ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակի այս յօդուածաշարքը կ՛աւարտեմ ՀՅԴ անդամ, նախարարութիւններ ստանձնած, գիւղատնտեսութեան եւ պետական գոյքի, աշխատանքի, արտաքին գործոց եւ վերջին վարչապետ, ապա հայրենիքի փրկութեան կոմիտէի նախագահ, զանազան պաշտօններ վարած, գրեթէ բոլոր կարեւոր իրադարձութիւններուն ականատես, քանի մը թերթերու խմբագիր, հեղինակ ու յուշագրող Սիմոն Վրացեանի (Գրուզինեան, 1882-1969) յուշերէն, յատկապէս «Հայաստանի Հանրապետութիւն» (1) կոթողային գիրքէն` ապրուստի պայմաններուն մասին հատուածներով եւ օրուան մամուլէն քաղուած նիւթերով, արեւմտահայերէն եւ ամփոփ:
1919-ին`
«… Հակառակ աննպաստ պայմաններուն` Հայաստանը հետզհետէ կ՛ամրանար ու կը բարգաւաճէր: 1919-ի ամրան Հայաստանը արդէն կազմակերպուած պետութիւն էր, բաժնուած` 10 գաւառներու:
«1 մայիսի որոշումով Կողբի աղի հանքերը պետականացուեցան:
«Կառավարութիւնը մեծ գումարներ յատկացուց ներգաղթին (հայահաւաք*). 3 մայիսին 36 միլիոն 200 հազար 800 ռուբլի` Կարսի ներգաղթին, որուն 15 միլիոնը պիտի տրամադրուէր գաղթականներու փոխադրութեան եւ մէկ ամսուան ապրուստին, 17 միլիոն 486 հազար 800 ռուբլի` տնտեսական վերականգնումին, իսկ մնացեալը` վարչական, առողջապահական եւ այլ կարիքներու: 24 յունիսին 9 միլիոն 744 հազար 100 ռուբլի` Ազրպէյճանի Նուխիի, Արէշի, Շամախիի, Կէօքչայի եւ Ղուպայի 20 հազար հայերուն` Հայաստան փոխադրելու համար: Մէկ միլիոն ռուբլին` փոխադրածախս, 3 միլիոն 600 հազար` երկու ամսուան ապրուստի եւ 944 հազար` կազմակերպչական ծախսերու:
«16 մայիսին որոշուեցաւ համալսարան բանալ (բացումը կատարուեցաւ 31 յունուար 1920-ին, Ալեքսանդրապոլի մէջ, Գիւմրի*):
«30 մայիսին որոշուեցաւ մինչեւ յունիս 15 պարպել բոլոր դպրոցական շէնքերը (այլ գործածութենէ*), նորոգել եւ պատրաստել նոր տարեշրջանին` յատկացնելով 10 միլիոն 970 հազար 925 ռուբլի: Տարուան վերջաւորութեան Երեւանի, Կարսի, Ալեքսանդրապոլի, Էջմիածինի, Փամբակ-Լոռիի, Իջեւանի, Նոր Պայազիտի եւ Զանգեզուրի գաւառներուն մէջ կային 431 տարրական դպրոցներ` 1096 ուսուցիչով եւ 38 հազար 15 աշակերտով: 20 միջնակարգ դպրոցներ` 288 ուսուցիչով եւ 5162 աշակերտով:
«15 յուլիսին հիմնուեցան յուշարձաններու պահպանման եւ արուեստի հովանաւորութեան բաժանմունքները:
«10 սեպտեմբերին խորհրդարանը որոշեց Ազգագրական-մարդաբանական թանգարան հիմնել, որուն (Թիֆլիսի*) համանուն ընկերութիւնը իր ամբողջ գրադարանը նուիրեց` շուրջ 10 հազար գիրք, պարբերականներ, 120 ձեռագիր, ազգագրական նիւթեր, թերթեր եւ այլն ու անոր հիմնադիր եւ վարիչ Ե. (Երուանդ*) Լալայեանը կը տեղափոխուի Հայաստան` ստանձնելով նոյն պաշտօնը:
«(12*) հոկտեմբերին աւարտած էր Երեւանի «Ուժեղ» (անուն*) ռատիօկայանին կառուցումը, որ (որուն սփռումը*) կը հասնէր մինչեւ (1000 քմ*) Պասրա (հարաւային Իրաք*), Թաշքենդ (Ուզպեքիստան*) ու Հաշտարխան (Իրան*) (2):
Գիւմրիի մէջ համալսարանին շէնքը այժմ
«17 հոկտեմբերին 5 միլիոն ռուբլի վարկ տրամադրուեցաւ Հայաստանի Կօօպերատիւներու (համագործակցական*) միութեան:
«Տարուան վերջաւորութեան արդէն կը գործէին` թատերական վարժարանը, երաժշտական, հայերէնի, մանկավարժական դասընթացքներ եւ շարք մը այլ կրթական հիմնարկութիւններ:
«Այս քանի մը ոչ լրիւ տեղեկութիւնները ցոյց կու տան, որ ծրագրուած աշխատանք կը կատարուէր եւ 1919-ի վերջաւորութեան Հայաստանը համեմատական բարեկարգումի մէջ էր, եւ գուրգուրանքի առարկան էր նաեւ դուրսի հայերուն:… Դեկտեմբերին Թիֆլիսի մէջ կազմուեցաւ Հայ մշակութային հաստատութիւններու միութիւն` բաղկացած Հայ գիւղատնտեսական եւ Հայոց գիտարուեստական ընկերութիւններէն, Հայ բժիշկներու, իրաւաբաններու եւ Հայ կանանց միութիւններէն, Հայոց բարեգործական ընկերութենէն եւ այլն: Միութեան նպատակն էր համադրել ընկերութիւններուն աշխատանքները եւ կարելի բազմակողմանի օգնութիւն եւ լայն աջակցութիւն ցոյց տալ Հայաստանի կառավարութեան` վերաշինութեան գործին մէջ: Միութեան մէջ էին բոլոր հայ մասնագէտներն ու հասարակական գործիչները, որոնք առանց որեւէ ակնկալութեան` պիտի ծառայէին հայրենիքին, ի հարկին նաեւ` տեղափոխուելով Հայաստան:
1920-ին`
«27 յունուարին կազմուեցաւ Սերմանման յատուկ կոմիտէն, որ մեծ եռանդով վարեց սերմնահաւաքը` ամբարելով աւելի քան 350 հազար փութ (5 հազար 705 թոն, փութ=16,3 քկ*) սերմնացու: Փետրուարին 225 միլիոն ռուբլի վարկ տրամադրուեցաւ սերմնացու գնելու համար: 25 մարտին որոշուեցաւ սերմնացու բաշխելու եղանակը. պետական պահեստներէն սերմնացու պիտի տրուէր` (ապառիկ*) գիւղական համայնքներուն, գիւղատնտեսական ընկերութիւններուն, հասարակական եւ պետական հիմնարկութիւններուն, պետական պաշտօնեաներու ընկերութիւններուն ու հասարակական խմբակցութիւններուն: Ստացուած սերմնացուն պիտի վերադարձուէր կալի ժամանակ` բերքով կամ դրամով:
1918-1919 կառավարութեան տպած չեք-դրամներէն 10 ռուբլիի նմուշ մը
«Կառավարութիւնը բաշխեց 375 հազար փութ (6 միլիոն 112 հազար 500 քկ*) սերմնացու, գարի` 206.580 փութ, ցորեն` 65.431, կորեկ` 15.225, բրինձ` 4.026, հաճար` 20.677, կտաւատ` 1.300, գետնախնձոր` 24.204, եգիպտացորեն` 12.368, բանջար` 534 եւ կանկառ` 315: Ամէնէն շատ ստացաւ Կարսը, ապա` Շիրակը, Երեւանի գաւառը, Ղարաքիլիսան, իսկ ամենաքիչը` Դարալագեազը: Բաշխուեցաւ նաեւ 500 փութ բանջարանոցային, բամպակի ու ծխախոտի սերմ:… Կառավարութիւնը հող, վարկ, գործիքներ ու սերմնացու տրամադրեց Սոխումի շրջանէն եկած ծխախոտագործներուն, 30 միլիոն ռուբլի օժանդակութիւն` բամպակագործներուն, 15 միլիոն` այգեգործներուն:
«18 փետրուարին հիմնուեցաւ Հայաստանի Կարմիր խաչը, որուն կանոնագրութիւնը 19 մարտին հաստատուեցաւ խորհրդարանին կողմէ:
«1 մարտին խորհրդարանը 50 միլիոն ռուբլի վարկ տրամադրեց գիւղատնտեսական գործիքներ գնելու համար: Պաթումէն ներածուեցան` հերկելու, հնձելու եւ քամելու մեքենաներ, գութաններ, սերզատներ (սերը կաթէն հանելու մեքենայ*) եւ այլ գործիքներ:
«Խորհրդարանի 1 մարտի օրէնքով արդարադատութեան նախարարութեան դիւանին կից կազմուեցաւ արեւմտահայ եռանդամ իրաւագիտական բաժին, նպատակ ունենալով`
ա.- Մասնակցիլ օրինագիրքերու քննութեան, մշակումին եւ խմբագրումին,
բ.- Ուսումնասիրել արեւմտահայ հատուածին մէջ գոյութիւն ունեցող ընտանեկան, ժառանգական եւ այլ սովորութիւններն ու հասկացութիւնները, անոնց հարազատ ոգին մեր նոր մշակուող օրէնքներուն մէջ պահպանելու համար:
«15 մարտին երդուեալ ատենակալներու դատարանին բացումը տեղի ունեցաւ:
«Ապրիլին ստեղծուեցաւ եւ շրջանառութեան մէջ դրուեցաւ ազգային դրամը:
«Ապրիլին տարրական կրթութեան մասին ընդունուեցաւ հետեւեալ օրինագիծը.
«1.- Պետական դպրոցներուն տարրական կրթութիւնը վեցամեայ տեւողութիւն ունի, որ կը բաժնուի երկու եռամեակներու:
«2.- Տարրական դպրոցներուն մէջ կը դասաւանդուին հետեւեալ առարկաները. հայոց լեզու, թուաբանութիւն, պատմութիւն, աշխարհագրութիւն, բնագիտութիւն, առողջապահական գիտելիքներ, երգեցողութիւն, նկարչութիւն (գծագրութիւն*) մարմնամարզ եւ ձեռային աշխատանք` ըստ հանրային կրթութեան եւ արուեստի նախարարութեան մշակած ծրագիրին եւ դասաբաշխումին:
«3.- Այն գիւղերուն մէջ, ուր բաւարար թիւով մանուկներ չկան, կը բացուին եռամեայ դասընթացքով դպրոցներ:
«4.- Կեդրոնական գիւղերուն մէջ կը բացուին վեցամեայ դասընթացքով դպրոցներ` ներառելով մերձաւոր գիւղերու աշակերտութիւնը:
«5.- Այն սաներուն համար, որոնք հնարաւորութիւն չունին վեցամեայ դպրոց յաճախելու կամ վեցամեան աւարտելով` միջնակարգ դպրոց անցնելու, համապատասխան դպրոցներուն մէջ կը բացուին չորրորդ եւ եօթներորդ լրացուցիչ դասարաններ:
«Այսպէս, կեանքի բոլոր ասպարէզներուն մէջ բարելաւումը զգալի էր: Ապրուստի պայմանները հետզհետէ աւելի տանելի կը դառնային, հացն ու կենսական միջոցները անհամեմատ աւելի առատ էին, քան` 1919-ին:
«1 մարտ 1920-ին 1 տոլարը կ՛արժէր 580 ռուբլի (1 ռուբլին = 0,172 ամերիկեան սենթ: 1920-ի 1 տոլարին այժմու 2019-ի գնողական արժէքն է 12,8 տոլար (4)*): 1 թրքական հնչուն ոսկին` 3000 ռ.:
«Ապրուստի պայմաններուն մասին գաղափար կազմելու համար ներկայացնենք պաշտօնէութեան ամսավճարը եւ կարգ մը ապրանքներու գիները` 7 փետրուար 1920-ի դրութեամբ: (Չափերը քիլօկրամի վերածուած եւ կլորեցուած են. 1 ֆունտը` ֆ. նաեւ գրվանքայ` գր. = 409,5 կրամ, կամ` 1 քկ = 2,44 ֆունտ, իսկ 1 փութ = 16,3 քկ*):
«40 կարգի ռոճիկ (ամսավճար*) գոյութիւն ունէր.
«1.- Պաշտօնեաներուն նուազագոյն ամսականն էր 2000 ռուբլի (կամ $3,45, այսօր` $44*):
«2.- Բարձրագոյն ամսականը վարչապետին եւ խորհրդարանի նախագահինն էր` 8150 ռ. (կամ $14, այսօր` $179*):
«3.- Նախարարներուն` 7450 ռ. (կամ $12,84, այսօր` $165*):
«4.- Երեսփոխաններուն` 6800 ռ. (կամ $11,72, այսօր` $150*):
«5.- Դատաւորներուն` 6600 ռ. (կամ $11,38, այսօր` $146*):
| Ապրանքին կշիռքը փութէն եւ ֆունտէն 1 քկ.-ի վերածուած | 7-2-1920-ի գիները՝ ռուբլի | 2019-ի տոլարով $ |
| Հաց | 63-68 | 1,40-1,50 |
| Ցորեն | 80 | 1,76 |
| Հասարակ ալիւր | 86 | 1,89 |
| Գարի | 80 | 1,76 |
| Գարիի ալիւր | 74 | 1,63 |
| Բրինձ | 86-110 | 1,89-2,42 |
| Չամիչ | 195-220 | 4,29-4,84 |
| Կարագ | 439-488 | 9,66-10,74 |
| Տաւարի միս | 170-341 | 3,74-7,50 |
| Պանիր | 146-244 | 3,21-5,37 |
| Դոշաբ (ռուպ*) | 110 | 2,42 |
| Գետնախնձոր | 36,6 | 0,80 |
| Լոբի (լուբիա*) | 85 | 1,87 |
| Սիսեռ | 73 | 1,61 |
| Սոխ | 5 | 0,11 |
| Կաղամբ | 19,5 | 0,43 |
| Բազուկ | 17 | 0,37 |
| Ստեպղին | 19,5 | 0,43 |
| Մածուն | 73 | 1,61 |
| Կաթ | 61 | 1,34 |
| Երշիկ | 244-268 | 5,37-5,90 |
| Մեղր | 414-440 | 9,11-9,68 |
| Ընկոյզ | 98 | 2,16 |
| Կաղին | 73 | 1,61 |
| Նաւթը | 98 | 2,16 |
| Օճառ | 73 | 1,61 |
| Հաւկիթ՝ հատը | 13-14 | 0,29-0,31 |
| Լուցկին՝ տուփը | 8-10 | 0,18-0,22 |
| Փայտածուխ | 6,8 | 0,15 |
| Փայտ (վառելու) | 4,3 | 0,09 |
| Մոմ | 781 | 17,18 |
| Սուրճ | 878 | 19,32 |
| Այրերու կօշիկ | 3000 | 66,00 |
| Կանանց կօշիկ | 4000 | 88,00 |
| Փոքրերու կօշիկ | 1200 | 26,40 |
| Կրկնակօշիկ | 1300 | 28,60 |
| Թէյի գաւաթը | 120 | 2,64 |
| Երեսի անձեռոց | 160 | 3,52 |
| Օրաթերթին հատը | 5 | 0,11 |
| Ծխախոտի թուղթ տրցակը | 6 | 0,13 |
7 փետրուար 1920-ի գիներու ցուցակը
«Օրէ օր աճող պետական ծախսերը հոգալու համար կառավարութիւնը կը տպէր թղթադրամ. տպագրական մեքենան ամսական 6-8 հարիւր միլիոն ռուբլի կը տպէր: Մինչեւ օգոստոս (1919*) արդէն յատկացուած էին երկու միլիառ ռուբլի հայկական չեքեր (1920 ապրիլին շրջանառութեան մէջ դրուեցան Լոնտոն տպուած ՀՀ թղթադրամները*):… Բնականաբար դրամական այս հեղեղը մեծ չափով (բացասական*) կ՛անդրադառնար երկրին առեւտրա-արդիւնաբերական վիճակին եւ ապրուստի սղութեան վրայ: Մթերքներուն գինը կը բարձրանար խելայեղ արագութեամբ:
«Կառավարութիւնը ասոր դէմ կը պայքարէր` առեւտրա-արդիւնաբերական կեանքի կազմակերպումով, ոսկիի հիմնադրամի ստեղծումով, համագործակցականները քաջալերելով, մաքսերու եւ հարկերու յաւելումով եւ փոխառութեան միջոցով:
7 փետրուար 1920-ի գիներու ցուցակը, «Յառաջ» 7-2-1920 (5):
«1920-ին սահմանուեցաւ յառաջատուական տուրքի դրութիւն (progressive tax, որ Հայաստանի այժմու կառավարութիւնը փոխեց «համահարթի», այսինքն հարուստն ու աղքատը նոյն տոկոս տուրք կը վճարեն*). տարեկան մինչեւ 18 հազար ռուբլի հասոյթ ունեցողը տուրք չէր վճարեր: 18.000-էն 19.000 հասոյթ ունեցողը 206 ռ. տուրք, 28.000-էն 29.000-ը` 556 ռ., 38.000-էն 40.000-ը` 1000 ռ., 58.000-էն 60.000-ը` 6.600 ռ., 100.000-էն 110.000-ը` 22550 ռ., 200.000-էն 210.000-ը` 56550 ռ., 300.000-էն 310.000-ը` 94550 ռ., 390.000-էն 400.000-ը` 140.000 ռ., 400.000-էն աւելի եկամուտ ունեցողները (140.000-ի կողքին*) իւրաքանչիւր (յաւելեալ*) 10.000-ին պէտք է վճարէր 6100 ռուբլի:
«Այս թիւերէն կը պարզուի Հայաստանի հարկային քաղաքականութեան սկզբունքը. որքա՛ն քաղաքացիին հասոյթը աւելնար, այնքա՛ն պետութեան ստացած տոկոսը պիտի բարձրանար: Սկզբունք մը, որուն համար տակաւին պայքար կը մղեն ժամանակակից ժողովրդավարական առաջաւոր շարքերը»:
Հայաստանի մէջ տակաւին այժմէական են Վրացեանի այս խօսքերը, եւ ՀՅԴ-ն այժմ նաեւ, «Ահազանգ» հասարակական-երիտասարդական շարժումով, ընդդէմ «համահարթ» հարկին, կը պայքարի վերջերս կառավարութեան որդեգրած հակայեղափոխական` մեծահարուստներուն հաճոյք պատճառող հարկային օրէնքին դէմ (6):
20 յուլիս 2019
(Շար. 3 եւ վերջ)
(1) «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Սիմոն Վրացեան, Բ. տպ. Պէյրութ, 1958, տպարան «Մշակ», Շինարարական վերելք գլուխ, էջ 353-377:
(2) https://hy.armradio.am/aboutus/
(3) https://visitorcentre.cba.am/en/Page/94/Money-cycle-in-1918-%E2%80%93-1924
(4) http://www.in2013dollars.com/us/inflation/1920?amount=100
(5) «Յառաջ» Բ. տարի, թիւ 28, 7 փետրուար 1920, Երեւան, էջ 3: