ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԻՍԿԱՀԱՏԵԱՆ
Օսմանեան պետութեան գործադրած Հայոց ցեղասպանութեան ծիրին մէջ կատարուած` Պարսկահայքի 1918-ի հայոց ջարդերուն մասին հազուադէպ ակնարկութիւններ եւ աւելի նուազ անդրադարձներ գոյութիւն ունին` բոլորին ուշադրութիւնը կեդրոնացուած ըլլալով Հայաստանի արեւմտեան հատուածի եւ Կիլիկիոյ կոտորածներուն եւ բռնագաղթին վրայ: Դոկտ. Ռոզմարի Յարութիւնեան-Քոհեն մէկն է անոնցմէ, որ Պարսկահայքի 1918-ի հայոց ջարդերը վաւերագրած է իր մեծ մօր ոդիսականը ներկայացնելով` «Վերապրած խոյեցի Արուսեակը» խորագրեալ յուշագիրքով, պարսկերէն, որ թարգմանուած է հայերէնի Արա Յ. Աւէնիսեանի կողմէ եւ խմբագրուած է դոկտ. Սամուէլ Մուրատեանի կողմէ. լոյս տեսած է «Լիմուշ» հրատարակչատունէն, Երեւան, 2011, փոքր չափի 224 էջ, զոր ներկայացուցած եմ իմ պատրաստած «Վկայարան Հայկական ցեղասպանութեան» հատորաշարքի Գիրք Ե., Պէյրութ, 2013, էջ 242-ի մէջ:
Դոկտ. Ռոզմարի Յարութիւնեան-Քոհեն վերոնշեալ հատորի լոյս տեսնելէ ութ տարի ետք` 2019-ին, Միացեալ Նահանգներու Լոս Անճելըս քաղաքի «Լիքօ» հրատարակչատունէն լոյս ընծայած է իր հեղինակած «Ձայներ թաքցուած ցեղասպանութենէն. 1918 (Պարսկաստան-Իրանի մէջ հայոց դէմ թրքական կոտորածներու պատումներ)» խորագրեալ 409 էջնոց անգլերէն յուշագիրքը, տպագրուած` Չինաստան (Voices from the Hidden Genocide, 1918, Stories of the Turkish Massacre of Armenians in Persia-Iran, Lico Publishing. Los Angeles, California, first edition, printed in China): Հեղինակը ինը գլուխներու մէջ կը նկարագրէ այդ շրջանի կարգ մը վերապրող ականատես վկաներու յուշերը:
Դոկտ. Ռոզմարի Յարութիւնեան-Քոհեն յուշագիրքի յառաջաբանին մէջ Պարսկահայքի հայասպանութեան մասին կը խորհրդածէ եւ ընդհանուր գիծերու մէջ կը բացատրէ անոր պատճառները: 1918-էն առաջ, Ա. Համաշխարհային պատերազմին մասնակից պետութիւններու աչքը Պարսկաստանի վրայ էր, հակառակ այն իրողութեան, որ վերջինս պատերազմին չէզոք դիրք բռնած էր: Ռուսիա կը ձգտէր հարաւի տաք ջուրերը իջնել եւ անոր նաւահանգիստները օգտագործել: Մեծն Բրիտանիա իր ախորժակը սրած էր Պարսկաստանի հարաւարեւմտեան շրջանին մէջ գտնուող նաւթահորերուն տիրանալու, դէպի Հնդկաստան երթեւեկող իր նաւերուն վառելանիւթ հայթայթելու նպատակաւ, այդպիսով, ցամաքի ճամբով ապահովելու Հնդկաստանի հետ իր կապերը: Նկատելով, որ Պարսկաստան հետզհետէ կը դառնար ճարտարարուեստական երկիր մը, Գերմանիա կը ձգտէր իր արդիւնաբերական յառաջացած մեքենաներն ու սարքերը սպառել պարսկական շուկային մէջ եւ փոխարէնը` ապահովել հսկայական շահեր: Ֆրանսացիները, պելճիքացիներն ու հոլանտացիները կը ձգտէին իրենց արդիւնաբերական ապրանքներով (շաքար, ծխախոտ եւ հեռագրական գործիքներու եւ ցանցերու հաստատում) ու առեւտրա-վարչական ծառայութիւններով գոհացում տալ պարսկական շուկային` նիւթական կարեւոր շահերու դիմաց (էջ 17-18):
Այս բոլորին մէջ, ըստ հեղինակին, Միացեալ Նահանգները այդ տարիներուն Միջին Արեւելքի մէջ աւելի մարդասիրական դեր կը կատարէին, քան` քաղաքական կամ առեւտրական: Անոնք ամէն ազգի եւ կրօնի որբերուն զանազան տեսակի օգնութիւններ կը հասցնէին, որբանոցներ կը կառուցէին, որբեր կը հաւաքէին եւ կը կերակրէին զանոնք, դպրոցներ ու ուսումնարաններ կը բանային անոնց համար: Ամերիկացիները կը գործէին միսիոնարական միութիւններու միջոցով: Միացեալ Նահանգներու վարչամեքենան քաղաքականութեան եւ առեւտուրի մէջ նուազ փորձառու էր, քան` իր եւրոպացի դաշնակիցները, որոնք դարերու փորձառութիւն ձեռք ձգած էին գաղութատիրական հարցերու մէջ եւ աւելի շահադիտական անկիւնէ նայելով կը գործէին ամէնուրեք, մանաւա՛նդ` Միջին Արեւելքի մէջ (էջ 18):
Երբ ցարական ուժերը Ռուսիոյ մէջ համայնավար յեղափոխականներէ պարտութիւն կրեցին, եւ երկիրը անցաւ վերջիններուս ձեռքը, ինչպէս` բոլոր ճակատներու վրայ, Իրանի եւ Պարսկահայքի մէջ ծառայող ռուս զինուորները նահանջեցին ու վերադարձան իրենց տուները: Անոնց մեկնումէն ետք Պարսկահայքի հայերն ու ասորիները անպաշտպան մնացին: Օսմանեան բանակը անմիջապէս տարածուեցաւ Խոյի շրջանին մէջ` տեղւոյն քրիստոնեաները եւ մանաւա՛նդ հայերը բնաջնջելու թրքական կանխամտածուած եւ նախապատրաստուած ծրագիրը ի գործ դնելու շրջանի քիւրտերուն օգնութեամբ, ճիշդ այնպէս` ինչպէս գործադրեցին Հայաստանի արեւմտեան հատուածի եւ Կիլիկիոյ ջարդերը: Այս պարագային, միակ տարբերութիւնը այն էր, որ օսմանցիները իրենց պետութեան սահմաններէն դուրս կը կատարէին մարդկութեան դէմ մեծագոյն ոճիրներէն մէկը` հայասպանութիւնը: Թուրքերը լաւ գիտէին, որ դաշնակից պետութիւնները զբաղած էին պատերազմի հարցերով: Պարսիկ ղեկավարութիւնը իր կեդրոնին մէջ նստած` ո՛չ ուժը ունէր եւ ո՛չ ալ քաղաքական կամքը` իրեն հպատակ քրիստոնեաներն ու հայերը պաշտպանելու: Խոյի շրջանին մէջ թուրքերը ունէին իրենց մեղսակից օգնական քիւրտերը` շնորհիւ շահաք ցեղախումբին, որոնց ղեկավարը` Սմկօ Շահիք, վայրենի բնազդով թուրքերու հաւատարիմ ծառայ մըն էր` վասն կողոպուտի եւ մարդասպանութեան: Սմկոյի զինեալ ասպատակները կը սկսին քրիստոնեաները եւ մանաւա՛նդ հայերը նեղել, խոշտանգել, առեւանգել եւ իրենց տուներէն տեղահան ընելով` անոնց ինչքերուն եւ ստացուածքներուն տիրանալ: Անոնք նոյնիսկ իսլամ պարսիկներ ալ կը կոտորեն կողոպուտի եւ քմայքի սիրոյն: Թուրքերը որոշած էին յարձակիլ եւ գրաւել Խոյը եւ ջարդել տեղւոյն հայերը:
Այդ օրերուն Խոյի հայութեան վիճակը ողբերգական կը դառնայ: Հայ կանայք ժամերով ուտելիքի կը սպասէին շուկային մէջ, համաճարակներ տարածուած էին, տարեցներ ու մանուկներ կը մահանային մեծ թիւով: Բարեացակամ իսլամ պարսիկներ գեղեցիկ հայուհիները իրենց տուները կը տանէին` զանոնք չար աչքերէն թաքցնելու համար: Թուրք զինուորները (ասկեարները) հայ կիներ ու աղջիկներ կ՛առեւանգէին, կը բռնաբարէին եւ կը սպաննէին: Թուրքերու քաղաք մուտքին, իրենց ձերբակալած հայ այրերը լեռները տանելով` կոտորած էին: Հեղինակը կ՛ըսէ, որ Պարսկաստանի կառավարութիւնը ոչ մէկ ճիգ կը թափէր հայերը պաշտպանելու, քանի որ անոր համար բաւ էր, որ վարչակարգը զերծ մնար թուրքերու չարիքէն… (էջ 19):
1915-1918 թուականներուն թուրքերու իրագործած հայասպանութիւնը կատարուած չէ միայն Հայաստանի արեւմտեան հատուածին, Կիլիկիոյ եւ ընդհանրապէս օսմանեան պետութեան սահմաններուն մէջ, այլ նաեւ տեղի ունեցած է հոն, ուր որ թուրք զինուորը իր պիղծ ոտքը կոխած է, ներառեալ` Հայաստանի արեւելեան հատուածին, Վրաստանի զանազան շրջաններուն եւ Պարսկահայքի մէջ, որ այդ տարիներուն եւ մինչեւ օրս կը գտնուի պարսկական գերիշխանութեան տակ: Այս իրականութեան մասին դժբախտաբար հայկական պատմագիտութեան եւ ընդհանրապէս հայկական միջավայրին մէջ թիւրիմացութիւն գոյութիւն ունի, քանի որ այդ մասին շատ քիչ խօսուած է:
Արդարեւ, իրաւացի է «Վերապրած խոյեցի Արուսեակը» յուշագիրքի հեղինակը իր նախաբանին մէջ, ուր կ՛ըսէ. «Քիչ թիւով մարդիկ են տեղեակ այն իրականութեան մասին, որ օսմանցիները այդ եղեռնը իրականացրել են ոչ միայն իրենց երկրում (օսմանցիներու «երկրի»-ն մեծագոյն մասը ուրիշ ժողովուրդներու հայրենիքն է. Յ. Ի.) այլեւ` հարեւան երկրների հողի վրայ», ինչպէս որ նշած եմ «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան» հատորաշարքի Գիրք Ե., Պէյրութ, 2013, էջ 242-ի մէջ: Մէկ խօսքով, թուրքերու կողմէ հայոց բնաջնջումը կատարուած է նաեւ հայոց հայրենիքի` Հայկական Լեռնաշխարհի անխտիր բոլոր շրջաններուն մէջ` առանց բացառութեան, ինչ որ յաւելեալ ապացոյց է, որ հայաջնջման ծրագիրի վերջնական նպատակը հայութիւնը վերացնելն էր իր հազարամեակներու հայրենիքին մէջ:
Պէյրութ