ՃԱՖԵՐ ՍԱՐԸՔԱՅԱ
Պողազիչի համալսարանի ասպիրանտ
Ինչպէս դա նկատում է նաեւ Հովարտ Այսսենշթաթը, Օզքայային յատկապէս անհանգստացում էր այն, որ հրեաներն իրենց անունները պաշտօնապէս փոխելով` իր արտայայտութեամբ, թուրքական ու մահմետականէ անուններ էին ստացել: «Օզքայեան թէեւ ընդունում է, որ դա օրէնքներին չի հակասում, այնուամենայնից մտահոգւում էր, թէ նրանց երեխաները նոյնպէս թուրքական անուններ էին կրելու, եւ ոչ մի դէպքում, իր բնութագրմամբ, հնարաւոր չէր լինելու նրանց, իսկական թուրքից» տարբերել: Այստեղ առկայ է այն ցեղապաշտական գաղափարը, թէ բնակչութիւնը խառնուելու է, եւ որ ապագայում անհնար է լինելու տարբերակել, թէ ով է «իսկական թուրք»: Ցեղի հանդէպ այդ վերաբերմունքը լիովին տարբերւում է թուրքական պատմական թեզի` «միաւորող ցեղ»-ի մասին գաղափարից եւ միաժամանակ ցոյց տալիս, թէ որչափ «տեղացի օտար» են մնում ոչ մուսուլմանները` պետութեան հռետորաբանութիւնից անկախ»[15]:
Սեւծովեան շրջանում ազգային ինքնութիւնը, տարբերած ծագումներով բնակչութիւն ունեցող Օսմանեան կայսրութեան կործանումից յետոյ, զգայուն հարց է դարձել Թուրքիայի Հանրապետութեան ստեղծումից սկսած. բնակչութիւնը միատարր դարձնելու նպատակով մարդիկ տեղահանութեան եւ փոխանակման միջոցներով ենթարկուել են հարկադրուած արտագաղթի: Շատ տեղին է Սիլվա Վինկ Օնտերի հետեւեալ միտքը. «Սեւծովեան շրջանը պատմութեան ընթացքում խառը բնակչութիւն է ունեցել, բազմաթիւ ազգային-ցեղային խմբեր դարեր շարունակ համատեղ են ապրել: Ներկայում սոյն շրջանի շատ բնակիչներ իրենց թուրք են անուանում: Ճիշդն ասած, սեւծովեան շրջանի բոլոր բնակիչներին կատակով «լազ» համարող (սխալ) կաղապարատիպն էլ են ընդունում, շատ լուրջ չեն ընդունում իրենց խառն արիւնը»16]: Ներկայում այս շրջանի բազմաթիւ անձանց երակներում յունական, հայկական, չերքեզական, վրացական եւ այլ ժողովուրդների արիւն է հոսում: Իմ հօրական տատն էլ 19-րդ դարում Կովկասից կատարուած գաղթի պատճառով Չարշամպա եկած չերքեզներից է, իսկ մօրական տատս` Ունիէ եկած վրացիներից: Ինչ վերաբերում է թուրք եղող պապիս երկրորդ կնոջը, ապա նա 1915 թ. ամուսնանալուց յետոյ Զելիհա անունն ստացած մի հայ էր, որը նախկինում կոչուել էր Մարի[17]: Շատ տեղին է նաեւ Մայքլ Միքըրի հետեւեալ միտքը այս շրջանի ազգային բազմազանութեան վերաբերեալ. «արեւելասեւծովեան շրջանի մուսուլման բնակչութեան ընկերային պատմութեան մէջ թուրքական արմատներ չունեցող ժողովուրդները անվիճելի նշանակութիւն ունեն: Խնդիրն այն է, որ թուրքական ծագում չունեցող այդ խմբերից ոչ մէկը կարեւոր ազդեցութիւն չունի այդ շրջանում: Թուրքիայի այդ շրջանի մահմետական բնակչութիւնը բաղկացած էր թուրք, լազ, քուրտ, յոյն եւ հայ ազգային խմբերից, որոնցից ամէն իւրաքանչիւրի ներկայութիւնը տարբեր էր տուեալ շրջանի զանազան վայրերում, հովիտների միջեւ, անգամ նոյն հովտի վերեւի եւ ներքեւի հատուածներում»[18]:
Clik here to view.
Ունիէի հայ համայնքը մի թաղման արարողութեան ժամանակ (Վահան եւ Մարկրեթ Ահպափ ընտանիքի ալպոմից):
Տեղահանութիւնից յետոյ, հանրապետական շրջանում Օրտու են վերադարձել 135, իսկ Ունիէ` 3 հայ ընտանիքներ: Այս ընտանիքներից դերձակ Մաքսութ ուստայի 4 որդիներից միայն Մինաս Ահպափն է ողջ (ծնուած 1924 թ.) եւ ապրում է Պոլսում: Ունիէում դերձակութեամբ զբաղուած մէկ այլ հայի` Լեւոն Պայկընի երկու որդիներն ու մի դուստրը Քանատայում են: Հանրապետական շրջանում Ունիէում ապրած մէկ ուրիշ հայ ընտանիքի անդամներից թիթեղագործ Մկրտիչ Կիւզելեանի ոչ մի զաւակը ողջ չէ, իսկ թոռների մեծ մասը ցրուած են Եւրոպայի եւ Ամերիկայի զանազան քաղաքներում: Իսկ վարպետ Մկրտիչի թոռներից Պերճ ու Արէտ Կիւզելեան եղբայրները ներկայում բնակւում են Ունիէում: Այստեղ ապրած այդ երեք հայ ընտանիքները թէեւ հիմնականում լաւ յարաբերութիւններ են ունեցել թուրքերի հետ, սակայն զանազան ընկերային եւ քաղաքական դրդապատճառներից ելնելով` հեռացել են սոյն քաղաքից: Ունէեցի նախկին ուսուցիչ, ներկայում թոշակառու Իրֆան Ըշըքի հետեւեալ յուշը կարող է գաղափար տալ այդ յարաբերութիւնների մասին.
«Հայերի հետ մեր ընտանիքի բարեկամութիւնը սովորական երեւոյթ էր Ունիէի համար: Քանզի ունիէցիների` հայերի հանդէպ վերաբերմունքը նման էր մեր ընտանիքի վերաբերմունքին: Նրանք միայն ամուսնութեան հարցում էին խիստ: Երբեք աղջիկ չէին տայ մուսուլմաններին եւ չէին առնի մուսուլմաններից: Հիմա այդ վիճակը փոխուել է: Բայց եւ այնպէս, մահմետական ու հայ երիտասարդների միջեւ երբեմն զգացմունք էր առաջանում: 1957 թ. յետոյ Ունիէի միջնակարգ դպրոցների աշակերտների թիւը բաւականին աճել էր: Ուսուցիչների քանակը չէր բաւարարում: Դպրոցի տնօրէնութիւնը ուսուցիչների պակասը լրացնում էր տարրական դպրոցի դասատուների միջոցով: Ես եւ իմ ընկեր Եուսուֆ Թասլըն էլ այդ կերպ էինք միջնակարգ դպրոցում աշխատանքի անցել:
Մի դասամիջոցի ժամանակ ուսուցչանոց գնալիս նկատեցի, որ պարոն Եուսուֆի աչքերը ծիծաղելուց արցունքոտուել են: Նա պատմեց, որ ուսուցչի սեղանի առջեւի շարքում աղջիկ աշակերտներն են նստած եղել, իսկ միւս շարքերում` տղաները: Եւ նա նկատել է, որ պատի կողմի շարքում նստած տղայ աշակերտներից մէկը շատ ուշադիր նայում է աղջիկների շարքին. «Առանց զգացնել տալու` գնում-գալիս էի շարքերի միջեւ եւ աչքի պոչով հետեւում տղայի շարժումներին: Մի պահ նկատեցի, որ հետեւից թիթեռի նման մի թղթի կտոր թռաւ դէպի աղջիկների շարքը: Յանկարծակի շրջուելով` օդում բռնեցի այդ թուղթը»: Մինչեւ դասամիջոցի զանգը պահած այդ թուղթը հանեց իր գրպանից եւ մեզ համար էլ կարդաց.
«Պարտէզներում մանուշակագոյն սերմնահեղուկ,
Թոքախտաւոր դարձրեցիր դու ինձ,
Կա՛մ դու մահմետական դարձիր, Անահի՛տ,
Կա՛մ ես հայ դառնամ»
Այդ օրը ուսուցչանոցում բարձրաձայն ծիծաղել էինք այդ դէպքի վրայ, մեր մէջ որոշել այլեւս չխօսել դրա մասին եւ մոռացութեան մատնել այն»[19]:
Հանրապետական շրջանում Ունիէում ապրած 3 հայ ընտանիքներից մէկի անդամը եղած եւ 2010 թ. յունուարի 10-ին, 82 տարեկան հասակում վախճանուած Արթին Նուպար Կիւզելեանի հետ հանդիպելու հնարաւորութիւն եմ ունեցել 2008 թ. մայիսի 27-ին, Պոլսի Քուրթուլուշ թաղամասում գտնուող իր տանը: Կիւզելեանն այն ժամանակ ինձ պատմեց, որ սովորել է Ունիէի Անաֆարթա նախակրթարանում, բարձր յառաջադիմութիւն է ունեցել, սակայն հայ լինելու պատճառով արհամարհուել է իր համադասարանցիների կողմից: Այլեւս չի կարողացել դիմանալ այն դէպքերին, երբ ընկերներն իր հետեւից քար նետելով` հայհոյում էին իրեն` հայ լինելու պատճառով, եւ, ընտանիքի որոշմամբ մօր ու հօր մօտից հեռանալով, Պոլիս է գնացել` կրթութիւնն աւարտելու համար, ու այլեւս Ունիէ չի վերադարձել: Երբ նրան ասացի, որ երեխաներն իրենց ընկերներին ծաղրելու համար միշտ որեւէ պատճառ են փնտռում, եւ որ ես նոյնպէս այդ նոյն դպրոցում եմ ուսանել, ու իմ ընկերներն ինձ էլ են յաճախ ծաղրել` կակազելուս պատճառով, Արթին Նուպար Կիւզելեանը պատասխանեց. «Կակազ լինելը հայ լինելու չափ վատ բան չէ»:
Կիւզելեանը նաեւ պատմեց իր ընտանիքից լսած մի պատմութիւն, ըստ որի, Ունիէում Աղաւնի անունով մի հայ կին մեծահասակ լինելու եւ ոչ մի ազգական չունենալու պատճառով պաշտպանուել է իր մահմետական հարեւանների կողմից: Հարեւանները թոյլ չեն տուել, որ մենակ ապրող Աղաւնիին աքսորեն. գաղտագողի ուտելիք են տուել նրան` իրենց տան պարտէզում գտնուող մի ջրհորում շուրջ մէկ ամիս թաքցնելով: Մահից միայն այդ կերպ փրկուած Աղաւնին անընդհատ գլխացաւեր է ունեցել եւ որոշ ժամանակ ապրելուց յետոյ մահացել: Քանի որ Ունիէում քահանայ չի եղել, հարեւաններից մի քանիսը ցանկացել են նրան թաղել մահմետական սովորոյթների համաձայն, սակայն տարագրութիւնից վերադարձած հայերը, շտապ Սամսոնից մի քահանայ բերելով, ապահովել են, որ Աղաւնին որպէս քրիստոնեայ թաղուի:
Ունիեցի ուսումնասիրողների` զանազան կայքէջերում եւ որոշ հրատարակութիւններում տեղ գտած յօդուածներում նշւում է, որ հանրապետական շրջանում Ունիէում ապրած 3 հայ ընտանիքները հիմնականում լաւ յարաբերութիւններ են ունեցել թուրքերի հետ: Սակայն ունիէցի հայերի հետ հանդիպումներիս ժամանակ բացայայտւում էր, որ այդ լաւ յարաբերութիւնները երկարատեւ չեն եղել: Ծագմամբ սեբաստաի Պերճուհի Թեմիրը, որի հետ հանդիպել եմ Պոլսլում, իր աւագ քրոջ` Մարգարիտի` Վահան Ահպափի հետ ամուսնանալուց յետոյ տեղափոխուել է Ունիէ եւ Լիսէն այնտեղ է աւարտել: Հանրապետական շրջանում Անատոլիայում ապրած հայերը, ընդհանուր առմամբ, միմեանց մասին տեղեկացուած են եղել. տարբեր շրջաններից հայերի միջեւ ամուսնութեան միջոցով ազգակցական կապեր են հաստատուել, եւ հայ երեխաները, ուսանելու նպատակով, իրենց գտնուած բնակավայրերից փոխադրուել են աւելի մեծ քաղաքներում բնակուող իրենց ազգականների մօտ: Պերճուհի Թեմիրն ինձ պատմել է, որ կրթութեան նպատակով հարկադրուած է եղել Ունիէ գնալ, որտեղ խիստ դժուարին ժամանակներ է անցկացրել եւ շատ անհանգիստ ու դժբախտ է եղել, քանի որ իրեն յաճախ «կեաւուր» էին ասում[20]:
Յայտնի է, որ 1915 թ. հայերի տեղահանութիւնից յետոյ հայ քրիստոնեայ բնակչութիւնից զրկուած Ունիէում որոշ հայ ընտանիքներ գաղտնի կերպով հարեւաններին են յանձնել իրենց այն մանկահասակ երեխաներին, որոնք տեղահանութեան պայմաններին չէին կարողանայ դիմանալ, որպէսզի հետագայում գան եւ յետ վերցնեն նրանց: Սակայն այդ մանուկների ընտանիքները երբեք չեն կարողացել վերադառնալ, եւ ի պահ յանձնուած այդ երեխաները թուրքական մշակոյթով դաստիարակուել են մահմետական ընտանիքներում[21]: Ունիէում իմ ընտանիքում եւ ինձ ծանօթ որոշ այլ ընտանիքներում բազմաթիւ երեխաներ կան, որոնք այդ կերպ են մեծացել[22]: Ունիէում ներկայացուած մի պատմութեան համաձայն, տեղահանութիւնից տարիներ անց Ունիէ վերադարձած մի հայ կին գտնում է իր աղջկան` Արփիին, որին այնտեղ էր թողել, երբ վերջինս 5 տարեկան էր, հայերէն է խօսում նրա հետ, ցանկանում է Ֆրանսա տանել նրան, սակայն մի մուսուլմանի հետ ամուսնացած եւ արդէն երեխաներ ունեցած Արփին չի ուզում Ունիէից հեռանալ[23]: Մայրը, արցունքներն աչքերին, անվերջ գրկում-համբուրում է իր դստերն ու թոռներին եւ հրաժեշտ տալիս իր նախկին հարեւաններին եւ Ունիէին: 3 ամիս անց Փարիզից եկած մի նամակով հաղորդւում է, որ այդ տարեց կինը, Ունիէի եւ իր աղջկայ մասին զառանցելով, հեռացել է այս աշխարհից:
Տեղահանութեան ժամանակ քաղաքում թողնուած հայ երեխաների զաւակների ու թոռների մեծ մասը ներկայում բացարձակապէս չեն ցանկանում խօսել իրենց մայրերի կամ մեծ մայրերի մասին, իսկ մի փոքր մասը որոշ յուշեր է պատմում: Օրինակ` չափազանց յուզիչ է հօրական տատի կողմից հայ եղող մէկի ներկայացրած հետեւեալ պատմութիւնը.
«Տատս մենակ մնալիս երբեմն ինքնամոռաց կերպով մտքերի մէջ էր ընկղմւում, քթի տակ հայերէն երգեր երգում: Երբ հարցնում էի` «Այդ ի՞նչ ես երգում, տատի՛կ», արտասուելով` ասում էր. «Այս երգն ինձ մայրս էր սովորեցրել, երբ փոքր էի: Պարտէզի մէջ երկյարկանի մի տուն ունէինք: Մայրս ու հայրս երկու եղբայրներիս վերցնելով` հեռացան, ինձ էլ ասացին` «Սպասի՛ր, գալու ենք, որ քեզ էլ վերցնենք», բայց այլեւս երբեք չվերադարձան: Այդ խաղիկը մայրիկս էր երգում: Ես էլ յիշում եմ այն ժամանակ, երբ շատ եմ նրանց կարօտում»[24]:
Ունիէում, ժողովրդի մէջ նմանատիպ այլ պատմութիւններ էլ են պատմւում: Դրանցից թերեւս ամենաողբերգականը Մակտալենա եւ Անկելինա անուամբ երկուորեակ քոյրերի պատմութիւնն է.
«Դերձակ Պետրոսը եւ նրա ընտանիքը եւս հայերի տեղահանութեան ժամանակ այն մարդկանց մէջ էին, ովքեր պիտի աքսորուէին Ունիէից: Հաղորդուեց, որ ճանապարհ են ընկնելու յաջորդ օրուայ շոգենաւով: Հնգամեայ զոյգ քոյրեր Մակտալենան եւ Անկելինան հիւանդ էին եւ` ջերմութեան մէջ պառկած: Մի ցրտաշունչ ձմեռային օր էր: Յաջորդ օրը Անկելինայի վիճակն աւելի վատացաւ: Նրան թողեցին թուրք հարեւանների մօտ` հետագայում վերցնելու համար: Երկար տարիներ եկող-գնացող չեղաւ: 80 տարի անց, մի օր Եալըքահուեսի թաղամասում գտնուող մի տան դուռը թակեց մի տարեց կին, որը դուռը բացած իր տարիքում գտնուող ծեր կնոջը հայերէնով հարցրեց. «Դու Անկելինա՞ն ես»: Դուռը բացած կինն իրեն հազիւ պահեց. քիչ էր մնում ընկնէր: Երբ ուշքի եկաւ, ներս կանչեց եկած կնոջը եւ դուռը փակեց: Այդ կինը 80 տարի առաջ գնացած երկուորեակ քոյրերից Մակտալենան էր: Հիւանդ լինելու պատճառով մնացած եւ Ունիէում թողնուած Անկելինան դաստիարակուել էր մի թուրք ընտանիքի կողմից, քանի որ տարիներ շարունակ նրա յետեւից չէին եկել, մահմետական էր դարձել, ամուսնացել, երեխաներ ու թոռներ ունեցել, անցեալը մոռացել»[25]:
Clik here to view.
Ունիէի լոխումը (պատրաստել է Կիւզին Սարըքայեան 2014 թ. մարտի 11-ին, Պոլսի Սկիւտար թաղամասում):
«Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler Konferans Tebliğleri կազմող` Altug Yilmaz (Istanbul: Hrant Dink Vakfi Yayinlari, 2015)», էջ 260-273:
Այսօր Ունիէում մեծ տարածում ունեցող «Ունիէի լոխումը» մի տեսակի քաղցրաւենիք է, որը պատրաստւում է ալիւրով, շաքարաւազով, ձուով, իւղով, մածունով եւ կաթով: Ունիէում ապրած հայերը այն եփում էին Սուրբ Յարութեան տօնին, իսկ ներկայում այն դրւում է Ռամատանի եւ Ղուրպան Պայրամ տօների ժամանակ, որի պատճառով էլ, բացի «Ունիէի լոխում» կոչուելուց, անուանւում է նաեւ «տօնական լոխում»: Այս քաղցրաւենիքը, ամենայն հաւանակնութեամբ, մեր օրեր է հասել 1915 թ. տեղահանութեան որոշումից յետոյ ողջ մնալու եւ իրենց հայրենիքից չհեռանալու համար մահմետական դարձած հայ կանանց շնորհիւ: Դրա կապակցութեամբ Ֆեթհիյէ Չեթինի ինքնակենսագրական գրքում, որը կրում էր «Մեծ մայրս» վերնագիրը, ներկայացուած է մի պատմութիւն, երբ իր մի ընկերոջ հետ զրուցելիս անդրադարձ է լինում տօնական օրերին պատրաստուող «չէօրեկին» (Զատիկին պատրաստուող յատուկ խմորեղէն` արեւմտահայկական կուլիչ, «Ակունք»-ի խմբ.): Վերջինիս եւ Ունիէի «տօնական լոխումի» միջեւ եղած աւանդական նմանութիւնները մատնանշում են, որ այդ երկու ուտեստները կարող են «ազգակից» լինել միմեանց:
«Գիտե՞ս, երբ ես երեխայ էի, տատիկիս հետ միասին ձեր տուն էինք եկել: Մեծ մայրս չէօրեկ էր եփել: Որոշ ժամանակ նստելով` տատիկիս չէօրեկից համտեսելուց յետոյ, նոյն օրն այցելել էինք նաեւ Շաշօ Իպրահիմի կնոջ` Սեհեր մօրաքրոջը եւ Թատըմլը մօրաքրոջը: Այդ օրն իմ ուշադրութիւնը գրաւեց այն, որ մեր գնացած բոլոր մարդկանց տներում չէօրեկ էր հիւրասիրւում: Միւս տներում մեր համտեսած չէօրեկները նման էին ձեր տանը պատրաստուածին: Այն դէպքում, երբ ես միմեանցից տարբերուող հիւրասիրութիւն էի ակնկալում եւ ամէն անգամ հիասթափւում` նոյն չէօրեկը տեսնելով` մեծ մայրս մեր այցելած բոլոր անձանց տներում չէօրէկ էր ուտում եւ թէյ խմում: Միայն տարիներ անց իմ ուշադրութիւնը գրաւեց այդ չէօրեկի հիւրասիրութիւնը եւ մեր այցելած տների ընդհանրութիւնը: Շաշօ Իպրահիմի կինը` Սեհեր մօրաքոյրը, հայ էր, իսկ Թատըմլը մօրաքոյրը հետագայում էր մահմետականացել` տատիս նման»[26]:
Ներկայում Ունիէում հայկական եւ յունական ներկայութիւնը սահմանափակւում է մի քանի տներով եւ եկեղեցիներով: Տեղահանութիւնից յետոյ 3 հայ ընտանիքներ են եկել բնակչութեան փոխանակումից յետոյ իր յունական բնակչութիւնից լիովին զրկուած սոյն քաղաք, սակայն որոշ ժամանակ անց նրանք նոյնպէս հեռացել են Ունիէից: Կարեւոր է, որ ունիէցի հայերի` Սուրբ Յարութեան տօնի կապակցութեամբ պատրաստած լոխումները պահպանուել են` որպէս Ունիէի խոհանոցի եւ մշակոյթի մի տարր: Ինչպէս նշել է Ֆեթհիյէ Չեթինը, որքան էլ իսլամաց(ու)ած կանայք փորձէին իրենց ինքնութիւնը թաքցնել երեխաներից ու թոռներից, այնուամենայնիւ, նրանց որեւէ սովորոյթ լռելեայն պահպանւում էր նրանց շրջանում. նրանք չէին մոռանում իրենց սուրբ օրերը[27]: Նախկինում միայն տօն օրերին տներում պատրաստուող այդ լոխումները այսօր վաճառւում են Ունիէի քաղցրաւենիքի խանութներում, գրաւում Ունիէի այցելուներին եւ մեծ նշանակութիւն ունեն այստեղի զբօսաշրջութեան եւ առեւտրի առումով:
Թարգմանեց ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆ
«Ակունք»
(Շար. 2 եւ վերջ)
[15] Howard Eissenstat, “Metaphors of Raceand Discourse of Nation: Racial Theory and State Nationalism in the First Decades of the Turkish Republic”, Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World, կազմող` Paul Spickard (New York and London: Routledge, 2005), էջ 253; «Erken Dönem Türk Milliyetçiliğinde Irkçı Düşünce», Toplumsal Tarih 165 (Eylül 2007), էջ 52: Աւելի մանրամասն տես` H. Eissenstat, “The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism” (չտպագրուած ատենախօսութիւն, Քալիֆորնիայի համալսարան, 2007). Թուրքիայում անունները եւ ազգանունները փոխելու պահանջների եւ կիրառումների մասին տես` Elise Massicard, “Sonradan Edinilen İsimler: Çağdaş Türkiye’de Soyadı Değiştirme”, թարգմանիչ` Esra Atuk, Toplumsal Tarih 219 (Mart 2012), էջ 76-81; սոյն յօդուածի աւելի ընդարձակ տարբերակը տես` “Post-herité. Un retour du patronyme en Turquie contemporaine?”, Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine 60/2 (ապրիլ-յունիս, 2013), էջ 87-105:
[16] Sylvia Wing Önder, Bizim Burada Mikrop Olmaz: Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usulleri, çev. Mehmet Doğan (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2011), s. 249..
[17] Տուեալ շրջանի գաղթի պատմութեան մասին տես` İlhan Ekinci, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Ordu Kazasında Müslim-Gayrimüslim Nüfusu ve İlişkileri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 1 (Güz 2006), էջ 55-87; Kemal Saylan, “Ordu Yöresinde Yaşanan Göç Hareketleri (1877-1914)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 28 (Bahar 2013), էջ 57-78; Oktay Özel, “Muhacirler, Yerliler ve Gayrimüslimler: Osmanlı’nın Son Devrinde Orta Karadeniz’de Toplumsal Uyumun Sınırları Üzerine Bazı Gözlemler”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, կազմող` Fahri Aral (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2011), էջ 107-23:
[18] Michael E. Meeker, İmparatorluktan Gelen Bir Ulus: Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, çev. Tutku Vardağlı (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2005), էջ 33, մէջբերումը ըստ` Sylvia Wing Önder, a.g.y., էջ 249: Տես նաեւ` Trabzon’u Anlamak, կազմող` Güven Bakırezer ve Yücel Demirer (İstanbul: İletişim, 2009); “Karardı Karadeniz”, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2012); Karadeniz’in Kaybolan Kimliği, կազմող` Uğur Biryol (İstanbul: İletişim, 2014):
[19] İrfan Işık, “Tehcir Olayı ve Ünyeli Ermeniler”, Şirin Ünye gazetesi, 31 Ekim-7 Kasım 2007, http://unyezile.com/tehcir.htm (erişim tarihi: 11 Mart 2014).
[20] պերճուհի Թեմիրի հետ ծանօթացել եմ Պոլսի Պէյօղլու թաղամասում հին գրքեր վաճառող մի մարդու օգնութեամբ եւ հետագայում հասկացել, որ նա հէնց այն «Ունիէի լիսէի ամենագեղեցիկ աղջիկ» Պերճուհին է, որի մասին տարիներ առաջ ինձ պատմել էր հօրեղբայրս:
[21] “Son Dualarını Edip Gittiler”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 4 (Ağustos-Eylül 2010), s. 58-59.
[22] սոյն թեմայի մասին աւելի մանրամասն տես` Laurence Ritter ve Max Sivaslian, Kılıç Artıkları: Türkiye’nin Gizli ve Müslümanlaşmış Ermenileri, թարգմանիչ` Alev Er (İstanbul: Hrant Dink Vakfı, 2013); Laure Marchand ve Guillaume Perrier, Türkiye ve Ermeni Hayaleti: Soykırımın İzinde Adımlar, թարգմանիչ` Renan Akman (İstanbul: İletişim, 2014).
[23] 1915 թ. հայերի տեղահանութեան ժամանակ մահմետական ընտանիքների կողմից որդեգրուած կամ պահուած որոշ հայ կանանյք ու երեխաներ հետագայում գտնուել են իրենց ամուսինների կամ ընտանիքների կողմից, ովքեր ցանկացել են տանել նրանց: Որոշ դէպքերում մահմետական տղամարդկանց հետ ամուսնացած հայ կանայք չեն վերադարձել իրենց նախկին ամուսինների մօտ, թէեւ վերջիններս պատրաստ են եղել ընդունել նրանց: Պոլսում տպագրուող «Ակօս» հայկական շաբաթաթերթի էջերում ներկայում հնարաւոր է գտնել այն մարդկանց յայտարարութիւնները, ովքեր որոնում են իրենց ընտանիքներին կամ ազգականներին: 1915 թ. հայերի տեղահանութեան ժամանակ կանանց եւ երեխաների վերաբերեալ առկայ են հետեւեալ աղբիւրները` Lerna Ekmekçioğlu,, “A Climate for Abduction, a Climate for Redemption: The Politics of Inclusion during and after the Armenian Genocide”, Comparative Studies in Society and History 55/3 (յունիս, 2013 թ,), էջ 522-553; Lerna Ekmekçioğlu, “Kız Kaçırma, Kız Kurtarma: Birinci Dünya Savaşı Sırasında ve Mütareke Yıllarında İstanbul’da Ermenilik ve Müslümanlık”, թարգմանիչ` Ayşe Günaysu, Toplum ve Bilim 129 (2014), էջ 223-56; , էջ 223-56; Keith David Watenpaugh, “The League of Nations’ Rescue of Armenian Genocide Survivors and the Making of Modern Humanitarianism, 1920-1927”, American Historical Review 115/5 (Aralık 2010), էջ 1315-39; Keith David Watenpaugh, “ ‘Are There Any Children for Sale?’: Genocide and the Transfer of Armenian Children (1915-1922)”, Journal of Human Rights 12/3 (Ağustos 2013), էջ 283-95; Ara Sarafian, “The Absorption of Armenian Women and Children into Muslim House holds as a Structural Component of the Armenian Genocide”, In God’s Name: Genocide and Religion in the Twentieth Century, կազմողներ` Omer Bartov եւ Phyllis Mack (New York ve Oxford: Berghahn, 2001), էջ 209-221; Victoria Rowe, “Armenian Women Refugees at the End of Empire: Strategies of Survival”, Refugees and the End of Empire: Imperial Collapse and Forced Migration in the Twentieth Century, կազմողներ` Panikos Panayi եւ Pippa Virdee (New York: Palgrave Macmillan, 2011), էջ 152-72:
[24] “Bu Türkü Annemin Türküsüdür”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 4 (Ağustos-Eylül 2010), s. 88-89.
[25] “Ünyeli Terzi Bedros”, Canik: Yöre ve Kent Kültürü Dergisi 3 (Haziran-Temmuz 2010), s. 19.
[26] Fethiye Çetin, Anneannem (İstanbul: Metis, 2007), s. 78.
[27] Çetin, a.g.y., s. 79.