Ռեւանտուզի մէջ Քեռիի վերջին ճակատամարտին ռազմական-զինուորական դժուարութիւններ կային: Ռուս հրամանատարը, յուսահատ, կ՛առաջարկէ յանձնուիլ թշնամիին: Քեռին կ՛ընդվզի այս որոշումին դէմ, կը հաւաքէ իր զինուորները եւ կը հրահանգէ.
– Ազատութիւն կամ մահ: Ուրիշ ելք չկայ: Պատուով պիտի մեռնի՛նք եւ այս ամբողջ բանակը ձեր մահով պիտի ազատէք: Հետեւեցէ՛ք ինձ, ձե՛զ ղուրպան, ուրիշ ելք չկայ…
Ի դէպ,
Քեռին իր բոլոր ճակատամարտներուն մէջ կողմնակից էր յարձակողական ոճի մարտավարութեան, ճիշդ Նիկոլ Դումանի պէս:
Հրահանգեց վերածնած Քեռին, առաջ անցաւ: Իր զինուորներն է, որ կը պատմեն. «Նա այլեւ ծերունի չէր մեր առաջ, այլ` մի կտրիճ երիտասարդ, որ ցատկում էր դիրքերից դիրք` նախանձելի արագաշարժութեամբ:
«Աստուա՛ծ իմ, ի՜նչ հրաշքներ կարող է անել մի զօրավար: Այդ մարդը վայրկենապէս մեզ մոռացնել տուեց ե՛ւ կեանքը, ե՛ւ մահը: Կարկուտ է տեղում մեր գլխին, իսկ մենք շարժւում ենք այնպէս, ինչպէս մի անվտանգ սալոնում»:
Վերջացնելու համար այս բաժինը յայտնենք, որ թուրքերու դէմ իր մղած կռիւներէն մէկուն ընթացքին չորրորդ գունդի հրամանատարը քանի մը հոգիներով կռիւի կը բռնուի թուրք հազարապետի մը 200 զինուորներու դէմ: Դաշնակցական ֆետայիներու գործած հրաշքները տեսնելով` թուրք հազարապետը կ՛ըսէ իր զինուորներուն. «Երանի թէ հայ ֆետայիներու պէս 10 տղայ ունենայի, փոխանակ` ձեզի պէս 200 զինուոր»: Թուրք զինուորները, իրենց կարգին, կ՛ըսեն. «Երանի թէ մենք ալ հայ ֆետայիներու պէս ղեկավար մը ունեցած ըլլայինք, այն ատեն փոխանակ նահանջի դիմելու` անոնց պէս հրաշքներ կը գործէինք»:
Դաշնակցականը
Տեսական հասկացողութեամբ, դաշնակցականի տիպարը խտացումն է բարոյականի տէր ֆետայիներուն, գործիչներուն, մտաւորականներուն եւ առհասարակ ընկերներուն, բոլո՛ր դաշնակցականներուն: Քեռին իր նկարագիրով, յեղափոխական գործունէութեամբ բան մը կ՛աւելցնէ տիպար դաշնակցականի կառոյցին վրայ: Դաշնակցականի տիպարը բանով մը կը հարստանայ Քեռիի բարոյական անհատականութեամբ:
Քննարկենք Քեռիի դաշնակցականի տիպարը իր կեանքի զանազան հանգրուաններուն որդեգրած կեցուածքներով ու դիրքորոշումով:
ՀՅ դաշնակցութեան Դ. Ընդհանուր ժողովէն ետք (1907, Վիեննա), երբ վերջ գտած էին հայ-թաթարական կռիւները, ՀՅԴ Խորհուրդը հրապարակ կը նետէր «Կովկասեան նախագիծ»-ը, որուն մէջ կ՛ընդգծուէր անհրաժեշտութիւնը Կովկասի մէջ եւս յեղափոխական գործունէութեան անցնելու: «Կովկասեան նախագիծ»-ը, կրճատ` «Նախագիծ» կ՛ուղարկուէր դաշնակցական բոլոր մարմիններուն եւ ընկերներուն` առ ի քննարկում, որպէսզի իրենց դիտողութիւնները կատարեն եւ ղրկեն Ընդհանուր ժողով` առ ի վաւերացում:
Այս «Նախագիծ»-ին դէմ ըմբոստացան ընդհանրապէս արեւմտահայ ֆետայիները` խմբապետ Միհրան Քէշիշեանի գլխաւորութեամբ: Անոնք կը պահանջէին, որ ՀՅԴ Խորհուրդը յետս կոչէ իր առաջարկը:
Դաշնակցութեան պատմութեան մէջ այս շարժումը ծանօթ է «միհրանական» շարժում անունով, որ շատ արագ տարածուեցաւ դաշնակցականներու մէջ, այն աստիճան, որ ունեցաւ բազմահարիւր հետեւորդներ: Ըմբոստութիւնը ուղղուած էր ոչ միայն ՀՅԴ Խորհուրդին, այլեւ Դաշնակցութեան վերին ղեկավարութեան` ՀՅԴ Բիւրոյին դէմ: Միհրանը եւ իր հետեւորդները կազմած էին «Ժամանակաւոր զինուորական խորհուրդ» մը եւ սկսած էին ինքնագլուխ կարգադրութիւններ ընել: Նոյնիսկ շինել տուած էին Դաշնակցութեան կեղծ կնիք մը: Միհրանը կ՛ուզէր ձեռք ձգել կուսակցութեան գանձը, վարչական գործերը եւ «Յառաջ» պաշտօնաթերթը: Ան կը հրատարակէր նաեւ թռուցիկներ եւ կոչեր: Զրպարտութիւններ եւ ամբաստանութիւններ կ՛ըլլային ղեկավարութեան դէմ: Կը դիմէին ամէն միջոցի, եւ այս բոլորը` ի պաշտպանութիւն «տաճկահայ դատ»-ի, որ իբր թէ մոռցուած եւ լքուած էր կովկասահայ գործունէութեան պատճառով:
«Նախագիծ»-ին դէմ էին, ուրիշներու կարգին, նաեւ Անդրանիկը, Սեպուհը եւ Սեբաստացի Մուրատը, սակայն անոնք դէմ էին նաեւ Միհրանի կամայական արարքներուն:
Ի զուր չըսինք այս բոլորը: Ի՞նչ եղաւ Քեռիի դիրքը «Նախագիծ»-ին հանդէպ:
Քեռին ալ «տաճկահայ» էր, ինչպէս` Անդրանիկը, Սեպուհը, Սեբաստացի Մուրատը, սակայն «Նախագիծ»-ին նկատմամբ ան ունեցաւ ամբողջովին տարբեր եւ իւրայատուկ կեցուածք: Ան ներկայ էր ՀՅԴ Դ. Ընդհանուր ժողովին: Աւելորդ կը գտնէր ամէն քննարկում. արդէն խառնուածքով լռակեաց էր: Քեռիի տրամաբանութեամբ, եւ հո՛ս է իր դաշնակցականի կերպարը, այնքան ատեն որ «Նախագիծ»-ը կ՛առաջադրուէր ՀՅ դաշնակցութեան Խորհուրդին կողմէ, որ աւելի գերադաս էր, քան ՀՅԴ Բիւրոն, ատիկա բաւարար էր, որ իրեն ընդունելի ըլլար «Նախագիծ»-ը, մա՛նաւանդ որ անիկա չէր հակասեր Դաշնակցութեան ծրագրի ոգիին:
Քեռին երբեք չմիացաւ արեւմտահայ մարտիկներուն, Անդրանիկին, Սեպուհին եւ մանաւանդ Սեբաստացի Մուրատին, որ էովին դէմ էր «Նախագիծ»-ին: Ընդհակառակը, ան դատապարտեց Միհրանը եւ բոլոր դաշնակցականները, որոնք համամիտ էին Միհրանին: Իր ամբողջ էութեամբ Քեռին պայքարեցաւ անջատողական ամէն փորձի դէմ` դաշնակցականի գիտակից կարգապահութեան բացառիկ եւ դաստիարակիչ օրինակ մը տալով:
Քեռին Դաշնակցութեան կարգապահ, հնազանդ ու հաւատարիմ զինուորն էր: Չէր խառնուեր կուսակցական վէճերուն, ոչ ալ` կուսակցական ներքին պայքարներուն: Քեռիին գաղափարաբանութի՞ւնը, ո՛չ ընկերվարութիւնն էր, ո՛չ ալ տեսական-տեսաբանական հարցերը. ասոնք չէին հետաքրքրեր զինք: Իրեն համար գերագոյն արժէքը Ազգն էր: Երբ Վահրամ Փափազեան առաջին անգամ կը հանդիպի Քեռիին, այս վերջինը իր ձեռքին մէջ ունէր Աւետարանը: Քեռին Վահրամ Փափազեանին կը թելադրէ, որ հատուած մը կարդայ Աւետարանէն: Այնպէս կը պատահի, որ Փափազեան կը սկսի կարդալ Յովհաննու Աւետարանը. «Ի սկզբանէ էր Բանն եւ Բանն էր առ Աստուած»: Քեռին կը կեցնէ ընթերցումը եւ կը թելադրէ, որ Աստուած բառին փոխարէն Ազգ բառը դնէ եւ այդպէս կարդայ: Վահրամ Փափազեան կը սկսի կարդալ. «Ի սկզբանէ էր Ազգը եւ Ազգն էր առ Աստուած, եւ Աստուած էր Ազգը – ամենայն ինչ Ազգով եղեւ, եւ ինչ առանց Ազգի եղեւ, եղեւ եւ ոչինչ, որ ինչ եղեւն.», Քեռիին համար ազգը ազատ չէր, ուրեմն հայ ազգի ազատագրումը նուաճելու գաղափարով տարուած` անհրաժեշտ էր զէնք վերցնել եւ արիւն թափել: Քեռիի կարգախօսն էր` «Ազատութիւն կամ մահ»:
*
* *
Քեռին խանդավառ չէր կամաւորական գունդերու շարժումով, սակայն եթէ մտաւ այդ գործին մէջ, ատիկա փաստ էր դաշնակցական գիտակից կարգապահութեան ոգիի, որ Քեռիի էական յատկանիշն էր: Այնքան ատեն որ Դաշնակցութիւնը որոշած էր մտնել հայ կամաւորական շարժման մէջ, Քեռին այլ ըսելիք չունէր. առանց տարակուսելու` կ՛ենթարկուէր այդ որոշումին:
1915-ին կամաւորական գունդերը, որոշ աշխատանք տանելէ ետք, լուծարքի կ՛ենթարկուէին: Ասիկա կ՛ըլլար, որպէսզի վերակազմուի Արարատեան միացեալ գունդը: Այն ատեն տեղի ունեցան ընտրութիւններ ընդհանուր հրամանատար մը ընտրելու համար: Յետ երկարատեւ քուէարկութիւններու, Խանասորայ Վարդանը կ՛ընտրուէր իբրեւ ընդհանուր հրամանատար: Քեռին հեռու կեցաւ ընտրական իրարանցումէն: Վալադեան կը գրէ. «Որեւէ ձեւով նա մասնակից չեղաւ քուլիսային բանակցութիւններին: Ժողովների միջոցին մնաց լուռ ու անտարբեր: Եւ եթէ բերանը բանար, այդ էլ միայն յայտնելու, որ ինքը գնդի հրամանատարութեան թեկնածու չէ»:
Ճիշդ է` Քեռին Նիկոլ Դուման մը չէր, սակայն իր կարողութեամբ, իբրեւ հրամանատար, ոչ մէկ ձեւով ետ կը մնար Խանասորայ Վարդանէն, Իշխանէն, Դրոյէն, Համազասպէն, նոյնիսկ` Անդրանիկէն:
Խանասորայ Վարդանը կռուի դաշտին մէջ չարդարացուց իր վրայ դրուած յոյսերը եւ տկար գտնուեցաւ ղեկավարի պատասխանատու պաշտօնին մէջ: Անոր տկարութեան պատճառ եղաւ նաեւ այն իրողութիւնը, որ Դրոն եւ Համազասպը գունդին դէպի Վան արշաւանքի ատեն նուազ կարեւորութիւն տուին Վարդանի հրամանատարական հրահանգներուն: Անոնք ուղղակի յարաբերութեան մէջ կը մտնէին զօրավար Նիկոլայեւի հետ, որուն զօրամասին կցուած էր Արարատեան գունդը:
Քեռին չմասնակցեցաւ Դրոյի եւ Համազասպի անտեսումին Խանասորայ Վարդանի հանդէպ: Թէեւ ինքն ալ, իր կարգին, դժգոհութիւն ունէր Վարդանի հրամանատարութեան նկատմամբ, սակայն միշտ մնաց հնազանդ, կարգապահ եւ անսայթաք, եւ միշտ նկատի առաւ Վարդանը` իբրեւ Արարատեան գունդի հրամանատար: Անոր հրահանգը կատարեց անշեղօրէն եւ դուրս չելաւ անկէ:
Քեռիին համար գո՛րծն էր կարեւորը: Եւ ատիկա` ոչ միայն կամաւորական գունդերու շարժման ատեն, այլեւ` իր յեղափոխական գործունէութեան առաջին իսկ օրէն: Այսպէս, երբ Յունոյի արշաւանքը ձախողեցաւ, Քեռին եւ իր երկու ընկերները անցան Կուկունեանի խումբին եւ եղան հետեւակներ: Քեռիին ընկերները առարկեցին, որ անտեսուած են մինչդեռ կ՛ուզէին ըլլալ ձիաւոր, սակայն Քեռին չազդուեցաւ ասկէ եւ չտրտնջաց: Իրեն համար միեւնոյնն էր հետեւակ կամ ձիաւոր ըլլալը:
Քեռիին համար, ինչպէս Ռոստոմին, չկար մեծ ու պզտիկ գործ: Գործը գո՛րծ էր: Քեռին Դ. գունդի հրամանատար էր, սակայն միեւնոյն ատեն իր զինուորներու ձիերուն թամբերը կը նորոգէր. կը նորոգէր նաեւ իր զինուորներուն կօշիկները: Քեռին կը կատարէր ամէն գործ, որ կը դրուէր իրեն ղեկավարութեան կողմէ: Պատրաստ էր առանց այլեւայլի ենթարկուելու ղեկավարի հրահանգին:
Դաշնակցականի իրա՛ւ տիպար մը, ինքը` Քեռին:
Գիծեր Իր Նկարագիրէն Եւ Բնաւորութենէն
Քեռիի բնաւորութեան, խառնուածքին եւ նկարագիրին մասին կը խօսին գրեթէ իր բոլոր կենսագիրները: Չկայ մէկը, որ ժխտական արտայայտութիւն ունեցած ըլլայ Քեռիին մասին:
Քեռին զուարթախոհ եւ կատակասէր մարդ էր: Կը պատմեն, թէ Հայկական յեղափոխութեան սկզբնական օրերուն, երբ տեղի կ՛ունենար Յունոյի ալաշկերտեան արշաւանքը, Մատռաբերդ տանող ճամբուն վրայ ֆետայիները կը ստիպուին քալել նեղ արահետներով, որովհետեւ կարելի չէր ձիերով առաջ երթալ: Էրզրումցի Արշակը` Քեռին, որ ի բնէ զուարթամիտ եւ կատակասէր մարդ էր, յաճախ չարաճճի արարքներ կը կատարէր: Ահա այդ ճամբուն վրայ Արշակի խելքին կը փչէ ճպոտի մը ծայրով խտղտել իր առջեւէն գացող ջորիի պոչին տակ: Կենդանին կից մը կու տայ իրեն եւ կը ջարդէ անոր ատամներէն ոմանք: Արամայիս Ազնաւուրեան կը յայտնէ. «Մենք ծիծաղեցինք ու սկսեցինք ձեռք առնել Քեռին` ասելով. «Քաֆրառ դարձար (ատամները թափած ծերունի). սրանից դէնը քեզ կը կոչենք «քեաֆրառ Արշակ»:
«Քեաֆրառ», խորքին մէջ, կը նշանակէ ծեր, զառամեալ, սակայն դէպքը պատահած ատեն Քեռին ծեր չէր, հազիւ 27-28 տարեկան էր:
«Քեաֆրառ Արշակ» անունը Քեռիին վրայ մնաց որոշ ատեն: Յեղափոխական կեանքին մէջ ան կոչուած է նաեւ Էրզրումցի Արշակ, իր ծննդավայրի անունով, յատկապէս` Դաշնակցութեան առաջին տասնամեակին: Աւելի ուշ, Էրզրումցի Արշակը եղած է Ֆարհատ` իր ինքնութիւնը ոստիկաններէն ծածկելու համար: Մինչեւ 1903, մինչեւ «Մրրիկ» խումբին մաս կազմելը տակաւին չէր կոչուած Քեռի: Չենք գիտեր, թէ ճշգրտօրէն ե՛րբ կոչուած է Քեռի: «Ասպարէզ» օրաթերթին մէջ Քնար Մանճիկեան, որ ուսումնասիրութիւն մը ունի Քեռիի մասին (20 յունիս 2008), կը յայտնէ, որ «Քեռի» անունը «կը շնորհուի ընդհանրապէս անոնց, որ իրենց կեանքի բարի օրինակներով, մաքուր կենցաղով, պարկեշտ պահուածքով, առաքինի նկարագրով, հայրական վերաբերմունքով իրենց պատկանած համայնքին վստահութիւնն ու համակրանքը շահած են»: Սասունցիներուն մօտ սովորութիւն էր տալ «Իշխան» եւ «Քեռի» պատուանունները, ինչպէս` Քեռի Մակար, Սեմալի Քեռի Մանուկ: «Կ՛ենթադրենք,- կը շարունակէ, Քնար Մանճիկեան,- որ հեռո՜ւ տեղերէ իրենց օգնութեան եկած Արշակ Գաւաֆեանի հայրական` հարազատի վերաբերումին, անկեղծ ու անվերապահ վարուելակերպին, անսակարկ նուիրումին համար զայն պատուած են «Քեռի» կոչումով»:
Կայ երկրորդ կարելիութիւն (թէեւ` աւելի քիչ հաւանականութեամբ), որ «Քեռի» անունը ստացած ըլլայ 1908-ին: Պարսկաստանի յեղափոխութեան ատեն Եփրեմը կոչուեցաւ «Հայրիկ»` իր կատարած գործերուն համար: «Քեռի» պէտք է կոչուած ըլլայ Էրզրումցի Արշակը, որ աջ բազուկն էր Եփրեմի: Յետոյ, «Քեռի» անուանումը, իբրեւ մօրեղբայր, արաբական-քրտական հին յորջորջում մըն է, որուն անունով երդում կու տան մինչեւ այսօր:
Քեռիի բուն անունն է, ըստ իր երկու քահանայ եղբայրներուն եւ կնոջը, Արշակ Գաւաֆեան եւ ոչ Արշակ Գալֆայեան, ինչպէս գործածուած է կարգ մը կենսագիրներու կողմէ:
(Շար. 5)