ՖԻԼԻԲ ԶԱՔԱՐԵԱՆ
Վեց տարի, փողոց նետուած անտէր գնդակի մը նման, որբանոցէ որբանոց գլորած են զիս:
Որբանոցները կը փոխուէին, նոր «հայրիկ»-ներ եւ «մայրիկ»-ներ կ՛ունենայինք, սակայն ամէն գիշեր նոյն մաշող եւ անվերջանալի երազը կը տեսնէի:
Կայնած կ՛ըլլայի բլուրի մը ստորոտը: Վերէն, բլուրի գագաթէն, ափի մեծութեամբ, մէկ երեսը ուռած, կլոր, թարմ ու քաղցրաբոյր հացեր թաւալգլոր եւ թեւերով կը սուրային վրաս: Աչքերս, բերանս եւ մատներս լայն բացած` կը խոյանայի անոնց վրայ: Հացերը, երբ մօտենային ինծի, կը սկսէին ոստոստել, կը զարնուէին ձեռքերուս, դէմքիս եւ աջ ու ձախ քսուելով կը փախչէին հեռուն: Գետին կը նետուէի, կը տապլտկէի հողերուն մէջ` գէթ մէկ հատին տիրանալու համար, անօգո՜ւտ, թռչուններէն աւելի անհպելի էին անոնք, ձուկերէն աւելի լպրծուն, նապաստակներէն աւելի արագաշարժ: Ընդոստ կը նստէի անկողնին մէջ, յուսաբեկ կը դիտէի շուրջս եւ կրկին գլուխս կը հանգչեցնէի բարձին, եւ ահա, նոյն արշաւը կը վերսկսէր` աւելի տաժանելի, աւելի խռովիչ:
Ես ամէնէն դժբախտ որբն էի ընթրիքներու ընթացքին: Շերտ մը հաց կու տային մեզի եւ երկու ընկոյզ: Եթէ երկուքն ալ փուճ եւ փտած ըլլային, կը վերադարձնէինք կեղեւները հսկիչ «մայրիկ»-ին եւ կը ստանայինք երրորդ մը, եթէ ան ալ փուճ ելլէր, ա՛լ անկէ ետք մեզի կը մնար մեր չար բախտը անիծել:
Տեւապէս կը գանգատէի «մայրիկ»-ներուն.
– Չե՛մ ուզեր, ինծի միշտ ֆըս ընկոյզ կը տաք, լաւերը ձեր սիրածներուն կը պահէք, դուք զիս չէք սիրեր:
«Մայրիկ»-ները այնքա՜ն անտէր «զաւակ»-ներ ունէին, որ իւրաքանչիւր որբի հազիւ թէ բրդուճ մը սէր բաժին կ՛իյնար, անբաւարար` պարապ ընկոյզ մը լեցնելու:
Վերէն, շա՜տ վերէն, որբախնամ Ամերիկայէն, օր մըն ալ, անօթի բերաններէն ձերբազատուելու հրահանգը եկաւ: Տնօրէնը, սնանկացած վաճառականի մը նման, սկսաւ հին տոմարներ թերթատել` ազգական ունեցող որբեր գտնելու եւ զանոնք տուն ճամբելու մտադրութեամբ:
Բոլոր անօթի բերաններէն նոյն աղօթքը կը բարձրանար Ամենակալին.
– Բարի՛ եւ ողորմած Աստուած, ինծի ազգական մը տուր:
Աստուած լսեց աղօթքս եւ ինծի ազգական մը շնորհեց, եւ ի՜նչ ազգական… հարազատ մա՜յր մը:
Շաբաթ մը ետք, երեկոյեան, կապոց մը նետած ուսիս` մտայ մօրս խրճիթը:
Չեմ գիտեր, թէ քանի՛ անգամ մայրս համբուրեց զիս: Չհասկցայ, թէ ինչո՞ւ այնքան պինդ ու երկարօրէն կը սեղմէր զիս կուրծքին, կու լար ցնցուելով եւ անվերջ կը կրկնէր.
– Տղա՛ս, տղա՛ս, տղա՛ս, տղա՛ս…
Յետոյ նստեցուց զիս տիվանին վրայ, ծունկի եկաւ առջեւս, ձեռքերս առաւ ափերուն մէջ եւ նայուածքը սեւեռեց դէմքիս. Կարծես աչքերովը զիս կը լափէր:
– Անօթի՞ ես, – հարցուց յանկարծ:
– Այո՛,- պատասխանեցի` մօրս վերջին բառին արձագանգը դեռ չցնդած օդին մէջ:
– Հաւկիթ մը տապկեմ, կ՛ուտե՞ս,- եղաւ երկրորդ հարցումը:
Չհասկցայ. կը կատակէ՞ր արդեօք, զի՞ս կը փորձէր, այդ ի՜նչ անտեղի հարցում էր:
– Չե՞ս սիրեր, ուրի՞շ բան մը կ՛ուզես:
– Կը սիրե՛մ, կը սիրե՛մ, շա՜տ կը սիրեմ,-աճապարեցի ըսել` ձեռքիս թռչունը փախցնելու վախէն լեղապատառ:
Ներսը լեցուեցաւ քարիւղի օճախին անախորժ ծուխովն ու հոտովը:
– Դուրս գնա՛, ես քեզ կը կանչեմ,- ըսաւ մայրս:
Դուրսը, քեմփի խրճիթները կարծես իրարու կռթնած էին` կարենալ ոտքի մնալու համար: Մթնշաղին մէջ աւելի լքուած կերպարանք մը ունէին, աւելի խարխլած: Մեր տնակը ամէնէն փոքրն էր եւ ամէնէն խեղճը, սակայն հաւկի՛թ կար ներսը, հաւանաբար հաց ալ գտնուէր, եւ թերեւս, երբեմն-երբեմն միս ալ կը մտնէր հոն: Լորձունքով լեցուեցաւ բերանս. իւղին եւ հաւկիթին բոյրը կը գրգռէր քիմքս:
Լուսաւորուեցաւ խրճիթը եւ ներս կանչուեցայ: Սենեակին կեդրոնը սփռոց մը փռուած էր, եւ անոր վրայ հաւկիթին դեղնուցը` ճերմակով շրջանակուած, նորածագ արեգակի մը նման կը շողար: Սփռոցին մէկ անկիւնը դրուած էին իմ երազներուս կախարդանքը եղող քանի մը անմատչելի հացեր: Սեւեռաբիբ սկսայ դիտել զանոնք:
– Նստէ՛, կե՛ր, – ըսաւ մայրս:
Ես մօրս հրամանին չէի սպասեր. շլմորուն կը դիտէի խելօք, անշարժ հացերը:
– Ինչո՞ւ չես նստիր:
Նստայ եւ տրամադրութիւնս րոպէապէս խանգարուեցաւ: Ինչպէ՞ս պիտի կարենայի ուտել այդ ամբողջ հաւկիթը, երբ առջեւս պզտիկ հացի կտոր մը դրուած էր միայն: Առի հացը եւ մատներուս օժանդակութեամբ յաջողեցայ հաւկիթին կէսը զետեղել վրան. ուշադրութեամբ բարձրացուցի ձեռքս, բերանս լայն բացի եւ հապճեպով թխմեցի ներս: Տէ՜ր Աստուած, ատ ի՜նչ համով պատառ էր: Երբ բերանս պարպուեցաւ, նայուածքս յառեցի սփռոցին անկիւնը, ուր ախորժաբեր հացեր իրարու կը ժպտէին եւ սկսայ թախանձագին զանոնք դիտել:
– Կշտացա՞ր,- հարցուց մայրիկը:
– Ո՛չ,- պատասխանեցի` գլուխս ձախ ուսիս վրայ հանգչեցուցած:
– Ուրեմն ինչո՞ւ չես ուտեր,- զարմացաւ մայրս:
– Ես իմ բաժինս կերայ,- ըսի եւ մեծ դժուարութեամբ զսպեցի արցունքներս:
Մայրս կու լար իմ տեղս:
– Հո՛ս բաժին չկայ, տղա՛ս, մոռցի՛ր որբանոցը,- ըսաւ հեկեկալով,- այս բոլոր հացերը քուկդ են. եթէ չբաւեն ասոնք` նորերը կը բերեմ:
– Այդ հացե՞րն ալ կրնամ ուտել,- հարցուցի` առանց հաւատալու ականջներուս:
– Անշո՛ւշտ,- ըսաւ մայրս եւ բոլոր հացերը առջեւս դրաւ:
Կէս հաւկիթ մնացած էր պնակին մէջ: Այս անգամ հացի խոշոր շերտ մը առի, հազիւ
հազ դպցուցի հաւկիթին եւ բերանս մխրճեցի: Այնքա՜ն լեցուեցաւ բերանս, որ մեծ դժուարութեամբ կրնայի ծամել:
– Ինչո՞ւ այդպէս կ՛ուտես,- հարցուց մայրս շշմած:
Չէի կրնար պատասխանել, այտերս ուռած էին, կարծես ամէն մէկ կողմը ընկոյզ մը պահուած ըլլար. ձեռքովս ցոյց տուի հաւկիթն ու հինգ հացերը եւ հարցական զինք դիտեցի:
– Ուրիշ հաւկիթ ալ ունինք, տղա՛ս, հատ մըն ալ տապկե՞մ:
Արագցուցի ծամելու գործողութիւնը եւ գլխով կրկին ու կրկին «այո՛» ըսի:
Երկրորդ հաւկիթը «որբ» բառին վրայէն հաստ գիծ մը քաշեց:
– Կշտացա՞ր,- հարցուց մայրս, երբ նշմարեց, որ անշարժ կը շարունակէի նստիլ սփռոցին առջեւ:
– Ո՛չ – պատասխանեցի:
– Հաւկիթ մըն ալ տապկե՞մ,- հարցուց ժպիտով:
– Երկո՛ւ հատ,- պատասխանեցի` քաջալերուած մօրս ժպիտէն:
Հոյակապ էր տեսարանը: Հաւկիթները, երկու խոշոր ու բարի աչքերու պէս, աննախընթաց խնճոյքի կը հրաւիրէին զիս: Մեծ ախորժակով վերսկսայ ճաշել: Ստամոքսիս մէջէն բողոքի ձայներ կու գային. կատաղի եռուզեռ մը կար. ներս խուժող պատառները արգելքներու կը հանդիպէին: Երբեմն-երբեմն մօրս կը նայէի: Խոհուն եւ տրտում էր արտայայտութիւնը, աչքերը խոնաւ էին:
– Կշտացա՞ր,- հարցուց, երբ տեսաւ, թէ հացի կտորով մը պնակին յատակը կը փայլեցնէի,- հատ մըն ալ տապկե՞մ:
– Երե՛ք հատ,- պատասխանեցի:
Մայրս շարժեցաւ տեղէն. լսե՞ց զիս արդեօք:
– Երե՛ք հատ,- կրկնեցի` աւելի բարձր:
– Լսեցի,- ըսաւ մեղմօրէն,- եթէ երեք հարիւր հատ ալ եփեմ, պիտի չկշտանաս: Պիտի հիւանդանաս, սակայն պիտի չկշտանաս, որովհետեւ չես գիտեր, թէ ի՞նչ կը նշանակէ «կշտանալ», որովհետեւ այդպէս կամեցան տնօրէնները: Այսօր անօթի պառկէ, տղա՛ս, բայց վստահ եղիր, առանց ուրիշի նպաստին, օր մը, ապայման, բոլորս ալ պիտի կշտանանք:
Ինչ որ հասկցայ մօրս խօսքերէն, այն էր, որ վերջին հաւկիթը կերած էի այդ օր:
Յաջորդ առտու երբ արթնցայ, շուարած չորս կողմս կը դիտէի… առաջին գիշերն էր, որ երազ չէի տեսած:
Քաղուած «Վերջին որբերուն հսկումը» գիրքէն
Պէյրութ, 1974
