ԵՂԻԱ ԹԱՇՃԵԱՆ
Ասորական (աշուրի) ազգային-ազատագրական շարժումը ծնունդ առաւ 19-րդ դարուն, Օսմանեան կայսրութեան մէջ: Անգլիական եւ Ֆրանսական միսիոնարական թափանցումները բաւական դրական դեր խաղցան ասորական ազգային վերածնունդին մէջ: 1915-1916 ասորական ցեղասպանութենէն ետք անոնք Թուրքիոյ սահմաններուն մէջ դերակատարութիւն չունէին, սակայն մինչեւ 1930-ականներու վերջը բաւական ազդու դեր ունէին Սուրիոյ Հասաքէի եւ մանաւանդ հիւսիսային Իրաքի, մասնաւորապէս Տուհոքի, Գարագոշի եւ Նինուէի մէջ, բայց եւ այնպէս իրաքեան եւ քրտական պայքարները ստիպեցին ասորիները, որ մխրճուին ուրիշներու այդ պայքարներուն մէջ, երբեմն ալ օգտագործուեցան անգլիական կայսերապաշտական քաղաքականութեան կողմէ:
Ասորի ազգը Միջագետքի բնիկ ժողովուրդն է, սակայն վերջին հազարամեակին պարսկական, արաբական, մոնկոլական, քրտական եւ օսմանական արշաւանքները տկարացուցին ասորիները եւ զանոնք դարձուցին թափառական ժողովուրդ: Աւելի՛ն. քրիստոնէութիւնը եւ միսիոնարական ներթափանցումը բաժնեցին ասորի ազգը, իսկ շրջանային երկիրները, օգտուելով ասորիներու անմիաբանութենէն, միշտ ալ փորձած են հարուածել ասորական ազգայնականութիւնը: Վերջին հարիւրամեակին անոնք ծանր հարուածներ ստացան ո՛չ միայն Օսմանեան կայսրութեան եւ քիւրտ ցեղապետներուն կողմէ, այլ նաեւ Իրաքի մէջ 1933-ին ենթարկուեցան ջարդերու, եւ Իրաքի պաասական վարչակարգին կողմէ արաբականութեան քաղաքականութիւնը արգիլեց անոնց լեզուի եւ մշակոյթի գործածութիւնը:
1915-ին մէկ կողմէ անգլիացիներու ու ռուսերու խոստումներուն հաւատալով եւ միւս կողմէ` թրքական պետութեան ու քիւրտ աշիրեթներու յարձակումներուն չդիմանալով` ասորիները ապստամբեցան, սակայն ոչ մէկը անոնց օգնութեան հասաւ: Ասորական պատմական արխիւները կը յայտնեն, որ զօրավար Անդրանիկ եւ Լեւոն փաշա Շառոյեան բանակցութիւններ վարած են ասորի ցեղապետներու եւ շարժումներու հետ, որպէսզի անոնք դիմադրեն թրքական զօրքերուն: Դժբախտաբար հայկական շատ աղբիւրներ չկան այս նիւթին մասին, սակայն օր մը պրպտելը եւ ուսումնասիրելը կ՛արժէ: Ասորի ղեկավար աղա Պետրոս Էլիա կազմակերպեց մօտ 20.000 ասորիական կամաւոր բանակ եւ ամիսներով լեռներուն վրայ դիմադրեց թրքական եւ քրտական յարձակումներուն, սակայն երբ զինամթերքը սպառեցաւ, բոլորը սպաննուեցան իրենց ընտանիքներուն հետ: Հսկայական կոտորածներ տեղի ունեցան Հաքքարիի, Տէրսիմի, Վանի եւ Տիգրանակերտի մէջ, օսմանեան բանակը նոյնիսկ ներխուժեց Պարսկաստան եւ քիւրտերուն աջակցութեամբ մաքրեց Ուրմիան բնիկ ասորիներէ: Ասորիներու հազարամեայ պատմութիւնը Փոքր Ասիոյ մէջ վերջ գտաւ Ճեւտետ փաշայի հրահանգով:
1919 Փարիզի վեհաժողովին ասորական պատուիրակութիւնը պահանջեց վերականգնումը Ասորեստանի, որուն սահմաններուն մէջ կ՛իյնային Հաքքարիի, Տիգրանակերտի, Մուսուլի, Էրպիլի եւ Հասաքէի շրջանները: Սակայն այս շրջաններուն մէջ ասորիները հազիւ թէ բնակչութեան 10 առ հարիւրը կը կազմէին: 1922-ին Ասորական ազգային խորհուրդը յայտարարեց, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ մօտ 275.000 ասորի-քաղդէացի սպաննուած է, եւ խորհուրդը կը պահանջէ Ասորեստանի պատմական հողերուն վրայ պետականութիւն հիմնել: Իսկ Սեւրի դաշնագիրի 62-րդ յօդուածը անդրադարձաւ ասորիներուն` անոնց տալով մշակութային իրաւունքներ Իրաքի մէջ: Բան մը, որ ասորիները մերժեցին: Աւելի՛ն. 1922-ի Լոզանի դաշնագիրի կնքումին ընթացքին, երբ թրքական պատուիրակութիւնը պահանջեց, որ Մուսուլը վերակցուի Թուրքիոյ, ասորիները մեծ դեր ունեցան կանխարգիլելու Թուրքիոյ առաջարկը, եւ եթէ այսօր Մուսուլը Իրաքի սահմաններուն մէջ կը գտնուի, այդ ալ շնորհիւ ասորիներուն է: Հակառակ անոր որ ասորիները զոհ գացին անգլիական խոստումներուն, սակայն անոնց պահանջները հաշուի չառնուեցան, եւ Լոզանի դաշնագրով Թուրքիոյ մէջ ասորական հարցը փակուեցաւ:
1932-ին Իրաքի թագաւորութեան ստեղծումով ասորիները դարձեալ յուսախաբ եղան, եւ անոնց պատրիարքը յայտարարեց, որ եթէ անգլիական ուժերը լքեն Իրաքը, ապա ասորիները կ՛ոչնչանան: 1933-ին ասորիները ասորի Լենուի զինուորական գունդերուն ղեկավարութեամբ ապստամբեցան, որովհետեւ Ֆայսալ թագաւորը մերժեց անոնց տալ ինքնավար շրջան, անգլիացիները միջամուխ չեղան` վախնալով, որ կրնան կորսնցնել Իրաքի վրայ իրենց հոգատարութիւնը: Ապստամբութիւնը ձախողեցաւ, եւ քրտական ու արաբական ջոկատները յարձակեցան ասորական գիւղերուն վրայ, ուր զոհ գնաց մօտ 3000 ասորի, Սիմելէ քաղաքին մէջ: Ամէն տարի օգոստոս 7-ին ասորիները կը յիշատակեն նահատակներու օրը:
Սիմելէի դէպքերէն ետք Իրաքի վարչապետ Ռաշիտ Ալի Քայլանի պահանջեց ասորիներու տեղափոխումը այլ երկիրներ, առաջարկուեցաւ Պրազիլ կամ Նիկերիա, սակայն անգլիացիները մերժեցին եւ ընդունեցին, որ Սուրիոյ Հասաքէի շրջանը կրնայ յարմար ըլլալ անոնց համար: Արդէն իսկ 1933-ի ջարդէն ետք ասորիները սկսան գաղթել դէպի Սուրիա:
1941-ի Համաշխարհհային Բ. պատերազմին պայթեցաւ իրաքեան ապստամբութիւնը` անգլիական հոգատարութեան դէմ: Անգլիացիք դարձեալ պահանջեցին ասորիներուն օգնութիւնը` խոստանալով անոնց ինքնավար շրջան մը Մուսուլի մէջ: Ասորիները կազմեցին մօտ 1500 հոգինոց զօրագունդ մը, ապա անոնց միացան եզիտիներ եւ քիւրտեր` զօրագունդին անդամներուն թիւը բարձրացնելով 11.000-ի: Անոնք օգնութեան հասան անգլիական զօրքին, որ տեղակայուած էր Հապանիի մէջ եւ պաշարուած` 60 հազարնոց իրաքեան բանակի եւ ցեղախումբերու կողմէ: Անգլիացիները դիմադրեցին եւ ապա անցան հակայարձակումի` շնորհիւ ասորիներու ջանքերուն: Սակայն, ինչպէս միշտ, անոնք դարձեալ չյարգեցին իրենց խոստումները:
Պաասական վարչակարգի տիրապետութեան տակ, ապա իրաքեան պատերազմին (2003) եւ ՏԱՀԵՇ-ի արշաւանքին (2014) պատճառով ասորիներու թիւը եւ քաղաքական կշիռը այլեւս նուազեցան, սակայն անոնց ազգային-ազատագրական պայքարը չմարեցաւ, եւ մինչեւ օրս անոնք թէեւ անկախութիւն չեն պահանջեր, սակայն կը պահանջեն ինքնավարութիւն` Նինուէի շրջաններուն մէջ, ուր տակաւին որոշ ներկայութիւն ունին: