ՀՐԱՆԴ ՄԱԹԵՒՈՍԵԱՆ

Հնօրեայ վիպերգը ողբում է. երեսս երկնքին արած` ես ծնկներս գետնին խփեցի, ծկլթացի ու որդի ծնեցի. հեռու, տաք ժայռերում վագրը ոլորուեց, գալարուեց, ծկլթաց ու կորիւն ծնեց. իմ կրծքի վրայ ես իմ որդուն երգով սովորեցրի նայել ու աչք չթարթել, հեռու, տաք ժայռերի մէջ վագրն իր կորիւնին սովորեցրեց նայել ու տղայի իր հայեացքը չթեքել. որդիս զինավառուեց ու որսի ելաւ – կորիւնը հեռու, տաք ժայռերում կանգնեց, պրկուեց ու որսի ելաւ. նեղ կածանի վրայ նրանք դէմ յանդիման ելան, որդիս նայեց կորիւնին եւ կորիւնը նայեց որդուս. տղայիս աղեղը ճայթեց, տէգը վնգաց տաք ժայռերի մէջ, բայց որդիս նետով ու տէգով չէր յաղթելու վագրի որդուն` իր մատաղ կեանքով. կորիւնը նայեց, պրկուեց ու ոստնեց, բայց նա մագիլով չէր յաղթելու որդուս` իր խիզախ կեանքով. իրարու կարմիր արեւ սեւացրին հեռու, տաք ժայռերի մէջ վագրի տղան ու իմ տղան, իրենց մայրերի խնդուն արեւը մթնեցրին վագրի որդին ու իմ որդին. հիմա ես ինչ անեմ, ասում է, վեր կենամ բռնեմ հեռու, տաք ժայռերի ճամբան. գնամ գտնեմ կորիւնի մօրը եւ երկուսով ողբանք մեր կանաչ կտրիճների ողբը:

Իսկ ես ահա, իսկ մենք ահա մեր երեսները հեռուներին դարձնելու, մեր ոտքը որոնումի ճանապարհներին դնելու հարկը չունենք. ծոյլ, կարկամ, վեհերոտ հայոց մեր բոլոր ժամանակներից զօրական մեր կամքի նշխարները ժողովողին ու ի մի կռողին, յաղթանակի ու ցնծութեան հրապարակը մեր հոգիներում ու մեր առջեւ բացողին, տասնամեակներով փնտռած ու մեր իսկ արեան ու ծուծի մէջ գտած մեր նոր Նժդեհին մենք ինքներս ենք սպաննել:

Այդպէս, սպաննեցինք:

Մեր ծանծաղ մտքերի, մեր անքաջ հոգիների տղմուտներում կանաչած ճիւաղին մենք բաց թողեցինք յոյսի ու վստահութեան հրապարակի մեր տիրոջ վրայ, որովհետեւ յոյսի ու վստահութեան հրապարակը մեզանում չի լինի, մենք ողբի ու գանգատների հրապարակն ենք, վստահ` ապագայի յոյսը ուրիշ մայրաքաղաքներում կը լինի, օրինակ`  Մոսկուա, օրինակ` Ամերիկա, օրինակ` Փարիզ, թէկուզ Ստամպուլ ու Տիզբոն, զինուորն ու զօրավարը մեր ժամանակ մեր գլխին մեր մսից ու արիւնից չի լինի, զինուոր ու զօրավար կը լինի երկնքով անցնող սպիտակ ձիաւոր Սուրբ Գէորգը եւ ոչ Վազգէն Սարգսեանը:

Սպաննեցինք եւ դարձեալ կը սպաննենք, եւ անարեւ մեր մտքի, անքաջ մեր ոգու տղմուտը կը կլանի նոր բարձրացողներին նոյնպէս, քանի դեռ չենք զօրում մեր եղբօրը, մեզ թագաւոր զօրավար, մեզ` նրան հպատակ ու զինուոր, այս հողը մեզ հայրենիք տեսնել:

Սպաննեցինք եւ այսօր կանգնած ենք մեր պայծառամիտ ու լաւատես նախնիներից նրանց առջեւ, ովքեր մեզ սիրում էին, ովքեր մեզ բերել են. ոգու ու մտքի մեր այս աղէտից յետոյ, հետաքրքիր է, նրանք մեզ դարձեա՞լ կը սիրէին, մեզ նրանք դարձեալ կը բերէի՞ն. հետաքրքիր է, իր հեռու Ֆրեզնոյից Սարոյեանը դարձեա՞լ իր բաց սրտով, ինքներս մեզնից ու ուրիշներից չվախենալու, մեզ ու ուրիշին սիրելու յորդորով կը գա՞ր այս երկիր. Սարեանը մեզ ու այս երկիրը այդպէ՞ս կը տեսնէր` ինչպէս տեսել է. Թամանեանը մեր այս բնակչի համար ա՞յս քաղաքը կը բարձրացնէր: Եւ` հեռաւոր գալիքի մեր թոռները մեզ սիրելո՞ւ են, մեզ կը սիրե՞ն: Մենք ինքներս Կարսաբերդի անկման խայտառակութիւնը յանձնել ենք ոչ հայազգի զօրահրամանատարին, միւս խայտառակութիւնների գլխին ոչ մեր ազգի մի-մի հրէշ ենք կանգնեցրել եւ մեր ծոյլ մտքով որոճում ենք, թէ մեր փրկիչն էլ, թշնամին էլ մեզնից հեռու մի տեղ են:

Հիմա արդէն, վերջապէս, կարողացանք տեսնել, որ մեր աղէտների եւ ժամանակակիցն ենք, եւ գործուն մասնակիցը, եւ մենք մեզ սիրելի չենք:

18.12.1999

ԽԱՉԱՏՈՒՐ Ա. ՔՀՆՅ. ՊՕՂՈՍԵԱՆ

Չէք հաւատար, որովհետեւ ես ալ չհաւատացի: Այսօր, երբ Մարսէյէն գալով` Նիսի երկաթուղիի կայարանը հասայ, տեսայ, որ կեդրոնի պատին վրայ, ներսի կողմէն, ռուսական երկու դրօշներ կը ծածանէին. չհասկցայ, թէ ի՛նչ կը կատարուէր Ֆրանսայի այս քաղաքին մէջ:

Օտար դրօշներուն Նիսի մէջ ծածանիլը շատ եմ տեսած, ամէն օր կը տեսնեմ ծովեզրի սրճարաններուն եւ քաղաքին պանդոկներուն առջեւ, բայց եթէ կայարանին մէջի ռուսական դրօշներուն հետ եւ քով Ֆրանսայի եւ օտար ուրիշ երկրի մը կամ երկիրներու դրօշներուն ծածանիլը տեսնէի, երեւոյթը շատ բնական պիտի համարէի. տեղական եւ օտար դրօշ կամ դրօշներ չկային կայարանին մէջ, միայն երկու ռուսական դրօշներն էին, որոնք կը ծածանէին կողք կողքի:

Գիտեմ, որ Նիսի մէջ հինէն ի վեր շատ կարեւոր ռուսական համայնք մը գոյութիւն ունի, եւ թէ` մեծ թիւով ռուս զբօսաշրջիկներ կու գան հոս:

Եթէ վաղը միւսը Ռուսիոյ դէմ պատժամիջոցները վերցուին, պիտի համոզուիմ, որ կամաց կամաց համաշխարհայնացման ծրագիրը կրնայ սնանկանալ, եւ այդ պարագային ու այն ատեն կը տեսնենք, թէ աշխարհին պատկերը ի՛նչ նկար կը ստանայ. հիմակուընէ գեղեցի՞կ, թէ՞ աւելի տգեղ կ՛ըլլայ:

Քանի մը օր առաջ Գերմանիոյ վարչապետ Անկելա Մերքելը Թուրքիա գնաց նախագահ Էրտողանին հետ լուծում մը գտնելու յատկապէս Սուրիայէն եւ Իրաքէն Եւրոպա խուժող գաղթականներու շատ մտահոգիչ հարցին, եւ մօտ երեք միլիառի օժանդակութիւն առաջարկեց` խնդրելով, որ գաղթականները Թուրքիա պահուին եւ անոնց թոյլ չտրուի, որ Եւրոպա գան, որովհետեւ, ասկէ աւելին չեն կրնար ընդունիլ:

Այսօր նախագահ Էրտողանին գլխաւորած կուսակցութիւնը աւելի քան 49 առ հարիւր ձայներու մեծամասնութիւն ապահովելուն շնորհիւ մինակը պիտի կարենայ կառավարութիւն կազմել:

Չեմ կարծեր, որ Նիսի կայարանին մէջ այսօր ծածանող ռուսական դրօշները որեւէ ձեւով կապ ունէին Եգիպտոսի մէջ արկածահար եղած օդանաւին մէջ զոհուածներուն հետ. եթէ կապ ունենար, դրօշները խոնարհած պիտի ըլլային, որովհետեւ այս օր սուգի օր է ռուսերուն համար:

Դրօշակները նկարեցի, որպէսզի նախ ես ինքս հաւատամ իմ տեսածիս իրական ըլլալուն:

Կրնայ ըլլալ, որ այս տողերը ի զուր գրի առի. հարց մը չէ, կարեւորը այն է, որ միտքէս անցածը գրեցի` վասն ազատ մտածումի եւ խօսքի ազատութեան իրաւունքի: Հակառակ անոր որ սխալ բան մը չեմ ըսած մէկու մը զգացումները վիրաւորելու կամ բացայայտ իրողութիւն մը ուրանալու նպատակով: Պարզապէս տեսածս, զգացածս եւ զարմանքս կ՛արտայայտեմ անգամուան մը համար, այսօր, Ամենայն Սրբոց տօնին օրը:

Չեմ գիտեր` ո՞վ եւ ինչո՞ւ Հալոուինը եւ Ամենայն Սրբոց տօնը իրարու խառներ է:

Շատ մը տեղեր յաջողեր են Հալոուինին սարսափազդու մթնոլորտ տարածող ուրուականներ եւ դագաղներ ցուցադրել` խաւարը փարատող լոյսերուն մէջէն: Դիմակահանդէսները եւ մանուկներուն տունէ տուն մտնելով քաղցրեղէն ուզելը, եթէ լաւ վարուիք, լաւ կ՛ըլլաք, եթէ վատ վարուիք, վատ բան կը պատահի ձեզի խօսքը. «Treat or trick» մանուկներուն եւ ծնողաց կրնայ հաճոյք պատճառել, հասկնալի է:

Ի սէր Աստուծոյ, վասն ինչի՞ Հալոուինը խառներ են Ամենայն Սրբոց տօնին, որպէսզի մարդոց ուշադրութիւնը շեղե՞ն կրօնական խորունկ իմաստ ունեցող աւանդութենէն, հնոց եւ նորոց, յայտից եւ անյայտից, ծանօթից եւ անծանօթից տօնէն, որ մեր մէջ ննջեցեալներուն յիշատակը եւս կ՛արթնցնէ, երբ արեւմուտքի մէջ կարգ մը տեղեր մարդիկ գերեզմաններուն վրայ ծաղիկներ կը զետեղեն իբրեւ նշան սիրոյ, եւ տօնը մեզի պատգամ կու տայ մաքուր կեանք մը ապրելու, որովհետեւ անոր այնքան կարիք ունինք յատկապէս այս շատ չարացած օրերուն:

Այսօր Կաթողիկէ եկեղեցին տօնեց, իսկ երէկ` 31 հոկտեմբերին Հայաստանեայց առաքելական Ս. եկեղեցին տօնակատարեց Ամենայն Հայոց, բոլոր սուրբերուն տօնը` հիներուն եւ նորերուն, ծանօթներուն եւ անծանօթներուն, յայտնիներուն եւ անյայտներուն:

Այս տարի` Ցեղասպանութեան հարիւրամեակին, նշուեցաւ նաեւ տօնը մեր սրբադասուած ամենայն սուրբ նահատակներուն:

Բիւր յարգանք եւ բարեխօսութեան աղօթք ամենայն սրբոց մերոց, հայոց:

Նիս, 1 նոյեմբեր, 2015 

Մենք, բոլոր ներկայ եղողներս, ուխտել ենք միասին զոհուել Հայաստանի սուրբ գործին. դուք էլ խօսք տուէք, որ մեզ կը միանաք, որքան շատ լինինք` այնքան լաւ. առանձին գործելը ուժերի ջլատում կ՛առաջացնի:

… Մենք մի թշնամի ունենք. դա տաճիկն է, նրա դէմ պիտի կռուենք, մեր ուժերը պիտի չջլատենք եւ խումբը քայքայման չենթարկենք:

Ս. ԿՈՒԿՈՒՆԵԱՆ

Եթէ այս երկրի տէրը եւ ղեկավարը (հայն) է, ի՞նչ կարիք կայ Ռոմի (թուրքի) իշխանութեան. ինչո՞ւ պէտք է տուրք տրուի ուրիշին:

Հայը, խեղճը, ռայաթը պաշտպանելը լաւ է: Ռայաթ հայը աշիր դարձնելը նոյնպէս լաւ է: Հայը այնքան պէտք է ուժեղացնել, որ անոր աստղը պայծառանայ եւ ուժ ունենայ մինչեւ Շամ քշելու եկուոր անօրէնները:

ԱՐԱԲՕ

Հայ ժողովրդի գոյութեան հարցը մեր սեփական գոյութեան պատճառն է եղել եւ Դաշնակցութիւնը սկզբից ի վեր – Թուրքիայում, Կովկասում, Պարսկաստանում – եղել է նախ եւ առաջ յեղափոխական-ինքնապաշտպան կազմակերպութիւն:

… Ինչ էլ լինի, թէ՛ թշնամուն եւ թէ՛ բարեկամին յարգանք ու պատկառանք ներշնչողը, դժբախտաբար, դեռ կոպիտ ուժն է:

… Լինել կազմ ու պատրաստ ինքնապաշտպանութեան համար, մանաւանդ քաղաքական ցնցումների վայրկեաններում:

ՆԻԿՈԼ ԴՈՒՄԱՆ

Ամբողջ 30 տարի, անիկա իր լայն հոգիին մէջ ապրած էր բովանդակ զուլումն ու տարտը իր դժբախտ ու սիրելի ժողովուրդին, արտասուած էր անոր արցունքներով, փոթորկուած էր անոր խռովքներով: Պարզ ու անպաճոյճ, ինչպէս վայել է գաղափարի զինուորին, լուռ ու մռայլ` ինչպէս մռայլ էր հայկական ցաւոտ իրականութիւնը, Քեռին միակ սէր մը ճանչցած էր` հայրենիքի սէրը, միակ կիրք մը` պայքարին տարփանքը, միակ իտէալ մը` ազատութեան իտէալը (Կը վկայէ Ռոստոմ):

ՔԵՌԻ

Մնա՜ք բարով, աւել պակաս հալալ արէք: Կտակում ենք ձեզ մեր վրէժը եւ այն գործը, որի համար մենք պատրաստ ենք կռուել մինչեւ վերջը: Վստահ եղէք, ձեր ընկերները ունեն բարոյական արիութիւն համարձակ քայլերով դիմելու դէպի կախաղան` որը անկասկած վաղ թէ ուշ մեր հետեւորդներին կը բարձրացնի դէպի ցանկալի վերածնութիւն… Եթէ մի օր երկինք բաց աչքերով նուիրի ձեզ բախտաւորութիւն` տեսնելու մեր գաղափարների յաղթանակը, զուարթ արշալոյսին` մեզ էլ յիշեցէք…

ԱՐԱՄ ԱՐԱՄԵԱՆ

ՀՅԴ Հարիւրամեայ Ուղին`
Հարիւր Դրուագով

5.- 1892-ի դեկտեմբերին կը սկսի դարբնումը Պոլսոյ ՀՅ դաշնակցութեան կուռ կազմակերպութեան, լուռ ու հետեւողական ճիգերուն շնորհիւ Յովհաննէս Եուսուֆեանի (Մելիք)` որ Տրապիզոնէն հոն անցած էր 1892-ի վերջերը: Յեղափոխական ղեկավարներու ամբողջ սերունդ մը պտուղը կը կազմէ Մելիքի կազմակերպչական անխոնջ ճիգերուն:

6.- Դաշնակցական մկրտուած Արաբոյի նահատակութեամբ 1893-ի աշնան, սկիզբ կը դրուի ֆետայականութեան` Տարօնի մէջ: Ռուբէնի վկայութեամբ` «Արաբոն կը մեռնի չհասած իր նպատակին, բայց… հետագայ սերունդին ան թողուց թանկագին աւանդ մը, թէ հայն ալ կրնայ զէնք բարձրացնել եւ զէնքով կռուիլ քիւրտ տերեպէյիներու դէմ»:

7.- 1894-ի մայիսին, կազմակերպութիւնը ցուցական-պատժական գործունէութեան կ՛անցնի Պոլսոյ մէջ: Յովհաննէս Եուսուֆեան կը պատրաստէ յանդուգն ահաբեկիչներ, որոնք օր ցերեկով, բազմամարդ փողոցներու մէջ կը զարնեն դաւաճաններ ու կ՛անհետանան: 1895-ին եւս, մին միւս ետեւէ կը սպաննուին Պոլսոյ Կեդրոնական Կոմիտէի կողմէ մահուան դատապարտուած առաջնակարգ հայազգի լրտեսներ ու մատնիչներ:

8.- 1894-ի օգոստոսին «Դրօշակ» կը ձեռնարկէ «Այբուբեն»-ի հրատարակութեան, որուն առաջին բաժինը խմբագրած են Քրիստափոր եւ Զաւարեան, իսկ շարունակութիւնը` Ռոստոմ, որ շարքը կ՛ամբողջացնէ Անդրանիկ Ծրագիրը գրելով:

9.- 1895-ի աշնան, Սասնոյ լեռներուն վրայ, Սերոբի հետ թափ կ՛առնէ Դաշնակցութեան ֆետայական գործունէութիւնը: Երբ Բաղէշի մէջ ընդհանուր ջարդի արհաւիրքը կը տիրէր, Սերոբ զօրաւոր խումբով, երկինքէ իջածի պէս, ոտք կը դնէ իր ծննդավայրին մէջ: Թշնամին «սալաւաթ» կանչելով առաջ կը խուժէ: Այն բոլոր գիւղերը, ուր խումբէն 2-3 հոգի կը գտնուէին, կոտորածէ ու կողոպուտէ զերծ մնացին: Ախլաթի 27 գիւղերը, Սերոբի խումբին շնորհիւ անվնաս ելան կոտորածէն:

10.- 1896 յունիսին տեղի կ՛ունենան Վանայ ինքնապաշտպանութեան կռիւները: Դաշնակցութիւնը կրակի իր մկրտութիւնը կը ստանայ Վասպուրականի մէջ: Պետօ, Վարդան եւ Վազգէն կը հերոսացնեն կազմակերպութեան անունը:

11.- 1896-ի ամառը տեղի կ՛ունենան Դաշնակցութեան երկու մեծ նախաձեռնութիւնները մայրաքաղաքին մէջ` Օսմանեան դրամատան գրաւումը եւ Սամաթիոյ կռիւները: Անոնք կազմակերպուեցան Պոլսոյ Կեդրոնական Կոմիտէին կողմէ, մեծ պետութիւնները Հայկական հարցին ի նպաստ ազդու միջամտութեան մղելու նպատակով (Դրամատան գրաւումը, յատկապէս, սպառնալիք մըն էր նաեւ եւրոպական շահերուն դէմ): Գրաւումը քաղաքական ահաբեկչութեան աննախընթաց օրինակ էր:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

1 նոյեմբերին Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցան խորհրդարանական արտակարգ ընտրութիւններ, որոնց ընթացքին Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը իր աթոռներուն թիւը 7 յունիսին իր ապահոված 258-էն բարձրացուց 317-ի: Այդպիսով, Էրտողանի կուսակցութիւնը յաջողեցաւ վերատիրանալ կառավարութիւնը առանձինը կազմելու իրաւունքին, սակայն ձախողեցաւ սահմանադրութիւնը առանց հանրաքուէի կամ նոյնիսկ հանրաքուէով բարեփոխելու իրաւունքը ձեռք բերել, որուն համար կարիքը ունէր յաջորդաբար յաւելեալ 60 եւ 14 աթոռներու: Այսպիսով, անոր արձանագրած յաղթանակը կարելի է նկատել ոչ կատարեալ: Թուրք ժողովուրդը քուէարկեց ի նպաստ կայունութեան, սակայն ոչ ի նպաստ սահմանադրութեան բարեփոխման, որուն իրականացման համար իշխող կառավարութիւնը այժմ ստիպուած է այլ խորհրդարանական կուսակցութեան մը հետ գոյացնել համաձայնութիւն մը` անկէ ինքնաբերաբար բխող Էրտողանի համար անախորժ զիջումներու բոլոր անպատեհութիւններով:

Քաղաքական ապաբարոյական տեսանկիւնէն դիտուած կարելի է նշել, որ Էրտողանի կուսակցութիւնը անցնող 5 ամսուան ընթացքին իր ճշդած նուազագոյն արդիւնքը ապահովելու համար օգտագործեց ճիշդ մարտավարութիւն մը. ձախողութեան մատնեց համախոհական կառավարութեան կազմութեան ջանքերը, ինչպէս նաեւ յաջողեցաւ ՔԱԿ-ը ներքաշել զինեալ պայքարի մը մէջ` այդպիսով ապահովելով ազգայնականներուն եւ կայունութեան ձգտողներուն քուէները: Վերջին 5 ամսուան անկայունութիւնը վերջիններուս մօտ արթնցուցած էր յիշատակը 1990-ական թուականներու անկայունութեան, երբ շարք մը համախոհական կառավարութիւններ անյաջող կերպով կառավարեցին երկիրը: 7 յունիսի ընտրութիւններու քուէարկութեան չմասնակցած զանգուած մը շտապեց քուէարկութեան կեդրոններ եւ քուէարկեց այդ ընտրութեանց արդիւնքին հիմամբ միակուսակցական կառավարութիւն մը կազմելու առաւելագոյն առիթը ունեցող կողմը յաջողցնելով իրեն համար կայունութիւն ապահովելու համոզումէն եւ ազգայնական զգացումներէ մղուած: Ուստի, զարմանալի չէ, որ կիրակի օրուան ընտրական արդիւնքին լոյսին տակ` թրքական լիրան երկուշաբթի օր տոլարին դիմաց արժեւորուեցաւ 4 առ հարիւրով եւ Թուրքիոյ սակարանը արձանագրեց 5 առ հարիւրի աճ մը:

Իշխող կուսակցութեան ձեռք բերած արդիւնքը անմիջականօրէն կապուած է Ժողովուրդներու ժողովրդավարական կուսակցութեան ձեռք բերած արդիւնքին: Հակառակ ընտրապայքարի անարդար պայմաններուն, քրտամէտ կուսակցութիւնը յաջողեցաւ մուտք գործել խորհրդարան, սակայն ստացած քուէներուն համեմատութիւնն ու աթոռներու թիւը նուազեցան իշխանութիւններուն կիրարկած տեղեկատուական անարդար շրջափակման պատճառով, ինչպէս նաեւ 10 հոկտեմբերին Անգարայի մէջ ահաբեկչական գործողութենէն ետք հաւաքներու դադրեցման եւ ՔԱԿ-ի կողմէ քրտամէտ կուսակցութեան տիրական եղած շրջաններուն մէջ ինքնավար շրջաններու յայտարարման պատճառով:

Մինչ Հանրապետական ժողովուրդի կուսակցութիւնը իր աթոռներուն թիւը աւելցուց երկուքով, մեծ հարուած մը ստացաւ Ազգայնական շարժում կուսակցութիւնը, որուն աթոռներուն թիւը 80-էն նուազեցաւ 40-ի, եւ անիկա ետ մնալով քրտամէտ կուսակցութենէն, վերածուեցաւ խորհրդարանին չորրորդ ուժին:

Մեկնելով այս բոլորէն, կարելի է նշել, որ Տաւութօղլուն 5 ամսուան մէջ իր ընտրական երկրորդ յաղթանակը արձանագրելով ապահովեց իր քաղաքական ապագան: Կը մնայ տեսնել, թէ երկիրին իսկական ղեկավարը` Էրտողանը պիտի յաջողի՞ այդ տէ ֆաքթօ ղեկավարութիւնը վերածել տէ Ժիւրէի:

ՀՐԱՉ ՎԱՐԺԱՊԵՏԵԱՆ

Շուրջ աւելի քան տասնամեակէ մը ի վեր, ֆրանսահայ համայնքը իր բոլոր հոսանքներով կը հետապնդէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտողականութեան քրէականացման օրէնք մը հաստատելու քաղաքականութիւնը: Թէ որքանո՞վ ճիշդ ռազմավարութիւն է այս մէկը, այլ խօսքով` արդեօ՞ք ճիշդ էր ամբողջ տասնամեակ մը լրիւ գաղութին ներուժը կեդրոնացնել նման օրէնքի մը ձեռքբերման ի խնդիր, այստեղ ու մանաւանդ ներկայ պահու դրութեամբ գէթ մարտավարական առումով ճիշդ պիտի չըլլայ բարձրաձայնել: Սակայն պիտի գայ պահը հարկաւ, որ այս հարցը պիտի քննարկուի հանգամանօրէն եւ պիտի տրուի պատասխանը արդարացի այս հարցումին:

Այսօր մէկ բան յստակ է, սակայն, որ Սթրասպուրկի մէջ Մարդկային իրաւանց եւրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) արձակած վճիռը Փերինչեքի հարցով, ոչ թէ անուղղակի, այլ ուղղակի հարուած է մեր հետապնդած վերոյիշեալ քաղաքականութեան: Նոյնն է պարագան բնականաբար Եւրոպայի մնացեալ երկիրներուն:

Այն պահուն, երբ նախագահ Ֆրանսուա Հոլլանտի համախոհները կը պատրաստուին անգամ մը եւս օրէնքի հարցը բերել խորհրդարանի օրակարգին վրայ, ինչպէս նախագահական ընտրապայքարի ժամանակ խոստացած էր Հոլլանտ, ՄԻԵԴ-ի այս վճիռը անցարգել մը կը հանդիսանայ անկասկած այս հոլովոյթին առջեւ, պարզապէս որովհետեւ բոլոր այն խորհրդարանականները, որոնք տարբեր պատճառներով դէմ կամ նոյնիսկ ձեռնպահ են նման օրէնքի մը որդեգրման համար, լաւագոյն պատրուակը կամ հակաճառութեան լաւագոյն խաղաքարտը ունեցան եւ զոր վաղը առաջին իսկ առիթին պիտի օգտագործեն անպայման: Նախագահ Սարքոզիի նախաձեռնութիւնը օրին ընդունեցինք վերապահութեամբ, միշտ նկատի ունենալով թրքական պետական թաքուն բայց նկատառելի լոպիինկը, որ փաստօրէն մետասաներորդ պահուն յաջողեցաւ իր կամքը պարտադրել Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդին վրայ եւ տապալել խորհրդարանի զոյգ պալատներուն կողմէ ընդունուած օրինագիծը: Ուստի, ժխտողականութիւնը ուղղակի քաջալերող ՄԻԵԴ-ի այս վճիռը այսօր բնականաբար աւելի կորով ու մանաւանդ վստահութիւն պիտի ներշնչէ նոյնինքն ժխտողականութեան ռահվիրաներուն, որոնք այս անգամ անկասկած պիտի բազմապատկեն իրենց ժխտողական յարձակողական արշաւը:

ՄԻԵԴ-ի վճիռը ոչ մէկ դատական-իրաւական հիմնաւորում ունի: Անիկա զուտ քաղաքական է, մեկնած` քաղաքական անմիջական շահերէ եւ հաշիւներէ: Այս մօտեցման եղանակը վտանգաւոր է ըստ ամենայնի ու տակաւին յղի` գալիք վտանգներով: Ահա թէ ինչո՛ւ մենք` հայկական կողմը, հայրենի պետութիւն թէ սփիւռքեան քաղաքական-հասարակական դերակատարներ հաւասարապէս պարտինք շատ աւելի զգօն ըլլալ, շատ աւելի բազմակողմանի վերլուծել եւ արժեւորել ՄԻԵԴ-ի վճիռը, նախատեսել անոր ներգործօն հաւանական հետեւանքները վաղուան մեր աշխատանքներուն վրայ եւ առ այդ ըստ այնմ հաւաքաբար ճշդենք յառաջիկայ մեր ռազմավարական ուղղութիւնները: Վերջապէս, մենք, Հայ դատի անխտիր բոլո՛ր սպասարկուներս թէ հայրենի պետական այրերը իրաւունք չունինք սխալ ուղղութիւններով կողմնորոշել մեր ժողովուրդը, որ դժուար պահերուն մի՛շտ կանգնած է մեր կողքին, հաւատարիմ: Եւ ահա թէ ինչո՛ւ անհեթեթ յաղթանակ պիտի չգոռայինք անմիջապէս, ոչ ալ վճիռին մէջ այսպէս ըսած գոհացուցիչ նրբերանգներ պիտի փնտռէինք, այլ` դժգոհութիւն ու անբաւարարուածութիւն պիտի արտայայտէինք աշխարհով մէկ` խօսքի ազատութեան մշուշապատ կարգախօսին ետին թաքնուած ՄԻԵԴ-ի գձուձ վճիռին ի տես:

Թուրքիոյ խորհրդարանական ընտրութիւններու երկրորդ փուլը նախագահ Էրտողանի համար կէս չափով բացաւ սահմանադրական փոփոխութիւններու դուռը: Առաջադրանքը այս փոփոխութիւններուն գերնախագահական համակարգի հաստատումն է, կամ այլ խօսքով` էրտողանական վարքագիծի միաբեւեռացումը: Իշխող կուսակցութեան ապահոված խորհրդարանական աթոռներուն թիւը  չ՛արտօներ, որ սահմանադրական փոփոխութիւններու հանրաքուէի որոշումը առնէ խորհրդարանը: Այստեղ պէտք է միանան իշխող կուսակցութենէն դուրս խորհրդարանական այլ քուէներ, որպէսզի գոյանայ անհրաժեշտ թիւը:

Բայց առաջադրուած նուազագոյն թիւի անցողիկութիւն ապահովելը կը թուի, որ հեռահար եւ անյաղթահարելի հարց չէ էրտողանի գլխաւորած կուսակցութեան համար: Ուրեմն, պիտի փոխուի սահմանադրութիւնը եւ Էրտողանի սուլթանացումը սկիզբ պիտի առնէ: Գործող սահմանադրութիւնը Թուրքիոյ պարագային վարչապետական է: Թուրքիոյ քաղաքական իրադարձութիւններուն հետեւողները գիտեն, համոզուած են սակայն, որ ուժի բեւեռացումը տակաւին այսօր նախագահական առաջադրուած  լիազօրութիւններ չապահոված Էրտողանի մօտ է: Վարչապետի գործակատարը կամ երէկուան վարչապետը` Տաւութօղլուն Էրտողանի կայացուցած որոշումները դիւանագիտական արուեստով իրականացնողն է պարզապէս: Ի վերջոյ կ՛ենթադրուի, որ Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան գաղափարախօսութիւնն ու կարգապահութիւնը այնքան ուշագրաւ կատարելութեամբ չեն յատկանշուիր, որ վարչապետին թելադրեն իր լիազօրութիւններու կրճատման համար այս թափով աշխատիլ…

Այս վարկածը աւելի համոզիչ կը դառնայ, երբ մտաբերենք մօտիկ անցեալին միեւնոյն սահմանադրութեամբ գործող նախագահ Կիւլ-վարչապետ Էրտողան զուգապետութիւնը, երբ տառացիօրէն կը յարգուէր սահմանադրութեամբ ամրագրուած վարչապետական համակարգը:

Սահմանադրութիւնը չէ փոխուած. փոխուած է նախագահը, որուն հետ նաեւ` իրողական լիազօրութիւնները: Խնդիրը այս պարագային Էրտողանի հետ շրջագայող իրողական լիազօրութիւններն են, որոնք Թուրքիան կը հեռացնեն սահմանադրական իրաւականութենէ:

Իրողապէս նախագահական համակարգը նաեւ սահմանադրականացնելու աշխատանքին կը ձեռնարկուի այս ձեւով: Պաշտօնապէս յայտարարուածն ալ այդ է արդէն: Յետընտրական Թուրքիան, սակայն, նախագծուած բեմագրութիւններու հիման վրայ հեզասահ ճամբաներէ չէ, որ պիտի ընթանայ: Թէ՛ ապահովական եւ թէ՛ քաղաքական առումներով խմորումները սառելու միտումներ ցոյց չեն տար: Էրտողանի սուլթանացման վարքագիծը անպայման կը բախի ճակատագրորոշ խոչընդոտներու: Ներթրքական հարթութեան վրայ արտաքին միջամտութիւններուն եւ ներշնչումներուն Անգարան պատասխանեց  պատանդի կարգավիճակի համազօրութեամբ իր մօտ պահած գաղթականներուն առաջին զանգուածային խմբաքանակը Եւրոպա ուղարկելով եւ մարդասիրական համաեւրոպական ճգնաժամ ստեղծելով: Մինչ, ազգայնական ծայրայեղականութեան եւ ձախակողմեան քաղաքացիութեան միջեւ երկակի խաղ բեմագրելով Էրտողանը թէ՛ սարսափի մթնոլորտ ստեղծեց ազգային փոքրամասնական շրջանակներու եւ քաղաքացիական շարժումներու մօտ եւ թէ՛ ծայրայեղ ազգայնականները զսպելու դեր ստանձնեց: Բոլորը ազդեցին ընտրական արդիւնքներուն վրայ: Նահանջը` ժողովուրդներու ժողովրդավարական կուսակցութեան թէ Ազգայնական շարժում կուսակցութեան պարագաներուն, աւելի քան պարզ է:

Հետաքրքրական զուգադիպութեամբ մը նոյն օրը կայացան նաեւ Ազրպէյճանի խորհրդարանական ընտրութիւնները: Այստեղ ո՛չ սահմանադրութիւն փոխելու հարց կայ, ո՛չ ալ ժողովրդավար կարգեր նոյնիսկ երեւութապէս ցուցադրելու: Եղածը ընտրական  ձեռնարկ մըն է ալիեւեան վարչակարգի վերարտադրութեան արարողութիւնը կազմակերպելու:

Դէպի միանձնեայ հանրապետութիւն ուղղուող Թուրքիոյ եւ բռնատիրական Ազրպէյճանի հարեւանութեամբ Երեւանը կ՛ընթանայ դէպի յաւելեալ ժողովրդավարութիւն, դէպի օրէնսդիր-գործադիր-դատական իրար հակակշռման դրութիւն, դէպի խորհրդարանական համակարգ: Այստեղ ահա, դէտերուն, Եւրոպական Միութեան արեւելեան գործընկերներուն թէ ընդհանրապէս միջազգային ընտանիքին համար երկակի չափանիշներ կամ համահաւասարեցման խաղեր կիրարկելու տեղ չկայ:

«Ա.»

Թուրք կառավարութիւնը ամենաստոր միջոցների դիմելով կ՛աշխատէ մեզ խաբել, թող ինք գիտնայ, որ հայ ազգը այլեւս առաջուան թոյլ, տկար, անխելք, լացող եւ միամիտը  չէ, եւ այսուհետեւ հայ ազգը այլեւս չի խաբուի: Նախկին լացող մանուկը այժմ չափահաս մարդ, երիտասարդ մ՛է եւ իր պահանջները լալով, պոռալով չ՛ուզեր, այլ զէնքով, արիւնով ու մահով: Հայեր, երդուենք, մեր սուրը վար չդնել, կռիւը շարունակել մինչեւ վերջին շունչ – մեռնել ազատութեան համար, ապրել ազատութեան համար:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՈՒՍՈՒՖԵԱՆ

Մենք ձգտում էինք ազգովին կազմակերպուել, մէկ ճակատ կազմել ազատ հայրենիք ունենալու համար, որտեղ մեր ժողովուրդը կարողանար հանգիստ ապրել եւ բարգաւաճել… Մեր ընկերվարական ձգտումները այդ միջոցին որոշւում էին ռամկավարական կարգերով մեր ժողովրդի համար, որոնց պէտք էր հասնել  յեղափոխութեան միջոցով, պարտադրելով մեր կամքը թուրք կառավարութեան:

ՄԱՐՏԻՆ ՇԱԹԻՐԵԱՆ

Ամէն ազի բնական եւ անկապտելի իրաւունքը կը կազմէ սեփական հայրենիքը,- որ իր պատմա-աշխարհագրական միջավայրն է,- իբրեւ այդ ազգի գոյատեւման յառաջդիմութեան եւ ստեղծագործութեան կենսական ազդակ… Ազատ ինքնորոշման ճամբով, բոլոր ազգերը սեփական անկախ պետութեան կերտումի անբռնաբարելի իրաւունքը ունին:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՇԱՀՐԻԿԵԱՆ

Իրաւունքը այսօր ալ սուրին ծայրն է, այսինքն անոնք միայն իրաւունք ունին, որ սուր ունին կամ գէթ զմելի մը եաթաղանին դէմ: Իրաւունքը արցունքոտ թաշկինակին ծայրը կապեցինք մենք, փոխանակ սուրին ծայրը դնելու: Պոռացէք ուզածնուդ չափ, թէ իբր մարդ, ուրիշներու վայելած ազատութիւնը դուք ալ ստանալու իրաւունք ունիք: Կոկորդնիք ու արցունքնիդ մեղքցէք: Պարապ խօսքեր են ատոնք` ինչպէս դատարկ փամփուշտ մը` առանց վառօդի:

Ա. ՎՌԱՄԵԱՆ

Սահմանափակել մեր գործունէութիւնը միայն ինքնապաշտպանութեամբ, նշանակում է մեռցնել յեղափոխութեան գաղափարը: Կան տեղեր, ուր ժողովուրդը կարիք չի զգում ինքնապաշտպանութեան. նրան համոզելը անհնարին է. պատեհութիւնը միայն կարող է նրան համոզել, որ զէնքը կարեւոր է… Եթէ ինքնապաշտպանութեան դէպքում մի աւելի բարձր գաղափար չլինի, քան միայն իր անձի պահպանութիւնը, այն ժամանակ նա իրաւ որ կորսնցնում է իւր յեղափոխական նշանակութիւնը:

ԲԺԻՇԿ ՅԱԿՈԲ ԶԱՒՐԵԱՆ

ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125-Ամեայ Դրուագով

12.- 1896-ի սեպտեմբեր 10-12-ին, թուրք զօրքին դէմ դարձեալ բուռն կռիւներ տեղի կ՛ունենան Վանի մէջ: Պաշարման շղթան ճեղքելով, Վարդան, Ախպէր, Պետրոս Սերէմճեան եւ Միքօ` իրենց խումբերով կը յաջողին անցնիլ Պարսկաստան:

13.- ՀՅ դաշնակցութեան առաջին 10 տարիներու յարաբերութեանց ամէնէն կնճռոտ եւ ըստ ընթացքի անհաճոյ հարցերէն է եղած` «հին» թէ «նոր», «մայր» թէ «վերակազմեալ» Հնչակեաններուն հետ միութեան կամ առնուազն համերաշխ գործակցութեան խնդիրը, որուն համար «Դրօշակ»-ի խմբագրութեան հետ յաջորդաբար կապ հաստատած են եւ խօսակցութիւններ ունեցած` Միհրան Սվազլեան, Յարութիւն Ճանկիւլեան, Յովհաննէս Շահնազար եւ ուրիշներ: Դժբախտաբար, հարցը երբեք պիտի չյանգէր դրական ու քիչ թէ շատ ամբողջական լուծման մը` Հնչակեաններու յաջորդական պառակտումներուն, ներքին պարբերական անհասկացողութիւններուն եւ Արփիար Արփիարեանի էնթրիկներուն պատճառով:

14.-  յուլիս 1897-ի Խանասորի արշաւանքը ունէր պատժական եւ ցուցական-քարոզչական կրկնակ բնոյթ: Հանդիսաւոր երդում տալէ ետք, 1897 յուլիս 24-ի գիշերը (հին տոմար) 253 մարտիկներէ բաղկացած արշաւախումբը կ՛անցնի թուրք-պարսկական սահմանը` Արաուլ լերան կողմէն եւ կ՛իջնէ Խանասորի դաշտը, որ բանակավայրն էր քիւրտ Շարաֆ բէկին եւ անոր ցեղախումբին («Մազրիկ»): Մազրիկ զինեալները կը կոտորուին, բայց Շարաֆ կնոջական հագուստներով կը փախչի:

15.- 1898-ի ամառը, դարձեալ Թիֆլիսի մէջ, գումարուեցաւ ՀՅԴ 2-րդ Ընդհ. ժողովը, որ մէկ կողմէ բիւրեղացուց կուսակցութեան կազմակերպական նկարագիրը` ապակեդրոնացման նուիրագործումով, իսկ միւս կողմէ որոշեց ծաւալուն թափ տալ արտասահմանեան քարոզչութեան` Երկրի յեղափոխական գործի ուժեղացման զուգահեռ:

16.- 1899-ի հոկտեմբեր 26-ի Խաստուրի կռիւը յիշատակելի օր մըն է, երբ թուրք ու քիւրտ, զօրք ու խուժան չափուեցան բուռ մը ֆետայիներու հետ եւ ծանր կորուստներով լքեցին կռուի դաշտը: Արշաւանք չէր` Խանասորի պէս: Պարզ զինատար խումբ մըն էր – ստուար խումբ, շուրջ 80 հոգի – որ կու գար Կովկասէն, երկար ճամբայ կտրեր էր եւ պահ մը կանգ էր առեր Ալաշկերտի Խաստուր գիւղի մօտ` հանգստանալու: Դաշնակցական 15 կտրիճներ նահատակուեցան Խաստուրի այդ մեծ կռուին մէջ, 22-էն մինչեւ 50 տարեկան, Հայաստանի բոլոր երեք հատուածներէն, մեծագոյն մասը Թուրքահայաստանէն:

17.- 2-րդ Ընդհ. ժողովի որոշումը Քրիստափորի ջանքերով ջանքերով կը գործադրուի, երբ 1900-ի հոկտեմբերէն սկսեալ, Փարիզի մէջ, կը սկսի հրատարակութիւնը ֆրանսերէն «Փրօ Արմենիա» կիսամեայ հանդէսին, իբրեւ միջազգային օտարալեզու բանբեր հայ ժողովուրդի դատին: Անոր խմբագիրներն ու աշխատակիցները դարձան Ֆրանսայի ատենի ծանօթ դէմքերը:

ԲԺԻՇԿ ԺԱՆ ՊԷՊԷՃԵԱՆ

Հայ դատի միջազգային քարոզչական աշխատանքներուն մէջ, անկասկած կարելի էր յաւելեալ յաջողութիւն մը նկատել Ցիւրիխի` Հայոց ցեղասպանութեան գծով որդեգրած ժխտողականութեան քրէականացման որոշումը, որովհետեւ այդ որոշումը ճանաչումէն եւ դատապարտումէն մէկ քայլ աւելի բարձր կեցուածք կարելի էր նկատել տուեալ երկրին պարագային` ի նպաստ Հայ դատին:

Արդարեւ, Զուիցերիոյ վերոյիշեալ որոշումը յստակօրէն Թուրքիոյ նկատմամբ քաղաքական դիրքորոշում մըն էր, որ հաւանաբար կարող էր քաղաքական ծանր յանձնառութեան տակ ձգել Թուրքիան, եթէ աննշմար անցնէր: Նմանատիպ վերլուծումի կարելի է հասնիլ` նկատի առնելով, որ ժխտողականութեան  քրէականացման առնչութեամբ Հայոց ցեղասպանութեան գծով միայն մէկ նախադէպ գոյութիւն ունէր (Ֆրանսայի պետութեան կողմէ) եւ եզակի երեւոյթ մըն էր:

Սակայն այսօր, երբ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով Թուրքիան ենթարկուած է միջազգային քաղաքական ահաւոր ճնշումի եւ շրջափակման, անոնց նկատմամբ ժխտումէն ու անճարակ յայտարարութիւններէն բացի ո՛չ մէկ համոզիչ եւ տրամաբանական բացատրութիւն ունի: Հետեւաբար Թուրքիան որոշ ուշացումով անդրադարձաւ, որ եւրոպական երկրորդ պետութեան մը կողմէ ժխտողականութեան քրէականացման որոշումի որդեգրման եւ անոր անարձագանգ ձգուելուն պարագային, քանի մը տասնեակ եւրոպական երկիրներ մեծ հաւանականութեամբ պիտի երթային քաղաքական նոյն ճամբով, ինչ որ իսկապէս Թուրքիան կը դնէր քաղաքական ու բարոյական ծանր եւ վտանգաւոր կացութեան մէջ:

Ահա թէ ինչու Թուրքիան իր բոլոր կարելիութիւններով, հնարամտութիւններով, իրաւաբանական բազմաբնոյթ խորհրդածութիւններով հազիւ թէ յաջողեցաւ այդ վտանգէն խուսափիլ եւ ձեւով մը կանխարգիլեց եւ վիժեցուց ի նպաստ Հայ դատին արձանագրուող գեղեցիկ կէտ մը: Այս հարցի հոլովոյթին մէջ ճիշդ չէ այն տեսակէտը, որ Թուրքիան 0-1 արդիւնքով յաղթական դուրս եկաւ Մարդկային իրաւանց եւրոպական դատարանի որոշումով, քանի որ այդ որոշումը միայն բեկանեց ժխտողականութեան քրէականացման բանաձեւը, որ կը հակադրուի եւրոպական մարդկային իրաւանց եւ ազատութիւններու սկզբունքին:

Ես անձնապէս մտահոգ չեմ, որ այս հարուածէն խուսափելով Թուրքիան բարոյական իրաւունքը ունենայ հերքելու Հայոց ցեղասպանութեան վաւերականութիւնը եւ իր պատասխանատուութիւնը:

Այսօր, տուեալ զարգացումներուն լոյսին տակ, մենք պէտք է Հայոց ցեղասպանութեան ժխտողականութեան քրէականացման կարեւոր հանգամանքը պահենք մեր ուշադրութեան կեդրոնին մէջ, որովհետեւ աշխարհաքաղաքական տարբեր պայմաններու մէջ, ամենայն հաւանականութեամբ, եւրոպական երկիրները պիտի կարենան աւելի հանգիստ հասնիլ նոյն բանաձեւի որդեգրման, ուր այլեւս կարելի չէ զայն բեկանել:

Քուէյթ, 30 հոկտեմբեր 2015

ՐԱՖՖԻ ՏՈՒՏԱԳԼԵԱՆ

Վերջերս հրապարակուած միջազգային երեք ուսումնասիրութիւններու մէջ ուշագրաւ եւ դրական անդրադարձ կար Հայաստանի մասին: Այսպէս` Դեռահասներու (teenager) մասին համաշխարհային առողջապահութեան կազմակերպութեան (WHO) կատարած մէկ ուսումնասիրութիւնը կ՛եզրակացնէր, որ Հայաստանի դեռահասները ամէնէն երջանիկն են աշխարհի մէջ (քանատացիները կը գրաւէին վերջին դիրքը): Gallup Law and Order Index 2015-ի համաձայն, աշխարհի ամէնէն ապահով երկիրներէն մէկը Հայաստանն է, ուր մարդիկ գիշերները առանձին քալելու վախ չունին: Վերջապէս, ըստ Համաշխարհային դրամատան Doing Business 2016-ի  հետազօտութեան, 189 երկիրներու մէջ, գործարարութեան դիւրութեան առումով, Հայաստան կը գրաւէ 35-րդ դիրքը, իսկ նոր գործ սկսելու առումով` 5-րդ պատուաբեր դիրքը:

Այն, որ Հայաստան աշխարհի ամէնէն ապահով երկիրներէն մէկն է, զարմանք չի պատճառեր: Իսկապէս քիչ են գողութիւններն ու ոճրագործութիւնները` հակառակ մօտ 40 տոկոս աղքատութեան: Հայաստան այցելողները յաճախ կը զարմանան, երբ կը տետնեն, թէ ինչպէ՛ս մարդիկ մինչեւ գիշերուան ուշ ժամերը անհոգ եւ ազատ կը պտտին փողոցներուն մէջ: Իսկ այն, որ Հայաստանի պատանի¬պարմանուհիները աշխարհի ամէնէն երջանիկ դեռահասներն են, դարձեալ նորութիւն չէ: Երկար¬բարակ հետազօտութիւններու կարիք չկայ տեսնելու համար, թէ հայ հասարակութիւնը որքա՜ն կ՛արժեւորէ երեխայի բարօրութիւնը եւ շատ յաճախ` ի գին մեծ զոհողութիւններու: Աշխարհի մէջ հաւանաբար չկայ երկիր մը, ուր Երեխաներու համաշխարհային օրը (յունիս ամսուան ընթացքին) նշուի այնքան մեծ շուքով ու հանդիսաւորութեամբ, ինչպէս որ կը կատարուի Հայաստանի մէջ:

Զարմանալին, շատերու համար, գործարարութեան վերաբերեալ Հայաստանի ստացած բարձր վարկանիշն է: Ըստ ուսումնասիրութեան, Հայաստանի մէջ գործարարութեան միջավայրը բարելաւուած է օրէնքներու բարեփոխումներուն պատճառով: Վերջին տարուան ընթացքին բարեփոխումներու իբրեւ արդիւնք դիւրացուած են շինարարական արտօնագրերու, սահմաններու վրայ առեւտուրի եւ պայմանագրերու իրագործման հետ կապուած թղթաբանութիւնն ու ընթացակարգերը: 189 երկիրներու միայն 14 տոկոսը երեք եւ աւելի օրէնսդրական¬վարչական նմանօրինակ բարեփոխումներ կատարած են:

Համաշխարհային դրամատան «Doing Business 2016» զեկոյցը, սակայն, չ՛անդրադառնար գործարարութեան հետ կապուած այլ խնդիրներու, մասնաւորաբար` օրէնքի գործադրութեան հետ կապուած խնդիրներու, գործարարութիւն-քաղաքականութիւն սերտ կապին, կաշառքին, առեւտուրի մէջ գոյութիւն ունեցող մենաշնորհներուն, հովանաւորչութեան եւ այլն: Այս երեւոյթներն են (եւ ոչ թէ թուղթի վրայ գրուած օրէնքները), որ կը դժուարացնեն գործարարութիւնը Հայաստանի մէջ: Բայց պէտք է խոստովանիլ, որ տասնամեակ մը առաջ գործարարութեան միջավայրը շատ աւելի վատն էր, քան այսօր: Դրական տեղաշարժի մասին կրնան վկայել Հայաստանի մէջ մեծ կամ փոքր պիզնեսով զբաղող հայ եւ օտար բազմաթիւ գործարարներ: Գործարարութեան միջավայրը բարելաւելու համար երկար եւ բարդ ճանապարհ անցած է Հայաստանը: Օրէնքներու վերամշակումէն եւ դիւրացուած թղթաբանութենէն անդին` խորքային բարեփոխումները կը մնան առաջնահերթ:

Գրեցէ՛ք ինծի:

rafdoud@aol.com

ՅԱԿՈԲ ՈՒՌՀԱՅԵՑԻ

Լիբանանի դիմագրաւած աղբերու տագնապը ինծի համար մտածումներու դուռ բացաւ: Յիշողութեամբ գացի դէպի ետ, դէպի տարիներ առաջ, երբ գաղափարական, իմացաբանական, փիլիսոփայական մնայուն փնտռտուքի մէջ էի, ճշմարտութեան փնտռտուքի ճամբայ մը, որ կը թուէր անվերջանալի ըլլալ: Ասիկա` նախքան որոշակի եզրայանգումի հասնիլս, որ ներկայ աշխարհին մէջ, մեր դիմագրաւած գրեթէ բոլոր տագնապներուն համար լուծման բանալիներ կան քրիստոնէութեան ընկերային ուսմունքին եւ քրիստոնէական ձախին մէջ:

Տակաւին շատ լաւ կը յիշեմ: Աշխատանքային ժամերէս դուրս մնացած քիչ ազատ պահերս յատկացուցած էի անյագ ընթերցանութեան: Նիւթերը կ՛ընդգրկէին մարքսական մտածողութենէն սկսեալ մինչեւ ընկերվարական եւ ձախակողմեան զանազան ուղղութիւնները, անիշխանականութեան գաղափարախօսութիւնը, ընկերային ուղղուածութեամբ քրիստոնէական վարդապետութեան զանազան ուղղութիւնները եւ, մասնաւորաբար, թաքնագիտական մտածողութեան հոսանքները: Այս դպրոցներուն վերաբերեալ ինչ որ կար համացանցին վրայ, կը փորձէի տեղեակ ըլլալ անկէ:

Մանաւանդ նոր հոգեւոր հոսանքները` «Նիւ Էյճ»-ի ուղղութիւնները կ՛առինքնէին զիս: Մտահորիզոնի ընդլայնման իմաստով կարեւոր էր այդ ուղղութիւններուն դերակատարութիւնը այն բանին մէջ, որ բոլոր հոգեւոր ուսմունքներն ալ կ՛առաջնորդեն ճշմարտութեան: Չկայ բացարձակ ճշմարտութիւն, ամէն ինչ յարաբերական է: Յարաբերականութեան գաղափարներով տարուիլս եւ այդ մասին խօսիլս բաւական սուր վիճաբանութիւններու դուռ բացած էին իմ եւ հոգեւոր մարզին մէջ յանձնառու անհատներու միջեւ: Հիմա ալ տարբեր չէ պարագան, նոյն «հերետիկոսական» մօտեցումները կը շարունակեմ ունենալ, բայց հիմա արդէն այդ մօտեցումները աւելի «կոկուած են» մէջս…

Ինչ որ հետաքրքրական կը թուէր ինծի, այն էր, որ այս նոր հոգեւոր հոսանքները իրենց մէջ կը համադրէին կրօնական եւ հոգեւոր հին թէ նոր փորձառութիւններ, գաղափարներ ու միտքեր` քրիստոնէութենէն, իսլամութենէն, թաքնագիտական մովսիսականութենէն, պուտտայականութենէն, հինտուականութենէն եւ նոյնիսկ հին ժողովուրդներու բազմաստուածեան դիցաբանական ուսմունքներէն: Նոյն ժամանակաշրջանին էր, որ պատահաբար Համազգայինի գրախանութին մէջ ձեռքս անցան իզոթերիք քրիստոնէութեան նշանաւոր ռահվիրայ, պուլկարացի-ֆրանսացի մեծ ուսուցիչ, փիլիսոփայ Օմրաամ Միխայիլ Այվանհովի ունեցած զրոյցներուն եւ դասախօսութիւններուն հիման վրայ պատրաստուած հատորներուն հայերէն թարգմանութիւնները, որոնք ամբողջութեամբ փոխեցին մօտեցումներս կեանքի զանազան երեւոյթներուն գծով: Այվանհովի գաղափարներուն մէջ ալ մեծ չափով կ՛ընդնշմարենք վերոյիշեալ համադրողական մօտեցումը: Մարդ անհատը հոգեւոր առումով զանազան թելերով կապուած է իր անմիջական շրջապատին հետ, եւ` նոյնիսկ այն բաները, որոնք մեզի համար յաճախ անկենդան գոյացութիւններ են, կենդանութեան նշոյլներ ունին, կենդանի կապ կայ մեր եւ անոնց միջեւ…

Այս նոր հոգեւոր հոսանքները շատ բան ալ առած էին հին յունական դիցաբանութենէն: Այդ դիցաբանութեան մէջ հանդիպեցայ իւրայատուկ աստուածութեան մը, որ Երկիր մոլորակի աստուածութիւնն է` Կայան: Երկիր մոլորակը` Կայան, ինքնին կենդանի գոյացութիւն մըն է, որ մայրն է ապրող բոլոր էակներուն: Հոգեւոր եւ դիցաբանական այս տարրը այդ հոգեւոր հոսանքներուն մէջ ամուր կայք հաստատելէ բացի, ներթափանցած էր նաեւ ժամանակակից բնապահպանական շարժումին խորքը եւ մանաւանդ Արմատական, Խոր կանաչ դիմադրութեան (Տիփ կրին ռեզիսթընս) շարժումի հիմնական բաղկացուցիչ տարրերէն մէկն էր: Երկիր մոլորակը` իբրեւ մայր ամենայն գոյացութեանց, կը շնչէ ինչպէս բոլոր ապրող էակները, կը զգայ, կը տառապի իր նկատմամբ կատարուած դոյզն ինչ անարդարութենէն: Կը յիշեմ` այնքան մը տարուած էի այս գաղափարներով, որ օր մը նաեւ գրած էի յօդուած-տեսակէտ մը, որուն մէջ դրամատիրութիւնը հիմնական պատճառը նկատած էի երկրաշարժերուն եւ այլ յաճախակի դարձած բնական աղէտներու, եւ ասիկա բաւական տարակուսալի վիճակ յառաջացուցած էր խմբագրութեան մէջ…

Այո՛, որովհետեւ, հիմա ալ կը հաւատամ, եթէ վատ վերաբերմունք ունենանք այս երկրագունդին նկատմամբ, որուն բարիքներէն ձրիօրէն օգտուած ենք մեր գիտակցական ամբողջ կեանքին ընթացքին, այս մոլորակն ալ լաւ կերպով պիտի չհատուցէ մեր վատ վերաբերմունքին: Ճիշդ հարազատ մօր մը պէս է. եթէ մեզի սնուցած, մեծցուցած, մեր կրթութեան ու դաստիարակութեան հսկած հարազատ մօր հետ վատ վերաբերում ունենանք, լքենք զինք իր ճակատագիրին` յետ երկարատեւ կեանքի, միգուցէ անիծէ մեզ, մինչդեռ այդ հարազատ արարածին վրայ գուրգուրալը երաշխիք է, որ հոգեւոր առումով մեծ բարիքներու տիրանանք: Նոյնը Երկիր մոլորակին պարագային է: Որքան բարիք գործենք անոր նկատմամբ, այնքան մեր կեանքը աւելի պիտի ծաղկի եւ փոխադարձ բարիքը կրկնապատիկը պիտի ըլլայ:

Եւ հիմա, երկրին ապրած աղբերու այս համալիբանանեան ժամանակակից տագնապին լոյսին տակ, երբ այս մտորումները կ՛ունենամ, կը մտածեմ եւ խոր ցաւ կ՛ապրիմ ի տես այն իրողութեան, որ մենք բոլորս` իբրեւ անհատներ, քաղաքական գործիչներ, ընկերութիւններ, գործարաններ, որքան մեծ ոճիրներ կը գործենք այս երկրին օդը, ջուրը եւ հողը ապականելով, անկարող գտնուելով ներկայ տագնապը լուծել, աղբերը այրելով եւ հիւանդութիւններ տարածելով, հեռուն չտեսնելով: Ինչ որ ցանեցինք, այդ ալ պիտի հնձենք: Քամի ցանեցինք` փոթորիկ պիտի հնձենք: Բացի եթէ նոր մարդ դառնանք, փորձենք աւելի գուրգուրալ այս Երկիր մոլորակին եւ բարիք ցանենք:

Ե՛ս, այս սուրբ սեղանի  առջեւ ծունկի իջած` կ՛ուխտեմ, որ` կեանքս զոհեմ հայրենիքիս ազատութեան, որ` անաղարտ պահեմ սուրբ յեղափոխութիւնը, որ` բոլոր կանանց ու օրիորդներուն վերաբերուիմ իբր հարազատ մօր եւ քրոջ, որ` դաւաճանութեան մէջ չխնայեմ իմ հարազատներուս, որ` ազատութեան սուրբ ոգով դաստիարակեմ իմ զաւակներս, որ` եթէ շեղուիմ այս սուրբ ուխտէս, արիւնս հալալ լինի ընկերներուս:

ՍԵՐՈԲ ԱՂԲԻՒՐ

Դաշնակցութեան հիմնական պայմանը ապակեդրոնացման դրութիւնն է. ամէն կոմիտէ ազատ է իր տեղին մէջ բոլորովին անկախ գործելու… Կոմիտէն հաւաքական մարմին մըն է, որ կը ներկայացնէ իր շրջանի ամբողջ ընկերական կազմակերպութիւնը ու հաւաքական կարծիքը, որը բարձր է ամէն անհատականութենէ, եւ ամէն գործող պարտական է այդ ընդհանուր ձայնին ենթարկուիլ: Դաշնակցականներս աշխատած ենք ժողովուրդին մէջ այսպիսի  գիտակցական վերաբերութիւն ստեղծել դէպի գործը:

ԲԱԲԳԷՆ ՍԻՒՆԻ

Զիս բերած են հոս կախելու` իբրեւ յեղափոխական. այո՛, ես յեղափոխական եմ, եւ մի՛ մոռնաք, անմիտներ, որ կը ներկայանամ կախաղանին առջեւ իբրեւ գաղափարի ներկայացուցիչ: Ի՜նչ, գաղափարն ալ կ՛ուզէք կախաղան հանել: Դուք զիս կախեցիք, բայց ի՞նչ պիտի ընէք այն հարիւրները, հազարները, որ պիտի ծնանին այս կախաղանները:

ՊԵՏՐՈՍ ՍԵՐԷՄՃԵԱՆ

Հա՛յ ժողովուրդ, անգութ է Եւրոպան, աւելի արիւնածարաւ է քան մեր դարաւոր ոսոխը, չհաւատաս նրան երբե՛ք: Մեր յոյսը պիտի լինի մեզ վրայ միայն եւ մեռնել սուրբ նպատակին համար: Այդ է միայն մեր փառքն ու պսակը: Րոպէն կրիտիկական է: Հասնիլ պատերազմի դաշտում, օգնել միմեանց, սփոփել իրար – մեր դիակները թող թշնամին գիրկընդխառն տեսնէ: Իսկ դուք, քոյրեր, սիրտ տուէք հայ երիտասարդին, վիրակապ հիւսեցէք ձեր մազերից, որ չաղտոտեն իրան անունն ու պատիւը:

ՀՐԱՅՐ-ԴԺՈԽՔ

Ես ասում եմ, որ ինքնապաշտպանութիւնը յանձնենք ժողովրդին, որովհետեւ դա յեղափոխական գործ չէ: Ի հարկէ Դաշնակցութիւնը ձեռնպահ չի մնայ, այլ որքան հնարաւոր է կ՛օգնէ, թէ՛ մարդով թէ այլ կերպ: Թող մեր ընկերները չանհանգստանան, թէ ուժը կ՛ընկնի մեր հակառակորդների ձեռքը: Ուր էլ որ դառնան, դարձեալ պիտի ընտրեն դաշնակցականներին, որովհետեւ միակ կուսակցութիւնը, որ կարող է այդ գործը տանել, Դաշնակցութիւնն է:

ԽԱՆԱՍՈՐԻ ՎԱՐԴԱՆ

ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125 Դրուագով

18- Հայկական Ազատամարտի ամէնէն խորունկ ծալքերէն մէկն է «Փոթորիկ»-ը, որ ՀՅԴ 2-րդ Ընդհ. ժողովի որոշումով եւ Քրիստափորի անմիջական ղեկավարութեամբ գործադրուեցաւ, մղելու համար հայ մեծահարուստները, որպէսզի առնուազն իրենց նիւթական պարտաւորութեանց տէր կանգնին` Երկրի հայութեան զինման գործին սատար կանգնելով: 1902-ին, այդ նպատակով, Քրիստափոր կ՛անցնի Կովկաս: Բռնի հանգանակութեան առաջին փորձը կը կատարուի Շուշի (Ղարաբաղ), միլիոնատէր Իսահակ Ժամհարեանի նկատմամբ, որ ոստիկանութեան կը մատնէ իրեն դիմողները: Քանի մը ամիս ետք, Մոսկուայի Հայոց եկեղեցւոյ բակին մէջ, խուռն բազմութեան մը ներկայութեան, Ժամհարեան գետին կը փռուի դաշնակցական ահաբեկիչ Մատթէոսի դաշոյնի հարուածներուն տակ: Այնուհետեւ «Փոթորիկ»-ը կը գործէ շուրջ տարի մը եւս` Կովկասի եւ Ռուսաստանի մեծ կեդրոններուն մէջ: Ունեւոր դասակարգի մեծագոյն մասը ակամայ հետեւեցաւ խոհականութեան ձայնին եւ, մերթ լրիւ, մերթ որոշ սակարկութիւններով, ընթացք տուաւ Դաշնակցութեան պահանջներուն:

19- Իր առաջին քայլերուն մէջ անգամ, Դաշնակցութիւնը հրապարակ իջաւ օսմանեան լուծը թօթափելու ելած ազատատենչ ժողովուրդներու հետ զինակցելու պատրաստակամութեամբ: Յատկապէս պալքանեան ժողովուրդներու ուղղութեամբ շատ ճիգ թափեց ՀՅԴ, յաճախ բախելով պատեհապաշտ մօտեցումներու: Մակեդոնական զինակցութիւնը ունեցաւ, վերջապէս, իր արիւնոտ սրբագործումը կռուի դաշտին վրայ: 1901 թուականի ամառը, Ադրիանապոլսոյ մօտերը տեղի ունեցաւ ճակատամարտ մը, զոր բուռ մը մակեդոնացիներ ու Դաշնակցութեան զինուորներ մղեցին թուրք զօրքին դէմ: ՀՅ Դաշնակցութեան հինաւուրց ու սիրուած կամաւորներէն` Պետրոս Սերէմճեան կը մասնակցէր այդ կռուին, գերի բռնուեցաւ եւ կախաղան բարձրացաւ` յանուն ճնշեալ ժողովուրդներու միասնական պայքարին:

20 1901-ի ամառը, Առաքելոց վանքի մէջ դաշնակցական ֆետայիներու երեք շաբթուան դիմադրութիւնը սեւեռած էր իր վրայ Դուրան-Բարձրաւանդակի բովանդակ հայութեան լարուած ուշադրութիւնը, սիրտ ներշնչելով անոր: Իսկապէս որ մեծ յաղթութիւն մըն էր այդ` յեղափոխականներուն համար: Ժողովուրդը նորէն սկսաւ երգել իր քաջերը, այլեւս չէր մտածեր օրթոտոքս դառնալու մասին եւ իր յոյսն ու հաւատը նորէն ուղղեց դէպի դիմադրական կորովը:

21 1900-ի սկիզբները, ՀՅԴ ցանցը ամրացնելէ ետք Կիլիկիոյ մէջ, Դաշնակցական գործիչները կը կազմակերպեն Խարբերդի, Երզնկայի եւ Արաբկիրի շրջանները:

22 1902-ի վաղ աշնան, Մենակի ջանքերով, բացումը կը կատարուի Երեւան – Խնուս – Սասուն անցման գիծին: Այդ անցքի իրագործման համար, Մենակ ծպտուած կ՛անցնի Բասէնի եւ Խնուսի շրջանները, իբր գիւղացի` քանի մը անգամ Սասուն կը հասնի եւ կատարեալ «վալադ» կը դառնայ: Անոր ցուցմունքներով` «Մրրիկ» խումբը անվտանգ Սասուն կը հասնի:

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Գերմանական ժապաւէններու շաբթուան ընթացքին «Ամփիր Սոֆիլ»-ի զոյգ սրահները սեպտեմբեր 27-ին ցուցադրեցին Ֆաթիհ Աքընի «Տը քաթ» ժապաւէնը (2014, 138 վ): Ելոյթը աւելի քան 20 վայրկեան ուշացաւ, որովհետեւ տոմսարկղի առջեւ սպասող շարքը հասած էր փողոց: Պարզ է, որ ստեղծուած էր մեծ հետաքրքրութիւն: Անձնապէս ստացած էի ծանուցողական ե-նամակ մը: Ներկաներուն թիւը կարելի է բաղդատել Վենետիկի փառատօնի ցուցադրութեան (շուրջ 2 հազար): Պէյրութի շարժապատկերասէրներու մեծ տոկոսը ծանօթացաւ Եղեռնը որպէս բներգ ունեցող թրքական ժապաւէնին: Այս անսովոր երեւոյթին ի տես` հարկ կը տեսնեմ կրկին անդրադառնալ: Դիպաշարը զանց պիտի առնեմ` ենթադրելով, որ ընթերցողը որոշ չափով ծանօթ է անոր: (Տես «Ազդակ», 7 յուլիս 2015):

Նախ շեշտեմ, որ Աքըն առաջին թուրք բեմադրիչն է, որ (ըստ կարգի) ցոյց կու տայ Եղեռնը եւ անոր հետեւանքները: Ժապաւէնին վերնագիրը խօսուն է անգլերէն լեզուով: «Տը քաթ»-ը կ’ակնարկէ ե՛ւ հատումի գործողութեան, ե՛ւ անոր թողած հետեւանքներուն: Սպին խորհրդանշական է, կ’ակնարկէ հոգեկան խոցին: Դիպուկ է նաեւ թրքական վերնագիրը` «Քեսիք», որ կրնայ նշանակել` պոկուած, խաթարուած, ինչպէս եւ (անշուշտ)` մորթուած: Բայց` ոչ «սպի»: Հայաստանի մէջ կը նախընտրեն «Հատում» վերնագիրը:

Առաջին քառասուն վայրկեանները ցոյց կու տան տեղահանութեան, կողոպուտի, բռնաբարութեան եւ սպանդի ահաւոր տեսարաններ: Յաջորդ մէկուկէս ժամը ցոյց կու տայ լռութեան դատապարտուած հօր յամառ երթը կիզիչ անապատէն մինչեւ սառցապատ Հիւսիսային Տաքոթա: Իր հողին վրայ «ատաթ»-ով ապրող դարբինը կը վերածուի թափառական սփիւռքահայու: Հողազուրկ եւ ձայնազուրկ հայրը կը գոյատեւէ շնորհիւ իր աննկուն կամքին:

Ֆաթիհ Աքըն խաղաղապաշտ մըն է: «Ալթեազը» (ենթագիր, 05/12/2014) ամսագիրի թղթակցին կ’ըսէ, թէ կ’ուզէ մեղմել առկայ զայրոյթը: Ինքզինք կը տեսնէ թուրքի ա՛յն տիպարին մէջ, որ Նազարէթի կոկորդը խոցելէ ետք փրկեց անոր կեանքը, ներողութիւն խնդրեց եւ տուաւ իր հագած մոյկերը, որպէսզի կարենայ քալել անապատին մէջ:

Ժապաւէնին մօտեցումը խնդրայարոյց է, որովհետեւ Աքըն ուզած է իր ուղերձը ընկալելի դարձնել ե՛ւ հայերուն, ե՛ւ թուրքերուն, ե՛ւ այլոց: Աքընի նախորդ ժապաւէնները  (յատկապէս «Հետ ան» եւ «Տի էտճ աֆ Հեւըն », որոնք «Տը քաթ»-ին հետ կը կազմեն եռերգութիւն մը), եղած են պարկեշտ եւ նոյնպէս արծարծած են ցաւոտ հարցեր: Ֆաթիհ Աքըն կ’ապրի Գերմանիա: 1998-2010 շրջանին ստացած է 14 (գլխաւորաբար գերմանական) մրցանակներ:

Գեղարուեստական.-  Ժապաւէնը իր կառոյցով հակաոդիսական մըն է: Ոդիսեւս բազմաթիւ աղէտալի փորձութիւններէ ետք կը վերադառնայ աշխարհագրական սկզբնակէտին (Իթաքա): Բայց ինք այլեւս ա՛յլ մարդ է(1): Նազարէթ նոյնպէս կը դիմագրաւէ բազմաթիւ աղէտալի փորձութիւններ: Բայց երեք ցամաքամասեր անցնելէ ետք ցոյց չի տար նկատելի զարգացում: Այս կրնայ ակնարկութիւն ըլլալ սփիւռքահայուն կարծրատիպի: Յիշենք, որ Նազարէթ գրեթէ անդիմագիծ է, ուրեմն եւ` ատակ ընդհանրացումի:

Աքըն փորձած է նկարել մեծ պաստառի վրայ:  Յատկապէս` ժապաւէնին առաջին մասին մէջ: Գործածած է լայն անկիւնի (wide angle) ոսպնեակ եւ դեղնաւուն ֆիլթըրներ: Մակերեսները անփայլ են (matte): Քատրերը այսպիսով կը թողուն հարթ, երկու տարածաչափային  (2D) համայնապատկերի տպաւորութիւն: Իմա` վաւերագրականի պատրանք:

Տեսարանները «ճակատային» են: Արիւնը կը ժայթքէ դէպի քամերան, այսինքն` հանդիսատեսը:

Տարագիրներու ճամբարը կը յիշեցնէ 16-րդ դարու հոլանտացի նկարիչ Պրուկըլի (աւագ) կարգ մը դժոխային գորշ պաստառները:  Հայեր (2) այդտեղ կրնան տեսնել ծանուցողական, քարոզչական արժէք: Բայց Արեւմուտքի մէջ մօտեցումը քննադատուած է, որակուած`   «գեղջկական», այսինքն` պարզամիտ եւ անտաշ:

Անապատի տեսարաններուն մէջ Աքընի «Նազովրեցի»-ն կարելի է բաղդատել Ռ. Կարսիյայի Յիսուսին, իր «Անապատի վերջին  օրերը» ժապաւէնին մէջ: Ի դէպ, այդտեղ նոյն դերասանը Ի. ՄըքԿրեկոր մարմնաւորած է ե՛ւ փրկիչ Յիսուսը, ե՛ւ զինք փորձող դեւը, չարը: Երկուութիւն մը, որ կը համընկնի Աքընի աշխարհահայեացքին:

Աքընի այլ պատկերներուն նախապէս անդրադարձած եմ: Պէտք է դիտել տալ, որ Աքըն, ինչպէս շարք մը այլ անուանի բեմադրիչներ, չունի ճանաչելի, մնայուն, ինքնատիպ, պատկերաւոր լեզու: Կ’ըսէ, թէ ինք յարատեւ փնտռտուքի մէջ է:

Կարգ մը այլաբանական պատկերներ կարելի չէ աներկբայ մեկնաբանել: Ինչո՞ւ, օրինակ,  արաբը կը շինէր օճառ, որ պիտի ծառայէր լուալու թուրք զինուորը (իմա՛ անոր արիւնոտ ձեռքերը): Ինչո՞ւ Նազարէթ պիտի սրէր դանակներ, որոնք կրնային ծառայել հայու վիզեր կտրելու:

Կան նաեւ հաշտարար պատկերներ: Նազարէթ չի միանար այն արաբ ամբոխին, որ կը ծանակէր եւ կը քարկոծէր թուրք ընտանիքները, որոնք կը լքէին Հալէպը (3): Նազարէթ ոխ չունի հասարակ թուրքերու հանդէպ: Զգացապաշտ քատրի մը մէջ կը տեսնենք արիւնլուայ անմեղ, սիրուն թուրք տղեկի աչքերը` ուղղուած Նազարէթին: Իմա` մեզի:

Աքըն լայն տեղ տուած է երազներու եւ տեսիլներու: Արհաւիրքի եւ կորուստի պատճառած մղձաւանջը կը հալածէ Նազարէթը: Հոգեկան այս խոցը (քիչ մը չափազանց) հասկնալի է: Այստեղ կը տեսնենք իր սիրելի կնոջ տժգոյն ուրուականը` որպէս խորհրդանիշ կորուստի: Խորհրդանշական են նաեւ տեսիլները: Երբ Նազարէթ ուժասպառ կ’իյնայ անապատին մէջ, եւ կամ խոշտանգուած կ’երկարի երկաթուղիի գծին վրայ (մահացու վտանգ) իր հրեշտականման դուստրերը կը յայտնուին եւ զինք կը մղեն կրկին ոտքի կանգնելու (տես կողքի նկարը): Հազիւ թէ կարիք կայ պարզամիտ այդ պատկերները վերծանելու: Նկատել, որ Հիւսիսային Ամերիկայի սառցապատ ամայութիւնը որոշ նմանութիւն ունի սուրիական աւազապատ տափաստանին:

Խորհրդանշական էր նաեւ կարմրամորթ կնոջ լլկանքը եւ բռնաբարութիւնը: Ինչպէս ծանօթ է, Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդները ենթարկուած են ֆիզիքական եւ մշակութային ցեղասպանութիւն: Հատուկենտ մնացորդները դարձած են երկրորդ կարգի քաղաքացիներ, որոնք այժմ ինքնութեան փնտռտուքի մէջ են: Զուգահեռը յստակ է:

Երաժշտութիւն.- Ֆաթիհ Աքըն կ’ըսէ, թէ գործածած է հեւի մեթըլ երաժշտութիւն, որովհետեւ իր պատումի նիւթը  ինքնին «Heavy Metal» է: Գլխաւորաբար ելեկտրոնային  կիթառի (ուրկէ եւ անուանումը) հիմնուած աղմկոտ այս երաժշտութիւնը ռոքի այն ճիւղն է, որով բողոքը եւ զայրոյթը կը ստանան սեւ բնոյթ եւ կը հասնին մինչեւ սատանայի պաշտամունք (4): Ժապաւէնին մէջ ելեկտրոնային արեւմտեան այս երաժշտութիւնը յատկապէս աղմկոտ է սուրիական անապատին մէջ: Խուժադուժ լարերը աններդաշնակ կը պայթին, երբ տօթահար եւ ուժասպառ Նազարէթ ջրհորին մէջ, փոխան կենարար ջուրի, կը գտնէ կապտած դիակներ:

Անապատին մէջ կը լսուին նաեւ հանրայայտ «Ճիսըս Քրայսթ սուփըրսթար» ռոք օփերայի հնչիւնները` շեշտելով վերը յիշուած նմանութիւնը Նազարէթի եւ Նազովրեցիի միջեւ: Յիշենք, որ այդ օփերայի Յիսուսը չունի աստուածային բնոյթ: Աքընի պատկերամարտ (iconoclast) հակումը կը տեսնենք նաեւ անապատի այն պատկերին մէջ, ուր Նազարէթ իր զայրոյթը կ՛ուղղէ դէպի երկինք, որ անտարբեր կը դիտէ անասելի ոճիրները:

Ժապաւէնին մէջ կը կրկնուի Նազարէթի կնոջ`  Ռաքէլի օրօրը, անշուշտ` ռոք մշակումով: Այդ նոյնիսկ կը ստանայ բներգի հանգամանք: Այստեղ կարելի է նկատել, որ Ռաքէլ Ս. Գրային անուն է: Լաբանի դուստր Ռաքէլ Յակոբի առաջին կինն էր: Այդ Հին Կտակարանի առաջին կանացի անունն է, որուն իմաստը յստակ է: Կը նշանակէ` «մաքի», իմա` անմեղ գեղեցկութիւն: Իսկ թէ ինչո՛ւ Աքըն ընտրած է եբրայական անուն, կը մնայ մեկնաբանելի:

Լեզու եւ խաղարկութիւն.- Աքընի հայ տիպարները կը խօսին անգլերէն, մինչ միւսները` իրենց մայրենիով: Այս ընտրանքը շատերու կողմէ քննադատուած է իր յարուցած քաղաքական մեկնաբանութեան  համար: Բացի այդ, թարգմանութիւնը չէ յաջողած պահել լեզուի համն ու հոտը: Ցաւօք, ժապաւէնին հայերէն կրկնօրինակումը կատարեալ աղէտ մըն է: Կը յիշեցնէ դպրոցական հանդէսներու ընթացքին հապճեպ թխուած տրամախօսութիւններու լեզուն եւ առոգանութիւնը: Ընթերցողը կրնայ հայերէն դասական գործ մը «կուկլել» օտար լեզուի մը, «վերակուկլել» հայերէնի եւ բաղդատել` բնագիրին հետ: Արդիւնքը մօտաւորապէս նոյնն է: Այս իրագործումի վարկը կը պատկանի ֆրանսահայ դերասան Ժերալտ Փափազեանի: Փափազեան թարգմանած է նաեւ Թումանեանի «Անուշ»-ը…

Հարկ է նշել, որ համր Նազարէթը մարմնաւորող դերասան Թ. Ռահիմ արտակարգ  ձիրք եւ «ականջ» ունի օտար լեզուներ եւ առոգանութիւններ (աքսընթ) սորվելու: Այդ հիանալիօրէն ցոյց տուած է Ժաք Օտիարտի  «Է Փրոֆիթ» (2009), «Քեվին Մըքտոնըլտ»-ի, «Տի  Իկըլ» (2011) ժապաւէններուն մէջ եւ այլուր: Ռահիմ շատ լաւ կը «խօսի» նաեւ իր մարմնով:

Փոքր դերեր վերցուցած են (ի հարկէ) Արսինէ Խանճեանն ու Սիմոն Աբգարեանը: Երկու հայ դերասանները, ցաւօք, վերածուած են հայկական բներգով ժապաւէններու «պրենտ» բաղադրիչներու: Հոլիվուտի մէջ կային դերասաններ (Ճոն Ուէյն, Ճէյմս Քակնի եւ այլք), որոնք նոյնացած էին որոշ տիպարներու հետ: Նման մօտեցումի քարոզչական օգտաւէտութեան արժեւորումը կը թողնում ընթերցողին:

Սափրիչի դեր կատարող Գէորգ Մալիքեան ծանօթ է որպէս Ճորճ Լուքասի «Ինտիանա Ճոնզ» (1989) ժապաւէնին մէջ  գաղտնի եղբայրութեան անդամ Քազիմը:

Ժապաւէնի խաղարկութիւնը առհասարակ տժգոյն է:

Աքընի Հայեցակարգը.- Աքըն կ’ըսէ, թէ իր ներշնչումը ստացած է Հրանդ Տինքի գրած յօդուածներէն մէկուն մէջ յիշուած «Մողէզ Ապտուլլահ» պատմուածքէն (5): Մողէզը այն արհամարհուած, վախկոտ սողունն է, որ կ’ապրի քարերու արանքը, նեղ ճեղքերու մէջ: Այսինքն` նոյնինքն Տինք, որ անդադար վախի մթնոլորտի վերացման, միատեղ գոյակցութեան կոչեր կ’ուղղէր: Նման մտահոգութիւն կը տեսնենք Աքընի մօտ: Աքըն թուրք մըն է, որ կ’ապրի Գերմանիա: Երկիր մը, ուր ուժեղ է այլամերժութիւնը ու գերակայութեան զգացումը: Աքըն կ’ըսէ, թէ ինք գիտէ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ պատկանիլ ստորադաս փոքրամասնութեան մը: Ան յատկապէս կ’ուզէ վերացնել ոխը եւ վրէժխնդրութեան մղումը: Այս անհրաժեշտ է երկխօսութիւն սկսելու համար:

Աքըն կ’ընդունի, որ կատարուածը ցեղասպանութիւն է: Բայց կը գիտակցի, որ թուրք հանրային կարծիքը պատրաստ չէ այդ ընդունելու:  Պարզ է, որ փորձած է չգրգռել թուրք ազգայնական զգացումները: Կ’ըսէ, թէ ժապաւէնը արուեստի գործ մըն է: Որպէս այդ` պարտաւոր չէ քաղաքական վերլուծումներ կատարել եւ լուծումներ առաջարկել: Կը փորձէ թուրք հանդիսատեսը մղել իր ապրած երկրին պատմութիւնը աւելի լաւ հասկնալու եւ ստանձնելու, հրաժարելու ջայլամի քաղաքականութենէն:

Թարգմանիչ – բեմագիրը Իրաքէն Միացեալ Նահանգներ գաղթած պարսկահայ Մարտիկ Մարթինն է (1936- ): Մարթին «Ռեյճինկ Պուլ» (1980) ժապաւէնէն ետք միայն մէկ բեմագրութիւն գրած է: Կ’ըսէ, թէ իր ներդրումը գլխաւորաբար եղած է  արհեստագիտական: Կը մէջբերեմ.  «Իմ հիմնական աշխատանքը կայանում էր պատմութիւնն աւելի պարզ, կինոգենիկ  (շարժապատկերածի՞ն) դարձնելու մէջ… Նաեւ մեծապէս վերափոխեցի ժապաւէնի երրորդ մասը եւ ստացուեց այն, ինչ դուք կը տեսնէք էքրանին»: Ինծի համար յստակ չէ, թէ ո՞րն էր ժապաւէնին «երրորդ մասը»: Տպաւորութիւնս այն է, որ հայ բեմագիրը դեր չէ ունեցած ժապաւէնին ասքը յղանալու մէջ: Աքընի մօտեցումը բնազանցական է: Հարցը կը տեսնէ որպէս չարի ու բարիի պայքար: Կը հաւատայ, որ երկուքը մաս կը կազմեն «մարդկային բնութեան»: Կ’ըսէ, թէ մենք կրնանք ըլլալ մեր «դիւահանները», չարը արտաքսել մեր ներսէն: Մենք կրնանք բուժել անցեալի «սպիները»: Բարի՛: Քաղաքական գետնի վրայ, սակայն,  այս մօտեցումը կը տանի դէպի թոյր ու դերի կողմնորոշումներու:

Ժապաւէնը կը սկսի «Մէկ գիշերուան ընթացքին օսմանցին փոքրամասնութիւնները թշնամի յայտարարեց» խօսքով: Նախ` որ այդ դրոյթը պատմականօրէն սխալ է: Ինչպէս նախապէս նշած էի, ջարդերը եւ հայաթափումը պետական քաղաքականութիւն էին Եղեռնէն տասնամեակներ առաջ: Համիտիյէ վայրագ գունդերը կազմուած էին 1890-91 թուականներուն: Իթթիհատականներ իրենց ոճրային մտադրութիւնը Սելանիկի համագումարին մէջ բացայայտօրէն ցոյց տուած էին 1911-ին:  Էնվեր փաշա անմիջապէս սկսած էր կազմել տխրահռչակ «Թեշքիլաթ-ի մահսուսա» ուժերը: Իսկ ինչպէ՞ս կը բացատրէ Աքըն այս «յեղակարծ» իրադարձութիւնը: Արդեօք դեւերը «մէկ գիշերուան ընթացքին» բոլոր երիտթուրքերու հոգիներէն ներս համանուագ յաղթանա՞կ արձանագրեցին: Այո՛, Աքընի ժապաւէնը յստակօրէն ցոյց կու տայ, որ տեղահանութիւնը եւ պարտադիր կրօնափոխութիւնը ծրագրուած եւ գործադրուած են պետական մակարդակի վրայ: Սակայն քեմալական Թուրքիան երբեք չէ ուրացած «թեհճիր»-ը: Թրքական Հանրապետութիւնը յայտարարութենէն ետք նոյնիսկ տեղի ունեցած են «պատերազմական ոճրագործ»-ներու դատավարութիւններ եւ մահապատիժներ: (Որոնք, ի դէպ,  ծառայեցին Մուսթաֆա Քեմալի քաղաքական մրցակիցները վերացնելու եւ անոր վարկը բարձրացնելու):

Ոճրային արարքները, կողոպուտ, բռնաբարութիւն եւ սպանդ` կը կատարուին ոչ թէ թուրք բանակայիններու, այլ աւազակախումբերու կողմէ: Ոճրագործներու հագուկապը կը յիշեցնէ Համիտիյէն, որ կազմուած էր արեւելեան շրջանի ցեղախումբերէն: Կողքի նկարը ցոյց կու տայ Համիտիյէ քիւրտ հրամանատար Հայտարանլը Քէօր Հուսէյնը, ժապաւէնի նկարահանումէն մանրամասնութիւն մը, եւ թուրք զինուորներ` 1914-ին Հալէպի մէջ: Ակնբախ է, որ ժապաւէնին ներկայացուցած ոճրագործները ոչ թէ թուրք բանակայիններ են, այլ պատեհապաշտ քիւրտեր:

Հարկ է նշել, որ գործնապաշտ նկատառումներու վրայ հիմնուելով` իսկապէս որ ջարդարարութիւնն ու ոճրային այլ արարքները կարելի չէ վստահիլ կանոնաւոր բանակայիններու: Նացիները այս նպատակով կազմած էին յատուկ ջոկատներ (Einsatzgruppen): Օսմանեան պետութեան անկման շրջանին, յատկապէս` Համաշխարհային Ա. պատերազմի  ընթացքին, բանակին մէջ կը տիրէր համատարած դժգոհութիւն: Աքըն ցոյց կու տայ դասալիքներէ կազմուած աւազակախումբ մը: Կ’ենթադրուի, որ 1915-ին կային ոչ նուազ քան երեք հարիւր հազար դասալիքներ (7): Պատերազմի ընթացքին դասալիքներ կ’ենթարկուին մահապատիժի: Աքըն այստեղ կ’ակնարկէ թրքական ցաւի մը: Թուրք դասալիքներու շուրջ կան տպաւորիչ բանաստեղծութիւններ եւ ժողովրդական երգեր (8):

Ժապաւէնին մէջ մենք չենք հանդիպիր որեւէ բարձրաստիճան օսմանցի իշխանաւորի կամ զինուորականի: Աքըն միայն անուղղակի ձեւով ցոյց կու տայ, որ ոճիրները կը կատարուին կարգ մը պաշտօնատարներու թոյլատուութեամբ եւ մեղսակցութեամբ: Ձիաւոր զապթիէ մը, օրինակ,  հանդարտ կը դիտէ հայ մօր մը բռնաբարութիւնը: «Ամէլէ թապուր»-ը (գործաւոր ջոկատ) հսկող թուրք զինուորները յանկարծ կ’անհետանան եւ անոնց փոխարէն կը յայտնուի անկանոն (պաշիպոզուք)  ոճրագործներու խումբ մը, որ կը մորթէ եւ կը կողոպտէ «զինուորագրուած» հայ երիտասարդները (որոնց շարքին էր Նազարէթ): Այս մօտեցումը համահունչ է պաշտօնական ասքին: Թուրքիա կ’ընդունի, որ պատահած են պատերազմական ոճիրներ:

Ժապաւէնին երկրորդ, աւելի հիմնական մասը կը ներկայացնէ Նազարէթի յարատեւ ուղեւորութիւնը (իմա` գաղթը) սուրիական անապատէն մինչեւ Ամերիկա: Պարզ է, որ համր եւ անտուն Նազարէթ կը խորհրդանշէ տարագրուած, լռեցուած, լուսանցքայնացուած հայը: Աքըն այս ձեւով կ’ըսէ, թէ Եղեռնը տակաւին կը շարունակուի:

Անապատի մէջ, այսինքն` ժապաւէնի սկզբնաւորութեան, Նազարէթ արդէն իսկ «կորսնցուցած էր իր կրօնը» (9): Ոչ մէկ աղերս ունէր երկնքէն: Բայց չէր կորսնցուցած հաւատքը: Աքըն անաստուած հաւատացեալ մըն է: Նազարէթի կերպարը կրաւորական չէ: Չարլի Չափլինի համր (կը կրկնեմ, համր ինչպէս Նազարէթ) ժապաւէնի ցուցադրութեան ընթացքին մօտիկութիւն ցոյց կու տայ Չափլինի թափառական տիպարին (tramp), որ ի հեճուկս իր ոտնակոխ վիճակին կը փորձէ ազատել գերուած մանուկը (The Kid, 1921): Այսինքն կը պայքարի չարին դէմ (տես կողքի նկարը):

Նազարէթ կարմրամորթ կինը կը փրկէ խմբային բռնաբարումէ` ի գին իր անձի վայրագ խոշտանգումին: Ինչպէս վերը նշած էի, կարմրամորթ կինը կը ներկայացնէ ցեղասպանութեան ենթարկուած բնիկ ժողովուրդը: Քուպայի մէջ Նազարէթ կը պատժէ իր կաղ աղջկան անզգամ փեսացուն, ապա կը գրաւէ անոր դրամապանակը: Գումարը անհրաժեշտ էր փախստականներու նաւով դէպի Միացեալ Նահանգներ անցքը ապահովելու համար: Նազարէթի տանուտէր սափրիչ Յակոբ ներողամիտ կը ժպտայ:

Աքըն կը հաւատայ ուրեմն, որ յանուն արդարութեան վերականգման գործուած բռնութիւնը արդարանալի է: Նկատել, որ «արդարադատ» բռնութիւնը գործադրուած էր սփիւռքահայը ներկայացնող տիպարին կողմէ:  Գոնէ ինծի համար յոյժ անսպասելի էր, որ խաղաղապաշտ եւ «հաշտարար» Աքըն առաջադրէ նման ասք: Այս կէտը կը թուի վրիպած ըլլալ թուրք լրագրողներու ուշադրութենէն:

Ժապաւէնի աւարտը յուսադրիչ չէ:

Տարագիր հայու ուղեւորութեան վերջնակէտն է Ամերիկայի կորսուած մէկ անկիւնը: Աքընի այս պատկերը ցաւօք արդարացուած է: Հայութեան հոսքը (ներառեալ` Հայաստան) իսկապէս որ դէպի Արեւմուտք է:

Նազարէթ իր կորուսեալ ընտանիքի միակ մնացորդը կը գտնէ հրաշքի համազօր զուգադիպութեան մը շնորհիւ: Բայց Աքըն այդքան պարզամիտ կամ սնահաւատ չէ: Լուծումը այնքան անհաւանական է,  որ հանդիսատեսը կը մղէ թերահաւատութեան: Արդեօք երջանիկ հանդիպումը տանջահար «Լուցկի ծախող աղջիկը»-ի վերջին տեսի՞լն էր:

Ամէնէն տխուր նկատողութիւնը այն է, որ Նազարէթի դուստրը հաշմուած է: Հաշմուած է նաեւ ինք, Նազարէթ: Վերապրող մնացորդացը հաշմուած է: Այս թերեւս կը խորհրդանշէ հոգեկան խոցը, բայց` ոչ միայն…

Սպանդէն ճողոպրած սերունդը նաեւ անտուն է: Նազարէթ եւ դուստրը առանձին կանգնած են սառցապատ, դաժան ամայութեան մէջ:

Եղեռնը կը շարունակուի…

——————————————-

1. Յիշենք Լ. Դուրեան/Ա. Աճեմեան «Այն Չեմ» հիանալի երգը
2. Bedros Afeyan, Critical Corner, Groong 26/5/2015
3. Յիշել Ս. Գրային խօսքը.- «Թող այն որ առանց մեղքի է…» Աւետարան Ըստ Յովհաննու 8:1-11
4. Այս ուղղութեամբ ուսանելի են Սերժ Թանկեանի «DDevil» եւ սատանու նուիրուած այլ երգերը:
5. Տինքի նոյն պատմուածքէն ներշնչուած Էօզկիւր Արըք 2008-ին բեմադրած է Kertenkele (Մողէզը, 32վ) ֆիլմը, որու մասին եւս կարելի է խօսիլ…
6. «Կատաղած ցլից» մինչեւ «Սպի» www.mediamax.am/am/news/interviews/13019
7. https://bianet.org/biamag/ifade-ozgurlugu/129990
8. Նազըմ Հիքմէթի «asker kacaklari» երգը մօտաւորապէս կ’ըսէ.- «Գիւղը կորած է մթութեան մէջ/Երկնքի վրայ կը պլպլան աստղեր/Ես դասալիք զինուոր մըն եմ/Հարս, գաւաթ մը ջուր տուր» https://eksisozluk.com/asker-kacaklari–87013
9. «Losing My Religion», R.E.M. , 1991

 ՀԱՄԲԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

Համերգը արդէն վերջ է գտած… սակայն տակաւին աչքերուս առջեւ է երաժշտասէր խանդավառ  հայորդիներուն աղաղակող ու բարբառող ուրախութիւնը, ականջներուս մէջ են նոյն այդ հասարակութեան փաղաքշական արտայայտութիւնները, որոնք բառ առ բառ, նախադասութիւն առ նախադասութիւն կը հնչեն բարձր ուժգնութեամբ մինչեւ այս պահը.

– Հոյակա՜պ… սքանչելի՜… փառաւո՜ր… առինքնո՜ղ… թովի՜չ… գրաւի՜չ… հրապուրո՜ղ… արտակարգօրէն գեղեցի՜կ, որ գերազանցեց ակնկալիքները…

Լսելէ, ներքնապէս ապրելէ ու խանդավառուելէ ետք երգասէր ու երաժշտասէր լիբանանահայութեան տրամադրութիւն շոյող բացագանչութիւնները, ա՛լ ինչպէ՞ս չխանդավառուին ու չգինովնան մեր հայրենակարօտ ու հայրենասէր համեստ հոգիները ու չհպարտանան, երբ սիրտեր կը լայննան իրենց մէջ ընդունելու համար մօտ երկու հարիւր արուեստագէտներ, երգիչ-երգչուհիներ, պարող-պարուհիներ, նուագող-նուագողուհիներ, ու մանաւանդ` փորձառու եւ արհեստավարժ գեղարուեստական բացառիկ ղեկավարուհի մը` Նատալի Գալստեանը, որ թեւ ու թռիչք տուաւ հայրենի կռունկներուն, որոնք ինքնավստահօրէն թեւածելէ ու ճախրելէ ետք լիբանանեան երկնակամարին վրայ, իջան ցած, եկան ու ամենայն թովչութեամբ  հրամցուցին կեանք ու արեւ, թարմութիւն ու ջերմութիւն, առաւել` հայրենասիրական բարձր ոգի ու խորունկ ապրում:

Անոնք անսալով կարծես բանաստեղծի խօսքին,  թէ «Գնա՛, կռունկ, երկրէ երկիր»… անցնելով ներկայ Հայաստանէն մինչեւ Պատմական Հայաստան ու Կիլիկիա, իրենց շրթունքներուն վրայ բերին թարմ կարօտ ու սէր` մեծ կախարդանքով, իրականացնելով Խաչատուրեան եղբայրներու, մանաւանդ Յարութ Խաչատուրեանի գոհարացոլ գաղափարը` Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին առթիւ եզակի ու բացառիկ խանդաղակաթ երեւոյթ մը ցանելու համար սփիւռքի հայահոծ գաղութ Լիբանանի մէջ ապրող ու շնչող հայերուն, ԳՈՀԱՐ-ի գեղգեղանքն ու դայլայլքը հասցնելու համար իւրաքանչիւր հայուն, նոյնիսկ` հայու տուն, շառաչուն ապտակ մը տալով դարաւոր ոսոխին, թէ`

– Մենք քաջ Վարդանի տոհմէն ենք, չենք վախի…

Այո՛… ԳՈՀԱՐ-ի կռունկներուն երամը անցաւ այստեղէն, բայց անոնք անցան իրագործելէ ետք գետնի վրայ ցնցո՛ղ երկրաշարժ, իսկ հոգիներու մէջ` տեսանելի հոգեշարժ: Արդեօք կա՞ր ասկէ աւելի խօսուն, աւելի ցցուն ու ապրում եւ զգացում շոյող հոգեվիճակ, երբ իւրաքանչիւր ներկայ, մեծ թէ փոքր, հիացական ապրումներով անգամի մը համար եւս տոգորուեցաւ հայկականութեամբ` գնահատելով ԳՈՀԱՐ-ի գոհարափայլ վարդենիկ ելոյթները… չորս օրեր շարունակ, 100-ամեակի կապակցութեամբ հրամցնելով 100 երգ` հայրենաշո՜ւնչ, հայրենաբո՜յր, հայրենակարօ՜տ, հայրենաբա՜ղձ, սիրակարօ՜տ ու ըղձակաթ:

Կասկած չկայ, որ իւրաքանչիւր ներկայ կախարդուած հայորդի, հմայուած, մոգական երազէ մը նոր արթնցած վերադարձաւ տուն` Նատալի Գալստեանի ճպոտին տակ ունկնդրելէ ու ըմբոշխնելէ ետք մերթ երազկոտ, մերթ խորհրդաւոր, մերթ ցասկոտ, մերթ սիրավառ, մերթ կաթոգին ու խանդակաթ երգ ու մեղեդի, պար ու դիւթանք: Այլ խօսքով, փորձառու ու արհեստավարժ խմբավարուհիին ճպոտը, որ ամէն գիշեր երեքական ժամ հրապուրեց խանդավառ հանդիսատեսը, աւարտին` գրաւեց լիբանանահայութեան հայրենակարօտ հոգիները, եւ այդ պահուն դարձեալ լսելի դարձաւ բանաստեղծին խօսքը, թէ` «Բեր մեր հայոց պանդուխտներին… ու ետ դարձիր, բարով դառնաս…»:

Այո՛, համերգը արդէն վերջացած է, սակայն անոր պատճառած հմայքը, կախարդական դիւթանքը, մոգական թովչանքը, ստեղծած խանդն ու աւիւնը, կիրքն ու ոգեւորութիւնը, ոգեշնչելէ ետք ներկաներն ու հեռատեսիլի միջոցով ուրախութեան արցունք թափող հայորդիները, միտքերու եւ հոգիներու մէջ պիտի մնայ արձանագրուած շարժուն անտառ, որ չունեցաւ ո՛չ սահման, ո՛չ ալ պատնէշ, Պէյրութէն անցնելով մինչեւ Կիլիկիա, մինչեւ Արեւմտեան Հայաստան եւ մինչեւ Հայաստան ու ազատագրուած Արցախ:

Հայոց  ցեղասպանութեան 100-ամեակին առթիւ սքանչելի խորհուրդ մը, արդարեւ, ուր հայ զուլալ երգն ու երաժշտութիւնը որպէս սուր ու զէնք ոգեշնչեց, գօտեպնդեց, բոցավառեց ու խանդավառեց, նոր ներշնչում, նոր հաւատք` ապագայի հանդէպ նոր տեսիլք ու վստահութիւն ցանելով բոլորի սիրտերուն ու հոգիներուն մէջ, տալով թեւ ու թռիչք, սիրտ ու կամք, նոր աւիւն ու կրքոտ պահանջ, յիշեցնելով, թէ «կա՛նք ու պիտի լինենք» եւ տէ՛ր ենք մեր անժամանցելի Դատին եւ մեր իրաւունքներուն:

ԳՈՀԱՐ-ի գոհարափայլ չորս երեկոները յաղթական գիշերներու տեսանելի ու շօշափելի խորհուրդ մը ունէին իրենց մէջ, որոնք իրենց բոցավառող տպաւորութեամբ պիտի յիշուին երկար` հայը կապելով իր ինքնութեան, պատմութեան ու պատկանելիութեան:

ԳՈՀԱՐ-ի կռունկները վաղը յաղթականօրէն կը դառնան իրենց բոյնը` գրաւելէ ետք հազարաւորներու սիրտ ու հոգի, մինչ հոս, մեր այտերուն վրայ կը յամենան ուրախութեան արցունքներ: Այո՛… ԳՈՀԱՐ-ի երամը անցաւ այստեղէն…

ԶԱՔԱՐ ՔԷՇԻՇԵԱՆ

Անցնող շաբաթավերջը ապահովաբար յիշարժան պիտի մնայ լիբանանահայութեան կեանքին մէջ` շնորհիւ Գիւմրիի ԳՈՀԱՐ երաժշտախումբին պարգեւած երաժշտական մեծ ու որակեալ մատուցումին:

Իսկ հիմա, երբ երաժշտական որակական չափանիշներու յարգումով, կազմակերպական նշանակալից ու օրինակելի մտայղացմամբ ու իրագործումով, մատուցման ձեւի բծախնդիր ու նորարար արտայայտութեամբ զարդարուն համերգաշարը հասաւ իր աւարտին ու հայրենի երգիչներն ու նուագածուները իրենց կարգին իրենք ալ անմոռանալի յուշերով  ու նոր ոգեւորութեամբ վերադարձան հայրենիք` քանի մը մտորումներ կ՛արժէ առանձնացնել:

Ա. ԳՈՀԱՐ-ի լիբանանեան յաղթարշաւը եկաւ ժխտելու վերջին ժամանակներուն ձեւաւորուած անարմատ այն տեսակէտը, որ նոր սերունդը տարուած է մեր տուները անարգել կերպով ներխուժած օտարամուտ ազդեցութեամբ, անդէմ ու անսնունդ ժամանցային երգերով միայն: Ամէն ժամանակաշրջան իր հանրամատչելի երգերը ունի անկասկած, որոնցմով մարդիկ կ՛ապրին ու կ՛ոգեւորուին, սակայն այդ երգերէն շատերը շուտով կը կորսնցնեն իրենց ժողովրդականութիւնն ու հմայքը եւ կը դատապարտուին մոռացութեան: Կը մնան միայն վաւերական արժէք ներկայացնողները, որոնց նմաններով ալ կազմուած էր չորս օրերու համերգային երգացանկը: ԳՈՀԱՐ-ի համերգներուն ծովածաւալ ներկայութիւնն ու հայրենի հեռատեսիլին առջեւ գամուած հոծ բազմութիւնը անգամ մը եւս շեշտակի կերպով հաստատեց, որ հայ երգը իր դիրքերը չի՛ զիջիր ժամանակի ալաթուրքա թէ ալաֆրանկա  ապազգային ազդեցութիւններուն  ու, առաւել եւս, հայ երիտասարդը չի՛ լքեր հայ երգը եւ դէպի անոր ոգեղէն, հարուստ, խորախորհուրդ ու անսահման տարածութիւնները առաջնորդուելու պարագային, կրնայ նորոգել իր ինքնութիւնն ու հպարտանալ անով:

Բ. Ակներեւ եղաւ ԳՈՀԱՐ-ի` բոլոր ճաշակները գոհացնող եւ հայ երգի գրեթէ բոլոր բնագաւառները ընդգրկող լայն երգացանկը, եւ ինչ որ աւելի կարեւոր ու արժէքաւոր է, հայ հնադարեան թէ ժամանակակից երգերը մատուցուեցան արհեստավարժ մարդոց կողմէ մշակուած ու նուագագրուած նոր տարազով մը, ինչ որ ԳՈՀԱՐ-ի երաժշտական ձեռագիրը կը դարձնէ առաւել իւրայատուկ ու բազմաբովանդակ: Հայ դասական երգերէն մինչեւ ժողովրդական, գուսանա-աշուղական, հայրենասիրական թէ էսթրատային ժամանակակից երգերու մատուցումը կը կրէր բարձր ճաշակի ու հմտութեան դրոշմ մը:

Գ. Գէթ անգամուան մը համար հայ երգին տրուեցաւ լսատեսողական արդի հնարքներով յագեցած բազմաշռայլ մատուցման մը արդար իրաւունքը: Արհեստագիտութեան բարիքներով ողողուն մեծաթիւ համերգային շոուեր շատ կան  տարբեր երկիրներու մէջ: Արհեստագիտութիւնը շատ յաճախ կրնայ անճաշակ ու ցած որակի երգերուն տալ որակական յատկանիշներով օժտուած ըլլալու խաբկանքը: Իսկ հայ երգը ինքնին այնքան գեղեցիկ է, որ ունկնդիրը իրմով առինքնելու համար  թէեւ կարիք չունի յաւելեալ պերճանքի, սակայն ո՞րն է լուսառատ ու գունեղ նոր պարունակի մը մէջ չներկայացուելու իր մեղքը… այս պարագային բարձր ճաշակով ու բծախնդիր մօտեցումով մշակուած եւ իրագործուած այս համերգաշարին բեմական արդի արտայայտութիւնը նոյնպէս աննախընթաց է ու բարձրօրէն գնահատելի:

Դ. Եւ ի վերջոյ չմոռնանք, որ ԳՈՀԱՐ կու գայ Գիւմրիէն: Գիւմրին, որ մեր արդի պատմութեան ոչ հեռաւոր անցեալին աղէտալի կացութեան մէջ էր, ահաւասիկ ԳՈՀԱՐ-ի ճամբով աշխարհէ աշխարհ կը ներկայանայ լաւատեսական պայծառ ներշնչականութեամբ: Արդարեւ, անգամ մը եւս արդիւնաւորուեցաւ ԳՈՀԱՐ-ի հիմնադիրներուն ու հովանաւորներուն ճի՛շդ ժամանակին, ճի՛շդ վայրին մէջ կատարած նախաձեռնութիւնը: Շուշիին  նման` Գիւմրին ալ վերջին քանի մը տարիներուն  դեռ նոր վերագտաւ ներկայանալի իր բարետեսութիւնը: Ենթադրելի է, որ ԳՈՀԱՐ-ի անդամներէն շատերը կա՛մ տեսած ու ապրած են երկրաշարժի աղէտին արհաւիրքը եւ կա՛մ ալ իրենց մանկութիւնն ու պատանեկութիւնը ապրած են կիսաքանդ քաղաքի աւերակներուն շուրջ…  Իսկ անոնք Լիբանան եկան ու մեզի ներշնչեցին լաւատեսութիւն, հայրենասիրութիւն, տոկունութիւն, ազգային վաւերական արժէքներու կառչածութիւն…  Արդէն ակներեւ փաստ ու ձեռքբերում է այն, որ աւելի քան հարիւր վաթսուն երաժիշտներ իրենց սիրելի հայրենի քաղաքին մէջ կ՛ապրին ու կ՛արարեն իրենց սիրելի մասնագիտութեամբ` երաժշտութեամբ: Արդէն ակներեւ նշանակալից երեւոյթ է, որ Գիւմրիի նոյնանուն ԳՈՀԱՐ երաժշտանոցի երիտասարդ սաները կու գան համալրելու ԳՈՀԱՐ-ի շարքերը…

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Սարօ Սարոյեանի «Արտագաղթը` ազգային կենսակերպ» («Ազդակ», 22 սեպտեմբեր 2015) գրութիւնը կ՛արծարծէ Հայաստանի վերանկախացումէն ետք մեր ժողովուրդին ծանրագոյն եւ լրջագոյն տագնապներէն մին` արտագաղթը: Իսկ այս խիստ ահազանգային խորագիրը, ըստ էութեան, արդարացուած չեմ տեսներ գրութեան մէջ: Պիտի փորձեմ քննել հեղինակին կատարած որոշ հաստատումները:

1.  «Առաջնային պատճառների թւում անշուշտ ընկած են երկրում տեղ գտած քաղաքական, տնտեսական, ընկերային լրջագոյն խնդիրները»:

Յ. Չ. Ճիշդ է, որ այս դրդապատճառը կ՛օգտագործուի արտագաղթողներուն կողմէ, սակայն աշխարհի վրայ քանի՞ երկիր զերծ է այս խնդիրներէն:

2.  «Բացի այդ, աշխարհի համակարգուած միասնականացման ներկայ դարաշրջանում գաղթը անխուսափելի գործընթացի է վերածուել»:

Եթէ միասնականացման դարաշրջան է, ինչո՞ւ այսքան պատերազմներ, բախումներ եւ մրցակցութիւն: Հեղինակը այս հաստատումը չէ հիմնաւորած, թէ ինչո՛ւ «անխուսափելի» է, այս հարցը լուրջ քննարկումի կը կարօտի:

3.  «Ընդ որում, օտար հողի վրայ հաստատուելուց յետոյ այդ մարդիկ առաւելապէս շփուել ու շփւում են այն նոյն կենցաղով, բարքերով, յաճախում այն նոյն դպրոցն ու եկեղեցին, որը թողել են հայրենիքում»:

Այս հաստատումը կը վերաբերի հին, պատմական այն շրջաններուն, որ յիշուած է իր գրութեան մէջ, սակայն` ոչ ներկայիս գաղթողներու պարագային:

4.  «Ամէն դէպքում մեր ազգը հայրենիքում ունեցած խնդիրների բեռից երբեք էլ թեթեւացած չի եղել եւ հարիւրամեակներ շարունակ զանգուածաբար լքել է այն»:

Այս հաստատումը թերի կը գտնեմ. արտագաղթը կամովին, հայրենիքի մէջ տեղի ունեցած խնդիրներուն պատճառով չէ եղած, այլ` միշտ օտար արշաւանքներուն կամ բռնի տեղահանութեան իբրեւ հետեւանք:

Օրինակ, հեղինակին տրամաբանութեան կը հակասէ Նոր Ջուղայի պատմական պարագան: Նոր Ջուղա հայկական քաղաքը, որ հիմնուած է 1606 թուականին, երբ Շահ Աբաս Արեւելեան Հայաստանէն ու յարակից տարածքներէն շուրջ 300 հազար հայ տեղահանեց հայու տաղանդէն օգտուելու համար ու բնակեցուց Պարսկաստանի խորերը` որպէս հրապոյր, խայծ օգտագործելով Ս. Էջմիածնէն փոխադրած քարը: Նմանապէս` Նոր Նախիջեւանի (Տոնի Ռոստով) գաղութի պարագան: Յօդուածէն բոլորովին կը բացակայի մեր նորագոյն պատմութեան Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ անզէն ժողովուրդի բռնի արտագաղթը մեր հողերէն:

Այս նիւթը արժանի է համապարփակ քննարկումի եւ այժմէականացումի: Կ՛ուզեմ յիշել պատմական այլ ժամանակաշրջանի մը մասին, որ անտեսուած է այստեղ, եւ ընդհանրապէս, ու հաւանաբար գլխաւոր պատճառը կը հանդիսանայ այսօրուան Հայաստանի արտագաղթի երեւոյթին, այն է` Խորհրդային Միութեան ժամանակաշրջանը: Խորհրդային ժամանակաշրջանին, ազգային հողային սահմանները արհեստական ըլլալով, Մեղրի քաղաքէն, ծայրագոյն հարաւ, մինչեւ Թալին` Էսթոնիա, ծայրագոյն արեւմուտք, մինչեւ Վիլքիթցքի` հիւսիսային բեւեռ եւ Պերինկ նեղուց ծայրագոյն արեւելք, կարելի էր համարել «մեծ հայրենիք»: Կ՛արժէ մասնագէտներու կողմէ ճիշդ այս այժմէական նիւթը քննարկել` որպէս ներկան նախորդող հոգեբանական եւ պատկանելիութեան իրավիճակ:

Այստեղ կ՛ուզեմ շեշտել հայրենասիրութեան գերագոյն ցուցանիշը եղող հին եւ նոր ազատագրական պայքարը, երբ ժողովուրդը ամենադժուարին պայմաններու տակ դիմադրեց, մնաց կառչած հողին եւ  կերտեց առաջին անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, եւ մասամբ ազատագրեց Արցախը: Այս է իսկական հայու տիպարին կենսակերպը:

22 սեպտեմբեր 2015

Ես հաւատում եմ, հա՛յ ժողովուրդ քո դարձին, ինչպէս հաւատում եմ որ ամէն առաւօտ արշալոյսը կը բացուի: Հաւատում եմ վասնզի կամրջընկեց Արաքսի ափերին. Մասիսի խորհրդաւոր հայեացքի տակ մեր հայրենիքը կայ, որ մեր թրթռացող հոգին է բռնել իր մայրական քնքոյշ ձեռների մէջ եւ ակնդէտ ու խռովայոյզ նայում, նայո՜ւմ է ճամբաներին:

ԱՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ

Հերոսի ստրիբուտները միմիայն գոռ ճակատամարտներն ու յաղթանակները չեն, ոչ էլ ամէն բան դիմագրաւող յանդգնութիւնն ու իմացականութիւնը: Բաւական է եւ մեծ հոգին, բաւական է անյողդողդ վճռականութիւնն ու որոշումը – ժխտել «ես»-ի բոլոր կենսատենչ պահանջները, մերժել կեանքի ամէն վայելք, մերժել անգամ հարազատների, անօգնական ծնողների աղերսանքն ու վայնասունը – եւ զոհաբերուել յանուն աւելի բարձր, վսեմ մի իրականութեան` գիտակցօրէն ու ինքնաբերաբար:

Մ. ՎԱՐԱՆԴԵԱՆ

Երանի՜ թէ մենք լինենք հայ ժողովրդի սեղանին նուիրուած վերջին զոհերը. երանի՜ թէ մեր արիւնով, վերջապէս հանգիստ առնէր այդ թշուառ ազգը: Մնա՜ք բարով. ամբողջ հոգիս թափում եմ համբոյրիս մէջ, որ դրոշմում եմ այս թղթի կտորին: … Թող զաւակներս երթան իմ ճամբայով, դառն, բայց ազնիւ ճամբայ:

ԳԱՐԵԳԻՆ ԽԱԺԱԿ

Արիւնոտ է այդ վաթանը, աւերակներով ու մոխիրով ծածկուած, բայց նա մերն է, մեր դարաւոր պատմութեան հետ կապուած եւ այսուհետեւ էլ մերը պէտք է մնայ, եթէ մենք գիտակցում ենք ազգային ամբողջութեան շահերը եւ չենք ուզում րոպէական վշտի ազդեցութեան տակ կորստի մատնել` թէ՛  ընդհանուր եւ թէ՛ նոյն իսկ մասնաւոր անհատների ու խմբերի ապագան:

Ե. ԹՈՓՃԵԱՆ

Նայեցէք միշտ դէպի Երկիր, եւ հաւատացէք նրա ապագային: Ճիշդ է, քաղաքական կարմիր ամպերը նորից կուտակւում են – բայց ազատութեան վերելքը – թէեւ ծանր, թէեւ յամրաքայլ – անդիմադրելի է:

Ու եթէ մի օր ձեզանից մէկը, իմ ընկերներ, արժանանայ այդ չքնաղ բախտին, թող յիշէ որ իմ ասածը մարգարէութիւն չէր, այլ միայն հաւատ, անխախտ հաւատ դէպի այն ճամբան, որ թէեւ արեամբ ներկուած, միշտ առաջնորդում է դէպի աշխատանքի եւ գաղափարի յաղթադաշտը:

Է. ԱԿՆՈՒՆԻ

ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125 Դրուագով

23.- Փետրուար 1903-ին, Փարիզի եւ եւրոպական այլ մայրաքաղաքներու մէջ մակեդոնական շարժման ի նպաստ իր կազմակերպած զօրակցական ցոյցերով, ՀՅԴ նոր թափ կու տայ արտասահմանեան իր գործունէութեան:

24.- Սահմանը անցնող դաշնակցական խումբերու պատմութեան մէջ իր անկիւնադարձային տեղը ունի Թորգոմի ձիաւոր Մրրիկ խումբը, որ 1903-ի ամրան սկիզբին հասաւ Սասուն: Առաջին անգամն էր Սասնոյ կեանքին մէջ, որ հեռաւոր Կովկասէն 23 հոգիէ բաղկացած հեծելախումբ մը կը հասնէր Սասուն, ինչ որ զարմանք եւ հիացմունք առթեց սասունցիներուն: Եկուորներուն մէջ էին ՀՅ Դաշնակցութեան յայտնի կռուողներն ու զինուորականները, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կրնար խումբի մը ղեկավար ըլլալ. շատերը հին գործիչներ էին եւ տասնեակ  տարիներու յեղափոխական մարտիկներ:

25.- 1903-ի յուլիս-օգոստոս ամիսներուն, հայոց եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման ցարական հրամանագրին դէմ, Դաշնակցութիւնը ոտքի հանեց Կովկասի ողջ հայութիւնը: Համազգային բողոքին ի վերջոյ միացաւ նաեւ Էջմիածինը, մինչեւ որ ցարական կառավարութիւնը տեղի տուաւ: Յաղթանակը գօտեպնդիչ էր եւ Դաշնակցութեան առջեւ լայն կը բացուէր դուռը կովկասեան գործունէութեան:

26.- Սասունը զինելու պահանջը ճնշող էր. ընդառաջելով այդ կոչերուն, Բիւրոն եւ Կարսի Կ. Կոմիտէն պատրաստութիւն տեսած էին` ստուար խումբ մը Սասուն ղրկելու համար: 1903-ի սեպտեմբերին կատարուած այդ երկրորդ փորձը սակայն, կ՛ըլլայ անյաջող եւ կ՛ունենայ ողբերգական վախճան: Եթէ Խանի ձիաւոր եւ Նեւրուզի հետեւակ խումբերը – լիագումար` շուրջ 150 զինեալներ – ապահով Սասուն հասած ըլլային, հաւանօրէն տարբեր ելք կ՛ունենային Սասնոյ 1904-ի կռիւները: Խումբը հերոսաբար կը մղէ Դաշնակցութեան պատմութեան ամէնէն կատաղի եւ ամէնէն հերոսական կռիւներէն մէկը:

27.- 1904-ի սկիզբը տեղի կ՛ունենայ ռուս սահմանապահ զօրքերու պետական պահեստի թալանը` Դաշնակցութեան որոշումով: Արդիւնքը շատ բեղմնաւոր էր: Ոմանք կ՛ըսէին, թէ տասնեակ միլիոն փամփուշտ, մի քանի հարիւր հրացան ձեռք բերուած էր: Այդ հանուածները կը գործածուէին սահմանային մեր կռիւներուն մէջ, կ՛ուղարկուէին Երկիր, կը գործածուէին Կովկասի հայ-թաթարական կռիւներուն մէջ:

28.- Երրորդ Ընդհանուր Ժողովը կը գումարուի Սոֆիա, 1904-ի փետրուար եւ մարտ ամիսներուն: Դրամական անձկութիւնը կարեւոր չափով մը դարմանուած է` «Փոթորիկ»-ի մուտքերուն շնորհիւ: Ներկայ են Դաշնակցութեան աչքի զարնող ղեկավարներէն շատեր: Մեծ բացական Ռոստոմն է, որ, կազմակերպական գործով, մնացած է Կովկաս: Հրաւիրուած է եւ կարգ մը նիստերու հիւրաբար ներկայ կ՛ըլլայ նաեւ «Փրօ Արմենիա»-ի խմբագրապետ Փիէռ Քիյառ:

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

Հետաքրքրութեամբ կարդացի Ամերիկայի մէջ լոյս տեսնող «Արմինիըն Ուիքլի»-ի մէջ վերջերս անգլերէնով «Կը փնտռեմ» խորագիրով հրատարակուած յօդուած-թղթակցութիւն մը: Յօդուածին միտք բանին վեր առնել է այդ հսկայական ջանքերը, զորս անհատներ եւ կազմակերպութիւններ յառաջ տարին Հայոց ցեղասպանութենէն ետք կորսուած հայկական ընտանիքներ գտնելու եւ միաւորելու: Այս աշխատանքը միայն ցեղասպանութենէն անմիջապէս ետքի ժամանակաշրջանին համար չէր: Այլ երկար տարիներու վրայ շարունակուեցաւ: Կը յիշեմ պատանեկան տարիներուս, երբ կը հանդիպէի հայկական թերթերու մէջ նմանօրինակ «Կը փնտռեմ» յայտարարութիւններու: Եթէ բաւական անձեր գտան իրենց հարազատները շատ տարիներ ետք եւ առանց յուսահատելու, սակայն մեծ մնաց թիւը անոնց, որոնք մնացին կորսուած… նահատակ:

Եթէ հայը այսօր երախտագիտութեամբ կը յիշէ այդ բոլոր «փնտռելու» ջանքերը եւ աշխատանքները, բայց այսօր անցած է այդ ժամանակաշրջանը: Բայց երբեք զանոնք «մոռնալով»: Այլ, ինչպէս 100-ամեակի նշանաբանը յստակ է, հայը այսօր կը «յիշէ» այն բոլորը, որ կորսնցուց: Մարդը, միտքը եւ հողը: Բայց յիշելով նաեւ կը «պահանջէ» այդ բոլորը, որովհետեւ այն, ինչ որ կորսնցուց հայը, իր արժանապատուութիւնն է:

Արժանապատուութիւնը իւրաքանչիւր նահատակ հայու, եւ տակաւին` հայկական ստեղծագործ միտքին (գիր, գրականութիւն, մշակոյթ, արուեստ եւ աւելին): Եւ վերջապէս, արժանապատուութիւնը հողին, որ պիտի պարգեւէր բարեբեր կեանք` ի մի խմբելով հայութիւնը ամբողջ, ուր այսօր աշխարհով մէկ տարածուած է սփիւռքի իրականութիւններուն մէջ: Եւ այս բոլորը կը յիշէ հայը: Յիշելու այս իրողութիւնը Պոյաճեան եւ Գրիգորեան կը վերագրեն հայուն ապրած պատմական փորձառութեան. «Ապրելով ցեղասպանութեան արհաւիրքը եւ ցաւը, հայուն վերապրումը դարձաւ գերբնական ուժ մը: Վերապրողներ ցեղասպանութեան ցաւը եւ անոր հոգեբանական բարդոյթները փոխանցեցին յաջորդ սերունդներուն` իբրեւ ապրելու յոյս եւ ներշնչում»: Եւ այս ապրելու «յոյսը» եւ «ներշնչումը», իմա՛ արժանապատուութիւնը, զոր այսօր տակաւին հայը կը կրէ իր մէջ եւ կը յիշէ: Կը յիշէ «յոյսով», «ներշնչումով» եւ վաղուան տեսլականով:

Եւ այդ տեսլականին մէջէն նաեւ կը պահանջէ զայն: Կը պահանջէ հայուն միտքը` իր մշակութային ժառանգն ու հողը: Ատալեան կը վերլուծէ. «Երբ հայկական հողը դատարկուեցաւ իր ժողովուրդէն, անոր մշակութային բոլոր լծակները` դպրոց, վանք, արուեստի կոթող եւ պատմական վայրեր` կործանեցան օսմանեան կառավարութեան կողմէ: Հայը կրցաւ պահել միայն այն, որ կու գար իր հաւաքական յուշերէն: Եւ յուշերուն մէջ կար իր լեզուն, բանաստեղծութիւնը, երգը եւ ողբերգական ճակատագիրը` իբրեւ հայուն եւ իրեն մնացած մշակոյթ»: Եւ հայը այս արժանապատուութեան հասկացողութիւնն է, որ այսօր կը պահանջէ: Եւ որ իրեն փոխանցուեցաւ իր «յուշերուն» ընդմէջէն: Եւ որ հայը կը պահէ զանոնք` «յուշերը», մինչեւ այսօր եւ առանց հողի կռուանին…

Այս տրամաբանութեամբ Հայ դատը, իմա՛` պահանջատիրութիւնը, կարելի չէ դիտել միայն իր քաղաքական ոսպնեակէն: Պագալեան կը հաստատէ, որ «Հայոց  ցեղասպանութիւնը եւ անոր ժխտումը թրքական կառավարութեան կողմէ, կը կերտէ հայուն հաւաքական ինքնութիւնը: Ազգային, համազգային, կրօնական, գաղափարախօսական, քաղաքական, ընկերային-տնտեսական եւ սերնդական տարբերութիւններով հանդերձ, ցեղասպանութեան այս ինքնութիւնը կը դառնայ հասարակ յայտարարը` միացնելով բոլորը»: Մինչ Յովհաննիսեան Ցեղասպանութիւնը կը նկատէ «հայուն ինքնութեան հաւատարմութեան պահպանումը»: Եւ այս իմաստով, եթէ հայուն ինքնութիւնը քաղաքական է, բայց նաեւ նոյնքան ազգային, մշակութային, կրօնական եւ ընկերային: Վերջապէս, իր կեանքը ապրելու արժանապատուութիւնն է, որուն համար հայը կը կենայ իբրեւ պահանջատէր:

Բայց կայ նոյն կացութեան միւս տարբերակը, եւ այդ ալ` թրքական ժխտողական կեցուածքն է: Եւ անոր վարած «մաշեցումի» ռազմավարութիւնը: Էլի Ուիսըլ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտելը կ՛որակէ իբրեւ «կրկնակի սպանութիւն»: Առաջինը` «ֆիզիքականը» իսկ երկրորդը` «յիշատակը»: Ռիչըրտ Ֆալք` թրքական ժխտողական կեցուածքը Հայոց ցեղասպանութեան նկատմամբ կը կոչէ «չարաշուք»` «պատմութեան առանցքին մէջ եզակի իրավիճակ» մը, ուր «պետական եւ կանխամտածուած ամէն ջանք ի գործ կը դրուի վերացնելու Հայոց ցեղասպանութեան ճշմարտացիութիւնը համաշխարհային զգաստութենէն»: Այլ խօսքով` «մաշեցումի» եւ «մաշեցնելու» ռազմավարութիւն մըն է, ուր հարիւր երկար տարիներ, թրքական պետականութիւնը հեռակայ կարգով, օգտագործելով իր բոլոր համաշխարհային լծակները եւ օղակները, կը հետապնդէ: Այս իրավիճակէն մեկնելով է, որ Հայ դատը հայուն համար կը դառնայ «ինքնութիւն»… Եւ կ՛անցնի քաղաքական սահմաններէն անդին: Հայուն այս ինքնութիւնը, որ մինչեւ այսօր ան պահած է «յուշերուն» ընդմէջէն: Առանց իր արմատին, որուն համար հայը կը պայքարի: Վերատիրանալու հրամայականով:

Բայց պատմութեան այս փորձին մէջ կայ այլ վկայութիւն… Եւ եթէ այսօր արագ ակնարկ մը նետենք Հայաստանէն մինչեւ սփիւռքեան մէն մի անկիւն, ուր հայը «յիշեց եւ պահանջեց», եւ ի մասնաւորի ցեղասպանութենէ վերապրած չորրորդ երիտասարդ սերունդի գիտակցութեամբ եւ մասնակցութեամբ, ապա հարց պէտք է տալ, թէ «արդեօք տեղ կը հասնի՞ մաշեցումի այս ռազմավարութիւնը»:

Եւ առկայ է այսօրուան իրավիճակը: Եւ այդ` թրքական «մաշեցումի» քաղաքականութիւնը (իմա՛ Փերինչեքը)` ընդդէմ հայկական «արժանապատուութեան» պահանջատիրութեան (իմա՛` Զուիցերիա): Եւ այս «պայքար» է: Ոչ թէ զէնքի ու զէնքով` այլ իրաւունքի եւ իրաւունքով: Եւ հայուն համար` վերատիրանալու իր «արժանապատուութեան»: Եւ այս պայքարին ու հակամարտող կողմերուն եւ կեցուածքներուն մէջ կան եւ պիտի ըլլան առանցքներու զարգացումներու վերիվայրումներ: Թեր ու դէմ այս պայքարին մէջ կան ու պիտի ըլլան «նուաճումներ» ու «տեղքայլեր»:

Փերինչեք ընդդէմ Զուիցերիոյ գործով Մարդու իրաւունքներու եւրոպական դատարանին եւ անոր որոշումներուն հոլովոյթը պէտք է դիտել նաեւ այս պրիսմակէն: Եթէ կան այդ որոշումին մէջ յօդուածներ, որոնք «յաջողութիւն» էին հայուն, եւ տակաւին ոչ այդքան «նպաստաւոր» կարգ մը այլ տարբերակներ, բայց այս բոլորը պէտք է դիտել այս «պայքարին» համընդհանուր իրականութեան մէջէն: Եւ պէտք է պատրաստ ու զգաստ ըլլալ այդ բոլոր տարբերութիւններուն դիմաց: Ախորժելի թէ ոչ:

Թուրքը իր պետականութեամբ պիտի շարունակէ իր «մաշեցումի» ռազմավարութիւնը` մաշեցնելով հայուն «յուշե՞րը»: Ու անոր հետ հայուն իրաւունքնե՞րը: Ապրած ու իրաւունքով կերտած «յուշե՞րը»: Եւ հայը միւս կողմէ պիտի շարունակէ իր «արժանապատուութեան» պահանջատիրութիւնը:

Փերինչեք ընդդէմ Զուիցերիա գործը մէկ օղակն է թրքական «մաշեցումի» ռազմավարութեան` ընդդէմ հայկական «արժանապատուութեան» պահանջատիրութեան:

Բայց հայուն համար կայ մէկ յստակ իրականութիւն:

Հայը վճռած է շարունակել իր պահանջատիրութիւնը: Կեանքին, միտքին եւ հողին:

Եթէ այսօր կը «յիշենք» նահատակները, որովհետեւ անոնք համոզուեցան, թէ հայուն արժանապատիւ կեանքով է, որ հայը պիտի շարունակէ ապրիլ: Իսկ վերապրողները այդ «ցաւը» իրենց մէջ սեղմեցին` իբրեւ ապրող արժանապատուութիւն գալիք սերունդին: Եւ մենք` «գալիք» սերունդը եւ տակաւին «եկողները», այս արժանապատիւ կեանքը վերածած ենք պահանջատիրութեան:

Այս «արժանապատիւ» կեանքն է, որ պիտի ու պէտք է շարունակէ տոկալ «մաշեցումի» բոլոր ռազմավարութիւններուն դէմ:

ԵՐՈՒԱՆԴ Հ. ՔԱՍՈՒՆԻ

Խորագրին ի տես, շատեր պիտի պռստեն իրենց յօնքերը, ու`

– Ի՜նչ համասփիւռքեան հիմնադրամ…

Այո՛,

Եթէ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամ,

Ուրեմն,

Նաե՛ւ` «Սփիւռք» համասփիւռքեան հիմնադրամ:

Ի՞նչն է տարօրինակը, եւ ինչո՞ւ է զարմանքը:

«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը ծնունդ առաւ Հայաստանի անմիջական կարիքներուն հասնելու: Ան ունէր ե՛ւ ազգային-հասարակական նպատակ` սփիւռքի աչքերը սեւեռել` Հայաստանի վրայ:

Հարցումը.

Սփիւռքը չունի՞ կարիքներ, որոնք համասփիւռքեան օժանդակութեան կը սպասեն: Ու ժամանակը չէ՞, որ սփիւռքը իր աչքերը սեւեռէ սփիւռքի վրայ:

«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը խանդավառեց նախագահ Սերժ Սարգսեանը, որ հրապարակ նետէ «հայաստանակեդրոն սփիւռք» լոզունգը: Տարազումը ծայրայեղ էր ու վտանգաւոր: Նախագահը աւելի ուշ անդրադարձաւ իրողութեան ու փորձեց յղկել տարազումին սուր անկիւնները: Փորձը անյաջող էր: Իրականութիւնը կը մնայ այն, որ կամայ թէ ակամայ, «հայաստանակեդրոն սփիւռք» լոզունգը ամէն օր քիչ մը աւելի կը խթանէ սփիւռքի ինքնամոռացումը:

Եւ հոս պիտի ճշդել` սփիւռքակեդրոն սփիւռք մը միայն կրնայ հայաստանակեդրոն սփիւռք ըլլալ,

Քանի որ ինքնամոռաց սփիւռք մը հուսկ կը կորսնցնէ ե՛ւ Հայաստանի հասցէն, ե՛ւ ճամբան:

Գիտակի՞ց ենք ինքնամոռացութեան ճամբայ հարթող սփիւռքին սպասող վաղուան օրերու բնոյթին:

Ահա թէ ինչո՛ւ արշակաւանեան խառնարանի այս օրերուն, ժամանակն է, որ սփիւռքը կանգ առնէ պահ մը, կենայ հայելիին դիմաց ու հարց տայ.

– Ո՞վ եմ ես, ինչո՞ւ եմ սփիւռք, ուրկէ՞ կու գամ, ո՞ւր կ՛երթամ, ինչո՞ւ կ՛երթամ, ի՞նչ է եւ ո՞ւր է վախճանակէտը…

Հրամայական պահանջ է, որ տրուին այս հարցումները ու կատարուի պատասխաններուն փնտռտուքը: Ու երբ կը տարազուին պատասխանները, հարց պիտի տալ.

– Համաշխարհայնացումի սադայէլական քարոզչութեան այս օրերու արշակաւանեան խառնարանին մէջ սփիւռքը ունի՞ ազգային պայքարի մէկ ամբողջական ինքնավար նպատակ ու մէկ ամբողջական գործակցութիւն` նա՛խ սփիւռքի, եւ ապա` Հայաստանի համար:

Սփիւռքակեդրոն սփիւռք մը ունենալու գործնական առաջին քայլը պիտի ըլլայ համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովի մը գոյառումը:

Աւելի քան կէս դար է ու մինչեւ այսօր կը գրուի ու կը խօսուի այս մասին, ու դժբախտաբար աւելի քան կէս դար է ու մինչեւ այսօր ան դէմ կու գայ բազմադէմ կարծրատիպ մտածողութիւններու պատին:

Եթէ Ցեղասպանութեան զոհ տարագիր հայութիւնը` սփիւռքը, Հայ դատի իրաւատէրն է ու իր բռնագրաւուած հայրենի հողերուն պահանջատէրը, ապա ուրեմն համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովը միակ գրաւականն է իր իրաւական ներկայութեան ու կատարուած քարոզչութեան իրաւութեան հաւաստիքը:

Համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովի մը կազմաւորումին համար մարդը չէ, որ կը պակսի: Սփիւռքը որակեալ մասնագէտներու փաղանգ մը կրնայ ոտքի հանել, որ գերագոյն արժանապատուութեամբ ու պատասխանատուութեամբ կարենայ համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովը դնել աշխատանքային ճիշդ հունի մէջ ու լիազօրուած հեղինակութեամբ հետապնդել պահանջատիրութեան դատը:

Այս օրերուն Ցեղասպանութեան նուիրուած գիտաժողովներուն հիմնախնդիրն է պահանջատիրութեան դատի իրաւական երեսը: Տեսականօրէն, թուղթի վրայ, շատ բան կարելի է պարզել, մինչեւ իսկ բոլոր դատերը շահիլ, բայց… երբ կու գայ ժամանակը` թղթածրարները ձեռքին միջազգային ատեաններ ներկայանալու, ո՞վ հաշուարկած է, թէ քանի՞ միլիոն տոլարի կամ եւրոյի նախահաշիւ ելեւմտավարկ պէտք է պատրաստուի:

Ժամանակի գործօնը:

Հարիւրամեակը նոր հարիւրամեակի սեմին կը բերէ Հայ դատն ու պահանջատիրութիւնը: Այս է իրողութիւնը, զոր պիտի դիմագրաւել համբերութեամբ ու հաշուենկատումով: Կը նշանակէ` նոր հարիւրամեակ մը պիտի նախատեսել պահանջատիրութեան պայքարի ճանապարհին, ու այդ ճանապարհին վրայ` իրերայաջորդ սփիւռքահայ նոր սերունդներու ասպարէզ գալը:

Եւ հոս` վերադարձ հիմնահարցին:

Եթէ նոր հարիւրամեակի իրերայաջորդ սփիւռքահայ սերունդները պիտի ստանձնեն պահանջատիրութեան դատն ու անոր հետապնդումը, ապա առաջնահերթ պարտաւորութիւն է այդ սերունդներուն ազգային դաստիարակութիւնը, հայերէնով հայեցի դաստիարակութիւնը, եթէ երբեք կը հաւատանք, որ`

Լեզուն հաստատագիրն է ազգային դիմագիծին եւ ինքնութեան:

Ուրեմն հայ դպրոցը պիտի մնայ կիզակէտը սփիւռքի ուշադրութեան, նախանձախնդիր անոր յարատեւ վերանորոգման ու բարգաւաճումին ե՛ւ ուսումնական, ե՛ւ կրթական, ե՛ւ ազգային, ե՛ւ քաղաքացիական մակարդակներու վրայ:

Հայ դպրոցը, որ նշանակէ`

Հայ աշակերտ եւ ուսանող, հայ ուսուցիչ ու դասախօս, հայ տնօրէն ու վարչական կազմ:

Եւ այսօր ի՞նչ է հայ դպրոցին վիճակուած ճակատագիրը: Աղքատախնամի պնակ: Չբանանք փակագիծերը, սակայն ըսենք, որ մերօրեայ հայ դպրոցը իր գոյութիւնը կը քաշկռտէ հովանաւոր եկեղեցիներու կամ կազմակերպութիւններու` անհասանելի պահանջներուն հասնելու շփոթահար ճիգով, սակաւաթիւ բարերարներու առատաձեռն նուիրատուութեամբ, ու յաճախ` բարիկամեցողներու սրտաբուխ նուէրներով:

Ինչո՞ւ կը փակուին հայ դպրոցները: Կամ` կը փակենք: Գաղտնիք չէ. փերեզակային հոգեբանութեամբ «մեծանուն տնտեսագէտներ» ունինք, որոնք միշտ ալ հայ դպրոցի մը ելեւմտավարկի արձանագրած «բաց»-ը գոցելու հանճարեղ առաջարկը ունին.

– Փակեցէ՛ք դպրոցը:

«Հանճարեղ» այս տնտեսագէտները կը գիտակցի՞ն, թէ`

Սփիւռքի մէջ հայ դպրոց մը փակել` համազօր է Հայաստանի մէջ զօրանոց մը փակելու:

Կարո՞ղ ենք ճիշդ գնահատել այս հաւասարութիւնը:

Միայն Լիբանանի ու Սուրիոյ (մանաւա՛նդ այս օրերուն) մէջ չէ, որ հայ դպրոցը նիւթական տագնապ կը դիմագրաւէ: Հարց տուա՞ծ ենք, թէ ի՛նչ է Յունաստանի եւ Կ. Պոլսոյ հայ դպրոցին տնտեսական կացութիւնը: Ու զարմանքով հարց պիտի տալ թէ ինչո՞ւ Միացեալ Նահանգներու հայահոծ «Լոս Արմենոս»-ի մէջ հայ դպրոց կը փակուի… նիւթական պատճառներով:

Ու դեռ պիտի զարմանալ, թէ ինչու Նիւ Եորքի մէջ 2011 թ. կարելի կ՛ըլլայ ստեղծել վեց միլիոն տոլարի անձեռնմխելի հիմնադրամ մը (որուն մէկ միլիոնը ՀԲԸ միութեան «կրթաթոշակներու ֆոնտ»-էն), «Էջմիածնի միաբանութեան մէջ եկեղեցականներու պատրաստութեան եւ բարձրագոյն կրթութեան համար», բայց նոյն նուիրատուները, որոնք մեծամասնութեամբ Միջին Արեւելքի զաւակներ են` Նոր Աշխարհ տեղափոխուած, չե՛ն կրնար մտածել նմանօրինակ հիմնադրամ մը ստեղծելու մասին, իրենց դռները փակելու սպառնալիքին առաջ կեցած Միջին Արեւելքի հայ դպրոցներուն համար:

Ու պիտի զարմանալ, թէ ինչպէ՛ս նոյն տարուան մէջ իր պորտը հայութենէ կտրած «ծնունդով (կէս) հայ»-ը, մեծահարուստ թենիսիստ Անտրէ Աղասի կը յաջողի իր կնքահայրէն` «աշխարհի ամէնէն հարուստ հայէն»` Գըրգ Գըրգորեանէն, տասնութ միլիոն տոլար ձեռք բերել իր թենիսի դպրոցին համար, բայց ամերիկահայութիւնը իր եկեղեցիով ու կրթական համակարգով չի կարողանար հայ դպրոցի գոյատեւման համար համոզել Գըրգ Գըրգորեանը, որ գէթ տասը միլիոն տոլար գումարով հիմնադրամ մը հաստատէ:

Դեռ այս «հի՜չ», աշխարհի ամէնէն հարուստ նոյն հայը, նոյն տարուան մէջ երկու հարիւր միլիոն տոլար կը նուիրէ Լոս Անճելըսի Քալիֆորնիոյ համալսարանին:… Եւ ո՞վ հարցուց, թէ որո՞ւ ժառանգ կը մնան Գըրգ Գրիգորեանի միլիառները…

Արդեօ՞ք պիտի մտածել, թէ սփիւռքահայը ի՛նք ալ սկսեր է հաւատալ Հայաստանէն «ձայնասփռուած» քարոզչութեան, թէ` «Սփիւռքի մէջ աղքատ հայ չկայ»: Ինչո՞ւ զարմանալ, երբ հրապարակագիր մը կը գրէ. «… ունեւոր էին, ինչպէս բոլոր հայերը արտասահմանում»: Իսկ հանրածանօթ գրող մը կ՛արձանագրէ. «Ես աղքատ սփիւռքահայ չեմ տեսել…»: Այս ի՜նչ հրաշք ու երջանկութիւն (բայց այս մասին` այլ առիթով):

Սփիւռքի հայ համայնքները կը նահանջեն, կ՛ուծանան, կ՛ապազգայնանան գլխաւորաբար նաեւ համայնքներու տնտեսական կեանքին համբակ ու ձախաւեր ղեկավարութեան պատճառով: Ամէն Ինչ «օր օրի » է, ամէն ինչ կարկտան, ամէն ինչ «այսօրը անցընենք» հոգեբանութեամբ: Տնտեսական ազգային հզօր կառոյցներ չկան, գլխաւոր պատճառը անվստահութեան հարցն է: Հայու խասիաթ է, ամէն ոք միայն ի՛նք պիտի նախաձեռնէ եւ ի՛նք կառավարէ: Չըլլա՛յ, որ հաւաքական աշխատանք մը հրապարակի վրայ արդիւնաւորուի ու հեղինակութեան տիրանայ. ի՞նչպէ՞ս թէ, հապա՞ մեր «ես»-երն ու «եսիկ»-ները:

Հինցած ոճերու ստրուկն է սփիւռքը: Ու հինցած ոճերը ծուլութեան կ՛առաջնորդեն, կը յոգնեցնեն ու կ՛ուծացնեն: Հինցած ոճերու զոհերն են հայ դպրոցները, ընկերային ու հասարակական կազմակերպութիւնները, հայ ազգային կուսակցութիւնները, հայ եկեղեցիները:

Ու ոճը չի նորանար մարդերու փոփոխութեամբ կամ տեղափոխութեամբ, ո՛չ ալ` արհեստագիտական սարքաւորումներով: Ոճը կը նորանայ մտքի ու մտայնութեան նորանալով, նոր հորիզոններու դիմաց քննադատական մտածողութիւնը սկզբունք ու մեկնակէտ որդեգրելով:

Ու որպէսզի իրականանայ նորանալը, անհրաժեշտ է ստեղծումը մտածողներու խորհուրդին կամ հիմնարկին (think tank): Մտաւորական եւ ուսումնական բարձրագոյն մակարդակով, ասպարէզային տարբեր մարզերու մէջ փորձառու մասնագէտներու խորհուրդ մը, որ համապարփակ գնահատանքը կատարէ սփիւռքի ներկայ իրավիճակին, ու նոր հեռանկարներու համար նորաոճ աշխատանքի ծրագիր մը յանձնէ համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովին:

Աշխատանքային բազմաթիւ ծրագիրներ իրականացնելու համար` պահանջատիրութեան դատ, հայ դպրոց, հայ մշակոյթ, մամուլ-քարոզչական մեքենայ, առողջապահական-ընկերային ծառայութիւն – մշակուած ծրագիրներու դիմաց` առաջնահերթ պահանջը դրամն է, եւ ահա թէ ինչո՛ւ անհրաժեշտ է մտածել «Սփիւռք» – համասփիւռքեան հիմնադրամի մասին:

Յիսնամեակ մը առաջ երկար խօսուեցաւ ու գրուեցաւ հայկական դրամատան մը ու հայկական հիւանդանոցի մը մասին: Կար ցանկութիւնը, ու երկար տեւեց գիրն ու խօսքը: Միայն գիրն ու խօսքը: Կար նախօրինակը. 1911 թ. Կ. Պոլսոյ մէջ հիմնուած էր հայկական դրամատուն մը, որուն առաջին հերթին դիմում կը կատարուէր 1914 թ. բռնկած պատերազմի զոհերուն օգնութեան փութալու:

Սփիւռքի միատարրութիւնը իբրեւ ազգային հաւաքականութիւն ամրագրելու ու կեդրոնաձիգ աշխատանքը իմաստաւորելու համար անյետաձգելի անհրաժեշտութիւն  համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովը եւ «Սփիւռք» համասփիւռքեան հիմնադրամը:

«Սփիւռք» համասփիւռքեան հիմնադրամը կը գործէ բարոյական հովանաւորութեան ներքեւ երեք հոգեւոր պետերուն` ղեկավարութեամբ անկախ գործադիր ժողովի մը, որ համարատու է համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովին: Վստահութիւնը մեծագոյն դրամագլուխն է:

«Սփիւռք» համասփիւռքեան հիմնադրամը «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամին հակադրուելու համար չէ: Բայց արդար ըլլանք ու հարց տանք. «Հայաստան» ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ հիմնադրամը վերջին քանի տասնեակ տարիներուն սփիւռքէն (չհաշուած Ռուսիան) հանգանակած միլիոններէն քանի՞ դահեկանի նպաստ հասցուցած է սփիւռքին: Քաջ ըլլանք խոստովանելու , թէ վերջին երեք տարիներուն «Հայաստան» ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ  հիմնադրամը դրամական (հաշուելով վերջին դահեկանը) ի՞նչ աջակցութիւն ցուցաբերած է սուրիահայութեան:

Դարձնենք էջը ու հարց տանք տարագիր սփիւռքահայութեան եկեղեցի, բարեգործական ընկերակցութիւններ, կուսակցութիւններ, անհատ բարերարներ), ու պատասխանը սպասենք իրմէ.

– Առանց դոյզն իսկ չափով թերագնահատելու Հայաստանի եւ Արցախի կարիքները, ու միշտ ջատագով այդ կարիքները բառնալու աշխատանքին`

– Հայաստանի ու Արցախի մէջ դպրոցները վերանորոգուելու կարիքը ունին, սփիւռքի մէջ չունի՞ն…

– Հայաստանի ու Արցախի մէջ չքաւոր հայը չքաւոր է, սփւռքի մէջ չքաւոր հայը չքաւոր չէ՞…

– Հայաստանի ու Արցախի մէջ եթէ հիւանդանոցները անհրաժեշտ է օժտել գերարդիական սարքերով, սփիւռքի բարեգործական դարմանատուները կարիքը չունի՞ն բարենորոգման` ձեռք մը աւելի տալու հայ հիւանդին:

– Հապա՞ հիւանդները… Հայաստանի ու Արցախի մէջ հայը արժանի է (եւ արժանի՛ է) յաւէտ վերանորոգուող հիւանդանոցներու մէջ ամէնէն նպաստաւոր պայմաններով բուժում ստանալու, իսկ սփիւռքի մէջ` դռնէ դուռ մուրալո՞ւ…

Տակաւին չբանանք էջը տնազուրկ հայերու, հայ դպրոցէ զրկուած (դրամի պատճառով ձրիավարժ պետական դպրոց յաճախող) հայ աշակերտներու, եւ ընդհանրապէս տնտեսական տագնապի պատճառով դպրոցէ զրկուած հայ տղոց:

Եւ հարց տանք, թէ հայկական քանի՞ դպրոցներու մէջ քանի՞ ուսուցիչներ քանի՞ ամիս է, որ աշխատավարձ չեն ստացած…

Դեռ չխօսինք իւրաքանչիւր հայ դպրոցի կռնակին բեռցուած պարտքի քանակի մասին, որ ի վերջոյ կրնայ հրամայել դպրոցին դուռը փակել:

Ո՞վ է ամչցողը, երբ հայկական ձայնասփիւռները եւ օրաթերթերը կոչ կ՛ուղղեն հայ հիւանդի մը վիրահատութեան կամ հիւանդանոցային բուժման համար դրամ հանգանակելու:

Ո՞վ հարց տուաւ, թէ ինչո՞ւ շատ մօտիկ անցեալին Պէյրութի մէջ հայ դպրութեան ծառայող մը գրեթէ անօթի մահացաւ:

Ե՞րբ եւ ո՞ւր վերջ կը գտնէ այս անտիրութիւնը:

«Սփիւռք», համասփիւռքեան հիմնադրամը պերճանք չէ, այլ` հրամայական անհրաժեշտութիւն:

Ի վերջոյ պիտի մտածե՞լ սփիւռքահայու արժանապատուութեան մասին, թէ՞ ոչ:

Ի՞նչ կը մտածեն Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերուն հրապարակ իջած  եղերամայրերը յիշեցնող մերօրեայ եղերամայրերը, երբ կը կարդան, թէ վիրաւոր հալէպահայութիւնը բացած է իր դպրոցներուն դռները:

Հարցումը.

Ո՞վ բաց պիտի պահէ այդ դպրոցներուն դռները:

Ճառերէն մնացինք յոգնած ու սոված:

Ե՞րբ կ՛առնուին սփիւռքը իր պատմական առաքելութեան համար փրկելու համասփիւռքեան առաջին քայլերը, որոնց իրաւութեան հաւաստիքը պիտի ըլլայ համասփիւռքեան կեդրոնական ժողովի ստեղծումը, մտածողներու խորհուրդին կեանքի կոչումը եւ «Սփիւռք» համասփիւռքեան հիմնադրամին հիմնումը:

Պիտի փրկել սփիւռքը` հրաւիրելով զայն ինքնաճանաչումի, ինքնագիտակցութեան եւ ինքնարժեւորումի` ամրապնդուելու, պատասխանատուութիւն բառնալու եւ բարոյապէս, մտաւորապէս ու նիւթապէս արտադրող հզօր մեքենայ դառնալու:

Եթէ հզօր «Հայաստանը պայմանաւորուած է հզօր սփիւռքով»,

Ու եթէ Հայաստան կը հաւատայ իր իսկ հրապարակած այս լոզունգին, ապա ուրեմն պարտաւոր է դրապէս դիմաւորելու սփիւռքի մէկտեղման (արդէն «սփիւռքներ» յուսալքող տարազումը սկսեր է երեւալ հրապարակագրութեան մէջ), վերականգնման ու հզօրացման համար նախապայման եղող վերոյիշեալ անկախ կառոյցներու գոյառումը:

Կառոյցները`

Համասփիւռքեան կեդրոնական ժողով,

Մտածողներու խորհուրդ կամ հիմնարկ.

«Սփիւռք» համասփիւռքեան հիմնադրամ:

Կրկնենք.

«Եթէ «Հայաստանակեդրոն սփիւռք»,

Ապա ուրեմն նախ`

սփիւռքակեդրոն սփիւռք:

24 հոկտեմբեր 2015

ԳԷՈՐԳ ՅԱԿՈԲՃԵԱՆ

– Բարի՛ կէսօր: Օ՜հ, բարի եկած ես, մե՛ծ մամա, շա՛տ անօթի եմ, անհամբեր օրհնուած ձեռքերովդ պատրաստուած ճաշին կը սպասեմ, շատո՜նց է ղաւուրմա չես պատրաստած մեզի: Սկաուտական տարազով ու խանդավառ տրամադրութեամբ տուն վերադարձաւ Արամը:

– Կնի՜կ, նայէ տեսնենք աղջիկդ ի՞նչ եղաւ: Կէսօրուան ժամը երկուքն եղաւ, դեռ պիտի արթննայ օրիորդը: Արամը ակումբ գնաց-եկաւ, աղջիկդ տակաւին երազներու մէջ է: Հապա՜, առտուան ժամը 5:00-ին տուն դարձողը, անշուշտ չի….

– Եկա՜յ, տատի՛, եկա՜յ, մի՛ պոռար,- օրօրելէն, շորորելէն ու մէկ օր առաջ հալաուինի համար դէմքը զոմպիներու (մարդակեր-յարալէզ) տեսքով ներկած Լուսինը դուրս եկաւ ննջարանէն:

– Աստուա՛ծ իմ, ա՛յս ի՞նչ երես է, այս ի՞նչ սատանայական կերպարի վերածած ես գեղեցիկ դէմքդ, աղջի՛կս,- լեղապատառ հարցուց Լուսածին մեծ մայրիկը:

– Նանի՜, հալաուին էր երէկ գիշեր, բոլորս սատանաներու, վամփիրներու, կախարդներու եւ վհուկներու վերածուած էինք: Տուն վերադարձիս սիրտ չունէի երեսս լուալու, այսպէս անկողին մտայ: Ի՞նչ պիտի ճաշենք, ծանր ճաշի հոտ կու գայ, օ՜հ, ղաւուրմա՞, ես ասանկ ճաշեր բերանս չեմ դներ… Հիմա փիցցա կ՛ապսպրեմ, շատ անօթի եմ:

– Սկսանք նորէն ճաշի հարցին,- մեկնաբանեց Արամը:

– Լա՛ւ, աղջի՛կս, յայտէ՛, մտիր ու լուացուէ, փետուած մազերդ ալ կոկէ, ինչ որ կ՛ուզես, կ՛ապսպրենք: Արա՛մ, տղա՛ս, դուն ալ գնա եւ տարազդ-փողկապդ հանէ, որպէսզի ճաշի նստինք,- կացութեան յաւելեալ բարդանալէն խուսափելով միջամտեց տիկին Թալինը` տան մայրը:

– Պատմէ՛, Արա՛մ, ինչպէ՞ս էր ԳՈՀԱՐ-ի ելոյթը երէկ գիշեր, լաւ անցուցի՞ր. դժբախտաբար ես գործի ընթրիք ունէի, չկրցայ հեռատեսիլէն հետեւիլ, իսկ երբ տուն դարձայ, արդէն աւարտած էր,- հարցուց պրն. Միհրանը` տան հայրը:

– Մէկ բառով ըսեմ, բա՜-ցա՜-ռի՛կ էր, հայրի՛կ, բացառի՛կ: Այդ ի՛նչ շքեղ ելոյթ էր, հրաշալի: Ո՞ր մէկը պատմեմ, ո՞ր մէկը յիշեմ: Ես ինծի Եւրոպայի կամ Ամերիկայի մէջ կազմակերպուած մեծ համերգ-փառատօներէն մէկուն մէջ կարծեցի: Շատ հպարտ զգացի, որ նման հայկական խումբ մը ունինք: ԳՈՀԱՐ համոյթը մեր իրականութեան պարծանք առթող երեւոյթ է այլեւս: Ամէն ինչ դասաւորուած ու կազմակերպուած էր: Երեւակայէ՛, մինչեւ իսկ ինքնաշարժներու կառատունէն դէպի համերգասրահ ժողովուրդը փոխադրող յատուկ կառքեր տրամադրուած էին: Մուտքին, ձեռնարկին պաշտօնէութիւնը յարգալիր ու քաղաքավար կերպով կը դիմաւորէր հիւրերը, յատուկ I-Pad-երու վրայ կարգ մը տուեալներ կը հարցնէին: Ներսը, հայկական տարազներով ու նորարական ոճով մը չափազանց երկարահասակ գեղանիներ հիւրերը դէպի նստատեղիներ կ՛առաջնորդէին:

Գալով ժամադրութեան, առանց վայրկեան մը իսկ ուշանալու,165 հոգինոց խումբը ճշդուած ժամուն սկսաւ իր ելոյթին: Իսկական հայկական ժամադրութիւն… Բեմը, սրահն ու լուսաւորումը հմայիչ էին:

– Իսկ ի՞նչ երգեր ներկայացուցին, տղա՛ս,- հետաքրքրուեցաւ Լուսածին մամիկը:

– ԳՈՀԱՐ-ի կարգախօսին նման` «Բոլոր ժամանակներու սիրուած հայկական երգերը». ժողովրդային, հայրենասիրական, ազգային, աշուղական եւ դասական: Գուսան Շերամէն` Հայկազուն, Կոմիտասէն` Խաչատուրեան: Երգացանկը շատ հարուստ էր ու բազմազան:

Նուագախումբը, երգչախումբը, մենակատարներն ու պարախումբը այնքա՛ն արհեստավարժ ու տպաւորիչ կը ներկայացնէին յայտագիրը, որ դժուար էր չյուզուիլ, չըմբոշխնել, չհրճուիլ ու չփղաքաղիլ: Հապա՞ հանդիսատեսը, անոնք ջերմեռանդ էին ու ոգեւորուած, բարձրորակ հայ երգի ու երաժշտութեան հանդէպ իրենց ունեցած ծարաւը կը յագեցնէին: Մինչեւ իսկ գործընկերս` Ուասիմը, զոր հրաւիրած էի, որ ինծի ընկերանայ եւ հայ մշակոյթին ծանօթանայ, զմայլած կը հետեւէր յայտագիրին. բեմին ետեւի մասը ցուցադրուող պատկերներուն մասին կը հարցնէր, հիացումով կը խոստովանէր, որ մենք` հայերս որքա՛ն ազնուական ժողովուրդ ենք:

Այս բոլորին մէջ, սակայն, ելոյթին գլուխ գործոցը, իմ կարծիքով, «Տլէ եաման»-ն էր, մանաւանդ` երգին ու պարային ներկայացման զգայացունց համադրումը: Ցաւ ու վիշտ պատճառող այս երգը, գեղարուեստական վերամշակումով, վերջին հարիւր տարիներու մեր պատմութիւնը կ՛ամփոփէր իր մէջ` Ցեղասպանութենէն վերապրում-վերակազմակերպում: «Տլէ եաման»-ը, ցաւին կողքին, յաղթանակի, վերապրումի, պայքարի, պահանջատիրութեան ու չյուսահատելու ապրումները թարմացուց մէջս: Իսկ վերջին մասով երբ բաժնուեցան Կիլիկիոյ թագաւորութեան դրօշները, սրահին մէջ կլանուած ջերմ մթնոլորտը իր գագաթնակէտին հասաւ: Ժողովուրդը յոտնկայս երգելու եւ դրօշները ծածանելու սկսաւ: «Ֆորում տը Պէյրութ»-ի աւելի քան 2000 հոգինոց համերգասրահէն բարձրացած ծափերն ու բացագանչութիւնները ժողովուրդին գոհունակութեան լաւագոյն արտայայտութիւններն էին:

Հայրի՛կ, մի՞թէ կարելի է ձուլուիլ, կորսուիլ եւ որպէս ինքնուրոյն ազգ անհետանալ ժողովուրդներու ցանկին վրայէն, երբ ունինք այսքա՛ն անգնահատելի ոգեղէն արժէքներ, որոնք ազգի մը գոյատեւման կրնան նպաստել:

– Արա՜մ, վրաս գրէ՛, ինչե՜ր կը խօսիս: Հայերէն երգերը մէկը միւսէն հին են: Ինչպէ՞ս կրնաս լսել,- միջամտեց երեսին այլանդակ գծագրութիւնները լուացած Լուսինը:

– Քոյրի՛կ…, բոլո՛ր երգերն ալ…:

– Լուսի՛ն, աղջի՛կս, այդ ի՞նչ խօսք է: Հայերէն երգն ու երաժշտութիւնը մեր մշակոյթին ամէնէն կարեւոր բաժիններէն են: Հայ երգն ու երաժշտութիւնը….

– Օ՜հ, տատի՛, քանի՞ անգամ ըսի, որ ինծի Լուսին չկանչես, չե՛մ սիրեր այդ անունը. անունս Լիլա է հիմա: Ես հայերէն չեմ սիրեր, ես միա՛յն անգլերէն կը սիրեմ լսել: Տեսնէիք երէկուան փարթին, ճոխութիւնը, քէֆը. պարեցինք, ցատկեցինք, խմեցինք, պայթեցանք, ի՛նչ ԳՈՀԱՐ-մոհար կը խօսիք, «Տլէ եաման» եղեր, հա՛, հա՛, հա՜:

– Մեր նահատակներուն ոսկորները անիծեն քեզ, անզգա՛մ աղջիկ,- պոռթկաց պրն. Միհրանը զայրացած:

– Մի՛ բարկանար, տղա՛ս, Միհրան,- միջամտեց Լուսածին մեծ մայրիկը, – ճահիլ  են, երբեմն իրենց ըսելիքը չափազանցուած ձեւով կ՛արտայայտեն,- ըսաւ ու կաս-կարմիր եղած` խոհանոց գնաց:

– Թոռնիկս երբ ծնաւ, Լուսածինը հին անուն էր, Լուսին անուանեցին, հիմա Լուսինն ալ չի հաւնիր մեր աղջիկը, Լիլա եղած է, է՜հ, ի՛նչ ընենք, ա՛յս են մեր օրերը…,- ինքնիրեն մրթմրթաց մամիկը:

– Լիլա՛, փիցցադ ապսպրեցի,- նիւթը փոխելու համար նորէն միջամտեց տան մայրը:

– Չէ՛, մամի՛, պէտք չկայ, Ղասսանը ուաթսափեց, հիմա պիտի գայ, միասին մոլ պիտի երթանք, հոն ճաշենք, յետոյ ալ մուվի դիտենք:

– Ղասա՞ն, Ղասան ո՞վ է,- բարկացած հարցուց Արամը:

– Մամի՜, տակաւին աս տղադ լուր չունի՞ նոր պոյֆրենտիս մասին:

– Պոյֆրե՞նտ, օտարի՞ հետ յարաբերութիւն կ՛ընես: Հասկցանք, հայերէն երգերուն շատ մօտ չես, բայց օտարի հե՞տ պիտի ամուսնանաս:

Զայրացած էր Արամը ու հօրը կը նայէր, որպէսզի խօսք մը ունենայ:

Հայրը գլխիկոր, ատամները կը կրճտէր, ձեռքերը իրարու կը սեղմէր: «Երկու զաւակներուս ալ նո՛յն կրթութիւնը տուած եմ, երկուքին ալ հայկական աւանդութիւններով մեծցուցած եմ, ինչո՞ւ աղջիկս այսպէս օտարամոլ եղած է»:

– Մի՛ նայիր հայրիկիդ, տղա՛ս, այս դարուս ամէն մարդ ազատ է, Ղասսանը ուսեալ, զարգացած ու հարուստի տղայ է, վրան ալ քրիստոնեայ են,- տիկին Թամարն էր դարձեալ, որ կը փորձէր արդարացումներ գտնել:

– Մա՛մ, մա՜մ, ի՜նչ զարգացած, ի՛նչ հարուստ, ի՛նչ քրիստոնեայ: Ինչո՞ւ այսքան փոխուած էք մայր ու աղջիկ, ինչո՞ւ կը կարծէք թէ…

– Պա՜յ, ես գացի՜, Ղասսանը հասաւ:

Տան մթնոլորտը բաւական լարուած էր: Լռութիւն տիրեց: Արամին աչքերը կրակոտ, հեւքին ձայնը կը լսուէր, քիչ մնաց պիտի լար: Յանկարծ մեծ մայրը խոհանոցէն կանչեց.

– Յայտէ՛, Արա՛մ, յայտէ՛, տղա՛ս, Միհրան, Թալի՛ն, եկէ՛ք, ճաշը պատրաստ է, սեղանը պատրաստ է:

Երբ ճաշասեղանին շուրջ համախմբուեցան, Լուսածին մեծ մայրիկը, որ հանգստեան կոչուած հայերէնի եւ կրօնի ուսուցչուհի էր, «Ճաշակեցուք»-ը արտասանելէն ետք ըսաւ. «Այս է մեր իրականութիւնը, Արամս: Միշտ ալ մեր կեանքին մէջ օտարասէրներ եւ ազգային կեանքէ հեռու մարդիկ եղած են ու պիտի ըլլան: Համաշխարհայնացման ու սփիւռքի պայմաններուն մէջ ճիշդ չէ բոլորէն մաքրամաքուր հայ ըլլալու ակնկալութիւն ունենալ… Մի՛ սպասեր, որ բոլոր հայերը կատարեալ հայախօսներ, հայասէրներ, նուիրեալներ ու ազգասէրներ ըլլան… Նման մօտեցում իրապաշտ եւ արդիւնաւէտ չէ: Չկարծես նաեւ, թէ ան, որ հալաուին կամ այլ համաշխարհային մոտայիք ու մակերեսային երեւոյթներու կը հետեւի, անպայման հայասէր չէ, կամ հայ մշակոյթ չի սիրեր ու չի քաջալերեր: Հայկականութիւնը ինքնութեան եւ պատկանելիութեան զգացում է, որ տարօրինակօրէն կրնայ տարբերիլ անձէ անձ, խառնուածքէ խառնուածք: Ընդունելու ենք նաեւ, որ մարդոց ճաշակներն ու աշխարհահայեացքները տարբեր են: Կարեւորը` չմերժենք անոնք, որոնք մեր պատկերացուցած հայու տուեալները չունին, այլ ընդհակառակը` փորձենք սիրաշահիլ զանոնք եւ ներգրաւենք մեր հաւաքական կեանքին մէջ: Աստուած բոլորն ալ պահէ ու մանաւանդ քու նմաններդ շատցնէ մեր իրականութեան մէջ: Մի՛ նեղանար, Արա՛մս, շարունակէ ԳՈՀԱՐ-ին մասին պատմել, որպէսզի ղաւուրման աւելի համով ու հոտով ուտենք: Թալի՛ն, աղջիկս, այդտեղէն «Վանայ ձայն»-ը միացուր, հիմա ազգային երգերու ժամ է, թերեւս ԳՈՀԱՐ սփռեն, կամ ալ ԳՈՀԱՐ-ին տի. վի. տի.ներէն մէկը դիր, լսենք ու վայելենք…

– Կենա՛ցդ Արամս:

– Հազա՛ր անուշ, հայրի՛կ…

2 նոյեմբեր 2015

Սասունի մասին ասում են, որ կոտորուել է առանց արդիւնք տալու: Դա նախատինք է, որ շարունակ կոտորուելն են յիշում, եւ չեն ասում, որ նոյնպէս եւ կոտորել ենք: Կռուողներին չեն կարողացել կոտորել, այլ խաղաղ ժողովրդին, որ արտում աշխատելիս է եղել:… Երկրից տարեկան 50 հազարի չափ մարդ է պակասում: Մենք պիտի շտապեցնե՛նք ինչ որ անելու ենք, չենք կարող երկար սպասել: Այն ինչ որ 4 տարուայ մէջ կարելի է անել, մենք պիտի աշխատենք մի տարուայ մէջ անել:

ԱՆԴՐԱՆԻԿ

Յեղափոխականին կեանքը փոթորկալի կեանք մըն է, դառնութիւններով լեցուն. անոր ճանապարհը փշոտ եւ տատասկոտ է: Այդ ճամբան քալողներու վրայէն միշտ կը սաւառնի մահուան աստուածը… Շատերը կը ցանկան ֆետայի ըլլալ, սակայն քիչեր կ՛արժանանան այդ պատուոյն: Պէտք է քալել, քալե՜լ, որպէսզի հասնինք մեր նպատակատեղին: Է՜հ, արծուի ճուտե՛ր, մենք որ այս փոքր նեղութիւնը չկրնանք տանիլ, ինչպէ՞ս տանի այն հերոս ժողովուրդը, որ ամէն օր զրկանք-չարչարանքներու ենթակայ է:

ԳԷՈՐԳ ՉԱՒՈՒՇ

Ա՜յ, խեղճ ազգս, ինծի կը հայհոյես ու կը նախատես, որ իմ պատճառով է անբարտաւան թուրքը քեզ կը սպաննէ: Խեղճ ժողովուրդ, եկո՛ւր յետեւէս, զէնք վերցուր, զէ՛նք, որ փրկուիս. ուրիշ փրկութիւն չկայ: Զէնքը կարիք մըն է, անյետաձգելի կարիք մըն է: Հա՛յ ժողովուրդ, դուն ինձ կը հալածես քեզ սպաննողին հետ միացած, անգիտօրէն կը մատնես, կ՛ատես, բայց սխալած ես. եկո՛ւր յետեւէս: Ա՛յս է փրկութեան ճամբան:

ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ ՄՈՒՐԱՏ

Հոգուս խորքին մէջ համոզուած էի, որ այսքան անարդարութիւնը անպատիժ չէր մնալու, որ թափուած արիւնը ի զուր պիտի չանցնի եւ որ պատմութիւնը օր մը իր վրէժը պիտի լուծէ ռուսական եւ թրքական հրէշային կայսրութիւններէն:

ԱՐՄԷՆ ԳԱՐՕ

Նրան կռիւ ուղարկելիս, ողջ-դարձի առթիւ Դաշնակցութիւնը ուղեկցեց Եփրեմին` հին դիւցազնական պատուէրով.- «Կա՛մ վահանը ձեռքիդ, կա՛մ վահանի վրայ»: Եւ ան մնաց հաւատարիմ այդ պատգամին: Չորս տարի նա կեցած էր վահանը ձեռքին միշտ էլ յաղթող եւ այսօր նա պառկած է վահանի վրայ… նորէն յաղթող: Եփրեմները, հրամանատարները կ՛ընկնին եւ պէտք է ընկնին: Նրանց մահով բանակն է, որ կը յաղթանակէ, հայութեան, ամբողջ Մարդկութեան Ազատութեան օրն է, որ կը մօտենայ… (Կը վկայէ Ռոստոմ):

ԵՓՐԵՄ ԽԱՆ

ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին` 125-Ամեայ Դրուագով

29 յունուարին, Սասունը բոլոր կողմերէն պաշարուած էր արդէն: Փաստօրէն, ոչ Հրայրի եւ Վահանի խոհեմ քաղաքականութիւնը կրցած էր փոխել Սուլթանի ծրագիրները, ոչ ալ եւրոպացի հայասէրներու կրկնուող զգուշացումները: Օգտուելով նաեւ Ռուսաստանի հայահալած կեցուածքէն` «Եըլտըզը ծրագրեր էր այս անգամ ի սպառ ոչնչացնել հայկական ըմբոստացումի կեդրոնավայրը, զոր չկրցաւ խորտակել 1894-1895-ին: Զէքի եւ Սալիհ փաշաներու ընդհանուր հրամանատարութեան տակ` թրքական կանոնաւոր ուժերը կը հաշուէին շուրջ 10,000 զինուոր, զինուած թնդանօթներով, կատարելագործուած զէնքերով եւ առատ ռազմամթերքով: Ասոնց կ՛օժանդակէին 5-էն 7 հազար քիւրտ զինեալներ:

30 1904-ի յունիս-յուլիսէն, զէնքի եւ զինատար խումբերու դէպի երկիր կեդրոնացման դաշնակցական գործունէութիւնը ահաւոր հարուած կը ստանայ, երբ սահմանին վրայ ռուս զինուորները երեք կողմէ կը պաշարեն ֆետայիներու խումբը. չորրորդ կողմէն ալ` թուրքերը. ու այսպէս կ՛առնեն հայոց խումբը խաչաձեւող կրակին տակ: Անել կացութիւն մը` տարօրինապէս ողբերգական: Մէկ քանի ժամ կռուելէ յետոյ, ֆետայիները կ՛որոշեն անձնատուր ըլլալ ռուսներուն:

31 1904-ի ամառը Սասունին օգնութեան փութալու համար, ինքնապաշտպանութեան կռիւ մղող բազմաթիւ խումբեր ճամբայ հանուեցան նաեւ Պարսկաստանէն, որոնցմէ Փոխիկի խումբի մասին կը վկայէ Ռուբէն.- «Փոխիկ մեզմէ մի երկու շաբաթ յետոյ ճամբայ ելաւ. լեռները բռնուած էին արդէն հովիւներով եւ քոչուորներով… Թէեւ Մստոն նոյն ճամբով կը տանէր ինչ որ մեր խումբը առաջնորդած էր, բայց այդ ճամբան արդէն թակարդ էր, որ կ՛երթար Ռազիի ձորը… Արշալոյսի Փոխիկի փոքր խումբը արդէն ծանր կռուի մէջ էր եւ մինչեւ կէսօր անոր հաշիւը փակուած էր»:

32 1905-ի փետրուարին Ժընեւի մէջ կը գումարուի Դաշնակցութեան խորհուրդը, որ քննեց մանաւանդ կովկասահայ հարցը եւ, յստակ հիմնաւորումներով` ՀՅԴաշնակցութեան համար անմիջական պահանջ նկատելով Կովկասի մէջ յեղափոխական գործունէութեան առանձին ծրագիր մը, որոշեց «Կովկասեան շարժման հարցումի ինքնապաշտպանութեան շրջանից անցնել բուն յեղափոխական գործունէութեան», առ այդ պատրաստելով` եւ հրատարակելով նաեւ ծրագրի նախագիծ մը` որուն վերջնական հաստատումը կը ձգուէր յաջորդ Ընդհ. Ժողովին: «Կովկասեան գործունէութեան նախագիծ»-ը  ՀՅ Դաշնակցութիւնը կ՛օժտէր տեսաբանական եւ քաղաքական հետեւեալ երկու հայեացքներով.- ա) վերլուծում կովկասահայութեան քաղաքական եւ ընկերային վիճակին` իբրեւ հիմնական պատուանդան անոր յեղափոխական շարժման, որուն կը հետեւի յեղափոխական այդ շարժման զետեղումը` ընկերվարութեան գաղափարախօսական պարունակին մէջ. եւ բ) Անդրկովկասի համար դաշնակցային դրութեան պահանջ, բոլոր ազգերու, համայնքներու եւ դասակարգերու համար հաւասար իրաւունքներով, ներքին լայն ինքնավարութեամբ` բայց առանց անջատուելու Ռուսաստանէն: