Նկատի ունենալով Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան ծնունդին հիմնական պատճառը, որ ի սկիզբէ եղած է հայութեան գերագոյն շահերը պաշտպանել, Հայ դատի լուծման համար պայքարիլ եւ ամբողջական հայութեամբ` ամբողջական հայրենիք կերտել, կուսակցութիւնը բազմատեսակ գործունէութիւն ծաւալած է հազարաւոր գաղափարական նուիրեալներ սուրբ գաղափարի տեսլականով գործած են այս բոլորին իրագործման ի խնդիր:
Անձնազոհ ու նուիրեալ դաշնակցականներ իրենց աննկուն կամքի զօրութեամբ հզօրացուցին եռախորհուրդ սիւներու վրայ հանգչող կուսակցութիւնը` ՀՅ Դաշնակցութիւնը: Երեք դարերու ընթացքին վստահաբար անապահով ու տագնապալից կեանք մը պիտի հալածէր կուսակցութեան գործունէութիւնը ծաւալող շարքայիններուն` սուլթանին, քիւրտին, թուրքին, ցարին, պոլշեւիկեան եւ այլ իշխանութիւններու տիրապետութեան տակ ապրող հայ անհատին, յատկապէս` դաշնակցական շարքայինին: Սակայն, վարձկաններով ու լրտեսներով շրջապատուած, մարտի ընթացքին բազմաթիւ խոչընդոտներու հանդիպելով, յեղափոխականը ամենայն զգուշութեամբ շարունակեց իր առաքելութիւնը` զերծ պահելու իր ազգը նման խոչընդոտներէ: Գործադրելով գործունէութեան զանազան ձեւեր, բայց անոնց գործունէութիւնը արմատապէս իմաստաւորուեցաւ ծածկանուններու, կեղծանուններու, ծածկագիր, գաղտնագիր, կամ ծածկագրութիւն, գաղտնագրութիւններու գործածութեամբ:
Ծածկանուններու մասին այսպէս կը նկարագրէ Ռուբէն Տէր Մինասեան(*). «… Նկատած եմ, որ մեծ մասով յեղափոխական ընկերները երեք տեսակի կեղծ անուններ որդեգրած են: Կենդանական եւ բնութեան անուններ` Առիւծ, Ասլան, Վիշապ, Մասիս, Սիփան, վերջապէս` Չաքիրկայ, Քոթոթ եւ այլն: Այս անունները բնազդօրէն կամ գիտակցօրէն ցոյց կու տան անուանափոխումներու ներքին ձգտումները: Տիտղոսներ` Կընեազ, Կոմս, Իշխան, Խան, Պարոն եւ այլն, որոնք կը հիմնաւորեն անուանափոխներու ձգտումները, որոնք երբեմն կը յարմարին, երբեմն ալ բնաւ չէին յարմարեր: Երրորդ տեսակն ալ պատմական անուններն են` Արամ, Տիգրան, Վարդան, Վաչէ, Ճափոն եւ այլն, որով անուանափոխը գիտակցօրէն կամ անգիտակցօրէն կ՛ուզէ նմանիլ պատմական իր ճաշակին համապատասխան հերոսներուն: Ասոնք կամովին եղած անուանափոխութիւններ են: Բայց չորրորդ տեսակի կեղծանուններ ալ կան, որոնք ակամայ են եւ չեն ընդունուիր անոնց տէրերուն կողմէ. հարազատը կամ թշնամի շրջապատը անուն մը կը փակցնէ եւ այդ անունը պոկել կարելի չէ, օրինակ` Քեաչալ, Փաշա, Չաւուշ, Դահիճ, Թանաքճի, Զուռնաճի եւ այլն: Այս ակամայ կեղծանունները արտաքին աշխարհին կը պատկանին. անոնք կը բնորոշեն անձը, դէպքերու, անցեալը եւ ներկան»:
Մեր ուսումնասիրութեան ընթացքին յայտնուեցաւ, որ կան այլ տեսակի կեղծանուններ եւս, որոնք կը յիշուին անձերու ծննդավայրի եւ կամ գործած շրջանի անունով, օրինակ` Սեւքարեցի Սագօ, Կիւմիւշխանեցի Աւօ, Սեբաստացի Մուրատ, եւ այլն:
Ինչպէս նշուեցաւ, թէ կան կեղծանուններ, որոնք արտաքին աշխարհին կը պատկանին` հարազատը կամ թշնամի շրջապատը անուն փակցուցած է: Շատ են այն մակդիրները, որոնք յատկապէս թուրքը եւ քիւրտը տուած են, ինչպէս` Դուման, Ղըրէ Ղոլ եւ այլն:
Այս խիստ կարեւոր գործին համար աւելի քան 25 տարի երկարատեւ աշխատանք տարած ենք, հաւաքագրած ու դասակարգած ենք դաշնակցական գործիչներու մեծ թիւով ծածկանուններ: Հաւաքած ու կազմած ենք հազարներու հասնող ծածկանուններ` օգտուելով գրաւոր եւ բանաւոր տեղեկութիւններէ ու աղբիւրներէ: Տարիներու սպառիչ, դժուարին աշխատանք, որ կը պահանջէ տքնաջան աշխատասիրութիւն, համբերութիւն ու բծախնդրութիւն: Առ այժմ դժուար է ստոյգ տալ թիւը ընդգրկուած ծածկանուններու, բայց ստուար այս բառարանը իր ծիրին մէջ ներառած է ֆետայիներու, ազատամարտիկներու, յեղափոխական գրականութեան, արուեստի ու մշակոյթի, պետական, քաղաքական, հասարակական գործիչներու, ինչպէս նաեւ զանազան մարզերու մէջ գործած դաշնակցականներու ծածկանուններ:
Հետազօտական այս աշխատութիւնը առանձնայատուկ կերպով կը ներկայացնէ ՀՅԴ-ի ֆետայական, հայդուկային, յեղափոխական, ազգային-ազատագրական, գրական, մարտական, պետական ու տարբեր բնագաւառներու մէջ գործող նուիրեալներու փաղանգը:
Այս բառարանը բնականաբար կ՛ընդգրկէ արեւելահայ եւ արեւմտահայ, անցեալի ու ներկայի բոլոր դաշնակցականներու ծածկանունները:
«Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան ծածկանուններու բառարան» աշխատասիրութիւնը Դաշնակցութեան գործունէութեան ամբողջ ժամանակահատուածը ընդգրկած է` ծնունդէն մինչեւ օրս: Աշխատութիւնը պատմութեան մէջ եզակի է իր տեսակով` նկատի առնելով պատմութիւն դարձած կուսակցութիւնն ու իր զօրագունդի թիւը:
Դաշնակցականներու ծածկանունները հաւաքածոյի վերածելու այս աշխատանքը վստահաբար պիտի դիմագրաւէր շատ մը դժուարութիւններ ու բարդութիւններ: Ուստի կարելի եղած սահմաններուն մէջ փորձած ենք հարթել բոլոր այդ հարցերը: Սակայն կրնան վրիպած ըլլալ կարգ մը անուններ: Անթերի կամ կատարեալ գործ մը կատարած ըլլալու յաւակնութիւնը չունինք բնաւ: Կը գիտակցինք, որ մեր հասողութենէն վրիպեցան հայոց գոյամարտը կերտողներէն կարգ մը անուններ, արժանաւոր դէմքեր, որոնք անտարակոյս, յաւելեալ արժէք մը պիտի տային այս աշխատութեան, եթէ իրենք ալ ներառուէին:
«Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան ծածկանուններու բառարան» աշխատասիրութեան մէջ նկատի առնուած են հետեւեալ բնագաւառները.
– Ցուցակ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան շարքայիններու ծածկանուններուն, կեղծանուններուն:
– Ցուցակ ՀՅԴ մարմիններու եւ դաշնակցականներու կողմէ տարբեր շրջաններու եւ վայրերու տրուած ծածկանուններուն, կեղծանուններուն:
– Ցուցակ ՀՅԴ մարմիններու ծածկանուններուն:
– Ցուցակ ՀՅ Դաշնակցութեան մարմիններու կողմէ կազմակերպուած գործունէութիւններու ծածկանուններուն:
– Ցուցակ կարեւոր ծածկագրութիւններ եւ այլ անհրաժեշտ տեղեկութիւններ:
Նշուած դաշնակցականներու ծածկանունին կողքին տրուած է բուն անունն ու ազգանունը ամբողջութեամբ: Սիւնակները նկատի առած ենք այբբենական շարքով:
Անուններու շարքին անոնց կցուած են ծննդեան եւ նահատակութեան, մահուան կամ ալ առեւանգումի թուականները: Մէկէ աւելի թուականներ գտնուելու եւ շփոթ ստեղծելու պարագային, արձանագրած ենք երկուքն ալ (նկատի առած, որ երկու աղբիւրներու ալ հեղինակները լաւատեղեակ են անձի կենսագրութեան): Իսկ թուականը չգտնուելու պարագային, հարցման նշանով ճշդած ենք անոր չգոյութիւնը կամ անգտանելի ըլլալը: Արձանագրած ենք նաեւ մէկէ աւելի ծածկանուններ կրողներու շարքը: Այստեղ կարեւորութեամբ կ՛ընդգծենք, որ կարգ մը ծածկանուններու կողքին, ըստ հնարաւորութեան, յղում կատարուած է ծածկանունի ծագման եւ յառաջացման շարժառիթի համառօտ պատմութիւնը, որ ա՛լ աւելի կը հարստացնէ եւ կ՛արժեւորէ բառարանը:
Այս աշխատասիրութեան մաս կը կազմեն նաեւ այն դաշնակցականները, որոնք հետագային հեռացուած են կուսակցութեան շարքերէն եւ կամ սպաննուած` իբրեւ պատիժ: Ինչպիսիք են Միհրան` ծանօթ «Միհրանական շարժում», Շահան Նաթալի, Ակսել Բակունց, Սաֆօ, Վազգէն Շուշանեան եւ ուրիշներ:
(Շար. 3)
(*) Տէր Մինասեան Ռուբէն, «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», 6-րդ հատոր, էջ 250: