Կրկին Կարդանք Մեծարենցի «Ջրտուք»-ը

Պարգեւ Շահբազեանի տանը: Լուսանկարը` Աննա Դաւթեան

«Սէրը ոչ երբեք անկանէ (1)
Պօղոս Առաքեալ

Բառեր կան, որ օգտագործուել ու մաշուել են անհամապատասխան տեղերում, ու դրանցով մարդու մասին խօսելը գրեթէ ոչինչ չի նշանակելու: Կարելի է գուցէ գտնել այլ բառ` մտաւորականի փոխարէն  կամ նուիրեալի` խօսելու 97-ամեայ Պարգեւ Շահբազեանի մասին, բայց այլ բառ գտնելու ճիգը նոյնպէս տեղին չեմ գտնում հիմա: Խօսել գեղեցկութեան, ճշգրտութեան միջից, այլ դարի ազատութեան:

Պարգեւ Շահբազեանը ծնուել է Պոլսում, 1920-ին: Մայրը` Կարինից տեղահանուած տասնհինգամեայ  Հրանուշ Լաճիկեանն իր քառասուն հոգանոց ընտանիքից միակ վերապրողն էր: Շահբազեանների ընտանիքն յետոյ տեղափոխւում է Սիրիա, ապա` Լիբանան: Պարգեւ Շահբազեանն աւարտում է Հալէպի ֆրանսական քոլեճը, նաեւ յաճախում է Պէյրութի Սեն Ժոզեֆ ֆրանսական համալսարանի արեւելեան լեզուների հայագիտութեան բաժնի դասընթացներին: 1946-ին ընտանիքը հայրենադարձւում է Հայաստան եւ բնակւում Երեւանում:

Պարգեւ Շահբազեանը ֆրանսերէն է դասաւանդել Երեւանի Գորկու անուան միջնակարգ դպրոցում ու հեղինակել ֆրանսերէնի դասագրքերի շարք: Նաեւ սփիւռքահայ դպրոցների համար կազմուած «Հայոց լեզու» դասագրքերի ամբողջ շարքի խմբագիրն է եղել:

Վազգէն Ա. կաթողիկոսը 1956-ին նրան հրաւիրում է Մայր Աթոռ, որպէս Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանի հայոց լեզուի եւ գրականութեան, ինչպէս նաեւ արեւմտաեւրոպական գրականութեան դասախօս: Մայր Աթոռում երկար տարիներ վարել է նաեւ Գերագոյն հոգեւոր խորհրդի ատենադպրի պաշտօնը եւ հայոց հայրապետին ուղեկցել արտասահման կատարած նրա բազմաթիւ ուղեւորութիւնների ժամանակ: Մասնակցել է Աստուածաշնչի արեւելահայերէն թարգմանութեան աշխատանքներին: Ֆրանսերէնից հայերէն է թարգմանել բազմաթիւ ստեղծագործութիւններ:

Պարգեւ Շահբազեանի կինը` Իննա Երիցեանը եղել է Բրիւսովի անուան պետական լեզուաբանական համալսարանում ֆրանսերէնի դասախօս. նրա գործակիցն է ու խորհրդատուն, մոռացածը յիշեցնողը, յուշողը, օգնողը, այսօր էլ:

Շատ բան պիտի պատմէի, եթէ փորձէի նոյնութեամբ, ինչպէս պարոն Շահբազեանը պատմեց, վերապատմել իր կեանքի պատմութիւնը` որպէս Վազգէն Ա. վեհափառի քառասնամեայ գործակցի, ուսուցչի, թարգմանչի ու վաստակը շատ նուիրեալի: Բայց վերապատմելն էջեր կը լցնէր: Ցանկացողը կարող է «Կուկլ»-ում գրել Պարգեւ Շահբազեանի անունը: Կան որոշ բաներ` «Ազգ» օրաթերթի անդրադարձը(2) նրա ծննդեան իննսունհինգամեակին նուիրուած միջոցառմանը ֆրանսական դեսպանատանը, որտեղ պարգեւատրուել է Ֆրանսայի «Ակադեմիական արմաւենիներ» շքանշանով` ֆրանսերէնից իր թարգմանութիւնների, ֆրանսերէնը դասաւանդելու ու տարածելու համար, կայ Արթուր Բախտամեանի «Չակերտներ» հաղորդաշարը(3), որտեղ հիւր է պարոն Շահբազեանը, կայ «40 տարի Վազգէն վեհափառի հետ» վերնագրով web.tv-ի երեքմասանոց հաղորդումը(4), որտեղ պատմում է Վազգէն Առաջինի, Պարոյր Սեւակի ու Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին եւ այլն, եւ մի յղում` Վահէ Քաչայի «Դեւը արթնացաւ» գործի թարգմանութիւնից: Շատ բան չէ եղածը: Երկարամեայ բեղմնաւոր կեանքի ոչ երկար ու անպաճոյճ քարտէսագրում, այդքա՛նը: Վահան Թեքեյեանի խօսքով` «Ի՞նչ մնաց, կեանքէն ինծի ի՞նչ մնաց: Ինչ որ տուի ուրիշին, տարօրինակ, այն միայն»:

Ձեռքիս են Պարգեւ Շահբազեանի մի քանի թարգմանութիւններ. Շաթոպրիան` «Աթալա: Ռընէ», Ժորժ Տիւհամել` «Սալաւենի օրագիրը», Ռոմեն Ռոլան` «Պեթհովենի կեանքը», Ֆիլիփ Վիտըլիէ` «Թուրքական գիշեր», սրանք պարոն Շահբազեանի` ինձ նուիրածներն են, բայց կան նաեւ Պոտլերի, Անրի Թրուայայի, Անտրէ Ժիտի, Վահէ Քաչայի եւ այլ հեղինակների երկերի ընտիր թարգմանութիւնները:

Ես այցելեցի Պարգեւ Շահբազեանին ու  տիկին Իննային: Քիչ եմ հանդիպել մարդկանց, որ այդքան գեղեցիկ խօսեն: Որ այլ ժամանակի միջից կապուեն քո ժամանակին` այնքան հմայքով: Որ առաջացած տարիքի միջից ժպտայ պայծառ միտքը, երիտասարդութիւնը, առաքինութիւնն ու անուշութիւնը: Որ առաջացած տարիքի միջից այդպէս հնչի պարտքի անտրտունջ ձայնը` հանդէպ քսանամեայ բանաստեղծը: «Ես շտապում եմ,- ասում է,- ուզում եմ իմ պարտքը փակուած տեսնել. «Ջրտուքը» ըստ արժանւոյն չի ընթերցուել: (Նիւթը պատրաստ էր հրապարակման, երբ ինքնագիրը ստացաւ տիկին Իննայի մահուան լուրը):

Սեղանին դրուած էին դեղին ծաղիկներ: Փոքր, գեղեցկութիւն պատմող: Երկար փնտռեցինք, բայց չկարողացանք յիշել դրանց անունը: Նա պատմելիք շատ ունէր, բայց տարօրինակ է, թէ ի՛նչ արագութեամբ կարող է զարգանալ սէրը:

ԱՆՆԱ ԴԱՒԹԵԱՆ

Արիւն է եղել աշխարհում: Եղել է եղեռն ու կռիւ:
Լեռնացել են ուժեր վիթխարի` ամեհի ելած իրար դէմ:
Աշխարհից հեռու մի գիւղում, եղէգնեայ մի սրինգ կտրած,
Արեւ է երգել ու գարուն այս հիւանդ, հանճարեղ պատանին:

ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ

Ջրտուք

Հոյհո˜յ, գետը կը թրջէ ցայգուն քամակն արծաթուած,
Իր հորձքին մէջ ծեծելով անդուլ խարակն ու խութեր,
Հոյհո˜յ, առուն յորդառատ դալարին ծոցն է նետուեր
Գաղջ տարփանքովն իր ջուրին` ուր արեւը կ՛ապրի դեռ:

Հակուրջի մը առկախուած գիւղակն անդին կ՛օրօրեն
Անրջական հիւսուածքով խումբ մը ժայռի ըստուերներ.
Վանքին բակը` կ՛աղօթեն հսկայ ծառեր տարօրէն`
Վանքին տամուկ շուքին մէջ Աստուածամարն է կայներ:

Ու գիւղակին դէմ նստած, երիտասարդ ու պչրոտ,
Պարտէզները` վերէն վար վազող ջուրին կը սպասեն.
Ա˜լ հափրացած խօլ գետին անարգաւանդ դարպասէն,
Ու լըռութիւնը խածնող լուտանքներէն արհաւրոտ:

Գիշերային ջրտուքի ժամն է. լոյսին մէջ կայնած,
Մըշակն անքուն կը սպասէ˜, ոտքը բոպիկ, բահն ուսին.
Պարտէզներուն վրայ կ՛իջնէ թեթեւ քողք մը միգամած,
Ու ծղրիդներ` լուսնակով արբշիռ` անվերջ կը խօսին:

Ու կ՛երկարի լուսարծաթ ժապաւէնն այդ բարբառին,
Ինչպէս փախչող ասուպի կոթունները կաթնաւէտ.
Աւազին վրայ ջուրերու կ՛իյնայ շառաչը վէտվէտ
Խարոյկները` ոսկեբաշ` ուրեք ուրեք կը վառին:

Հոյհո˜յ, առուն կը հասնի ցանկապատին քովերԷն
Եւ երգի քուղ մը կու գայ պլլըւած իր գօտիին.
Սիւք մը կ՛անցնի, տերեւներ ծա˜փ կը զարկեն ցնծագին.
Վարէն ջուրը կը խայտայ, կը խնդայ լոյսն ալ վերէն:

Թումբերն անդուլ կը բացուին, ջուրն անդադար կ՛ոռոգէ
Վարդենիքը, թըթաստանն եւ ածուները բոլոր.
Բահի երկու հարուածով նայիս առուն կը թեքէ
Օձաճապուկ ձեւերով հեղուկ իրանն իր ոլոր:

Ջուրն անընդմէջ կը հոսի, ածուները կը լենան,
Ու, դարձուցէ՜ք, կը կանչէ ծեր մը մութին ընդմէջէն.
Խիճերուն ու սիկին մէջ, բահերը` խո՜ւլ կը հնչեն,
Ու դարձուցէ՛ք, դարձուցէ՛ք, կը կոչէ ձայնն անխափան:

Աղջնակ մը, արիշին տակ նստած, շե˜ր կը կանչէ,
Ու յոգնաբեկ մըշակին օրօրի մը պէս կու գայ.
Հողը ծըծեց ջուրերուն տարփանքն` որ դեռ կը հնչէ,
Եւ հիմակ` թա՜ց` կը խոկայ իր երկունքին ապագայ:

ՄԻ­ՍԱՔ ՄԵ­ԾԱ­ՐԵՆՑ

Կրկին կարդանք
Մեծարենցի «Ջրտուք»-ը

Տասնամեակներ անց ցանկանում ենք կրկին անդրադառնալ մեծատաղանդ բանաստեղծ Միսաք Մեծարենցի գրական ժառանգութեանը եւ այս վերնագրի տակ շարադրել մեր յօդուածը` կանգ առնելով յատկապէս «Ջրտուք» վերնագիրը կրող նրա զմայլելի բանաստեղծութեան վրայ եւ այն համարել հեղինակի չափածոյ ստեղծագործութիւնների անգին գոհարներից մէկը:

Արդէն աւելի քան մէկ հարիւրամեակ է անցել այն օրից, երբ 1907 թուականին Կ. Պոլսում առաջին անգամ լոյս տեսաւ այս քերթուածը բանաստեղծի երկրորդ` «Նոր տաղեր» վերնագիրը կրող բանաստեղծութիւնների ժողովածուի մէջ եւ իսկոյն գրաւեց իր ժամանակի յայտնի հայ գրողների եւ գրականագէտների ուշադրութիւնը: Ոմանք այս քերթուածը դասեցին Մեծարենցի միւս չափածոյ լաւագոյն ստեղծագործութիւնների շարքին, ինչպէս` «Հիւղը», «Ձմրան պարզ գիշեր», «Կիրակմուտք», «Ի՜նչ արբեցութեամբ» եւ այլ սիրուած գողտրիկ բանաստեղծութիւններ:

Ուրիշներ, աւելի առաջ գնալով, «Ջրտուք»-ը համարեցին հեղինակի բանաստեղծութիւնների գլուխգործոցը` առանձին մասերի համաչափութեամբ փայլող իր կուռ կառուցուածքով եւ գեղարուեստական խօսքի պատկերաւորութեամբ: Ուրիշներ էլ ընդգծեցին բանաստեղծի սահուն եւ գեղեցիկ լեզուն, նրա հարուստ բառապաշարը, իսկ շատերն էլ կանգ առան մանաւանդ բանաստեղծութեան մէջ գործածուած նորօրինակ ինքնատիպ պատկերների առատութեան վրայ` դրանք համարելով հեղինակի հարուստ երեւակայութեան արգասիքը, ինչպէս, օրինակ, «Հակուրջի մը առկախած` գիւղակն անդին կ՛օրօրեն անրջական հիւսուածքով խումբ մը ժայռի ստուերներ» կամ` «Վանքին բակը կ՛աղօթեն հսկայ ծառեր տարօրէն, որոնց տամուկ շուքին մէջ «Աստուածամայրն» է կայներ» (Աստուածամօր անունը կրող Բինկեան գիւղի պատմական եկեղեցին):

Երկար տարիներ անց այս բանաստեղծութիւնն արժանացաւ նաեւ խորհրդահայ հեղինակաւոր գրականագէտներից մէկի «գնահատականին», ով իր սահմանափակ եւ միակողմանի մօտեցմամբ (ինչպէս դա յատուկ է նրանցից շատերին) այս բանաստեղծութեան մէջ տեսան միայն աշխատաւոր գիւղացու` աշխուժ ջրուորի կերպարը: Ուրիշներ էլ (բացի մէկ-երկու գրչակներից (Փայլակ, Ենովք, Արմէն) իրենց ճղճիմ քննադատական յօդուածներով փորձեցին դատափետել բանաստեղծին` ուրանալով նրա վաւերական տաղանդը:

Վերեւում մեր յիշատակած գնահատական այս գեղեցիկ խօսքերն անշուշտ միանգամայն տեղին են եւ արդար, բայց ինքնին չեն արտայայտում այն բուն գնահատականը, որին արժանի է այս բանաստեղծութիւնը: Հեղինակը կարողացել է (ինչքան էլ դա անհաւատալի թուայ քսանամեայ մի երիտասարդ բանաստեղծի համար) «Ջրտուք»-ի պարզ գործողութեանն առնչուող իրարայաջորդ գեղեցիկ պատկերներով արտայայտել այս բանաստեղծութեան բուն գնահատականը, բանաստեղծութիւն, որի խոր իմաստը առաջին հայեացքից գուցէ ընկալելի չէ միջին մակարդակի ընթերցողի համար: Դա բնութեան երկու հզօր տարրերի` ջրի եւ հողի միջոցով տեղի ունեցող տիեզերական արգասաւորութեան մեծ խորհուրդն է: Բանաստեղծութեան հէնց առաջին տողերից հեղինակի արձակած «հոյհո՜յ» պոռթկուն, ուրախ բացագանչութիւնը նրա հիացման, զմայլանքի վկայութիւնն է` ի դէմս այդ խորհրդի:

«Հոյհո՜յ, առուն յորդառատ դալարին ծոցն է նետուէր գաղջ տարփանքով իր ջուրին, ուր արեւը կ՛ապրի դեռ»:

Քերթուածում ջրի այդ «գաղջ տարփանքով» են արգասաւորւում բնութեան մեծ եւ փոքր բոլոր տարրերը` «վարդենիքը, թթաստանն ու ածուները բոլոր», այդ գաղջ ջրի հեղուկ իրանը օձաճամուկ ձեւերով թեքւում եւ հասնում է «հիւղակին դէմ նստած երիտասարդ ու պչրոտ պարտէզներին», որոնք այլեւս հափրացած խարակների եւ խութերի վրայ փշրուող «խօլ գետին անարգաւանդ դարպասէն» տարփատենչ կարօտով անհամբեր սպասում են «վերէն վար վազող գաղջ ջրի» հոսանքին` պտղաւորուելու համար:

«Ջրտուք»-ի այս գործողութիւնը բանաստեղծութեան մէջ թէեւ տեղի է ունենում գիշարամտին, սակայն հեղինակը ցանկացել է այն ներկայացնել մեզ շքեղ հրավառութեան մէջ, որպէս լուսեղէն մի տօնահանդէս, որին իրենց մասնակցութիւնն են բերում ճռճռան ծղրիդները, որոնք, «լուսնակով արբշիռ, անվերջ կը խօսին», ծառերի տերեւները, որոնք «ծափ կը զարնեն ցնծագին», «ոսկեբաշ խարոյկները», որոնք «ուրեք-ուրեք կը վառին», «վարէն ջուրը կը խայտայ, կը խնդայ լոյսն ալ վերէն»:

Ինչպէս երեւում է, այս բանաստեղծութեան մէջ ամէն ինչ վկայում է մեծատաղանդ բանաստեղծի հանճարեղ երեւակայութեան եւ գեղագիտական բարձր ճաշակի մասին:

Տպաւորիչ է մանաւանդ բանաստեղծութեան աւարտը. «Աղջնակ մը, արիշին տակ նստած, շե՜ր կը կանչէ»: Նրա երգը, որպէս քաղցր օրօր, տարածւում է արգասաւորուած բոլոր տարրերի վրայ, որոնք խաղաղ ննջում են, որովհետեւ հողը արդէն ծծել է «ջուրերուն տարփանքը, որ դեռ կը հնչէ», եւ հիմա, թաց, «կը խոկայ իր երկունքին ապագայ», իր հրաշալի ծննդագործութեանը, որ չի ուշանալու:

Այս խօսքերով էլ փակելով մեր հակիրճ յօդուածը հանճարեղ երեւակայութեան արդիւնք հանդիսացող սոյն բանաստեղծութեան մասին` չյապաղենք նշել, որ նման չափածոյ ստեղծագործութիւններ շատ քիչ են ոչ միայն հայ դասական քնարերգութեան, այլ (թող թոյլ տրուի մեզ անվարան ասել) նաեւ համաշխարհային քնարերգութեան մէջ:

ՊԱՐԳԵՒ ՇԱՀԲԱԶԵԱՆ

«Ինքնագիր» Գրական հանդէս

—————————–

(1) Պարգեւ Շահբազեանը պատմում է, որ Պօղոս առաքեալի «Թղթեր»-ից այս տողը Վազգէն վեհափառը քաջագիտութեամբ ընտրել է, որն այժմ փորագրուած է նրա տապանաքարին:

(2) http://www.azg.am/AM/culture/2015022704

(3) http://hayojax.am/en/shows/h1-tv/chakertner/18443/pargev-shahbazyan-25092015.html

(4) https://www.youtube.com/watch?v=1CL2zEJfBs0