ունի շուրջ 114 հազար հայ (ոչ պաշտօնական` 150 հազար): Հոն կը գործեն 120 ամէնօրեայ վարժարաններ` 13 հազար հայ աշակերտներով: Միւս կողմէ` թիֆլիսահայութիւնը, որ 2002-ի տուեալներով կը հաշուէր` 82.586 մարդ (ոչ պաշտօնական` 100 հազար), ունի երեք ամէնօրեայ դպրոց, (որոնցմէ երկուքը` իբրեւ վրացական դպրոցներու հայկական մասնաճիւղեր) եւ երկու միօրեայ վարժարաններ:

4.- Պոլիս – Իր պատմական կշիռքին համար Պոլիսը իր իւրայատուկ տեղը ունի այս ստորաբաժանումներուն մէջ: Բոլորին ծանօթ է նաեւ վերջին շրջանի համայնքի աշխուժացման ու անոր աւելի համարձակախօս ձայներու երեւոյթը: Աշխուժութեան ալիքը կը տարածուի նաեւ անոր կարգ մը կրթական կառոյցներուն վրայ: Պրպտումներ կան մանկավարժական ու լեզուաբանական արդի մօտեցումներով հայերէն դասաւանդելու ու այս ծիրին մէջ փորձարկումներ` նոյն այդ մօտեցումներուն համահունչ հայերէն դասագիրք պատրաստելու:

Ըստ մեր ունեցած տուեալներուն, հոն կը գործեն 16 հայկական վարժարաններ (ոչ բոլորը երկրորդական կարգերով)` 3083 աշակերտներով: Պոլսահայութեան մօտաւոր համրանքը կը տարուբերի` 60-70 հազարի միջեւ:

Այս թիւերն ու համեմատութիւնները, նմուշներու փորձարկման (sampling) առումով, բաւականին բան կ՛ըսեն սփիւռքի կրթական համակարգերու կարողականութեան եւ արդիւնքներուն մասին: Յստակ է, որ այս կրթօճախներու ցանցը կրնայ սպասարկել 7 միլիոնանոց բազմաճիւղ ու բազմաբնոյթ սփիւռքի համայնքներու ուսանողութեան մէկ կոտորակին միայն: Իսկ մնացեա՞լը…

Այս տուեալներով, լաւագոյն պարագային ու «կարելիի արուեստով», կրնանք միայն պատկերացնել հայախօս ու հայեցի դիմագիծով կորիզներու կազմութիւնը` մէկ գաղութէն միւսը: Նոյնիսկ եթէ մակարդի դեր ալ կատարեն անոնք, իրենց շուրջ որոշ տեւողութեամբ կրնան ծիրել մասնաժամ հայերու արբանեակ օղակներ, որոնցմէ դուրս (ու ետք), ուշ կամ կանուխ, մօտեցող ամայքն է:

Սփիւռքի մէջ միայն արեւմտահայերէ՞նն է, որ վտանգուած է, թէ՞ հայոց լեզուն ընդհանրապէ՛ս

«Մեր լեզուն, ասում ենք, սկսել է կորչել ազգի բերանից. Տաճկաստանի հայը` տաճկերէն է խօսում, Ռուսաստանի հայը` ռուսերէն է խօսում, Պարսկաստանի հայը` պարսկերէն, Հնդկաստանի հայը` անգլերէն եւ ամենավտանգաւորն այն է, որ այդ ախտը սկսում է ընտանիքից»:

Րաֆֆի

Վերեւ պարզուած խորապատկերին առաջ, պահ մը կանգ առնենք արեւմտահայերէնի հարցին վրայ ու անոր ընդմէջէն փակագիծ բանանք առհասարակ սփիւռքի մէջ հայերէնի եւ հայախօսութեան գոյատեւման հեռանկարներուն շուրջ:

Արեւմտահայերէնի պահպանման կամ կենսունակութեան խնդրի արմատները կ՛երթան բաւականին հեռու, սակայն հոս մեկնակէտ ընդունինք 2010-ի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ արեւմտահայերէնի ներառումը «որոշակիօրէն վտանգուած» լեզուներու դասակարգին մէջ: Օրին այս գծով շատ բան ըսուեցաւ ու գրուեցաւ, ահազանգայինէն` մինչեւ սկեպտիկն ու հեգնականը: Սակայն հոս նպատակը աւելի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի այս իմաստով կազմած մեթոտաբանութեան ընդգծումն է, քան` 2010-ի յայտարարութեան արձագանգներու վերհանումը (տարբեր հարց նաեւ, որ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ն, երեւոյթին պաշտօնական/մասնագիտական անուանում մը տալով, մեզի պարզապէս կը վերյիշեցնէր տասնամեակներէ ի վեր մեր հանապազօրեայ ապրածն ու տեսածը, մեր մտաւորականներու եւ մանկավարժներու անդուլ կրկնածը):

Ըստ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կայքին, արեւմտահայերէնի այս դասակարգման ետին կան 2008-ին կատարուած երկու ուսումնասիրութիւններ, մին` Միջին Արեւելքի մէջ (Լիբանան, Իրաք, Սուրիա, Եգիպտոս), իսկ երկրորդը` Թուրքիոյ (Պոլիս, Վագըֆ գիւղ): Մեզի համար հարցական կը մնայ գոնէ առաջին խմբաւորման պարագային` նման եզրակացութեան մը հասնիլը, սակայն կ՛անցնինք առաջ ու կը կեդրոնանանք վերեւ նշած մեթոտաբանութեան վրայ:

Ըստ նոյն կայքէջին, 1994-2007, երեք հրատարակութիւններով, կը կազմուի «Աշխարհի վտանգուած լեզուներու ատլասը», որ արդիւնք էր աւելի քան 30 լեզուագէտներու միջազգային համագործակցութեան: Անոնց դասակարգումները հիմնուած են 2002-2003 թուականներուն մասնագիտական խումբի մը կողմէ ստեղծուած «Լեզուական կենսունակութիւն եւ վտանգուածութիւն» թղթածրարի մեթոտին վրայ, միանշանակօրէն առնչուած` խօսակցական/բանաւոր երեսին: Ստորեւ, ըստ այս թղթածրարին, լեզուի մը կենսունակութեան/վտանգուածութեան վեց աստիճանները եւ այս աստիճանաւորման համար նկատի առնուած ինն ազդակները.

Աստիճանաւորում.

1.- Ապահով – Լեզուն կը խօսուի բոլոր սերուդներուն կողմէ:

2.- Խոցելի – Մանուկներուն մեծ մասը կը խօսի լեզուն, սակայն կրնայ սահմանափակուած ըլլալ որոշ բնագաւառներու մէջ (օրինակ` տան մէջ միայն):

3.- Որոշակիօրէն վտանգուած – Մանուկները այլեւս լեզուն իբրեւ մայրենի լեզուն չեն սորվիր տան մէջ:

4.- Խիստ վտանգուած – Լեզուն կը խօսուի մեծ ծնողներուն եւ երէց սերունդին կողմէ: Ծնողներու սերունդը կրնայ հասկնալ զայն, սակայն իրարու հետ կամ իրենց զաւակներուն հետ չեն հաղորդակցիր այդ լեզուով:

5.- Ճգնաժամային կերպով վտանգուած – Ամէնէն երիտասարդ խօսողները մեծ ծնողներն են կամ` անոնցմէ աւելի տարեցները: Անոնք լեզուն մասնակիօրէն կը խօսին ու ոչ յաճախակի:

6.- Մեռած/շիջած – Լեզուն խօսողներ չկան ալ:

Չափորոշիչ ինն ազդակներ.

1.- Լեզուի միջսերնդային փոխանցում,

2.- Խօսողներու բացարձակ թիւը,

3.- Խօսողներու համեմատութիւնը` բնակչութեան ընդհանուր թիւին մէջ,

4.- Լեզուի գործածութեան բնագաւառներուն մէջ փոփոխութիւններ,

5.- Նոր բնագաւառներու եւ մետիայի ընկալում,

6.- Լեզուաճանաչութեան եւ լեզուի ուսուցման նիւթերու առկայութիւն,

7.- Կառավարական եւ հաստատութենական լեզուական քաղաքականութիւն ու դիրքորոշում, լեզուի պաշտօնական կարգավիճակ եւ գործածութիւն,

8.- Համայնքի անդամներու վերաբերմունքը` իրենց իսկ լեզուին նկատմամբ,

9.- Փաստագրումի ձեւն ու որակը:

Վերի ինն ազդակներէն ամէնէն դիպուկը, ըստ փաստաթուղթին, առաջինն է: Մեր պարագային ալ` աւագ ու հայախօս սերունդներու շիջումով` արդէն իսկ ամէնէն խոցելին: Եթէ այս ազդակի կողքին համախմբենք թիւ 2, 4, 5 եւ 6 կէտերը միայն ու այս չափանիշներով մօտենանք աւանդական թէ նոր, արեւմտեան թէ յետխորհրդային սփիւռքներուն, ո՞ր դասակարգումին մէջ կարելի է տեղադրել հայախօսութիւնը ընդհանրապէս: Աչքով չափուած հաւանականութեանց սլաքը պիտի ճօճուի «խոցելի»-էն` «ճգնաժամային կերպով վտանգուած»-ի միջեւ, որոշ տեղեր ալ անշարժանալով` «մեռեալ» գծիկին վրայ: Իսկ ութերորդ կէտի փակագիծներուն մէջ է, որ կարելի է տեղադրել մերօրեայ բարձրաձայնումները սփիւռքի լեզուի եւ հայեցիութեան տագնապին մասին, յարադրութեամբը` անտարբերութեան եւ մաշումի լայնանիստ մոխրագոյն գօտիին:

Վերջապէս արժէ նշել, որ «աշխարհի վտանգուած լեզուներու ատլասը» նաեւ կը պարունակէ հատուկենտ պարագաներ յաջողապէս վերակենդանացուած լեզուներու, որոնց ետին բնականաբար եղած են պետական/հաստատութենական նպատակաուղղուած աշխատանք ու փոփոխութիւններ` ընտանեկան, դպրոցական թէ հաստատութենական բնագաւառներու մէջ (օրինակ` Մեծն Բրիտանիոյ մանքս եւ Գոռնիշ կելտական լեզուները):

(Շար. 3)

Ղարաբաղեան Հարցի Կարգաւորման Քարոզչութիւնը Եւ Բուն Գործընթացը

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Կարծեմ` դուք դրան բախումներ անուանեցիք:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ապրիլեան պատերազմին, որն աւարտուեց քառօրեայ ընթացքով, որովհետեւ այդ անվտանգութիւնն ապահովելու համար Հայաստանն ունէր բաւարար ներքին եւ արտաքին միջոցներ: Դուք ասում էք` սպառազինութիւնների մրցավազք. մենք դէմ ենք բոլոր տիպի անիմաստ կամ ինքնանպատակ սպառազինութիւններին, եւ մեր նպատակը դա չէ: Սպառազինութեան մակարդակը մեզ անհրաժեշտ է այնքան, որքան պահանջում են մեր տարածաշրջանում խաղաղութեան ապահովման խնդիրները: Մեր սպառազինութիւնն ուղղուած է խաղաղութեանը, եւ երբեք մենք որեւէ մէկին թշնամի չենք համարել, քանի դեռ չենք տեսնում թշնամական գործողութիւններ. այնպէս որ, հասկանալի է, թէ մեր թշնամիներն ովքե՛ր են, որոնց հետ մենք վարում ենք խաղաղութեան բանակցութիւններ, այլ ոչ` պատերազմի:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Բայց 2014 թուականին յիշեցիք, որ սպառազինութեան խնդիր կայ:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- 2014 թուականին չենք յիշել. միշտ էլ սպառազինութեան խնդիրը եղել է: 2014 թուականի օգոստոսեան դէպքերից յետոյ (հէնց ՀՀ պետական սահմանին տեղի ունեցած) արդէն իսկ այդ խնդիրը դարձաւ հրապարակային, իսկ մինչ այդ բազմիցս դիւանագիտական եւ քաղաքական բանակցութիւններում այդ խնդիրները դրուել են, այլ բան է, որ չի յայտարարուել:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Չի ստացուել:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ոչ թէ չի ստացուել, այլ ՀՀ-ն այլ ռազմաքաղաքական, սպառազինման  հաւասարակշռութիւնում է գտնւում, եւ ՀՀ-ի հետ համագործակցութիւնը, ցաւօք, չի սահմանափակում իր դաշնակցին` այլ պետութիւնների հետ եւս համագործակցել: Բոլորս էլ շատ կ՛ուզէինք, որ Ազրպէյճանն ընդհանրապէս զէնքի որեւէ աղբիւր չունենայ, բայց ե՛ւ Ուքրանիան, ե՛ւ Պիելոռուսիան, ե՛ւ մնացած շատ ու շատ պետութիւններ պարբերաբար սպառազինման համագործակցութեան մէջ են եղել Ազրպէյճանի հետ:

Ե՛ւ 2012 թուականի եւ ներկայիս մեր ծրագրում յստակ գրուած է, որ ամէն ինչ պէտք է արուի, որպէսզի Արցախը վերադառնայ բանակցային սեղան` որպէս լիիրաւ կողմ: Դա անպայման պէտք է լինի, եթէ մենք խօսում ենք վերջնարդիւնքի մասին: Այսօր ՀՀ-ն լինելով Արցախի բնակչութեան անվտանգութեան երաշխիք` բանակցութիւնները վարում է զուտ ձեւաչափում` պահելով ԱՀ-ի շահերը, բայց որոշման կայացման գործընթացում, բնականաբար, առանց պաշտօնական Ստեփանակերտի` որեւէ որոշում չի կարող կայացուել:

Վլատիմիր Կարապետեանն ասաց, որ մենք պէտք է աւելի բաց լինենք հասարակութեան հետ. ես կարծում եմ, որ ԱՀ-ի խնդիրը բոլոր հրապարակային ելոյթներում միշտ եղել է, եւ մենք յստակ ասել ենք, որ ինքնորոշման իրաւունքի իրացումն է այն ճանապարհը, որով մենք պէտք է մօտենանք Արցախի խնդրի լուծմանը:

ԱՐՄԷՆ ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ.- Կարծեմ` 1996-97 թուականներին իշխանութիւնները հէնց այդպիսի դիրքորոշում ունէին:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Դիրքորոշում չունէին, փաստաթուղթ էր նախաստորագրուած, եւ Հայաստանը կողմ էր արտայայտուել:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Քազանի փաստաթուղթն էլ հէնց այդպիսին էր, ու Հայաստանը գնաց այդ փաստաթղթին. այնտեղ էլ էր հիմքում Մատրիտեան սկզբունքները դրուած, այնտեղ էլ էր խնդիրն ամբողջութեամբ սկսւում ինքնորոշման իրաւունքի իրացման հնարաւորութիւններով եւ տարբեր միջանկեալ խնդիրներով: Այս պահի դրութեամբ մենք ի՞նչ ունենք. 2014 թուականից յետոյ բոլորի համար պարզ էր, որ վստահութեան մթնոլորտն արդէն իսկ վնասուած է, կամ, կարելի է ասել, չկայ: 2016 թ. ապրիլին մենք արդէն տեսանք, որ ընդհանրապէս խօսել վստահութեան մթնոլորտի մասին` անիմաստ է, եւ հետեւաբար` հանդիպումները ե՛ւ Վիեննայում, ե՛ւ Ս. Փեթերսպուրկում ունէին մէկ նպատակ` վերականգնել բոլոր այն մեքանիզմներն ու հնարաւորութիւնները, որոնք մենք կարող ենք, այդ երեք սկզբունքներից գոնէ մէկը, իրականացնել:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ներեցէք, եթէ դա է քննարկւում, ինչո՞ւ էք զիջումներից խօսում:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ո՞վ է զիջումներից խօսել:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Սերժ Սարգսեանի բազմաթիւ ելոյթներն անցած տարի…

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Սերժ Սարգսեանն ամբողջական պատկերը տալիս` ասում է, որ պէտք է լինի փոխզիջումային հիմքի վրայ, որը պէտք է սկսուի եւ իր ընթացքը ստանայ ինքնորոշման իրաւունքի իրացման միջոցով եւ պաշտօնական Ստեփանակերտի մասնակցութեամբ: ՀՀ-ն զիջելու ոչինչ չունի: Ի հարկէ, բոլորս էլ շահագրգռուած ենք, որ խնդիրն ունենայ շատ արագ լուծում, որովհետեւ դա ամբողջ տարածաշրջանի համար զարգացման բանալին է: Բայց մենք պէտք չէ բացառենք այն հանգամանքը, որ հակամարտութեան կարգաւորումից բացի, կան ուժեր, որոնք շահագրգռուած են հակամարտութեան կառավարմամբ: Մենք պէտք է հաշուի առնենք եւ արտաքին քաղաքական միջավայրը, որում մենք գտնւում ենք, նաեւ` սպառնալիքները, փոփոխուող շահերը, եւ այստեղ պէտք է կարողանալ համբերութեամբ վարել այն քաղաքականութիւնը, որը մենք հիմա վարում ենք: Ի հարկէ, այդ քաղաքականութիւնը մեզ համար արժենում է շատ թանկ. ամենաթանկ դրամագլուխն ենք այդ քաղաքականութեան մէջ կորցնում` մարդկային կեանքեր: Դա այն արժէքն է, որը մենք պէտք է արժեւորենք` որպէս մեր անվտանգութեան երաշխիք:

ԱՐՄԷՆ ՊԱՂՏԱՍԱՐԵԱՆ.- Դուք կարծում էք, որ այլ ճանապարհ չկայ:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ոչ թէ այլ ճանապարհ չկայ, դա մեզ համար պարտադրուած ճանապարհ է` մեր գոյութիւնն ապահովելու համար:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Վտանգաւոր բաներ էք ասում. մենք մարդկանց կեանքերի վերաբերեալ պէտք է զգուշ խօսենք: Ի վերջոյ, մենք ամէն ինչ պէտք է անենք, որ իւրաքանչիւր կեանքը փրկենք, ոչ թէ համարենք, որ դա գին է, որը մենք վճարում ենք:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Իմ ասածը նոյնն է: Այնպիսի բաներ մի՛ ասէք, որ հիմա մարդիկ մտածեն, որ ես ուրիշ բան եմ ասում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Կոչ եմ անում` մի քիչ զգուշ ձեւակերպումներ տաք:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Բոլորը դրա մասին գիտեն, զգուշը ո՞րն է: Մենք ամէն օր ենք դրա մասին խօսում. Դուք էք խօսում, մամուլն է խօսում, բոլորն են խօսում: Դա թաքցնելո՞ւ բան է: Մենք հէնց դրանով ենք Ազրպէյճանից տարբերւում, որ չենք թաքցնում, դրա մասին պարզ ենք խօսում, որովհետեւ դա Հայկական Բարձրաւանդակում մեր գոյութեան հիմքերից, պայմաններից մէկն է: Մենք պէտք է խաղաղութեանը ձգտենք` նաեւ մեր ամրոցն ուժեղացնելով, մեր պաշտպանունակութիւնը ցուցադրելով, եւ դրա համար այսօր մենք զարգացման շա՜տ ու շա՛տ խնդիրներ փոխարինում ենք անվտանգութեան ապահովման խնդիրներով, դրա համար այսօր շա՜տ ու շա՛տ ոլորտներ տուժում են միայն նրա համար, որ մենք միջոցներն ուղղում ենք աւելի շատ պաշտպանութեանը, անվտանգութեանը, բանակի ամրապնդմանը, այսօր խօսում ենք ազգ-բանակ հասկացութիւնից: Իսրայէլի օրինակը վերցնենք-նայենք: Ի հարկէ, տարբերութիւններ կան, բայց ընդհանրութիւններ էլ շատ կան, եւ այդ սպառնալիքների միջավայրը միանգամից ոչնչացնել չի լինի: Մենք տեսանք, թէ Ազրպէյճանի ապրիլեան յարձակումը ինչպէս ողջունուեց Թուրքիայի կողմից:

Մենք դեռ այդ մեծ սպառնալիքը չենք գնահատել, մենք դեռեւս արեւելեան սպառնալիքի ուղղութեամբ ենք մտածում: Հետեւաբար քաղաքական ամբողջ գործընթացները մէկ ընդհանուր փաթեթի մէջ է պէտք դնել: Արցախեան խնդրի խաղաղ եւ հայանպաստ լուծումն անհրաժեշտ է, որպէսզի մենք փտածութիւնը ի սպառ բացառենք մեր երկրում, անվտանգութեան բոլոր մեքանիզմները կարողանանք կառավարման արդիւնաւէտութեան բարձրացման միջոցով լուծել, ներդրումային միջավայր կարողանանք ապահովել, կարողանանք ապահովել Հայաստան-սփիւռք գործակցութիւնը` իր կենսունակութեան ամբողջ ծաւալով, ամբողջ ներուժը կիրառելով: Այսինքն մենք բազմաթիւ խնդիրներ ունենք, եւ արցախեան հիմնախնդիրը հատուածային, մի կողքի վրայ դրուած խնդիր չէ, որ պտտուենք` սկսենք այդ հարցով զբաղուել: Փտածութեան առկայութիւնը եւս խոչընդոտում է մեր անվտանգութեան եւ կայուն զարգացման, այդ թւում նաեւ` ղարաբաղեան հարցի կարգաւորման գործընթացին:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Հաճելի էր լսել ինքնախոստովանութիւնը:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Բայց ե՞րբ չենք ասել, որ փտածութիւնը, ցաւօք, մեր երկրում կայ:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Ասելը քիչ է, վերացնել է պէտք:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Մի կողմից ասում են, որ պէտք է բաց խօսուի, աւելի յստակ խօսուի, ժողովրդին պատրաստենք, միւս կողմից` ասւում է, որ ամէն առիթով Սերժ Սարգսեանը` որպէս նախագահ, խօսում է այս հարցերի մասին:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ասուեց` Վիեննայում եւ Ս. Փեթերսպուրկում այդ հարցերն են քննարկուել, ես էլ ասացի` իսկ եթէ այդ հարցերն են քննարկուել, ինչո՞ւ էք խօսում կարգաւորման փաթեթների մասին: Ամբողջ անցած տարուայ ընթացքում այս մասին էին խօսում, նոյն դեկտեմբերեան ելոյթում էլ:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Պարո՛ն Սաֆարեան, նորից եմ ասում` սկզբունքային, յղացքային ելոյթի մէջ չես կարող դրանց մասին չխօսել:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Կարող ես: Յատկապէս երբ Ազրպէյճանն ամէն անգամ կրակելուց յետոյ մտածում է, որ ինքը քեզ վրայ կրակում է, եւ դու խեղճացած խօսում ես փոխզիջումներից:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ինչո՞ւ էք դրա մասին խօսում: Ձեր կուսակցութեան ծրագրում ի՞նչ էք գրելու. միայն Վիեննա եւ Ս. Փեթերսպո՞ւրկ էք գրելու:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ո՛չ, մենք դրանք յիշատակելու կարիք չունենք:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Մարդը (նկատի ունի Ստեոպա Սաֆարեանին.- խմբ.) ասաց, որ Մատրիտեան փաստաթուղթը չեն ընդունում: Բառացիօրէն ասաց, էլ ինչի՞ մասին է խօսքը:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Այո՛, ի հարկէ, չենք ընդունում: Իսկ ինչո՞ւ պէտք է ընդունենք:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Այսինքն մեր տղաները պէտք է իրենց արեան գնով սահմանը պահեն, ինչ է` կայ կուսակցութիւն, որն ասում է` ոչ, ոչ մի փաստաթուղթ պէտք չէ ստորագրուի:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Պարո՛ն Կարապետեան, ամենեւին դա չէր ասածս:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Եթէ դուք դէմ էք փաստաթղթին, որն այսօր սեղանի վրայ է… Դուք ոչ թէ ասում էք, որ ինքը բարելաւուի, մեր շահերն այնտեղ պաշտպանուեն, այլ ասում էք` մենք դէմ ենք այդ փաստաթղթին:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Եթէ «Ազատ դեմոկրատները» գան իշխանութեան` ի հեճուկս ՀՀԿ-ի կանխատեսումների, եւ վարեն բանակցութիւններ, ես ասացի այն թիրախները, որոնք մենք դնելու ենք` հասնելու համար: Եւ դրանցից մէկն Ազրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի քմահաճութիւնների դաշտից Արցախում կայացած հանրաքուէի օրինականութեան հարցը դուրս բերելն է, որը ցաւօք, դրուել է կախուածութեան մէջ: Դուք ինքներդ գիտէք, որ Մատրիտեան սկզբունքներով դա պէտք է տեղի ունենայ Ազրպէյճանի համաձայնութեամբ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Առանց կողմերի համաձայնութեան` ոչ մի բան չի ստորագրւում:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ոեւէ մէկը եթէ բաւարարում է ՀՀ քաղաքացու չափանիշերին, անպայման չէ, որ Իլհամ Ալիեւը դրան համաձայնութիւն տայ:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Որ ասուեց` 1997 թուականի փաստաթղթի պայմաններն աւելի լաւն էին, մենք չենք կիսում այդ տեսակէտը:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ինչո՞ւ, որ Ղարաբաղը կողմ էր, Ղարաբաղը որոշելու էր իր ապագան, հաւասար պայմաններ ունէր: Փաստաթղթի 8-րդ կէտով` հաւասար պայմաններով Արցախը պէտք էր Ազրպէյճանի հետ որոշէր իր ապագան: Ոչ թէ այն փաստաթուղթը, որին հիմա դուք կողմ էք ու քոալիսիոն էք կազմում:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Մենք կողմ չենք այդ փաստաթղթին:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ո՞նց կողմ չէք, բա ինչո՞ւ դուրս չէք գալիս քոալիսիոնից:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Ինչո՞ւ պէտք է դուրս գանք: Շատ անհանգիստ է երեւում ՀԱՔ-ը, որ մենք քոալիսիոնի մէջ ենք: Մենք համագործակցում ենք այլ հարցերում: Հետաքրքրական է նաեւ «Օհանեան-Րաֆֆի-Օսկանեան» դաշինքի մօտեցումը, որովհետեւ հէնց Օսկանեանն է բանակցել: Անձամբ իրենից չեմ լսել, բայց ասում են, որ հիմա կարծիքը փոխել է, որ Մատրիտեան փաստաթուղթն այլեւս լաւը չէ, որովհետեւ պայմաններն են փոխուել: Իսկ թէ ի՞նչ անելիք կայ այսօր` բացի Արցախի եւ Հայաստանի զօրացումից, նաեւ ճանաչման գործընթացը կայ: Ճանաչման գործընթացի մէջ կարեւոր տեղ է զբաղեցնում ՀՀ-ԱՀ ռազմաքաղաքական համագործակցութեան պայմանագրի ստորագրումը, որն ապրիլեան կռիւների օրօք նախագահը յանձնարարեց, պատրաստ է, բայց չգիտես` ինչո՞ւ, սպասում ենք յարմար առիթի: Յարմար առիթն իրականում անցել է:

Եթէ մի քանի պետութիւն գտնենք, որ Հայաստանի չափ ճանաչի Արցախի Հանրապետութիւնը, արդէն բաւական մեծ ճնշում կը լինի Ազրպէյճանի վրայ: Այս ուղղութեամբ պէտք է աւելի շատ խօսենք, քան թէ` փոխզիջումների մասին, կամ` ժողովրդի մէջ հաշտութեան տրամադրութիւններ տարածելու մասին: Մեր ժողովուրդը դժուարութիւններ չունի հաշտուելու, եթէ դիմացինն արդար է: Իսկ մենք տեսնում ենք, որ Ազրպէյճանի կողմից ոչինչ էլ չկայ, եւ ամենապարզ բաները` ապրիլեան պատերազմից յետոյ եղած համաձայնութիւնները, գործադրելն արդէն չի յաջողւում, էլ ուր մնաց` աւելի հիմնական բաները: Եւ յատկապէս ՀԱՔ-ն այնպէս է խօսում, որ կարծես Ալիեւն անհամբեր սպասում է, որ Հայաստանն ասի` երբ ստորագրենք, դրա համար այս պայմանագիրը չի ստորագրւում:

Այն օրը, երբ մեր նախագահը յայտարարում է, որ ԱՀ-ն ճանաչելը պատերազմ է նշանակում, ասում ենք, որ սխալ յայտարարութիւն է, որովհետեւ այդպէս չէ: Չես կարող, եթէ այդպէս յայտարարես, վաղը գնաս` երրորդ կողմին ասես` խնդրեմ, ճանաչի: Հայաստանի չափ թող ճանաչեն, թող բոլոր մայրաքաղաքներում լինի ԱՀ ներկայացուցչութիւն` դիւանագիտական համարներով, եւ տեսէք` ինչ կ՛անի Ազրպէյճանն այդ ժամանակ: Այսինքն չսպասենք, որ Ազրպէյճանում պատանդ պէտք է մնան այս բանակցութիւնները:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ես շատ մտահոգ եմ այն մթնոլորտից, որ ձեւաւորուել է այս սեղանի շուրջ: Զգում եմ, որ այս իրավիճակը, տրամադրութիւններն այս բոլոր քաղաքական ուժերը տարածում են նաեւ հասարակութեան մէջ: Մենք շատ պարզ լսեցինք, որ այս քննարկմանը ներկայ 3 քաղաքական ուժ չի պատկերացնում այս բանակցային փաստաթղթի շուրջ համաձայնութիւնների ձեռքբերումը, իրենք պատկերացնում են, որ մենք այնպիսի ընթացք պէտք է ունենանք, որ ունեցանք 1998 թուականից յետոյ: Ուզում եմ յիշեցնել, որ 2009 թուականին Հայաստանի պիւտճէն աւելի շատ է եղել, քան այսօր, այսինքն` մենք 8-9 տարուայ ընթացքում չենք կարողացել տնտեսական զարգացում ունենալ: ՀՅԴ-ն, ՀՀԿ-ի հետ միասին, կրում են ուղիղ պատասխանատուութիւն:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- 2009-2016 թուականներին մենք իշխանութեան մէջ չէինք:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Հիմա իշխանութեան մէջ էք, ու հիմա հանրապետական վարչապետն ասում է` շատ ծանր վիճակում է տնտեսութիւնը: 2009 թուականին Հայաստանի պիւտճէն եղել է 3 միլիառից աւելի, հիմա չի հասնում 3 միլիառի: Ինչ վերաբերում է իրավիճակին շփման գծում. 1994 թուականին, երբ ստորագրուել է հրադադարի մասին համաձայնագիրը, դրանից յետոյ ունենք մենք 2000 զոհ` իբր թէ խաղաղութեան պայմաններում, եւ այն քաղաքական ուժերը, որոնք այսօր չեն խօսում խաղաղութիւնից, այլ պարզապէս հրապարակային եւ ամբոխահաճոյ խօսքեր են ասում Հայաստանի հզօրացման մասին, մի քայլ չեն արել դրան հասնելու համար, ու պարզապէս այնպիսի իրավիճակ են ստեղծում, որ այս լարուածութիւնը շարունակուի, եւ մենք այս սակաւ միջոցներն ուղղենք սահմանը պահելու համար:

ԱՐՄԷՆ ՊԱՂՏԱՍԱՐԵԱՆ.- Պարո՛ն Կարապետեան, ես կարծում եմ` խաղաղութեան մասին բոլորն են խօսում եւ բոլորն են ուզում: Խնդիրը մի քիչ այլ է: 1938 թուականին, երբ Հիթլերը զօրքերը բերեց ու Չեխիայի սահմանի վրայ կանգնեցրեց եւ պահանջեց, որ արեւմտեան տարածքները տան Գերմանիային` առանց պատերազմի, որովհետեւ այնտեղ ծագումով գերմանացիներ էին ապրում, Չեխիայի կառավարութիւնը որոշեց տարածքները յանձնել Գերմանիային: Չըրչիլի յայտնի արտայայտութիւնը կայ դրա հետ կապուած, որ` «Չեխիան ընտրութիւն պէտք էր կատարէր խայտառակութեան եւ պատերազմի միջեւ, նա ընտրեց խայտառակութիւնը եւ կը ստանայ պատերազմ»: Այսինքն կայ նաեւ նման խնդիր: Խաղաղութիւն բոլորն են ուզում, բայց ի՞նչ գնով:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Իմ կարծիքով, լաւ համեմատութիւն չէք բերում:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Դուք դիմացինին չէք տեսնում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Նախ` շատ լաւ տեսնում ենք: Մենք շատ լաւ այս գործից հասկանում ենք, պէտք է զատենք քարոզչութիւնը այն բուն գործընթացից, որ տեղի է ունենում: Բուն գործընթացը Մատրիտեան փաստաթղթի շուրջ տեղի ունեցող բանակցութիւններն են: Հիմա ՀՀԿ ներկայացուցիչ Արտակ Զաքարեանն այստեղ ասում է` բանակցութիւններ չկան: Ես համաձայն չեմ ձեզ հետ, պարո՛ն Զաքարեան, դուք ճիշդ չէք ասում: Դուք կրկին քարոզչական մթնոլորտ էք ուզում ձեւաւորել: Եթէ մենք այստեղ նստենք ու ասենք, որ խօսում են միայն Ս. Փեթերսպուրկի սկզբունքների մասին, եւ չկայ խաղաղ բանակցութիւնների եւ հարցը կարգաւորելու վերաբերեալ բանակցութիւն, ճի՞շդ կ՛ասենք: Բոլորս էլ գիտենք, որ այս վիճակը չի կարող երկար շարունակուել: Մենք չենք կարող պարզապէս աչք փակել` ինչ է կատարւում սահմանում, եւ ինչ ճնշումներ են տեղի ունենում Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի վրայ: Այսօր իսկապէս գնում են բանակցութիւններ, սեղանին դրուած է փաստաթուղթ, եւ Ալիեւը, այսպէս թէ այնպէս, բանակցում է հէնց այդ փաստաթղթի շուրջ: Ինչո՞ւ չասել, որ կայ բանակցութիւն, ասել, թէ ի՛նչ է կատարւում հիմա բանակցային սեղանին: Մեր գերնպատակը պէտք է լինի Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման խնդիրը, որ նա ապրի անվտանգութեան պայմաններում եւ իրացնի իր իշխանութիւնը տարածքում: Մենք ոչ մի բան չենք զիջելու ԼՂՀ տարածքային ամբողջականութիւնից:

(Շար. 2)

Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանական ընտրութիւններու նախընտրական քարոզարշաւը սկսած է: Համամասնական ընտրացուցակներու ու վարկանշային թեկնածուներու ներկայացումներ, բանավէճեր, գովազդային հոլովակներ, համացանցային վիճաբանութիւններ, ու տակաւին` ընկերային ցանցերու վրայ ուղիղ հեռարձակումներ, արդիւնքներու վիճակագրական կանխատեսումներու մեկնարկային ասուլիսներ կը կազմեն նախընտրական Հայաստանի խճանկարը:

Եւ տակաւին նախընտրական ժամանակաշրջանի առաջին փուլին մէջ է մեր երկիրը: Պիտի ուզէինք շեշտել, որ այս բոլորը իրօք ազդեցութիւն ունենան իւրաքանչիւր կուսակցութեան եւ դաշինքի ձեռք բերելիք ընտրական արդիւնքներուն վրայ, որպէսզի բացառուի վարչալծակային եւ փողի միջոցով կանխորոշուած ընտրութիւններու արդիւնքը:

Միայն ընտրատեղամասերուն եւ քուէատուփերուն առջեւ կատարուելիքը չէ, որ հիմնական փոփոխութեան ենթարկուած պէտք է ըլլայ: Կան նախադրեալներ համոզուելու համար, որ ընտրութեան օրը մեր երկիրը կարեւոր յառաջընթաց պիտի արձանագրէ ընտրական մշակոյթի բիւրեղացման գործընթացին մէջ, արդար, թափանցիկ եւ համոզիչ ընտրութիւններ կազմակերպելու առումով:

Բայց ընտրութիւնը միայն քաղաքացիին կողմէ քուէն քուէատուփին մէջ նետելու արարքով չի սահմանափակուիր, որուն համար ալ ելեկտրոնային  սարքեր, նկարահանման գործիքներ եւ համապատասխան արհեստագիտութիւն կը գործեն: Ընտրութիւնը մինչեւ քուէատուփ հասնիլը, նախընտրական քարոզարշաւն է, քաղաքական փլաթֆորմներու ներկայացումը, լրատուամիջոցներու կողմէ բոլորին նկատմամբ համահաւասար առիթի ընծայումը, արհեստավարժ լուսաբանումը, գաղափարական հիմքի վրայ տեղի ունենալիք բանավէճերը: Այլ խօսքով` քաղաքակիրթ մակարդակի վրայ ընտրական մրցակցութիւնը, որուն հիման վրայ կը կայանան ազդեցութեան գործօնները քաղաքացիին կողմէ կատարուելիք գիտակցական ընտրութեան վրայ:

Գաղափարական հիմքի վրայ կայացող բանավէճերու առաջին նմուշները ողջունելի են այս առումով. ինչ որ մինչ այժմ կը բացակայէր համապետական ընտրութիւններուն: Հասկնալի է անշուշտ, որ անոնք բացակայէին ինքնակառավարման մարմիններու յատկացուած ընտրութիւններուն, բայց ոչ` համապետականներուն:

Եւ գաղափարականը, այո՛, միայն Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութեան գերակայ ուղղութիւնները չեն, այլ նաեւ ներհայաստանեան խնդիրները, արդար հասարակարգ կառուցելու կոչուած բոլոր առաջադրանքներու կենսագործման հրամայականները, ապահովականին առընթեր նաեւ բարոյագաղափարական անվտանգութեան բազմաթիւ խնդիրները:

Մինչեւ խորհրդարանական ընտրութիւններու քուէարկութեան արդիւնքները, չմոռնանք սակայն, որ արդէն յաղթած է խորհրդարանական հանրապետութիւնը: Նորացուած է սահմանադրութիւնը, վերացուած է միանձնեայ լիազօրութիւններով գործելու համակարգը, իրաւականօրէն ամրագրուած են մեր երկիրը աւելի ժողովրդավարացնելու իրաւադրոյթները, ընդդիմութիւնը ստացած է որոշման գործընթացներուն մասնակցելու իր իրաւական չափաբաժինը, վերջ գտած է «յաղթողին ամէն ինչ, պարտուողին ոչինչ» քարացած կարգը, ու տակաւին` եռուզեռ կ՛ապրի նախընտրական դաշտը, ձեւ ու մարմին կը ստանան ընտրական դաշինքներով ընտրութիւններուն մասնակցելու գաղափարները, կը ծաւալի գաղափարական քաղաքակիրթ բանավէճը:

Այս առաջադրանքները յաղթած են արդէն: Այս առաջադրանքները երկար ատենէ ի վեր եղած են Դաշնակցութեան քաղաքական փլաթֆորմին մաս կազմող սկզբունքային մօտեցումներ, որոնք փուլ առ փուլ առարկայացած են: Այս բոլորը Դաշնակցութիւնը յաջողած է իրականութեան վերածել յաճախ առանց իշխանութեան մասնակցելու, մասնակցած ատեն ալ առանց լիարժէք իշխանութիւնը ստանձնելու:

Հիմա պէտք է մտածել, որ գաղափարական այս յաղթանակները որքա՛ն աւելի ձեւ ու մարմին կը ստանան, եթէ խորհրդարանական հանրապետութեան առաջին խորհրդարանին մէջ Դաշնակցութիւնը յաջողի մուտք գործել մեծ դռնէն իր յաղթանակած գաղափարներու յաղթանակին համարժէք քանակով, համեմատութեամբ, վարկանիշով:

Ահա թէ ինչո՛ւ որակին առընթեր նաեւ քանակը պէտք է ապահովուի, որպէսզի լիարժէք կայանայ Նոր Սկիզբը, Արդար Հայաստանը:

«Ա.»

Ղարաբաղեան Հարցի Կարգաւորման Քարոզչութիւնը Եւ Բուն Գործընթացը

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ի՞նչ ենք հասկանում` Արցախի տարածքային ամբողջականութիւն ասելով:

ԱՐՄԷՆ ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ.- Կարծես թէ տարբեր բաներ են հասկանում դրա տակ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ճշդէք, թող ամէն մէկն արտայայտուի:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ի՞նչ նկատի ունէք, երբ ասում էք` ոչ մի բան չենք զիջելու:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Այսօր իրավիճակը, որ ստեղծուեց արեւելեան Ուքրանիայում, մասնաւորապէս` Տոնպասի եւ Լուկանսքի որոշ տարածքների անջատումը, եւ որովհետեւ ծագումով ռուսներն այնտեղ մեծամասնութիւն են կազմում, ձգտումները, որ ունէին Ռուսաստանի հետ միաւորուելու, դուք համարո՞ւմ էք իրատեսական: Ես կարող եմ ասել` դա այսօրուայ պայմաններում անհնար է:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Յստակ հարց տրուեց` ի՞նչ է նշանակում` ոչ մի բան չէք զիջելու:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Լեռնային Ղարաբաղի տարածքային ամբողջականութիւնը պէտք է պահպանուի, Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման սկզբունքը պէտք է յարգուի: Ես Արցախի ներկայացուցիչը չեմ: Արցախի ժողովուրդն ինքը կ՛որոշի այն փաստաթուղթը, որում զիջումների մասին է խօսւում: Մենք կարծում ենք` այդ զիջումները կարող են խելամիտ լինել, եթէ ապահովում են ինքնորոշումը:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Արցախը գծել է իր տարածքը, սահմանները: Այդ տարածքի մասի՞ն էք դուք խօսում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Սերժ Սարգսեանը մի քանի շաբաթ առաջ «Ռիա Նովոսթի»-ի լրագրող Քիսելեովին հարցազրոյց տալով` խօսեց փոխզիջումային փաթեթի որոշ տարրերի մասին, որտեղ վերաբերմունք կար ձեր այդ հարցին, այսինքն այդ տարածքների մասին էր խօսւում: Արցախի ոեւէ պաշտօնեայ հակազդեցութիւն ցոյց չտուեց: Ես կարծում եմ` այնտեղ խորն ընկալում կայ այն գործընթացից, որ տեղի է ունենում բանակցութիւններում:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Դուք Արցախի յայտարարած տարածքի մասի՞ն էք խօսում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ես ձեզ պատասխանեցի. երբ Սերժ Սարգսեանը խօսում է փոխզիջումային ծրագրի մասին, ԼՂՀ ոեւէ պաշտօնեայ արձագանգ չտուեց, հետեւաբար ես կարծում եմ` այնտեղ աւելի գործնական մարդիկ են նստած եւ աւելի գործնական են գնահատում այն, ինչ տեղի է ունենում բանակցային գործընթացում:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ի հարկէ, Հայաստանի նախագահի հարցազրոյցներն ու յայտարարութիւններն ամէն մէկը կարող է իր պատկերացրած ձեւով մեկնաբանել, բայց իրականութիւնը հետեւեալն է: Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի վերաբերեալ բոլոր մեր, Հայաստանի նախագահի կողմից արուած յայտարարութիւնները նրա խօսքի ամբողջութեանը մէջ պէտք է դիտարկել, եւ փոխզիջում հասկացութիւնը երբեք ինքնանպատակ չի եղել ու չի լինելու` ով էլ լինի Հայաստանի իշխանութիւնը: Նպատակն է` խաղաղ ճանապարհով հասնել ԼՂՀ ինքնորոշման իրաւունքին: Մեր նպատակը ոչ թէ այն է, որ խնդիրը լուծեցինք, ու վերջ, այլ այն, որ…

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Էլի քարոզչութիւն էք անում, քարոզչութիւն մի՛ արէք:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ասում էք` 2000 զոհ էք տուել ամբողջ յետպատերազմեան շրջանում: Մենք շատ աւելի մեծ զոհերի գնով ազատագրել ենք նաեւ ԼՂՀ յարակից տարածքներն ու գիտենք` ինչո՛ւ ենք դա արել:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Չկան ԼՂՀ յարակից տարածքներ:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Այն ժամանակ դա այդպէս էր կոչւում: Այսօր ԼՂՀ պաշտօնական սահմանների մէջ են մտնում, ու ըստ սահմանադրութեան, քանի դեռ լուծուած չէ ԼՂՀ խնդիրը, դրանք գտնւում են Արցախի Հանրապետութեան հսկողութեան տակ: Դուք ասում էք` այն միւս զոհերը, որ տուել ենք, նրանց խնդիրը դնենք մի կողմ, մտածենք յետոյ տրուած զոհերի մասին:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Մեր իւրաքանչիւր տրուած զոհ, անկախ նրանից` ո՛ր պատերազմի ընթացքում է տրուել, մեզ համար ամենաթանկն է, եւ հէնց դրա համար ամէն ինչ անելու ենք, որ այս խաղաղ կարգաւորման գործընթացը, որը սկսուել է, միայն ինքնորոշման իրաւունքով չսահմանափակուի: Յետհակամարտութեան կամ յետկարգաւորման ժամանակահատուած էլ կայ: Հակամարտութիւնը միայն մեր պատկերացրած ժամանակահատուածը չէ: Մեր կռիւը դրանով չի վերջանալու, հետագայում թէժանալու է դիւանագիտական եւ քաղաքական պայքարն Ազրպէյճանի հետ:

Ենթադրենք` նոյնիսկ Ազրպէյճանը պաշտօնապէս ճանաչել է Ստեփանակերտը: Մինսքի խումբն էլ է արդէն հասկանում` եթէ այդ գործընթացն առաջ չի գնում, անիմաստ է խօսել որեւէ այլ քննարկումների մասին, կողմերը դրան պատրաստ չեն: Մենք ինքներս հասկանում ենք, որ պէտք է ամէն ինչ անենք, որ Ղարաբաղի միջազգային ճանաչումը սկսուի, եւ ինքներս էլ շատ լաւ հասկանում ենք, որ դա հէնց մեզնից պէտք է սկսուի, բայց, ի հարկէ, դա պէտք չէ լինի միայն Հայաստանի ճանաչում, եւ վերջ, դա պէտք է միջազգային ճանաչման փաթեթով գնա, ու պէտք է վստահ լինենք, որ մեր ճանաչելուց յետոյ գոնէ մի քանի պետութիւն ճանաչելու են: Իսկ ինչ վերաբերում է ռազմաքաղաքական համագործակցութեան համաձայնագրին, այնտեղ, բնականաբար, Արցախը կողմ է հանդիսանալու` որպէս ենթակայ, պետութիւն, որի հետ միջպետական պայմանագիր է կնքւում, դա մեքենականօրէն կոչւում է արդէն ճանաչում, ի հարկէ, կէս քայլ պայմանագրի մասին է խօսքը:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ես 2007 թուականին էլ ասել եմ` Մատրիտեան առաջարկները պատերազմ տանող ուղի են, եւ այնքանով, որքանով Հայաստանը պաշտօնապէս հիմք ընդունեց այդ փաստաթուղթը` ընդունելով, որ կան վերադարձի ենթակայ տարածքներ, Ալիեւը բոլոր բանակցութիւններում դրեց եւ ասաց` «Դուք չէի՞ք ասում, որ պէտք է վերադարձուեն, հետեւաբար, առաջինը` ապաբռնագրաւում, զօրքերը հանէ՛ք»:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Իսկ որեւէ փաստաթուղթ 1994 թուականից յետոյ սեղանի վրայ դրուե՞լ է:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ցաւօք սրտի, ո՛չ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Իսկ դուք երբեւէ դրա մասին բարձրաձայնե՞լ էք, թէ՞ հիմա, որ «Ազատ դեմոկրատների» հետ էք համագործակցում, դրա համար էք ասում:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Պարո՛ն Կարապետեան, ինձ թւում է` դուք վատ էք հետեւել իմ հրապարակումներին: Տարիներով կրկնում էինք, որ միջազգային երաշխիքների տակ բացառապէս խնդրի լուծումը եւ Արցախի ճանաչումն է, դրանից դուրս որեւէ բան չկայ: Ա՛յ, որ դուք հարցնում էք` ինչո՞ւ էք մերժում Մատրիտեան փաստաթուղթը, դրուեց խաղաղապահների թեման:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Չդրուեց, դա փաստաթղթի մէջ է:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Դէ, ես հէնց դա եմ ասում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Առանց խաղաղապահների ո՞նց կը լինի:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Շա՛տ հանգիստ: Դուք հրաշալի վկայակոչեցիք Ուքրանիայի դէպքերը, Սիրիայի դէպքերը, որոնք լաւագոյնս ցոյց են տալիս, որ անգամ միջազգային կանոնները չեն գործում, հետեւաբար այս առումով յոյս կապել, որ կարելի է կիսատ-պռատ լուծումների հասնել ու ակնկալել, որ խաղաղապահների տեղակայումով Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգութիւնն է ապահովուելու, դա տեղի չի ունեցել եւ տեղի չի ունենում, ու դրա ապացոյցը ոչ թէ մեր ծրագիրն է, այլ` այն զարգացումները, որ մեր առջեւ են տեղի ունենում Սիրիայում եւ Ուքրանիայում: Ես արդէն խօսեցի վերադարձման ենթակայ այդ ԼՂՀ յարակից տարածքների մասին, այդ ողբերգութիւնը, որ բերեց պատերազմի, որովհետեւ Ալիեւը հէնց այդպէս էլ արդարացրել է 2016 թուականի քառօրեայ պատերազմը:

Հիմա վերադառնամ տարածքային զիջումների խնդրին: Այն թեզը, որ ասում ենք` Արցախը պէտք է վերադառնայ բանակցութիւնների սեղանին, ամենեւին դա չենք ասում կարգաւորման գործընթացը բարդացնելու համար, այլ` որովհետեւ համոզուած ենք, եւ դա է միակ ճշմարտութիւնը, որ այդ տարածքի բնակչութիւնն ինչպէս ինքն է որոշել իր տեղական եւ կենտրոնական իշխանութիւնների ձեւաւորումը, այնպէս էլ ինքը պէտք է որոշի իր կարգավիճակը: Ես արդէն ակնարկեցի, որ զիջման կամ փոխզիջման ցանկացած յայտարարութիւն Հայաստանից մեկնաբանւում է` որպէս իր կրակոցների մեծ ազդեցութիւն, այսինքն` եթէ ես այսքան եմ կրակում, ու այսքան են վախենում, եթէ ես աւելի շատ կրակեմ, աւելի շատ կը վախենան ու աւելի շատ կը վերադարձնեն: Հետեւաբար, այս կտրուածքով, մինչեւ բանակցութիւնների համար բնականոն պայմաններ չստեղծուեն, դրա հետ կապուած բանակցութիւններ պէտք չէ լինեն: Որքան էլ ՀՀԿ-ն ասում է, որ բանակցութիւններ չկան, թերեւս, մի բանում պէտք է համաձայնեմ պարոն Կարապետեանի հետ` բա ի՞նչ էք այդքան զրուցում:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ինչքա՞ն ենք զրուցում:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Շա՛տ: Անվերջ զրուցում էք: Ես խօսում եմ այն զրոյցներից, որոնք, այո՛, վերաբերել են կարգաւորման տարրերին, այստեղ խնդիրը սկզբունքային քաղաքականութեան հարցն է: Եթէ դուք ասում էք` մինչեւ Ազրպէյճանն իրեն լաւ չպահի, ես բան չունեմ քննարկելու, այդ դէպքում իսկապէս պէտք է չքննարկէք, անգամ` Լաւրովի միջնորդութեամբ:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Պարոն Սաֆարեան, բանակցային ձեւաչափը պէտք չէ տուժի:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ոեւէ մէկը չի ասում` բանակցային ձեւաչափին վնասենք, ոեւէ մէկը դրա մասին չի խօսում: Այն տպաւորութիւնը չստեղծուի, որ ես ընդհանրապէս արմատական փոփոխութիւններ եմ պահանջում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ես այդ տպաւորութիւնն եմ ստանում:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Եթէ դա արմատական է ձեզ համար, ես ուրախ եմ, բայց տուեալ պարագայում ռուս խաղաղապահների թեման չյայտնուե՞ց վերջին տարիներին օրակարգում:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Որտե՞ղ է յայտնուել:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Սերժ Սարգսեանի հարցազրոյցը կարդացէք «Տէօչէ Վելլէ»-ին:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Բայց Սերժ Սարգսեանն ասել է` ես դէմ եմ խաղաղապահներին:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Չէ, ես ասում եմ` թեման է բարձրացուել:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.-. Դուք էք այդ թեման մտցնում արհեստական: Դուք, որոշակիօրէն դո՛ւք:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ե՞ս: Հայաստանի նախագահը պաշտօնապէս…

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Հարց են տուել, պատասխանել է: Չհասկացայ, ի՞նչ պէտք էր ասԷր:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Նա կարող էր ասել` այդպիսի թեմա չկայ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Բայց ի՞նչ ռուս խաղաղապահների մասին խօսք կայ, ինչո՞ւ էք դրա մասին շեշտում, հակառակը` այսօր նման բան չկայ:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ինձ թւում է` դուք տեղեակ էք, որ անցեալ տարի Գերմանիան նախագահող երկիր էր, եւ գերմանական «Տէօչէ Վելլէ» թերթի լրագրողը, այն էլ` ապրիլեան պատերազմից յետոյ, Պերլին հրաւիրուած եւ ԵԱՀԿ գործող նախագահ պետութեան արտաքին գործերի նախարարի եւ վարչապետի հետ հանդիպած Հայաստանի նախագահին հէնց այնպէս, ուղղակի օդից վերցուած կամ Ստեոպա Սաֆարեանի մատուցած հարցերը չի տայ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Մենք բազմիցս տեսել ենք, որ լրագրողներն օդից վերցուած հարցեր են տալիս:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Պարո՛ն Կարապետեան, ես վերին աստիճանի դէմ եմ ՀԱՔ առաջնորդ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի այն թեզին, որ Ղարաբաղը բեռ է:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Ի՞նչ կապ ունեն զոհերը եւ բեռը:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Դուք անընդհատ ակնարկ էք անում, որ մենք զոհեր ունենք, քանի որ խնդիրը կարգաւորուած չէ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Պարզ չէ՞, որ դա այդ պատճառով է, էլ ինչի՞ պատճառով են զոհերը, 100 զոհ ունեցանք ապրիլին:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Բանակի վատ սպառազինուածութեան, մարտը ոչ ճիշդ վարելու կարողութիւնների…

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Պարոն Սաֆարեանն արդէն ամէն ինչի փորձագէտ դարձաւ, արդէն ռազմական փորձագէտ էլ է:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Ռազմական փորձագէտի խնդիր չկայ, սա փաստ է:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Ինձ մօտ տպաւորութիւն ստեղծուեց, որ արտաքին գործերի նախարարութիւնը կալաբրացիանիստների միութիւն է, ոչ մի լաւ բան չեն արել այդ մարդիկ, նրանք բոլորն ուզում են, որ մենք յանձնուենք: Ես հիմա ուզում եմ ասել, որ չի կարելի ուրանալ նրանց աշխատանքը: Լուրջ յաջողութիւններ կան: Մատրիտեան, քազանեան, փեթերսպուրկեան բոլոր բանաձեւերը մեր նուաճումներն են եղել սկզբնական շրջանում, որովհետեւ մեզ սկզբնական շրջանում պարտադրուել են ինչ-որ բաներ: Քանի որ երկու արտաքին գործերի նախարարներ կան մեր դաշինքում, նրանք այսպէս են ասում` հնարաւորութեան սահմաններում, աշխարհաքաղաքական իրավիճակը, երբ գերտէրութիւնների միջեւ հակասութիւնը, համաձայնութիւնը թոյլ է տուել, մենք առաջ ենք գնացել, ակնյայտօրէն առաջընթաց կայ, ո՞վ ասաց, որ մենք պէտք է յանձնուենք: Ես ասում եմ` Հայաստանն ընդհանրապէս շահել է, երբ թոյլ է տրուել` միջազգային հանրութիւնում բարձրացուել է Արցախի հարցը, դա արդէն նուաճում է, որովհետեւ Արցախի հարցը լուծուած էր 1921 թուականի մարտի 16-ի դաշինքով: Դրանից յետոյ մենք մեծ յաջողութիւններ ունենք, ու նորից եմ ասում` մենք պէտք է ժամանակ շահենք, ժամանակը մեր օգտին է աշխատում:

ՍՏԵՈՊԱ ՍԱՖԱՐԵԱՆ.- Որ 800 հեկտա՞ր ենք կորցնում:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Նուաճումներ կան: Նուաճում է, որ ընդամէնը 800 հեկտար է կորած:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Չեղա՛ւ: 800 հեկտար կորցնելը ո՞նց է նուաճում, էս մենք Հայաստանո՞ւմ ենք նստած, թէ՞ որտեղ ենք նստած:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Ես այնտեղ եմ եղել, մեր ցեղի բոլոր տղամարդիկ այնտեղ են եղել, դրա համար ինձ չմեղադրէք դաւաճանութեան մէջ:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Դէ, նման բան մի՛ ասէք:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Ես ասում եմ, որ պատերազմը նախատեսուած էր աւարտել Երեւանում: Նրանց սկսած պատերազմն Էրիւանի համար էր:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Դա ի՞նչ կապ ունի, 20 տարի պատրաստուել ես, որ վերցնես, ոչ թէ կորցնես. մենք կորցրել ենք:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Ձեր ասածն աղմուկ է հիմա, իսկ Ալիեւի ասածն իր ամպիոնից դա վտանգաւոր է մեզ համար, նա ասում է` Էրիւանը մերն է: Ես ասում եմ` ցաւալի կորուստ է 800 հեկտարը, բայց ձեր գործընկերներին դուք հիմա անընդհատ տրորում էք, լուրջ յաջողութիւններ կան դիւանագիտութեան առումով: Հիմա ժամանակը մեր օգտին է աշխատում:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Պէտք է ժամանակը ճիշդ օգտագործել:

ԱԶԱՏ ԱՐՇԱԿԵԱՆ.- Այո՛, հիմա ժամանակը ճիշդ օգտագործելու, արդիւնաւէտութեան հարցերը պէտք է քննարկենք, պէտք է քննարկենք, թէ ի՛նչ անենք, որ մեր դիւանագիտութիւնն օգտուի մեր զինուորի յաղթանակից: Մեր զինուորն աւելի առաջ է գնացել, քան դիւանգիտութիւնն է նրա յետեւից հասնում: Շատ վտանգաւոր է, երբ մենք ասում ենք` Արցախի վրայ թողնենք պատասխանատուութիւնը: Մենք պէտք է դառնանք երկուսը մէկի դէմ:

ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐԵԱՆ.- Ես ձեզ հետ համաձայն եմ, որ ժամանակն աշխատում է մեր օգտին: Ղարաբաղի հարցը միակ հարցն էր, որ համերաշխութիւն էր, հիմա պարզւում է, որ Ղարաբաղի խնդրի շուրջ ամենատարբեր մօտեցումները կան: Եթէ ես կողքից հետեւէի մեր այս քննարկմանը, կը տեսնէի, որ մենք բոլորովին տարբեր բաների մասին ենք խօսում: Ինչ վերաբերում է 800 հեկտարին, ի հարկէ, դա ապրիլեան պատերազմի հետեւանք էր, բայց ռազմամարտավարական գնահատման տեսանկիւնից` մասնագէտները փաստում են, որ դա մարտավարական ազդեցութիւն չի ունեցել: Ես հիմա չեմ արդարացնում այն, ինչ եղել է, բայց միեւնոյն ժամանակ արդար լինենք, նայենք, տեսնենք` ի՛նչ է եղել: Դիրքերի անվտանգութեան ապահովման առումով, որեւէ բան չի փոխուել: Ինչ վերաբերում է արտաքին գործերի նախարարութեան ձեռքբերումներին, ի հարկէ դրանք կան, նաեւ համաձայն եմ այն մտքի հետ, որ ռազմական կարողութիւններն աւելի առաջ են, քան` դիւանագիտութեան ոլորտում, բայց դիւանագիտութիւնն էլ, գիտէք, անընդհատ գործընթաց է, եւ այդ անընդհատ գործընթացի մէջ միշտ չէ, որ արդիւնքներն անմիջապէս տեսանելի են: Ես վստահ եմ, որ 2022 թուականի ընտրութիւններից առաջ էլ ենք մենք խօսելու ԼՂՀ խնդրի մասին, բայց յոյս ունեմ` խօսելու ենք իրավիճակի դրական փոփոխութիւններով, մեր պատկերացրած փոփոխութիւններով, որովհետեւ շատ արագ է իրավիճակ փոխւում: Մենք պէտք է միջոցներ գտնենք, որ դիմադրենք բոլոր այն սպառնալիքներին, որոնք այսօր ունենք:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Կարծում եմ` տարակարծութիւն միշտ եղել է ԼՂՀ հարցում, եւ ի պատիւ այստեղ ներկայ շատ ուժերի` պատերազմի ժամանակ այդ միասնականութիւնը կար: Այդ համերաշխութիւնը, չկարծենք, որ չկայ: Ես համոզուած եմ, որ պատերազմի դէպքում այդ համերաշխութիւնը կը լինի: Չմոռանանք, որ այն բոլոր բացթողումների հետ զուգահեռ, նաեւ Ազրպէյճանն էր, որ Մոսկուա վազեց, որ Մոսկուան միջամտի, որ այդ կռիւները դադարեցուեն: Մենք անելիքներ շատ ունենք` առանց անպայման փոխզիջումների մասին խօսելու:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ.- Չեմ կիսում պարոն Զաքարեանի կարծիքը 800 հեկտար կորուստների վերաբերեալ: Ինձ համար հաճելի էր լսել պարոն Մանոյեանի այն դիրքորոշումը, որի մասին մենք բարձրաձայնել ենք առաջիններից` կանգնելով ժողովրդի, իշխանութեան, բանակի կողքին ապրիլեան օրերին: Եզրակացութիւնն այն է, որ ես կրկին ունեմ որոշակի մտահոգութիւն այն տրամադրութիւններից, որ կան Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղ կարգաւորման հարցի շուրջ: Ես շատ անհանգստացայ, որ պարոն Զաքարեանն ասաց, որ 2022 թուականին էլ մենք պէտք է նստենք ու Ղարաբաղի հարց քննարկենք, այդ ժամանակ, տեսնես` ինչքանո՞վ կը պակասի մեր բնակչութիւնը: Մեր դիրքորոշումն ակնյայտ է. պէտք է ամէն բան անել` ուժեղի դիրքերից, խաղաղասէրի դիրքերից հանդէս գալու, որպէսզի երկիրը տանենք խաղաղութեան, այլ ոչ թէ պատերազմի:

(Շար. 3 եւ վերջ)

ՎԱՀԷ ՄԱՐԿՈՍԵԱՆ       

Մարտ 8-ը:

Կիներու միջազգային օր:

Այս յատկանշական  օրուան  առիթով, կարծեմ, մեզ  կը  հետաքրքրէ միայն  «ՀԱՅ  ԿԻՆԸ»:

Երբ  յետադարձ  ակնարկ  մը  նետենք  մեր  պատմութեան` սկսելով  Վարդանանց  պատերազմէն, 1915-ի ջարդերէն  ու  տեղահանութիւններէն,  Փետրուարեան  ապստամբութենէն, հասնելով մինչեւ  սփիւռքահայ  գաղութներու, ի մասնաւորի,  սուրիահայ  եւ  լիբանանահայ  գաղութներու կազմաւորման  աշխատանքներ, բոլորին  մէջ ալ, ռամիկէն  մինչեւ  ազնուական, հայ  կնոջ  ներդրումն  ու  դերակատարութիւնը եղած է անսահման  կամաւորական ոգիով:

Թերեւս  բոլոր ազգերէն աւելի հայ կինն  է, որ  արժանի էր յիշուելու, յարգուելու եւ մեծարուելու,  որովհետեւ  ան եղած է ընկերութիւններու,  ընտանիքներու գլխաւոր խթանը:  Հայ  կինը  կոչուած է նախ ըլլալու մայր, ապա` առաջին  դաստիարակը իր երեխաներուն: Հայ կինը  ընտանիքին համար կրնայ ըլլալ միեւնոյն  ժամանակ թէ՛ մայր եւ թէ՛ հայր:

***

21-րդ դարու երկրորդ տասնամեակի գրեթէ  աւարտն է: 5-րդ դարէն մինչեւ 21-րդ դար:

Գիտութիւններու արագավազ ու հսկայաքայլ  յառաջդիմութիւններու, համաշխարհայնացումի եւ իր  բազմակողմանի վտանգներով,  իսկ արդիականացումը` դիմակի ետեւ պահուըտած,  արդէն սկսած ենք կուլ երթալ ու կորսնցնել  ամէն  սրբութիւն, ամէն առաքինութիւն ու բոլոր տեսակի արժէքներ:

Այսօր ամէն կին իր արտաքինով նման է ոեւէ այլ  կնոջ իր` թաթուներով, իր պոթոքսներով, իր  վարսերով, իր շարժուձեւերու եւ ապրելաոճի  մրցակցութեամբ: Կարելի չէ զանազանել հայուհին`  ֆրանսուհիէն կամ արաբուհիէն: Բոլորն  ալ  անխտիր կը գործածեն լատինական տառերը, երբ  ուզեն բացիկ մը գրել:

Այսօրուան կնոջ մտահոգիչ կեդրոնացումը միմիայն  իր բջիջային գործիքն է: Ուացափներու ու  Դիմատետրի անմակարդակ ու անճոռնի լուրեր  ու  նկարներ իրարու փոխանցելով` կը սպաննեն  իրենց  ժամանակը: Ո՛չ մէկ փոխասացութիւն, ո՛չ մէկ  մտքերու փոխանակում: Սոյն երեւոյթը նկատելի  է  բոլոր ընկերութիւններու մէջ, ընտանիքներու,  միութիւններու, ժողովներու, նոյնիսկ նօսրացած  հանդիսատեսով ձեռնարկներու ընթացքին…

Ու հեռաւոր Ամերիկաներէն, Աւստրալիաներէն,  Միջին ու Ծայրագոյն Արեւելքէն կ՛իմանանք  նոյն  յանկերգը`  «ՄԱՐԴՈՒԺԻ  ՊԱԿԱՍ» …

Համաշխարհայնացում… Արդիական մեթոտներ…  Յառաջդիմութիւն…

Յո՞ երթանք…

ՍԱԼԲԻ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ-ԹԱՇՃԵԱՆ

Կիներու միջազգային օրը առաւել կ՛արժեւորէ կնոջ դերակատարութիւնը կեանքի ոլորտին մէջ` նկատի ունենալով այն ծանր պատասխանատուութիւնը, որուն դիմաց կը կանգնի մեզմէ իւրաքանչիւրս` բարձր գիտակցութեամբ կատարելու այն, ինչ որ զինք առաւել կը գեղեցկացնէ իր կոչումին մէջ:

Կեանքի տարբեր պայմաններուն ու զարգացումներուն զուգահեռ, ընթացք կ՛առնէ նաեւ կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան կարեւոր կէտը` նկատի ունենալով միջավայրի ու հաւաքականութեան ազդեցութիւնն ու կեանքի փոփոխութիւնները:

Պէտք է ընդունիլ, որ միջազգային մակարդակի վրայ, անցեալին թէ այսօր, կան բազմաթիւ կիներ, որոնք տարբեր ժամանակներու ու պայմաններու մէջ արձանագրած են նուաճումներ, մրցանիշներ, դարձած են հանրածանօթ դէմքեր` քաղաքական, տնտեսական, ընկերային թէ այլ գետնի վրայ:

Կիներու միջազգային օրը կը խրախուսէ ու կ՛արժեւորէ անոր անսակարկ նուիրման ու տիպար հայ մայր ըլլալու ձգտումը, կը կարեւորէ հայեցի-ազգային դաստիարակութիւն ջամբելու պարտաւորութիւնը, ազնուաբոյր զգացումներով մշտապէս ծառայելու իր ազգին, ներդրում ունենալու Հայ դատի պահանջատիրական  աշխատանքներուն, հայրենասիրական ու գաղափարական վեհ զգացումներով վարակելու իր շուրջինները, ինչո՞ւ ոչ, իր կարգին նոր էջ բանալով հայ կեանքի հորիզոնին:

«Տիկնայք փափկասունք հայոց աշխարհի», այսպէս ճանչցուած են հայոց աշխարհի տիկինները. այս տեղեկութիւնը կը քաղենք, երբ կը բանանք պատմութեան էջերը, որպէսզի մեր կարգին ծանօթանանք անցեալին, այնտեղ արձանագրուած դէպքերուն, իրադարձութիւններուն, դէմքերու, կին դէմքերու, որոնց մասին երբեմն կը պակսին կենսագրական տուեալներ, սակայն իրենց կատարած սխրագործութիւններուն ճամբով մենք կը ծանօթանանք անոնց աշխատասիրութեան, մարտունակ ոգիին, կը ծանօթանանք Սօսէ Մայրիկին, Լոլա Սասունիին, Ջաւօ Շանթին,  Ռուբինային, որոնց անունով մկրտուած են ԼՕԽ-ի կարգ մը մասնաճիւղեր, եւ եթէ քիչ մը ետ երթանք, կը ծանօթանանք`

– «Տիկնանց տիկին» Փառանձեմ թագուհիին,

– Նաեւ` առաջին հայ բժշկուհին, որուն անունն է Աղուիթա, որ ապրած է երրորդ դարուն.

– Ութերորդ դարու առաջին հայ բանաստեղծուհիին` Սահակադուխտին.

– Առաջին հայ կին օդաչուին, որ համաշխարհային մրցանիշ արձանագրած է 1912-ին, Սոֆիա Աճեմովան է,

– Թիֆլիսի մէջ 1882-ին կը հիմնուի առաջին հայկական մանկապարտէզը, որուն հիմնադիրը նոյնպէս կին մըն է, անունը` Սոֆիա Պապայեան,

– Նաեւ` առաջին հայ կինը, որ բարձրացած է Արարատ լեռը, Ալեքսանդրապոլէն բժշկուհի Հայկանդուխտ Չախմախեանն է: Ան ուրիշներու հետ 16 սեպտեմբեր 1912-ին նուաճած է գագաթը:

Եւ շարքը կարելի է երկարել ու ծանօթանալ յեղափոխական դէմքերէն` Մարոյին, Սաթենիկին, մտաւորական դէմքերէն` Սրբուհի Տիւսաբին, Սիպիլին, Զապէլ Եսայեանին եւ բազմաթիւ ուրիշներու:

Սակայն կարեւոր կէտի մըն ալ պէտք է անդրադառնալ. արձանագրուած անուններու կողքին պէտք է արժեւորել այն հայ կինը, որ Տէր Զօրի աւազներուն վրայ իր մանուկին սորվեցուց հայերէն գիրերը, դաստիարակեց իր որդին քարայրի մութ անկիւնը, իր նահատակներու արեան սրբութիւնը փոխանցեց տակաւին պատանեկութեան տարիք չհասած երեխային, սորվեցուց պահանջատէր ըլլալ, աշխատիլ ու ճակտի քրտինքով իր շահը ապահովել` հայրենիքէն մինչեւ սփիւռք:

Եւ այսպէս, սերունդէ սերունդ կը փոխանցուի այն ջահը, որ պատմութեան ճամբով կը հասնի մինչեւ մեր օրերը, նաեւ` հետագայ սերունդներուն:

Կ՛ըսեն, որ «պատմութիւնը ինքզինք կը կրկնէ», բայց այս մտածումը ընդունելով հանդերձ, երբ մենք լաւապէս պատրաստուած ենք եւ կ՛ըմբռնենք վիճակը, երբ նմանատիպ իրողութիւն մը դարձեալ պատահի, նախկին փորձառութենէն օգտուելով եւ մեր ուժերուն վստահելով` կրնանք պաշտպանուիլ ու լուծում գտնել: Այս առթիւ, կարելի է մէջբերումներ կատարել մեր առօրեայէն:

Մենք կ՛ապրինք քսանմէկերորդ դարաշրջանը, որ շատերու կողմէ սահմանումի արժանացած է. ոմանք կ՛ըսեն` արագութեան դար, ուրիշներ` գիտութեան դար, ձուլումի դար, վտանգի դար, դժգոհութեան դար, մինչդեռ խորքին մէջ կարելի է տեսնել, որ այս դարը, ինչպէս մնացեալ դարերը, հարիւր տարուան պատմութեան մը ծնունդն է, որուն ուղղութիւնը մարդ անհատը կրնայ որոշել, ինչո՞ւ ոչ, հասուն ու գիտակից հաւաքականութիւնը դրական ազդեցութիւն կրնայ ունենալ. այլ խօսքով, մենք կրնանք մեր անձնական կեանքին թէ հաւաքականութեան մը համար նորութիւն բերել, ոչ թէ` այն մտածումով, որ մենք կ՛ուզենք հռչակ շահիլ, այլ` պարզ տրամաբանութեամբ, որ մենք կ՛ուզենք նորութիւն բերել գիտութեան, արուեստի թէ այլ մարզի մէջ ստեղծագործելով:

Նախաձեռնութիւնը կարեւոր դեր կը կատարէ. նախաձեռնութեան կողքին, սակայն, անհրաժեշտ է քաջալերանքը. եթէ մեր զաւակը, մեր քոյրը կամ եղբայրը, կամ ոեւէ անհատ, որ ունի այդ նախաձեռնելու ոգին, պէտք է քաջալերենք եւ անոր կողքին ըլլանք: Եթէ քննենք մեր շուրջը, յատկապէս պատանի կամ պարմաններու պարագային, կը նկատենք, որ նորահաս սերունդը անպայմանօրէն ժառանգած է նախաձեռնող ոգին, սակայն պէտք եղած քանակութեամբ քաջալերանք չի ստանար. այստեղ հայ կինը (ըլլայ անոր մայրը կամ մօտիկ պարագան) իր ունեցած ուժով ու կարողութեամբ կարելին պիտի ընէ, որպէսզի օգնէ իր զաւակին, անոր անհատականութեան կազմաւորման հետամուտ ըլլալով, որպէսզի իր զաւակը ինքնավստահ քայլերով ուղղուի դէպի երիտասարդութիւն:

Ասիկա կարեւոր կէտ մըն է, որ կ՛արժեւորէ կնոջ դերակատարութիւնը ընտանեկան յարկին տակ. ասոր կողքին, կու գան նաեւ բազմաթիւ այլ պատասխանատուութիւններ` փոխյարաբերութիւն, փոխհասկացողութիւն, անկեղծութիւն եւ այլն:

Ինքնութեան պահպանման համար ոչ միայն դպրոցը, ակումբը, եկեղեցին դերակատար են, այս պարագային նաեւ` տան մթնոլորտը, յատկապէս` հայ կնոջ դերակատարութիւնը, որ իր զաւակին հետ անմիջական հաղորդակից ըլլալով` կրնայ որոշ բացատրութիւն տալ ինքնութեան կորուստի վտանգին մասին` ուսումնասիրութեան ճամբով, երբեմն հրատարակութիւններու ընթերցումով, հայկական մշակոյթով միտք զարգացնել, եւ ուղղակի թէ անուղղակի տարբեր միջոցառումներ ի գործ դնելով:

Այսօրուան մարտահրաւէրները նաեւ կը պարտադրեն, որ հայ կինը ունենայ քաղաքական միտք, հաւասարակշռուած դատողութիւն, որովհետեւ տարբեր հոսանքներ կրնան որեւէ առիթով աղաւաղել անոր միտքը եւ խաթարել   ընկերային-հասարակական կեանքը. քաջածանօթ ըլլալ ներքին թէ արտաքին աշխարհի վերիվայրումներուն, որովհետեւ մենք դատ ունեցող ժողովուրդ ենք, մենք կ՛ապրինք սփիւռքի մէջ, մենք ունինք պահանջատիրական հողեր ու իրաւունքներ, ունինք հայրենիք, եւ արտաքին երկիրներու քաղաքական որոշումներ կ՛ազդեն մեր ազգութեան վրայ:

Ինչպէս ուսուցիչը, արհեստաւորը կամ ոեւէ անհատ կը սիրէ հետեւիլ նորութիւններու, հայ կինը իր կարգին պահանջ կը զգայ ինքզինք նորոգելու, մտային-ֆիզիքական-հոգեկան այս եռեակի հաւասարակշռութիւնը ամուր պահելու, ինչպէս իր ընտանիքը, շրջապատը եւ իր ազգը: Եւ ինչպէս բանաստեղծ Մատթէոս Զարիֆեան կ՛ըսէ. «Կը սիրեմ հպարտութիւնը կիներու մէջ, բայց միայն այն ատեն, երբ յենած չէ ոչնչութեան, այլ հոգիի խորունկ ուժերու…»:

Հայ կինը կը գիտակցի իր անփոխարինելի դերին եւ աշխատանք կը տանի իր զօրութեան ջահով լուսաւորել մութ աշխարհը…

26 փետրուար 2017
Այնճար

ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ

Կիներու միջազգային օրը տարուան ընթացքին այն գեղեցիկ առիթներէն մին է, որ մենք թէ՛ որպէս հաւաքականութիւն եւ թէ՛ որպէս անհատ վեր բերենք եւ մտածենք Հայ Կնոջ ունեցած մարդկային, բարոյական, հոգեւոր ու ազգային բացառիկ արժէքներուն եւ յատկանիշներուն մասին: Հայոց պատմութեան ամենավաղ շրջաններէն սկսեալ մինչեւ մեր օրեր, մեզի հասած վկայութիւններն ու արձանագրութիւնները շատ յստակ ձեւով կը վկայեն, թէ հայ կինը ունեցած է իւրայատուկ եւ եզակի դերակատարութիւն հայ հասարակութեան կեանքէն ներս: Չեմ կարծեր, որ չափազանցութիւն ըրած կ՛ըլլամ, երբ ըսեմ`  «Օրօրոցը օրօրող ձեռքերն են, որ կը կառավարեն աշխարհը» խօսքը, մեր ազգին համար ալ եղած է ճշմարտացի:

Մեր նպատակը չէ անշուշտ  գրութեան մը նեղ սահմաններուն մէջ անդրադառնալ եւ վերլուծել, թէ ինչո՛ւ եւ ինչպէ՛ս հայ կինը ունեցած է եւ ունի այս յոյժ կարեւոր դերակատարութիւն մեր կեանքէն ներս: Բայց կ՛արժէ անգամ մը եւս այստեղ յիշել եւ թուել այն արժանիքները, որ ունի հայ կինը:  Թէպէտ այս մէկն ալ ամբողջական չի կրնար ըլլալ, որովհետեւ անկարելի է բառերով նկարագրել կամ ներկայացնել հայ կնոջ արժանիքները: Սիրելի՛ ընթերցող, Կիներու միջազգային օրուան առիթով յիշենք հայ կնոջ ունեցած գլխաւոր գէթ երեք արժանիքները.-

Ա) Մայր: Կինը ամէն բանէ առաջ Մայր է: Ընդհանրապէս կնոջ, եւ յատկապէս հայ կնոջ գլխաւոր արժանիքը եղած է մայրութիւնը:  Մայրութիւնը հայ կնոջ համար ո՛չ միայն մաս կը կազմէ իր բնութեան, այլ զայն կը նկատէ սրբազան կոչում: Հայ կնոջ համար մայրութեան կոչումը աստուածատուր է, իսկ անոր դերը` դիւցազնական: Հայ կինը միշտ ալ գիտակից եղած է, որ ինք իր մայրական առաքելութեամբ կը շարունակէ աստուածային արարչագործութիւնը: Հայ կինը լաւ գիտէ, որ մայր դառնալը հեշտ է, սակայն մայրութիւն կատարելը` դժուար: Ի վերջոյ, հայ կինը պատմութեան ընթացքին իր մայրութիւնը նկատած է որպէս հարստութիւն, եւ ահա այս իսկ պատճառով մայրը նկատուած է ընտանիքին սիւնը:

Բ) Դաստիարակ: Կինը միայն ծնունդ չէ, որ կու տայ մանուկին: Ընդհանրապէս կնոջ, եւ յատկապէս հայ կնոջ գլխաւոր պարտականութիւնը եղած է մանուկին դաստիարակութիւնը: Հայ կինը եղած է առաջին եւ գլխաւոր դաստիարակը իր մանուկին: Հայ կինը միշտ ալ գիտակից եղած է, որ իր մանուկի ֆիզիքական աճման կողքին, ինք պարտաւորութիւնը ունի հսկելու իր մանուկին հոգեմտաւոր աճման: Այլ խօսքով, հայ կինը որպէս դաստիարակ իր զաւկին եւ ամբողջ ընտանիքին բարոյական կրթութիւն, հոգեւոր դաստիարակութիւն եւ ազգային ոգի ջամբողը եղած է:

Գ) Պահապան:  Կինը իր ընտանիքին «պահապան հրեշտակ»-ն է: Ընդհանրապէս կնոջ, եւ յատկապէս հայ կնոջ գլխաւոր առաքելութիւնը եղած է իր ընտանիքին պաշտպանութիւնը: Հայ կինը իր ընտանիքին սրբութեան պահպանումը միշտ ալ նկատած է որպէս առաջնահերթ եւ սրբազան առաքելութիւն: Հոգեւոր, բարոյական ու ազգային սկզբունքներու եւ արժէքներու պահպանութեամբ հայ կինը կրցած է պահել ու պաշտպանել իր ընտանիքը: Ընտանիքի պաշտպանութեամբ հայ կինը կրցած է նաեւ պահպանել ընտանիքներու ամբողջականութիւնը եղող հայ ազգը եւ ազգին պաշտպանութեամբ կրցած է պահպանել ազգին տուն հանդիսացող հայրենիքը:

Ահաւասիկ հայ կնոջ տիպարէն վեր բերուած գլխաւոր երեք արժանիքներ: Իր ունեցած  այս արժանիքներուն  շնորհիւ է, որ հայ կինը կրցած է գրաւել իր իւրայատուկ տեղն ու դերակատարութիւնը հայ կեանքէն ներս:

Կնոջ տիպարը Աստուածամօր ճամբով անգամ մը եւս նուիրականացաւ, եւ այդ իսկ պատճառով տիպար հայ կինը ինքզինք դիտեց Սուրբ Կոյսին ընդմէջէն եւ անոր օրինակին հետեւելով` զարգացուց եւ ծաղկեցուց իր արժանիքները: Կիներու միջազգային օրը առիթ մըն է, որ մեր մայրերն ու քոյրերը անգամ մը եւս իրենք զիրենք դիտեն Աստուածամօր ընդմէջէն եւ տեսնեն, թէ որքանո՛վ պահած են իրենց ունեցած արժանիքները, որքա՞ն համապատասխան եղած են հայ կնոջ տիպարին եւ այսօր ի՞նչ է, որ կը պահանջուի իրենցմէ: Հայոց հայրապետ Արամ Ա. կաթողիկոս Հայ կնոջ տարուան առիթով իր գրած հռչակագիրին մէջ հետեւեալ բառերով կը վերլուծէ նշեալ հարցը.  «Հայ կինը մեր կեանքէն ներս պէտք է մնայ բարոյական, հոգեւոր ու ազգային արժէքներու ճառագայթող ներկայութիւն»:

ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ

Մարտի 8-ը Կիներու միջազգային օրն է: Ամբողջ աշխարհը այս առթիւ կը շնորհաւորէ եւ կը գնահատէ իգական սեռի ներկայացուցիչները:

Ուշադրութեան արժանի է նաեւ այն իրողութիւնը,  որ հայրենիքի մէջ այս առիթը թէ՛ ժողովրդային եւ  թէ՛ պետական մակարդակով կը յիշատակուի, որ  խորհրդային շրջանի լաւ աւանդութիւններէն մէկը կարելի է նկատել:

Ժամանակին հետ այս առիթը սկսաւ նաեւ արժանի կերպով յիշատակուիլ սփիւռքի մէջ, ինչ որ ողջունելի է:

Անկախ այս առիթով տեղի ունեցող տօնակատարութիւններէն եւ գնահատանքի ձեռնարկներէն` առիթը կը պարտադրէ նաեւ վերլուծել իգական սեռի կարեւոր դերակատարութիւնը մարդկային ընկերութեանց մէջ:

Նախ ընդունինք, որ ժամանակները շատ փոխուած են, եւ մայրերն ու երիտասարդուհիները կղզիացած չեն իրենց ընտանիքներու յարկերուն տակ` սահմանուած  միայն տնային գործեր կատարելու, ինչպէս` նախկին դարերուն:

Այսօրուան մարդկային ընկերութեանց մէջ իգական սեռի դերակատարութիւնը չափազանց մեծ է բոլոր մակարդակներուն վրայ:

Մեր հայեացքը  դէպի մեր ազգը սեւեռելով` պիտի նկատենք, իգական սեռի հայ ներկայացուցիչները դերակատար դարձած են մեր կեանքի բոլոր բնագաւառներուն մէջ` սկսելով մշակոյթէն եւ հասնելով մինչեւ քաղաքականութիւն:

Իրականութեան մէջ հայ ժողովուրդը միշտ գտնուած է յառաջատար դիրքերու վրայ մարդկային քաղաքակրթութեան ամբողջ  պատմութեան  ընթացքին:

Տակաւին Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ընթացքին իգական սեռը քուէարկելու իրաւունք ունէր եւ ի զարմանս շատերու` անկախ Հայաստանի դեսպանը Ճափոնի մէջ, Տիանա Աբգարը, աշխարհի առաջին կին դեսպաններէն էր:

Հայ մայրերու եւ հայ օրիորդներու դերակատարութիւնը շատ մեծ է մեր ազգի զարգացման եւ գոյատեւման ընթացքին մէջ:

Փաստօրէն մեր ազգը տոկուն եղած է, երբ ունեցած է զօրաւոր մայրեր (կապ չունի ուսման մակարդակին հետ) եւ տկարացած է, երբ հայ մայրը տկարութեան նշաններ ցոյց տուած է…

Եթէ չափազանցութիւն չնկատէք, կարելի է ըսել,  թէ ԱԶԳԻՆ ԱՊԱԳԱՆ ԿԱԽԵԱԼ Է ՀԱՅ ՄԱՅՐԵՐԷՆ: Մայրն է հայ ընտանիք պահողը, զաւակներ դաստիարակողը, տնտեսողը, հաւատք եւ ոգի փախանցողը: Հայ ընտանիքի, ուստի նաեւ հայ ազգի հիմնաքարն է հայ մայրը, որուն համար ի՛նչ ալ ընենք եւ ինչպէ՛ս ալ փորձենք գնահատել, ՉԵՆՔ ԿՐՆԱՐ ԱՐԺԱՆԻ ԿԵՐՊՈՎ ՀԱՏՈՒՑԵԼ ՀԱՅ ՄՕՐ ԱՆՍԱՀՄԱՆ ԶՈՀՈՂՈՒԹԻՒՆԸ:

Այս տօնական առիթով պարտաւոր ենք խոնարհիլ հայ մայրերու ծով զոհողութեանց առջեւ` երկար, արդիւնաբեր եւ ուրախ կեանք մաղթելով անոնց:

Վերադառնալով լիբանանահայ գաղութին` պէտք է միայն ողջունել կամաւոր այն իգական սեռի բանակները, որոնք կը գործեն կրթական, առողջապահական, մարզական, մշակութային, եկեղեցական, բարեսիրական եւ բազմաթիւ այլ բնագաւառներու մէջ: Այս բանակները, առանց համայնքային եւ կուսակցական խտրութեան,  արժանի են մեր բոլորին  աջակցութեան եւ յարգանքին:

Բնականաբար նկատի ունենալով հայ ժողովուրդի այսօրուան իրականութիւնը` մեծ ակնկալութիւններ ունինք հայ իգական սեռի ներկայացուցիչներէն:

Հայ ընտանիքները սկսած են տկարանալ, զաւակներուն մէջ նահանջած են հաւատքն ու ազգային ոգին, յոռի երեւոյթներ սկսած են մուտք գործել հայ ընտանիքներէն ներս, հայ-օտար ամուսնութիւնները դարձած են սովորական:

Ազգի տունը օր ըստ օրէ սաստկացող փոթորիկներուն դիմաց  սկսած է երկրաշարժի ենթարկուիլ, որ կրնայ քանդիչ հետեւանքներ ունենալ, ԵԹԷ ՀԱՅ ՄԱՅՐԵՐԸ ԱՄՈՒՐ ՉԿԱՆԳՆԻՆ ՓՈԹՈՐԻԿԻՆ ԴԻՄԱՑ:

Հայ մայրերն են հիմնական գրաւականը ազգի գոյատեւման, եւ տօնական այս առիթով պիտի մաղթենք, որ անոնք չտկարանան հոսանքներուն դիմաց:

Մուսա Լեռ – Այնճար                 
Փետրուար 2017

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Կինը, կամ աւելի ճիշդը` իգական սեռը, դարերու ընթացքին եղած է ամէնէն հալածուած եւ ստրկացուած սեռը, բոլոր մարզերուն մէջ` ընկերային, տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային: Հայրիշխանութիւնը քաղցկեղի նման մուտք գործեց հասարակական բոլոր հաստատութիւններուն մէջ, պատճառ դարձաւ անոնց փտածութեան եւ զանոնք վերածեց կիներու ստրկացման մէկական միջոցի: Հայրիշխանութիւնը օգտագործեց ամէն  միջոց չարիքը նոյնացնելու իգական սեռին հետ: Բայց այդ ամբողջը ինչպէ՞ս կրցաւ իբրեւ ահաւոր համակարգ մուտք գործել մարդկութեան պատմութեան մէջ:

Կիներու Ընկերային-Տնտեսական
Կարգավիճակը` Պատմութեան Ընթացքին

Նախապատմական շրջանին, ընկերային-տնտեսական համայնական դրութեան ներքեւ, գոյութիւն չունէր սեռային անհաւասարութիւն: Կինը, տղամարդու կողքին, կ՛ուտէր, կը խմէր եւ կը վայելէր կեանքի բոլոր բարիքները` առանց որեւէ խտրութեան: Սակայն, սեռային խտրականութեան առումով կացութիւնը 180 աստիճան փոխուեցաւ քաղաքակրթական կանուխ ժամանակաշրջաններէն սկսեալ, երբ ծնունդ առաւ հողային եւ անհատական սեփականատիրութեան հարցը: Այստեղ տղամարդը իր ֆիզիքական ուժը օգտագործեց բացասականօրէն եւ կեանքի բարիքները կեդրոնացուց իր ձեռքը: Քաղաքակրթութեան զարգացման հետ զուգահեռաբար զարգացան տնտեսութիւնն ու քաղաքականութիւնը: Արդէն տղամարդը սեփականացուցած էր աշխարհի մէջ գտնուող գրեթէ բոլոր հողերն ու կալուածները, եւ կառավարութիւնը (իբրեւ պետական հաստատութիւն) օրինականացուցած էր հայրիշխանութիւնը` իգական սեռի ներկայացուցիչները դարձնելով իրենց հօր, եղբօր կամ ամուսնոյն ստրուկները: Արգիլուեցաւ կիներու մուտքը քաղաքական, ռազմական եւ գիտական մարզերուն մէջ: Օրինականացման գործընթացը տեղի ունեցաւ հին աշխարհի բոլոր պետութիւններուն մէջ, ինչպէս` հռոմէական, հելլենական, պարսկական եւ այլ:

Միջնադարեան աւատապետութիւնը աւելի խստացուց խտրականութիւնը: Համակարգը դարձաւ իգական սեռի թշնամին` իր կանոններով, օրէնքներով եւ քաղաքականութեամբ`  պատժական խիստ տնօրինումներ որդեգրելով բոլոր անոնց դէմ, որոնք կը խախտեն հաստատուած իրավիճակը: Աւատապետութիւնը կիներուն համար իբրեւ ասպարէզ լաւագոյն տեղը գտաւ խոհանոցը, եւ միշտ ալ անոնց լաւագոյն օրինակը տեսաւ այն կիներուն մէջ, որոնք կը հնազանդին տղամարդոց:

Աւատապետութեան յաջորդեց ժամանակակից արդիւնաբերութիւնը, որուն հետ ծնաւ դրամատիրութիւնը, որ կիները տեսաւ իբրեւ սպառողական շահագործման միջոցներ: Զանոնք ստրկացուց գործարաններուն մէջ:

Գերմանացի ընկերվարական եւ մարքսական տեսաբան Օկիւսթ Պեպելի հետեւեալ խօսքով կ՛եզրակացնէ պատմութեան ամբողջ ընթացքին կիներու ընկերային-տնտեսական իրավիճակը. «Ընկերային ամբողջ կախեալութեան եւ ճնշուածութեան արմատները կը գտնուին ճնշողին կողմէ ճնշուողին տնտեսական կախեալութեան մէջ: Կիները (ինչպէս գիտենք մարդկային զարգացման պատմութենէն) կանուխ ժամանակներէն այս կացութեան մէջ կը գտնուին»:

Կիներու Կարգավիճակը Այսօր

Կիներու ներկայ միջազգային ընկերային-տնտեսական կարգավիճակը ծնունդ առաւ լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի սկզբունքներէն, ազատական միտքերով օժտուած ֆրանսական յեղափոխութենէն, ընկերվարական միտքերով օժտուած ռուսական յեղափոխութենէն եւ 1960-ականներու ձախակողմեան շարժումներէն: Յիշեալ դէպքերը բարելաւեցին կիներու թշուառ կեանքը, օրինականացուցին անոնց մուտքը աշխատանքի շուկայ, անոնց առիթ տուին ուսում ստանալու, ընտրելու եւ ընտրուելու իրաւունք տուին եւ ազատեցին զանոնք բազմաթիւ կաշկանդումներէ: Բայց այս բոլորը չեն նշանակեր, որ կիները կատարելապէս ազատ են եւ ամբողջապէս հաւասար` տղամարդուն: Նայեցէ՛ք քաղաքական մարզին. գլխաւոր դէմքերը մեծամասնութեամբ տղամարդիկ են: Նայեցէ՛ք տնտեսական հաստատութիւններու տնօրէններուն. մեծամասնութեամբ տղամարդիկ են: Կ՛ուզէ՞ք ուրիշ օրինակներ, նայեցէ՛ք միջազգային բոլոր հաստատութիւններու վարչութիւններուն.  մեծամասնութեամբ տղամարդիկ են:

Եթէ ներկայացուցչական գետնի վրայ սեռային անհաւասարութիւն կը տիրէ, ուրեմն առօրեայ կեանքին մէջ` զրկանք. 21-րդ դարն ենք, եւ տակաւին այս երկրագունդին վրայ կան տեղեր, ուր աղջիկներուն արգիլուած է ուսում ստանալ, աշխատանքի շուկայ մուտք գործել, արդար աշխատավարձ ստանալ` բռնութեան արդարացումով եւ նոյնիսկ աւելի սարսափելի քայլերով, որոնք կը յանգեցնեն անոնք անձնական կարծիքի արտայայտութեան իրաւունքի ու ինքնավարութեան ոտնահարման: Ժամանակը հասած է կեանքի բոլոր մարզերուն մէջ կիներու կատարեալ ազատագրութեան, որ տեղի պիտի ունենայ անոնց եւ տղամարդոց միջեւ հաւասար կարելիութիւններու ապահումով:  Կիները իրաւունք ունին ազատ շունչ առնելու, եւ հազարաւոր տարիներէ ի վեր կազմուած ժանտ շղթան պէտք է փշրուի այլեւս: