2018 թուականի ընթացքում Հայաստանում եւ սփիւռքի հիմնական գաղթօճախներում կազմակերպուած հանդիսաւոր միջոցառումների ու գիտաժողովների միջոցով ազգովի նշեցինք Հայաստանի Հանրապետութեան 100-րդ տարեդարձը:

Համազգային նշանակութիւն ունեցող այդ նուիրական առիթով մեզանում հնչեցին ոչ միայն բոցաշունչ ճառեր, այլեւ` լրջմիտ գիտական գնահատականներ, բայց երբ անցաւ աղմուկը, երբ եկաւ լռելու, խորհելու եւ մեր ներկայ իմացական մակարդակից անցեալը վերաիմաստաւորելու պահը, պարզուեց, որ ասպարէզում չկայ որեւէ ամբողջական խօսք, գրութիւն, այսինքն` պատմութիւն:

Երբ 2018 թուականի մայիսի 31-ին ու յունիսի 1-ին Հայաստանի ամերիկեան համալսարանում «Վէմ» հանդէսի խմբագրակազմի ջանքերով կազմակերպում էինք «Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան դասերը 1918-1920թթ.: Սերունդների յիշողութեան եւ արդիականութեան մարտահրաւէրների համատեքստում» ընդարձակ խորագիրը կրող գիտաժողով-քննարկումը, համոզուած էինք, որ կարեւորը նրա տպագիր վերջնարդիւնքն է լինելու: Ուստի փորձեցինք որոշակի նպատակ դնել մեր կազմակերպած գիտաժողով-քննարկման առջեւ` ինչ-որ բանի հասնելու եւ վերջում ընթերցողին խորհելու նիւթ տալու համար: Մեր խնդիրը միւս գիտաժողովների նման` անցեալի հերոսական դրուագները վերապատմելը չէր, այլ 20-րդ դարում ձեւաւորուած Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան քննութիւնը 21-րդ դարին իմացական տարածք տեղափոխելը: Իսկ դա պահանջում էր ոչ միայն վերյիշել հանրայայտ փաստերը կամ բացայայտել թերի ուսումնասիրուած կամ վիճելի թեմաներն ու դրանց շուրջ քննարկում կազմակերպել, այլեւ արդի պատմագիտութեան տեսական ու մեթոտաբանական բարձրութիւնից համակարգել, գիտակցել ու հասկանալ նոր գիտելիքների տեղն ու դերը մեր իմացութեան խորացման պրոցեսում:

Համակարգել` նշանակում է Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութիւնը քննել ե՛ւ մեր ներսում, ե՛ւ մեր շուրջ ձեւաւորուած յարաբերութիւնների, այսինքն` ոչ միայն հայոց, այլեւ համաշխարհային պատմութեան տիրոյթում:

Գիտակցել` նշանակում է վերականգնել պատմութեան սուբյէկտի (նիւթի-Խմբ.) մեր ինքնագնահատականը` «Հայաստան» հասկացութիւնը դիտարկելով իր միջազգային-իրաւական կարգավիճակի, իսկ «Հանրապետութիւնը»` ներքին լեգիտիմութեան (օրինականութեան-Խմբ.), այսինքն` «ժողովրդական գործ»-ի կամ rec publikus-ի տիրոյթում:

Հասկանալ` նշանակում է առանձնացնել պատմութեան հիւսուածքի տարրական` ատոմային մասնիկ հանդիսացող մարդու կամքի ու բանականութեան այն դրսեւորումները, որոնց մի մասն այսօր էլ ներկայ է մեր կեանքում` իբրեւ անցեալով հարստացած ու ամրացած պատմական փորձառութիւն:

Պատմութիւնը մէկ գիտութիւն է, եւ հայոց պատմութիւնը գիտութիւն է այնքանով, որքանով նրա անբաժանելի մասն է ոչ միայն իբրեւ համաշխարհային ասպարէզում մեր ձեւական առկայութեան, այլեւ գիտակցուած ներկայութեան ընկալում: Թէեւ 1991 թուականին մենք ողջ աշխարհին ազդարարել ենք մեր ներկայութեան վերականգնման մասին, բայց մինչ օրս չենք գիտակցել այդ փաստն ինքներս մեզ համար: Քանզի սեփական ինքնագնահատականը վերականգնելու համար պարտաւոր ենք դառնալ պետութիւն ոչ միայն ֆունկցիոնալ (գործնական-Խմբ.), այլեւ իմացական առումով: Մինչդեռ շարունակելով մնալ սոսկ որպէս այսպէս կոչուած «յետկայսերական լեգիտիմութեան» դրսեւորում` մինչ օրս մենք ապրել ենք` հայեացքներս մօտակայ անցեալին յառած: Ու փորձելով դառնալ նրա պարզ հակաթեզը` մոռացել ենք, որ 20-րդ դարում ունեցել ենք համաշխարհային պատմութեան մէջ մեր ներկայութեան կարճատեւ, բայց հրաշագեղ մի շրջան:

Եւ այսօր ներկայացնելով «Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան դասերը 1918-1920թթ.» խորագիրը կրող գիտաժողով-քննարկման արդիւնքում մեր կուտակած գիտելիքները` ուրախութեամբ նկատում ենք, որ ներկայացուած շուրջ 25 զեկուցումների մեծագոյն մասը նոր խօսք էր կամ մեկնաբանութիւն` 1918-1920 թուականների պատմութեան վերաբերեալ: Դա անհրաժեշտ է ճանաչողական բնոյթի լուրջ խնդիրների առջեւ կանգնած մեր սերնդին, որը վաղուց արդէն ձանձրացել է անցեալի դրուագները վերապատմող ու նուիրական դէմքերի յիշատակը խնկարկող «յետահայեաց թամադաներից»: Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան վերաբերեալ մեր գիտելիքները տեղադրելով համաշխարհային պատմութեան ժամանակագրական ու թեմատիկ հիւսուածքում` ժամանակն է վերանայելու ոչ միայն 1918-1920 թուականների վերաբերեալ խորհրդային-ժխտողական հայեցակարգը, այլեւ մեր օրերում դրա շրջուած արտայայտութիւնը դարձած այսպէս կոչուած «երեք հանրապետութուններ»-ի կոնցեպտը (գաղափար-Խմբ.): Որովհետեւ եթէ խորհրդային շրջանում Հայաստանի Հանրապետութիւնը դիտւում էր իբրեւ շեղում կոմունիստական իտէալի միջոցով նոր հասարակարգի յաղթանակն ապահովելու անհրաժեշտութիւնից, այսինքն` ի վերջոյ պատահականութեան դրսեւորում, ապա Հայաստանի վերանկախացումից յետոյ անցած քառորդ դարի ընթացքում մեզանում գիտական հայեցակարգ` որպէս այդպիսին, գոյութիւն չունի: Նրան փոխարինել է պարզ քաղաքական նպատակայարմարութեան արտայայտութիւն հանդիսացող «երեք հանրապետութիւններ»-ի կոնցեպտը, որը, համահարթեցնելով 20-րդ դարի ընթացքում մեր ունեցած 3 յաջորդական պետութիւնների լրջագոյն տարբերութիւնները, պատմութեան ժամանակագրական յաջորդականութեանը հաղորդել է բովանդակային իմաստ: 20-րդ դարում մենք ունեցել ենք ընդամէնը 2 հանրապետութիւն, որոնցից երկրորդը նոր է միայն «լցւում» իր անուանը համապատասխանող բովանդակութեամբ: Մեր մուտքը համաշխարհային պատմութեան բեմահարթակ ամենեւին էլ ուղղագիծ չի եղել, ուստի այն խնդիրներն ու նպատակները, որոնք դրուել են 1918-1920 թուականներին, կտրականապէս մերժուել են «հանրապետութիւն» հասկացութիւնն իբրեւ ցուցանակ օգտագործած խորհրդային ժխտողականութեան կողմից, բայց կրկին վեր են բարձրացել եւ իրենց գոյութեան մասին յիշեցրել 1991-ից յետոյ:

Ուրեմն եւ որպէս համաշխարհային պատմութեան սուբյեկտ, եւ իբրեւ պատմութեան գիտական ընկալման օբյեկտ 20-րդ դարում մենք արձանագրել ենք առաջ-յետ-առաջ շարժումները: Երիցս ճիշդ էր Ֆերնան Բրոդելը, երբ պատմութեան ընթացքը համեմատում էր յետ ու առաջ դարձող սպանական շքախմբի հանդիսաւոր ընթացքի հետ: Համաշխարհային պատմութեան մէջ մեր ներկայութիւնը սկիզբ առնելով 1918-ին` յաջորդ 70 տարիներին շարունակուել է այնքանով, որքանով պայքարել ենք մեզ իբրեւ Հայաստանի Հանրապետութիւն վերագտնելու համար, ինչն ամենեւին էլ չի սահմանափակուել ցանկացած հանրոյթի համար բնական` անկախութեան ձգտումով: Իսկ 1991-ից յետոյ մենք հետ ենք ստացել Հայաստանը, բայց հանրապետութիւնը` որպէս նրա ներքին բովանդակութիւն, նոր ենք միայն վերագտնում: Ուրեմն այսօր եկել է վերջին հարիւրամեակի հայոց պատմութեան բարդ կորագիծը վերականգնելով` մեր երթի անկասելիութիւնը գիտականօրէն հիմնաւորելու եւ միաժամանակ` քաղաքականապէս ապահովելու պահը:

Նման հակասական երեւոյթի գիտական ընկալումը ոչ թէ քողարկում, այլ անխուսափելիօրէն վերականգնում է գծային պատմութիւնը` ժամանակի միջին տեւողութեան ծիրում: Որովհետեւ թոյլ է տալիս վերաիմաստաւորել այն գաղափարներն ու գործերը, որոնք ինչպէս անցեալում, այնպէս էլ ներկայում ոչ թէ փոխւում են, այլ` սոսկ հարստացւում ու բիւրեղանում:

Եւ այդ տեսանկիւնից ներկայացնելով «Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան դասերը 1918-1920թթ.» գիտաժողով-քննարկման նիւթերը` մենք արձանագրում ենք այն փաստը, որ դրանց միջոցով կեանքի են կոչուել հետեւեալ գիտական առաջադրանքները.

1. Սկզբում իրականացուել է Հայաստանի Հանրապետութեան որպէս պատմաքաղաքական ուրոյն երեւոյթի տեղի ու դերի յստակեցումը ինչպէս հայոց, այնպէս էլ համաշխարհային պատմութեան համատեքստում, այսինքն` մի կողմից` հայ ազգի ինքնակազմակերպման նախորդ համակարգերի հետ համեմատութեան, իսկ միւս կողմից` դրան զուգահեռ ողջ աշխարհում ու տարածաշրջանում ծաւալուած նոյնատիպ գործընթացների քննութեան միջոցով:
2. Դա թոյլ է տուել անցնել մեր առջեւ դրուած երկրորդ հիմնախնդրի` հանրապետութեան հիմնադիրների պատմական առաքելութեան ընկալմանն ու շարունակուող աշխարհամարտի դժուարին պայմաններում` 1918թ. մայիսից մինչեւ նոյեմբեր նորանկախ Հայաստանի գոյատեւման անօրինակ ճիգերի բացայայտմանը:
3. Այնուհետեւ գիտաժողով-քննարկումն անցել է 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետութեան պետական ինստիտուտների (հաստատութիւններու-Խմբ.) բնութագրմանն ու մեր երկրի կառավարման համակարգում դրանցից իւրաքանչիւրի ունեցած դերակատարութիւնը յստակեցնելու գործին:
4. Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին-քաղաքական կացութիւնը գնահատելու գործընթացում առանձնակի ուշադրութիւն է դարձուել նրա միջազգային-իրաւական կարգավիճակի ուսումնասիրութեանը, ինչպէս նաեւ 1918-1920թթ. մեր նորանկախ երկրի առջեւ ծառացած այն տարածքային խնդիրների վերհանմանը, որոնք արդիական են նաեւ մեր օրերում (Արցախ, Ջաւախք եւ այլն):
5. Գիտաժողով-քննարկման առջեւ ծառացած յաջորդ բարդ առաջադրանքը հանրապետութեան հասարակական-քաղաքական ու կրթամշակութային կեանքի ներկայացումն էր` սկսած մայրաքաղաք Երեւանից իբրեւ ուրոյն մշակութային յարացոյցից, մինչեւ պետական լեզուի եւ պետութեան խորհրդանիշերի բացայայտումը:
6. Վերջապէս, «Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան դասերը 1918-1920թթ.» գիտաժողով-քննարկման նիւթ դարձած հիմնախնդիրների յաջորդ` թուով հինգերորդ խումբը կապուած էր հանրապետութեան անկման պատճառների ու հանգմանքների քննութեան հետ, ինչը նրա մասնակիցների համար ամփոփիչ ու գնահատողական զեկոյցների ներկայացման առիթ դարձաւ:

2018 թուականի մայիսի 31-ին ու յունիսի 1-ին Հայաստանի ամերիկեան համալսարանում կազմակերպուած գիտաժողով-քննարկման բոլոր զեկուցումները չէ, որ ներկայացնում ենք ընթերցողի ուշադրութեանը, այլ միայն` այն տեքստերը (գրութիւնները-Խմբ.), որոնք համակարգուած գիտելիք են տալիս անցեալի վերաբերեալ: Որովհետեւ հրապարակուող ուսումնասիրութիւնների բովանդակութիւնը պարունակում է այն գիտական նորոյթը, որը դժբախտաբար բացակայում էր 2018 թուականին կազմակերպուած բազմաթիւ գիտաժողովներում: Թուարկենք դրանցից մի քանիսը.

ա) Գիտաժողովի նիւթերի ներկայ հրատարակման միջոցով առաջին անգամ հայ ընթերցողին համակարգուած գիտելիք է տրւում մեզանում հանրապետութեան գաղափարի ու հանրապետականութեան` որպէս ուրոյն պետաքաղաքական երեւոյթի ու միաժամանակ` գաղափարախօսութեան, անցած ուղու վերաբերեալ, եւ բացայայտւում է այդ հիմնարար արժէքների սկզբունքային տարբերութիւնը ինչպէս Խորհրդային Հայաստանի կարգավիճակի իրաւական բովանդակութիւնից, այնպէս էլ` արդի հայ քաղաքական խօսոյթում «հանրապետութիւն» հասկացութեանը տրուող խորապէս աղաւաղուած իմաստներից:

բ) Նորայայտ արխիւային վաւերագրերի հիման վրայ բազմաթիւ ճշգրտումներ ու յաւելումներ են կատարւում Հայաստանի Հանրապետութեան ձեւաւորման գործընթացի վաղ շրջանի վերաբերեալ ժամանակակիցների յուշերում եւ անգամ Ռ. Յովհաննիսեանի նման ճանաչուած գիտնականի աշխատութիւններում տեղ գտած ոչ ճիշդ տարեթուերի ու դէպքերի յաջորդականութեան վերաբերեալ:

գ) Ազգերի լիկայի ժընեւեան արխիւից նոր յայտնաբերուած վաւերագրերի հիման վրայ ցոյց է տրւում, որ 1918-1920թթ. մեր տարածաշրջանում միակ նորանկախ երկիրը Հայաստանն էր, որի իրաւական կարգավիճակը միջազգային հանրութիւնն առանձնացրել էր քաղաքացիական պատերազմի մէջ ընկղմուած Ռուսաստանի եւ ընդհանրապէս «Ռուսական հարց»-ի հետ կապուած հիմնախնդիրներից եւ դիտարկում էր անկախութեանը լիովին պատրաստ այնպիսի երկրների շարքում, ինչպիսիք էին Լեհաստանն ու Ֆինլանդիան, այսինքն անկախ ապրելու մեր իրաւունքը ճանաչուած է եղել նախքան ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, եւ մեզ դիտարկելով սոսկ որպէս վերջինիս հետեւանք` մենք ինքներս ենք նեղացնում սեփական իրաւունքների շրջանակը:

դ) Առաջին անգամ գիտականօրէն հիմնաւորւում է այն թեզը, որ 1918-ին հայկական Արցախի ինքնորոշման համար գործադրուած ժողովրդավարական ընթացակարգերը շատ աւելի լեգիտիմ էին` արդի միջազգային իրաւունքի տեսանկիւնից, քան Ռուսաստանի Սահմանադիր ժողովի ու տեղական Ազգային խորհուրդների պատգամաւորական կազմերի հիման վրայ իրականացուած` տարածաշրջանի երեք հիմնական պետութիւնների անկախացման գործընթացը, քանի որ Արցախում 1918-1920թթ. ժողովրդի կողմից անմիջականօրէն ընտրուած ժողովրդական ներկայացուցիչների համագումարներն էին որոշում երկրի ճակատագիրը:

գ) Մեծաթիւ արխիւային փաստաթղթերի ու համապատասխան ճարտարապետական լուծումների ներկայացման միջոցով առաջին անգամ գիտականօրէն հիմնաւորւում է այն տեսակէտը, որ Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք Երեւանի կառուցման ծրագիրը ձեւաւորուել է ոչ թէ խորհրդային շրջանում, այլ` 1919-1920 թուականներին մեծ ճարտարապետ Ա. Թամանեանի ձեռամբ ու վարչապետ Ա. Խատիսեանի բարձր հովանաւորութեամբ:

դ) Հայաստանի Հանրապետութեան 1918-1920թթ. պատմութեան շարադրանքի հիման վրայ առաջին անգամ համակողմանի քննութեան է ենթարկւում հայոց պատմութեան դասագիրքը որպէս «մրցակցող յիշողութիւններ»-ի պայքարի ասպարէզ` հիմք ընդունելով «յիշողութիւն» յղացքի վերաբերեալ համաշխարհային փիլիսոփայական ու պատմագիտական մտքի ձեռքբերումները` սկսած Փոլ Ռիկէօրից ու Բենեդիկտ Անդերսոնից մինչեւ Միշել Ֆուկօ, Եան Ասման, Եուրի Լոտման, Պիեր Նորա, Փոլ Քոններթոն եւ Մարկ Ֆերրօ:

է) Առաջին անգամ 2018 թուականի մայիսի 31-ի ու յունիսի 1-ի գիտաժողով-քննարկման ընթացքում են բացայայտուել եւ ապա վերջին շրջանում բազմաթիւ հրապարակումների նիւթ դարձել 1920թ. հոկտեմբերի 30-ի Կարսի անկման ժամանակ գործի դրուած զինուորական դաւադրութեան մանրամասները, որի արդիւնքում մեր ազգային յիշողութեան մէջ սկսել է առարկայանալ այդ հայրենադաւ քայլին գնացած եւ դրա դիմաց քիչ անց Կարմիր բանակում ղեկավար պաշտօններ ստացած զինուորականների շրջանակը:

Աւարտելով 2018 թուականի մայիսի 31-ին ու յունիսի 1-ին Հայաստանի ամերիկեան համալսարանում «Վէմ» հանդէսի խմբագրակազմի կազմակերպած «Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան դասերը 1918-1920թթ.: Սերունդների յիշողութեան եւ արդիականութեան մարտահրաւէրների համատեքստում» գիտաժողով-քննարկման նիւթերի ներկայացումը` յոյս ենք յայտնում, որ նրանում արդէն ծանրակշիռ խօսքով հանդէս եկած երիտասարդ հետազօտողների նոր սերունդը կը շարունակի ու կ՛ամբողջացնի մեր գործը:

ՍԻՒԶԱՆ ԽԱՐՏԱԼԵԱՆ

Մեր կուսակցութիւնը բազմիցս խոստացեր է վերջ տալ սեռային խտրականութեան եւ ամրապնդել սեռային հաւասարութիւնը ներկուսացական, քաղաքական ու նաեւ  հասարակական կեանքին մէջ: Սակայն իրական եւ իմաստալից սեռային հաւասարութեան հասնելու համար

պէտք է խրախուսել եւ խթանել կանանց եւ տղամարդկանց հաւասար մասնակցութիւնը քաղաքական կեանքին մէջ, ինչ որ կը նշանակէ հասնիլ աւելի հաւասարակշիռ սեռային ներկայացուցչութեան` կուսակցական բոլոր պաշտօններու եւ որոշումներու կայացման բոլոր մակարդակներու վրայ:

Մեր կազմակերպութիւնը չի  կրնար լիովին ժողովրդավարական համարուիլ, եթէ կանայք հրաժարին քաղաքական կեանքէն եւ, հետեւաբար, ներկայացուցչական մարմիններու մասնակցութենէն:

Տղամարդիկ եւ կանայք կը կազմեն հայութեան , հայրենիքի բնակչութեան մօտաւորապէս հաւասար բաժիններ: Հետեւաբար, այս փաստը պէտք է արտացոլայ կեանքի բոլոր ոլորտներէն ներս, ներառեալ` քաղաքական դաշտը:

Վերոնշեալ փաստարկները խարսխուած են  «արդարութեան փաստարկ»-ի վրայ, այսինքն մարդու իրաւունքներէն թելադրուած` անհրաժեշտ է կանանց  եւ տղամարդոց հաւասար  մասնակցութիւնը քաղաքական բոլոր գործընթացներուն:

Այնուամենայնիւ, կուսակցական մեր ղեկավարներուն, եւ ինչպէս նաեւ շարքերուն ոչ բոլորը համոզուած եղած են, որ կանանց քաղաքական առաջխաղացումին աջակցիլ` կը նշանակէ մարդու իրաւունքները յարգել:

Այս պատճառով կուսակցութեան գերագոյն` Ընդհանուր ժողովը պարտաւոր է խրախուսել ծրագիր մը, որ ե՛ւ շարքերուն, ե՛ւ յատկապէս կուսակցութեան առաջնորդներուն կը պատրաստէ այս գաղափարին:

Այլապէս մեր կազմակերպութիւնը դատապարտուած կը մնայ կորսնցնելու եւ ի զուր վատնելու  իր հնարաւոր ուժերու կէսէն աւելին:

Մինչեւ այսօր քաղաքական խաղադաշտը տղամարդկանց եւ կանանց առջեւ կը շարունակէ մնալ ոչ հաւասար:

Մեր կուսակցութիւնը պարտաւոր է սրբագրել այս անհաւասարակշռութիւնը:

Մենք պէտք է ընդունինք դրական գործողութիւններու ռազմավարութիւններ, որոնք նախատեսուած են ոչ միայն խրախուսելու կանանց անդամակցութիւնը մեր շարքերուն, այլեւ` ապահովել ղեկավար դիրքերու հասանելիութիւնը:

Այսպէս, կ՛առաջարկեմ  եւ կը յուսամ, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը կը ստեղծէ Կանանց դաշինքը, հարթակ մը, որուն հիմնական պարտաւորութիւնը կ՛ըլլայ  դառնալ կեդրոնական այն հանգոյցը, որ զօրաշարժի կ՛ենթարկէ, կը ներգրաւէ  եւ կը վերապատրաստէ կիները քաղաքականութեան մէջ:

Մեր հայեացքը դէպի ապագային վրայ պահելով` քաջ գիտենք, որ մեր կազմակերպութեան կը սպասեն դժուար տարիներ, քաղաքական կոշտ միջավայր. եւ այս դաշինք հարթակը կարեւոր է:

ՀՅԴ Բիւրոյի կողմէ նշանակուած  կին ղեկավարի վերահսկողութեան տակ Կանանց դաշինքը կ՛աշխատի ստեղծել պայմաններ` ապահովելու համար  կանանց ուժեղ աջակցութիւն` ռազմավարական մեր նպատակներու իրականացման համար, ապահովելու 2023 թուականի ընտրական յաջողութիւն եւ յատկապէս խթանելու կանանց  ինքնավստահութիւնը`  ստանձնելու կուսակցութեան կազմի մէջ ղեկավարի դիրքեր:

Կանանց դաշինքը պիտի աշխատի Հայաստանի եւ սփիւռքի տարբեր երկիրներու մեր կառոյցներուն հետ` ներգրաւելով շարքերը, մեր ուղեկից կազմակերպութիւնները, մեր ցանցը` մէկ նպատակով, որ կանայք ամբողջութեամբ պատրաստուին աշխուժօրէն աջակցելու մեր կուսակցութեան ժողովրդավարական եւ ընկերվարական տեսլականի իրագործման:

Ասիկա հնարաւոր դարձնելու համար Ընդհանուր ժողովը կ՛որոշէ նիւթական եւ բարոյական յատկացումներ կատարել «Կանանց դաշինքը» իրականութիւն դարձնելու համար:

Դաշինքը ունի մէկ առաքելութիւն եւ կը կեդրոնանայ երեք հիմնական նպատակներու  վրայ` զօրակոչի ենթարկել, ներգրաւել եւ վերապատրաստել կիները:

Զօրաշարժ

Կանայք կը ներկայացնեն մեր ժողովուրդի եւ հայրենիքի աջակցութեան հզօր հիմքը, սակայն մենք պէտք է շարունակենք իւրացնել եւ ընդլայնել այս հիմքը, որուն հասնելու համար պէտք է տանինք  նպատակային եւ տուեալներու վրայ հիմնուած նախաձեռնութիւններ: Դաշինքը կ՛իրագործէ հետազօտութիւն, հարցում, վերլուծութիւն եւ կը յստակացնէ կիները առաւել հետաքրքրող հարցերը:

Ներգրաւում

Կանանց  քաղաքական գործընթացի մէջ ներգրաւելը միայն սկիզբն է: Դաշինքի գործն է կանանց այս նոր ցանցը ապահովել տեղեկատուութեամբ, զինել կիները  բոլոր այն միջոցներով, որոնք անհրաժեշտ են յաջողութեամբ պայքարելու իրենց հոգածութեան առարկայ խնդիրներուն համար:

Վերապատրաստում

Կանանց դաշինքը`

1. Հնարաւորութիւն կ՛ընձեռէ համայնքային մակարդակի վրայ շարունակական վերապատրաստման համար ֆիզիքական պայմաններ եւ մտաւորական մթնոլորտ,
2. Այդ գործը ընելու համար կը տրամադրէ ենթակառոյց եւ հարթակներ` հարեւանութեան խումբերու, քաղաքապետարանի հանդիպումներու եւ կլոր սեղաններու ստեղծման միջոցով:

Դաշինքին հիմնական գործերէն մէկը նաեւ պիտի ըլլայ ներգրաւել կիներ եւ զանոնք աշխուժօրէն մասնակից դարձնել մեր կուսակցութեան բոլոր աշխատանքներուն, խրախուսել եւ դառնալ կուսակցական պատուիրակներ,  առաջադրուիլ ընտրական պաշտօններու` անոնց վստահելով առաջնորդ ղեկավարի դերակատարութիւն:

ՅԱՐՈՒԹ ՃԵՆԱՆԵԱՆ

Մենք լաւ կը գիտենք հայ ազգի պատմութիւնը` իր փառաւոր եւ հերոսական երեսներով, նոյնպէս` աշխարհակալ կողմով, ապա նաեւ` տխուր եւ ցաւալի հանգրուաններով, զորս կը յիշենք լի ջարդերով, քանդումներով, ի վերջոյ` ահաւոր Ցեղասպանութեամբ, հողերու եւ մշակութային արժէքներու կորուստով: Հարկ չկայ մանրամասնութիւններու մասին խօսելու, քանի որ դպրոցական աշակերտներն իսկ գիտեն այս բոլորը`  քիչ թէ շատ:

Սակայն օր մըն ալ բարեբախտաբար ունեցանք ներկայի Հայաստանը` Խորհրդային Միութեան բռնատիրական վարչակարգի անակնկալ փլուզման լոյսին տակ եւ տէր դարձանք մեր պատմական հողերու քառորդին, քիչ գոհացուցիչ, բայց որպէս մխիթարութիւն` «աւելի լաւ, քան երբեք»:

Անշուշտ մեր նորանկախ հայրենիքը բազմաթիւ դժուարութիւններու առջեւ կը գտնուէր` ժողովուրդի կեանքը ապահովելու եւ պետականութիւնը դասաւորելու տեսանկիւնէ, բայց վերջապէս յաջողեցաւ կերտել անհրաժեշտ կառոյցները, հոգ չէ, որ պայմանները նեղացուցիչ էին, եւ այդ պատճառով ալ ոմանք, չտոկալով տիրող կացութեան, արտագաղթի ճամբան բռնեցին` ի գին հայրենիքը պարպելու վտանգին: Միւս կողմէ ալ ականջները շարունակուեցան եւ կը շարունակեն ցաւիլ թրքական եւ Արցախի հարցով ազրպէյճանական սպառնալիքներէն, որոնք յարատեւ ոտնձգութիւններով կը միտին խախտել հայ ժողովուրդին անդորրութիւնը:

Սակայն հայը որոշեց պահել Հայաստանը, ապրիլ ու զայն վերածել հզօր Հայաստանի` շնորհիւ իր մտքի հանճարին եւ յարատեւ աշխատանքին, որուն առաջին կէտն է` միջոցներ որոնել արտագաղթը գէթ նուազագոյնին իջեցնելու. ասոր շուրջ շատեր միշտ կը խօսին, որովհետեւ ճիշդ հոսկէ կը սկսի հողը պահելու ու հայրենիքը կերտելու հրամայականը, ապա` հայ տարրին գոյութիւնը ամրապնդելու իր հողին վրայ, նախ հեռու մնալով խառն ամուսնութիւններէն, ապա` իր ուժը յատկացնելով հայրենիքին զօրացման եւ շինութեան գործին: Անշուշտ այս հարցին մէջ բոլորս համաձայն ենք, սակայն գործնական քայլերու պէտք է ձեռնարկուին, եւ հետապնդուի անոնց գործադրութիւնը:

Մենք յաւակնութիւնը չունինք երկրին ղեկավարութիւնը ստանձնած անձերուն ցուցմունքներ տալու: Նախորդ տարի տարբեր նախաձեռնութիւններ Հայաստանը դարձուցին միջազգային հետաքրքրութեան կեդրոն, մանաւանդ` ֆրանսախօս երկիրներու ղեկավարները Երեւանի մէջ հաւաքուելով, միւս կողմէ` մեր պետական աւագանիին արագաշարժ կապեր հաստատելը բազմաթիւ պետութիւններ այցելելով եւ զանազան համաձայնութիւններ կնքելով ամէն մարզի մէջ, նոյն ատեն` մեր հարցերը ծանօթացնելով տակաւին մեզ չճանչցող ժողովուրդներուն` աւելի մօտեցնելով զանոնք մեզի` ի շահ լաւագոյն գործակցութեան:

Հայրենիքը արժանի է ամէն ջանքի եւ զոհողութեան: Հոս կարելի է բերել արաբ ժողովուրդին օրինակը, թէ ինչպէ՛ս գրաւեալ Պաղեստին կը խուժէ անզէն ժողովուրդը մեծով, պզտիկով, ծերով եւ կիներով` օրական տալով հարիւրաւոր զոհեր եւ վիրաւորներ, սակայն չեն յուսահատիր եւ կը շարունակեն յառաջանալ: Հայն ալ գիտցաւ այդպէս ընել 1918 մայիս 28-ին, եւ ունեցանք ներկայ Հայաստանը: Պէտք է ուրեմն միշտ պատրաստ ըլլալ պաշտպանելու համար ոտքիդ տակ գտնուող հողը: Նախապէս թերեւս հայը յուսահատ կ՛ապրէր` ցրուած աշխարհի բոլոր ծագերը եւ արագ կը ձուլուէր, բայց ներկայիս իրաւունք չունի այդ հոգեփոխութեամբ ապրելու եւ պէտք է աչքերը ուղղէ միայն դէպի Հայաստան` հակառակ կարգ մը թերութիւներուն, եւ ջանալ իր քրտինքը թափել անոր հզօրացման համար: Այո՛, այդ կը պահանջէ մեր արեան կանչը, որ մեզի կը հասնի մեր պատմութեան ընդմէջէն:

Գալով հաւատացեալ հայ ժողովուրդին` պիտի ըսենք, որ թուրքին կատարած ոճիրները` մեզի հանդէպ, Աստուած պիտի չներէ, որովհետեւ Կայէնը կանչեց` ըսելով. «Ի՞նչ ըրիր եղբօրդ, անոր արիւնը պիտի պահանջուի քեզմէ»: Այսուհետեւ թուրքը պիտի չուրախանայ իր ոճրային բնազդներով եւ պիտի ենթարկուի աստուածային արդարութեան եւ մեզի վնաս պիտի չկրնայ հասցնել:

Իրապէս ալ կ՛ուզենք հոս բերել հաւատքի զօրութեան օրինակ մը.  Մարիամ Աստուածածինը Փորթուգալի մէջ իր վեց անգամ երեւումներով պատգամներ տուաւ հաւատացեալ փոքրերուն` ուղղելով շեշտը Ռուսիոյ, որ այն ատեն իր կատարած յեղափոխութեամբ անհաւատութիւն պարտադրած էր իր եւ իրեն ենթակայ ժողովուրդներուն, գոցած եւ հալածած էր եկեղեցիները: Անոր համար Աստուածածին Մարիամ յորդորած էր Ռուսիան` դառնալ իր քրիստոնէական հաւատքին, այլապէս մեծ չարիքներ պիտի պատահէին իրեն եւ աշխարհի շատ մը ժողովուրդներու:

Իրապէս ալ երկու համաշխարհային մեծ պատերազմներուն միլիոնաւոր մարդիկ մեռան, վիրաւորուեցան: Երբ փլուզուեցաւ Խորհրդային  Միութիւնը, եւ վերջին նախագահ Կորպաչով այցելեց Վատիկան ու ցուցմունքներ առնելէ ետք այն օրուան պապէն` փլեց Պերլինի պատը: Վերջացաւ համաշխարհային պատերազմը, ոմանք պարտուեցան, ոմանք հաշտուեցան, ապա ծայր տուաւ Ռուսիոյ մէջ եկեղեցաշինութիւնը, եւ սկսաւ հաւատքը տարածուիլ: Սկսաւ Ռուսիոյ վերելքը եւ դարաւոր երազներու իրականացումը` հասցնելով զինք Միջերկրական ծով, եւ ապա տեսանք համաշխարհային Ողիմպիական մրցումները շատ խաղաղ եւ յաջող ընթացքով, իսկ ՏաՀԵՇ կոչուած կազմակերպութեան սպառնալիքները, թէ` պիտի խանգարեն խաղերը, ջուրը ինկան. ոչինչ պատահեցաւ, շարունակուեցան խաղերը բնական ձեւով եւ աւելի մաքուր, քան նախապէս տեղի ունեցածները` այլ երկիրներու մէջ:

Այս առիթով Մարիամ Աստուածածին օրհնեց Ռուսիան եւ, բարեբախտաբար, Հայաստանն ալ նոյնպէս. մենք պէտք է փառք տանք այդ շնորհքին արժանանալնուս համար եւ չվախնանք այլեւս մեզ շրջապատող գազան ժողովուրդներէն, թէ` կրնան իրենց սպառնալիքները գործադրել, եթէ մեզ պատահի չարիք մը իրենց կողմէ: Հետեւաբար ուրախ ըլլանք մեր հայրենիքով, հոն թող տիրէ միայն սէր եւ միասնականութիւն, որպէսզի ամոքուին մեր վէրքերը, որքան ալ վէճ ու տարակարծութիւններ  ըլլան, թող փարատին անոնք, մեր միտքը միայն ունենանք հզօր Հայաստան ստեղծելու նպատակը:

ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ

Պէտք է յիշել, որ այդ թունաւոր մթնոլորտին մէջ իրենց բաժինը ունէին մեծ թիւով հայեր, որոնք ընդմիշտ պատրաստ էին Հրանդ Տինքը յօշոտելու` անոր գաղափարներուն մէջ զիրենք անհանգստացնող բազմաթիւ գործօններու պատճառով:

Բագրատ Էսդուքեան
Պոլսահայ գրող եւ հրապարակագիր
(ԱԶԴԱԿ, 20-1-2018)

Ամէն տարի, այս թուականին, աւանդութիւն դարձած մեր գրութիւններուն մէջ, իբրեւ խորագիր ու բովանդակութիւն կը շեշտադրէինք երկու հիմնական իրողութիւն. նախ` պոլսահայ քաջարի մտաւորական եւ նահատակ Հրանդ Տինք երեւոյթը, ապա` այդ քստմնելի ոճիրին ետին կանգնող զազիր թրքութիւնը:

Թրքութիւն, որ յաչս աշխարհին կը ներկայանայ մերթ իբրեւ Էրկենեքոն, մերթ իբրեւ Գորշ գայլեր ու մերթ իբրեւ խորունկ պետութիւն: Անուանումներ, որոնք ծնունդ առած են նախահայր օսմանականութենէ, երիտթրքութենէն, քեմալականութենէ եւ նորովի թուրք պետական մակարդակի բարբարոսութենէ:

Ի դէպ, բոլորին հասարակ յայտարարը, զիրար զօդողը հայատեացութիւնն է, այլամերժութիւնն ու ցեղապաշտութիւնը, որոնք արմատաւորուած են թրքութեան մէջ. վայրագօրէն կը գործադրուին օրն ի բուն, իբրեւ պետական դաւանանք, այսպէս ասած, յանուն Թուրքիոյ գոյատեւման եւ պաշտպանութեան:

Փաստօրէն, 12 տարի առաջ, ճիշդ այս օրը պոլսահայ հրապարակագիր Հրանդ Տինք թիրախ կը դառնար անարգ ոճիրի մը, ձեռամբ գազանաբարոյ Օկիւն Սամասթի եւ անոր անմիջական հովանաւոր Եասին Հայալի, որոնք առանց դոյզն խղճմտանքի եւ գոռոզաբար կ՛ընդունէին իրենց գործադրած սպանութիւնը:

Բարեսիրտ, բայց ճշմարտութինը ըսելու վճռակամութեամբ տոգորուած Հրանդ Տինք, իր եզակի համարձակութիւնն ու յախուռն կեցուածքը ցոյց տալով, իջած էր հրապարակ` զգաստութեան եւ արթնամտութեան հրաւիրելու Թուրքիոյ տարածքին ապրող այն բոլոր բանիմաց մարդիկը (մտաւորականութիւն, ակադեմականներ, լրագրողներ եւ այլն), որոնց խօսքն ու կշիռը, մօտեցումներն ու ներկայութիւնը, ըստ պոլսահայ գրողին, իրենց ազդեցութիւնը պիտի ունենային եւ փոփոխութեան ենթարկէին տիրող հակահայ մտայնութիւնն ու աղաւաղուած պատմութիւնը:

Պոլսոյ «Ակօս» թերթի խմբագրապետը` հաւատալով իր առաքելութեան, խօսքի ու գրիչի ուժին, կը նետուէր պատերազմի դաշտ, թրքութեան օրրան` երբեմնի Կոստանդնուպոլսոյ սրտին մէջ ինքնութեան մասին դասախօսութիւններ տալով, հայոց դարաւոր իրաւունքն ու պահանջը ընդգծող սեմինարներ կազմակերպելով, թուրք տարրին հետ փոխադարձ ընկալումի եւ հասկացողութեան եզրեր գտնելով, բայց մանաւանդ` Հայոց ցեղասպանութեան արհաւիրքը` թուրք նորահաս սերունդի սեփականութիւնը դարձնելու առաջադրանքով:

Բնականաբար, նման անհատի մը գոյութիւնը հաշտ աչքով պիտի չդիտուէր. նախ` թուրք ազգայնամոլներու, ապա հայ նեղմիտ ու մորթապաշտ զանգուածին կողմէ: Բացայայտ ճշմարտութիւն է, որ Հրանդ Տինք իր ողջուց արդէն կը հալածուէր թէ՛ կրաւորական հայերու, եւ թէ ցեղապաշտ թուրքերու կողմէ: Անոնց թիրախն ու նպատակը մէկ էր. իր սաղմին մէջ խեղդել Հրանդ Տինքի ըմբոստ ոգին ու միտքը, լռեցնել արդարութիւն պահանջող անոր ձայնը:

Եւ ահա այդ հալածանքի ու սպառնալիքի (թունաւոր) մթնոլորտին մէջ, իր իսկ թերթի խմբագրատան դիմաց, Հրանդ Տինք կ՛իյնար վայրագ, բայց վախկոտ թշնամիի գնդակը ստանալով. անոր նահատակութեամբ` երկիր մը ամբողջ կը ցնցուէր:

Ըսուածին ապացոյցը, թաղման օրը բազմահազար այլազգի սգաւորներու ներկայութիւնն էր, անոնց արցունքն ու պոռթկումը միախառնուած էր, սիրտ ու հոգին միաձուլուած: Այո՛, հայ նահատակ մտաւորականին սպանութիւնը հոգեշարժ յառաջացուցած էր. հսկայ զանգուած մը արթնցած էր իր թմբիրէն ու ա՛լ հասկցած, թէ ի՛նչ կը կատարուէր իր շուրջ բոլոր: Փաստօրէն, այլախոհներու դէմ վճիռը կ՛արձակուէր ու կը գործադրուէր փողոցը` բոլորին բաց աչքերուն առջեւ:

Հրանդ Տինք իր նահատակութեամբ կը նուաճէր միլիոններու սիրտը եւ իր պարկեշտ մտածումներուն պարարտ հող կը ստեղծէր: Անոր երկխօսութեան, եղբայրասիրութեան եւ արդարութիւն պահանջող խօսքերուն արձագանգը գլեցին անցան աշխարհագրական սահմանները եւ բոյն դրին մարդասէր զանգուածներու սրտին մէջ:

Փաստօրէն, Հրանդ Տինքի մեծութիւնը կը կայանայ անոր մէջ, որ ան լիարժէք ու անմնացորդ հաւատացողն է իր մտքերուն, ըմբռնումներուն եւ երազին: Այն երազին, որով կ՛ուզէր փրկել հայն ու թուրքը: Սակայն, ի զուր, որովհետեւ իր մարդկային ու ազնուաբարոյ կեցուածքին էութիւնը չէր կրնար, չէր ուզեր հասկնալ վայրագ թրքութիւնը, չհասկցան նաեւ` հայ խեղճացած կարգ մը շրջանակներ:

Պէտք չէ մտահան ընել նաեւ, որ պոլսահայութիւնը եւ կամ ընդհանրապէս հայոց բռնագրաւուած հողին վրայ ապրողներ միշտ ալ ենթակայ են սպառնալիքի ու սադրանքներու, այդուամենայնիւ, հայութիւնը կարողութիւն ու վճռակամութիւն ցոյց պէտք է տայ, տէր կանգնելու իր ճակատագիրին, հարազատին ու հայրենակիցին, այլապէս ալ անոր գոյութիւնը ընդմիշտ հարցականի տակ կրնայ ըլլալ:

Հրանդ Տինքի սպանութեան դատական թղթածրարը ունի մէկ խորագիր. ամէն գնով մոռացութեան տալ պատահածը, փրկել ոճրագործներն ու անոնց ետին կանգնող խորունկ պետութիւնը եւ քայքայել արդարադատական ամէն գործընթաց, որ պիտի կարենայ լոյսին բերել ճշմարտութիւնը: Այլապէս ինչպէ՞ս բացատրել այն բոլոր ձգձգումները, խեղաթիւրուած վկայութիւնները, թատերական ձերբակալութիւններն ու ջնջումը ոճիրի հետքերու, որոնց ականատես ենք բոլորս:

Պաշտպան փաստաբաններու իսկ վկայութեամբ, Հրանդ Տինքի դատական գործընթացը, որ կ՛ընդգրկէր լրջագոյն գործօններու բացայայտում, ինչ-ինչ պատճառներով` իր հունէն տակաւ կը շեղէր, կ՛որբանար` հասնելով այս օրուան:

Ճիշդ է, որ Հրանդ Տինքի յիշատակին նուիրուած տարեկան ձեռնարկները անպակաս են, բոլորս ականատես կ՛ըլլանք արդարութիւն պահանջող մարդոց, որոնց ցասումը անարձագանգ չի մնար, այդուհանդերձ, էականը կը մնայ ոճիրի լիարժէք բացայայտումը եւ թուրք պետութիւնը յականէ-անուանէ դատապարտելու որոշումը:

Քաղաքական (միջազգային) որոշում, որ պիտի կարենայ պատռել ցեղապաշտ թուրքի դիմագիծն ու մարդակեր էութիւնը:

Մինչ այդ օրը, մենք պիտի շարունակենք խոնարհիլ ու յարգել յիշատակը այս մեծ հայուն, որ թրքութեան երկրին մէջ ոտքի ելաւ եւ քաջաբար պաշտանեց իր ազգին ու նահատակներուն իրաւունքը:

Իսկ թուլամորթ ու պատեհապաշտ կարգ մը պոլսահայեր (մերօրեայ աղաներ) պէտք է մեղայի քան, թէեւ ուշ, երթան ու իրենց արցունքով, ինքնախոստովանութեամբ, ինքնախղճահարութեամբ, խունկ ու մոմով ջրդեղեն հպարտ հայու գերեզմանը, որպէսզի Հրանդ Տինք «չմսի» իր շիրիմին մէջ:

ՏՈՔԹ. ՍԱՐԳԻՍ ԱՏԱՄ

12 տարի առաջ, 19 յունուար 2007 թուականին, ժամը 15:00-ին Պոլսոյ «Ակօս» թերթի խմբագրատան դռան առջեւ թուրք ազգայնականներու կողմէ սպաննուեցաւ հայազգի մտաւորական Հրանդ Տինքը:

Անոր նահատակութիւնը թուրք եւ հայ հասարակութեան կեանքը բաժնեց «Հրանդ Տինքէն առաջ» եւ «Հրանդ Տինքէն ետք» երկու ժամանակահատուածներու: Հրանդ Տինքի նահատակութիւնը, հայ իրականութեան ալ աւելի մօտէն ծանօթանալու համար, իւրաօրինակ ազդակ մը դարձաւ թուրք հասարակութեան լայնախոհ եւ մտաւորական խաւերուն կողմէ: Շատեր արդէն գիտակցած էին, որ Հրանդ Տինք ոչ թէ միայն հայերու իրաւունքներու պաշտպանն է, ալ նաեւ` բոլոր անոնց, որոնց մարդկային հիմնական իրաւունքներ սահմանուած են:

Հրանդ Տինքի եղերական նահատակութեան յաջորդ օրն իսկ հազարաւոր մարդիկ փողոց իջան եւ բողոքի երթով ու «Մենք բոլորս հայ ենք, բոլորս Հրանդ Տինք ենք» պաստառներով դատապարտեցին այս դառն եղեռնը:

Ըստ էութեան , Թուրքիոյ տարբեր հարթակներու վրայ սկսաւ մարդոց իրաւունքներու , ազատութեան եւ արդարարութեան մասին խօսուիլ,արծարծուիլ եւ նիւթը օրակարգի բերուիլ:

2008-2009 թուականներէն Թուրքիոյ մէջ սկսաւ Հայոց ցեղասպանութեան մասին խօսուիլ, եւ զանազան քաղաքներու մէջ տեղի ունեցան նաեւ 24 ապրիլի եւ 1915-ին նահատակուած հայ մտաւորականներու յիշատակութեան օրեր: Ապրիլ 2016 թուականը թուրք եւ հայ հասարակութեան կեանքին համար շրջադարձային թուական մը եղաւ: Հայազգի երեսփոխան Կարօ Փայլանը Թուրքիոյ խորհրդարանին մէջ հանդէս գալով` պահանջեց յանձնաժողով մը ձեւաւորել, որ քննէ 1908-1915 թուականներու Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանի հայազգի 7 երեսփոխաններու` Գրիգոր Զօհրապի, Պետրոս Հալաճեանի,Նազարէթ Տաղաւարեանի,Կարապետ Փաշայեանի, Յովհաննէս Սէրէնկիւլեանի, Օննիկ Դերձակեանի, Համբարձում Պոյաճեանի  ձերբակալութեան եւ սպաննութեան գործերը: 12 տարի առաջ եւ նախապէս նման բան երեւակայելն իսկ կարելի չէր:

Հրանդ Տինք այնպիսի հայ մտաւորական մըն էր, որ կը հասկնար ու իր սիրտին մէջ կը զգար իր սեփական ժողովուրդին ապրած խոր ցաւը ու նաեւ իր ուսերուն վրայ կը կրէր այդ բեռը:

Ան իր վերջին յօդուածներէն մէկուն մէջ գրած էր, որ` «Վախցած աղաւնիի հոգեվիճակի մէջ է, աղաւնիները իրենց գոյութիւնը կը շարունակեն քաղաքի խորքերու եւ մարդոց խիտ բազմութեան մէջ, գուցէ քիչ մը վախկոտ, բայց` անկախ»:

Այսօր բարեբախտաբար Հրանդ Տինքի գաղափարակիցները  քիչ չեն: Արդարամտութեան եւ ազատութեան գաղափարակիր Հրանդ Տինք այսօր իսկ իր գաղափարակիցներու միջոցով կը շարունակէ պայքարիլ եւ իրականացնել իր առաքելութիւնը:

Ըստ ժամանակակից փորձագէտներու եւ ընկերաբաններու, ժողովրդավարական հասկացողութեամբ, անցեալի հետ հաշտուելով եւ քաղաքական ու գաղափարախօսական  շահերը մէկդի ձգելով, իրաւունքները ու արդարութիւնը առաջ քաշելով ու նաեւ  խիղճի ձայնին ականջ տալով` կարելի է ատելութիւններէն ու ոխէն ծնունդ առնող բռնի ուժի գործածութիւնները եւ սպանութիւններու առաջքը  մասամբ առնել:

Իսկ միւս կողմէ ալ յառաջացած ժամանակակից ժողովրդավարութեան համակարգը եւ ողջամտութիւնը, անցեալը ուրանալ եւ ժխտելը, ոտնահարուած ու բռնագրաւուած  իրաւունքներուն չվերադարձուիլը, մարդոց իրաւունքներու անարգումը  կ՛ընկալուին որպէս մարդկութեան դէմ գործուած «լուրջ յանցագործութիւն»:

19 յունուար 2007 թուականին անողոքօրէն սպաննած հայ լրագրող Հրանդ Տինքին մահը եւ հայոց «Մեծ սուգի օր» 24 ապրիլին զուգադիպող Սուրբ Յարութեան տօնին օրը, Պաթմանի մէջ զինուորական պարտականութիւնը կատարող թուրք բանակի զինուոր հայազգի Սեւան Պալըքճըի հրացանով սպանութեան խոր ու մութ մնացած կէտերը դեռ չեն լուսաբանուած: Այս երկու եւ նմանատիպ  դէպքերուն  վարագոյրի ետին մնացած մութ կէտերուն չլուսաբանուիլը մարդոց միտքին ու սիրտին մէջ անհանգստութիւններու, մտահոգութիւններու եւ մտավախութիւններու ծնունդ կու տայ եւ կը ստեղծէ նաեւ ատելութեան ու ոխի զգացումներ:

Հետեւաբար պէտք է շեշտել, որ հոս «արդարադատութիւնը»  շատ մեծ  պատասխանատուութիւն ունի եւ ամէն պարագային պէտք է արդարադատութեան վստահիլ եւ արդարադատութեան դատարանի  հռչակած որոշումները յարգել ու հնազանդիլ, սակայն հոս պայման է նաեւ արդարադատութեան  ճիշդ ու առողջ աշխատութիւնը եւ օրէնքներուն  արդար կիրարկումը :

Ըստ իս, Հրանդ Տինքի եւ Սեւան Պալըքճըի սպանութեան եւ նմանաձեւ սպանութիւներու վարագոյրի ետեւ մնացած մութ կէտերուն լուսաբանութիւնը  կախեալ է արդարադատութեան եւ օրէնքներու ճիշդ ու առողջ գործածութենէն, որ կապուած է Թուրքիոյ հասարակութեան մէջ մինչեւ մեր օրերուն  հասնող իթթիհատական  մտայութեան հետ:

Ըստ իս, երբ որ Թուրքիոյ մէջ իթթիհատական մտածելակերպը կը հարցաքննուի եւ անցեալի հետ կը հաշտուի, այդ պարագային է, որ  վարագոյրի ետին մնացած մութ կէտերուն լուսաբանութիւնը կրնայ կարելի ըլլալ:

Երբ արդարադատութիւնը ճիշդ ու առողջ արդարութիւն չի բաժներ, այդ պարագային մարդոց մտավախութիւնն ու մտահոգութիւնը կը շարուանկուին, եւ խիղճերը չեն հանգստանար: Սակայն, ամէն պարագային, պէտք չէ յուսահատիլ: Հրանդ Տինքի, Սեւան Պալըքճըի եւ նմանաձեւ սպանութիւներուն մութ կէտերու լուսաբանութիւնը կրնայ յառաջացած ժողովրդարարութեան գործընթացի մէջ իրականալ եւ իբրեւ նոր լոյս` կրնայ իթթիհաթական մտածելակերպը հարցաքննելու առիթ մը ստեղծել, որ անտարակոյս  հզօր Թուրքիոյ իշխանութեան նոր ուժ մը եւս աւելցնելով` ա՛լ աւելի հզօր կը դարձնէ զայն:

Անողոք սպանութեամբ մահացած հանգուցեալ Հրանդ Տինքի անուրանալի վաստակը  եւ  անմոռանալի բարի յիշտակները պիտի ապրին մեր յիշողութեան մէջ. ամէն տարի 19 յունուարին զինք պիտի ոգեկոչենք ու պիտի յիշենք ոչ թէ միայն մեր երախտագիտութեան պարտքը վճարելու համար, այլեւ` անոր գաղափարները, միտքը եւ մեզի բացատրել ուզածները անգամ մը եւս լաւ հասկնալու եւ ըմբռնելու համար:

Լոյսերու ու վարդերու մէջ ննջէ, սիրելի՛ «Ջութակ»:

Մեծ յարգանք` Հրանդ Տինքի եւ ժողովրդավարութեան բոլոր նահատակներու յիշատակին:

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Յունուար 19-ի այս օրը, տասնեւմէկ տարի առաջ, նահատակուեցաւ հայ ժողովուրդի մերօրեայ հերոսներէն Հրանդ Տինք:

2007թուականի ճիշդ այս օրը Պոլսոյ գլխաւոր թաղամասերէն Շիշլիի մէջ գտնուող իր «Ակօս» թերթի խմբագրատան առջեւ Հրանդ Տինք զոհ գնաց թրքական հայատեացութեան արձակած մոլեգին երեք փամփուշտներու…

53 տարիքը դեռ չէր բոլորած հայութեան ձայնը իւրովի ներկայացնող, հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած Ցեղասպանութեան ճշմարտութիւնը քաջաբար ու բարձրաձայն արտայայտող եւ, ընդհանուր առմամբ, յանուն ազատութեան ու արդարութեան իր գերագոյնը` կեանքը զոհաբերելու պատրաստ Հրանդ Տինքը:

Տինքի վրայ մահացու փափուշտը արձակող թուրք երիտասարդ ոճրագործը, տեսախցիկի արձանագրութեան համաձայն, թրքաբարոյ «կեաւո՜ւր» անարգական բացագանչութեամբ կնքեց իր արարքը եւ հեռացաւ ոճիրի վայրէն:

Ոչ մէկ կասկած, որ կատարուածը քաղաքական ոճիր էր եւ ծնունդն էր թրքական ազգայնամոլ այլամերժութեան, որ այս պարագային,  հայատեացութեամբ մոլեգնած էր:

Ոչ մէկ կասկած նաեւ, որ պետականօրէն ներշնչուած ու յանձնարարուած ոճիր էր Տինքի ահաբեկումը: «Ակօս»-ի խմբագրապետը արդէն յաճախակի մահուան սպառնալիքներ կը ստանար Հայոց ցեղասպանութեան Թուրքիոյ կողմէ ճանաչումին ի նպաստ բարձրաձայն իր արտայայտած մտածումներուն եւ ստորագրած յանդուգն գրութեանց համար: Այդ սպառնալիքներուն դէմ պաշտպանուելու համար Տինք դիմած էր պետական սպասարկութեանց հսկողութեան եւ, առ այդ, զետեղուած էր խմբագրատան սեմին շարժումները արձանագրող տեսախցիկը: Հետեւաբար բացառուած էր, որ ինքնագլուխ մոլագարի մը գործը ըլլար օր ցերեկով այդպէս` համարձակօրէն կատարուած Տինքի սպանութիւնը:

Այդ նկատառումներով ալ կայծակնային արագութեամբ շղթայազերծուեցաւ բողոքի ընդոստ ալիք մը` գործուած քստմնելի ոճիրին դէմ: Ոչ միայն Հրանդ Տինքի պարագաներն ու ընկերները, ոչ միայն Պոլսոյ հայութեան իրաւատէր շրջանակները, այլեւ նոյնինքն թուրք հասարակութեան ազատախոհ ու արդարամիտ մտաւորականներն ու քաղաքական գործիչները փութացին տէր կանգնելու հայոց նորօրեայ նահատակին ու անոր Պատգամին` «Մենք բոլորս Հրանդ Տինք ենք», «Մենք բոլորս հայ ենք» վանկարկումով հետեւելով անոր յուղարկաւորութեան բազմահազարանոց թափօրին:

Օրին ստեղծուեցաւ նաեւ այն տպաւորութիւնը, որ վարչապետ Էրտողանի ղեկավարած թուրք պետական աւագանին եւս ընդվզած էր ազգայնամոլ ծայրայեղականներու վերագրուած Տինքի սպանութեան դէմ: Այդ իմաստով պաշտօնական ամբաստանութիւններ ալ հնչեցին թուրք պաշտօնական շրջանակներու կողմէ, որոնք թրքական բանակին եւ յատուկ սպասարկութեանց մէջ յայտնագործել ուզեցին ոճրային որջեր…

Հրանդ Տինքի ահաբեկման ետին կանգնած մութ ուժերը բացայայտելու եւ օրէնքի խստութեամբ պատժելու պաշտօնական նկրտումները այնքա՜ն խորամանկութեամբ շահարկուեցան Թուրքիոյ այժմու իշխանութեանց կողմէ, որ Էրտողան սկսաւ բարի վարուց վկայագիրներ ստանալ մեծապետական աշխարհի աջէն ու ձախէն: Այդ դրամագլուխով ալ պաշտօնական Անգարան փորձեց Եւրոպական միութիւն իր մուտքը դիւրացնելու եւ համաշխարհային բեմի վրայ ցեղասպանի իր մտապատկերը «բարելաւել»-ու հաշիւներով, առաւելագոյն չափով շահարկել

հայեւթուրք յարաբերութիւններու բնականոնացման օրակարգը` շարունակ տարածելով այն թիւրիմացութիւնը, որ թրքական

հանդուրժողականութեան շռնդալից ապացոյցը Անգարա պիտի տար Հրանդ Տինքի ահաբեկման պատասխանատուներուն անխնայ բացայայտումով ու պատժումով:

Բայց այդ բոլոր խոստումներն ու թիւրիմացութիւնները շատ շուտ մոռցուեցան եւ սուտ փուչիկներու պէս օդը ցնդեցան:

Թուրք պետական այդ կեղծիքին մերկացումը կատարեց «Հրանդ Տինքին» խորագիրը կրող իր բանաստեղծական անուղղակի ախտաճանաչումով` պոլսահայ մեծատաղանդ բանաստեղծ Զահրատ.

«Աղաւնիները համոզեցին, ըսին որ իրենց վրայ
չեն կրակեր. Հրանդ հաւատաց: Թէպէտ երկչոտ`
հաւատաց, թէ աղաւնի մըն է:
Բայց կրակեցին:
Նախատեսած էր, մէկ քանի տարի առաջ ըսած էր ինծի.
«Իմ մահը պիտի ըլլայ ոտքի վրայ` կանգնած, ոչ թէ պառկած`
անկողինի մէջ»:
«Թող պառկի լոյսերու մէջ:
Եթէ մեզի հարցնէք, ան միշտ յաղթական պիտի կանգնի`
անաղարտ արձանի մը պէս»:

Տինքի նահատակութենէն հինգ տարի ետք, թրքական արդարադատութիւնը չվարանեցաւ սուտ ու կեղծիքով եզրափակելու Տինքի պետական ահաբեկման դատաքննութիւնը` միակ եւ ինք-նագլուխ յանցագործի մը վերագրելով կատարուած ոճիրը եւ ցմահ բանտարկութեան դատապարտելով զայն: Բայց 17 յունուար 2012-ի այդ խայտառակ դատավճիռով թրքական իշխանութիւնները նաեւ հեգնեցին ողջմտութիւնը արար-աշխարհին, երբ պաշտօնապէս յայտարարեցին, որ Տինքի սպանութիւնը «կազմակերպութեան մը գործը չէ»®

Եւ ահա Տինքի նահատակութեան տասնմէկամեակին անգամ թրքական արդարադատութիւնը կը շարունակէ ամէն միջոցի դիմել, դատախազներ անգամ գործէ հեռացնել, որպէսզի Տինքի սպանութեան դատաքննութիւնը կատարուած ու փակուած համարուի` ոճիրը վերագրելով ինքնագլուխ գործած ծայրայեղական յանցագործներու…

Այս առումով ալ Հրանդ Տինքի նահատակութեան իւրաքանչիւր տարելիցի հետ, ահա աւելի քան տասը տարիներէ ի վեր, Թուրքիոյ վերազարթնեալ հայութեան իրաւատէրի արդարագոյն ձայնը դարձեալ կ՛ահաբեկուի:

Հրանդ Տինք ծնած էր 1954-ի սեպտեմբեր 15-ին, Մալաթիա: 7 տարեկանին ծնողներուն հետ Մալաթիայէն տեղափոխուած էր Պոլիս, ուր ծնողներու ամուսնալուծման պատճառով յանձնուած էր Կէտիկփաշայի հայկական մանկատան խնամատարութեան: Ուսումը ստացած էր նախ Պէզճեան վարժարանին, ապա` Սուրբ Խաչ դպրեվանքին մէջ: Բարձրագոյն ուսման հետեւելով` աւարտած էր Պոլսոյ պետական համալսարանի կենսաբանութեան եւ փիլիսոփայութեան կաճառները: Վկայուելով` կատարած էր

զինուորական ծառայութիւնը, որմէ ետք նուիրուած էր հրապարակագրական ասպարէզին:

Թրքական մամուլին իր աշխատակցութեան կողքին, Հրանդ Տինք 80-ականներուն կանոնաւորաբար աշխատակցեցաւ պոլսահայ մամուլի յառաջապահ «Մարմարա» թերթին` Ջութակ ծածկանունով քննադատական յօդուածներ լոյս ընծայելով հայ ժողովուրդի պատմութեան վերաբերեալ հրատարակուող թրքական խեղաթիւրումներու մասին:

1996-ին Հրանդ Տինք հիմնեց թրքալեզու «Ակօս» թերթը` նպատակ ունենալով ներկայացնելու եւ քննարկելու Թուրքիոյ հայութիւնը յուզող խնդիրները` դառնալու անոր համարձակ ձայնն ու ազգային իրաւունքներուն պաշտպանը:

Յատկապէս Հայոց ցեղասպանութեան հարցով հակադրուելով Թուրքիոյ պաշտօնական տեսակէտին` Տինք բազմիցս հալածուեցաւ թրքական իշխանութեանց կողմէ, մինչեւ որ 2005-ին դատապարտուեցաւ 6-ամսեայ պայմանական բանտարկութեան:

Իր ազատախոհ եւ յանդուգն հրապարակումներուն առ ի գնահատանք` Հրանդ Տինք 2005-ին արժանացած էր Թուրքիոյ Մարդու իրաւունքներու պաշտպանութեան կազմակերպութեան «խօսքի եւ խիղճի ազատութեան» տարեկան մրցանակին: Իսկ 2006-ին` Գերմանիոյ «Շթեռն» ամսաթերթի հիմնադիր Հենրի Նաննենի` «Մամուլի ազատութեան եւ լրագրողական խիզախութեան» մրցանակին: Նաեւ` Նորվեկիոյ «Մարդու իրաւունքներու

պաշտպանութեան Փեոռնսի անուան» մրցանակին: Վերջապէս, բայց` ոչ վերջինը, յետմահու 2007-ին,  արժանացաւ ՀՀ նախագահի յատուկ մրցանակին:

Հրանդ Տինքի յիշատակին ստեղծուեցաւ «Հրանդ Տինքի անուան միջազգային հիմնադրամ»-ը` ամէնամեայ մրցանակաբաշխութիւն կատարելու առաջադրանքով: Հիմնադրամը 2009-ին լոյս

ընծայեց Տինքի «Երկու մօտ ժողովուրդ, երկու հեռու հարեւան» գիրքը` նուիրուած հայեւթուրք յարաբերութեանց:

Ինչպէս իրաւատէր ողջ հայութեան, այնպէս ալ թուրք հասարակութեան բոլոր արդարամիտ եւ ողջախոհ շրջանակներուն համար Տինքի դէմ գործուած պետական ահաբեկչութեան թղթածրարը դեռ չէ փակուած: Դատաքննութիւնը շարունակելու պահանջով միշտ արթուն կը հսկեն Հրանդ Տինքի գաղափարակիցներն ու համակիրները, մինչեւ որ ի վերջոյ ամբողջական ճշմարտութիւնը լոյս աշխարհ բերուի, եւ Թուրքիոյ հայութեան պահանջատիրական ձայնը ահաբեկելու յանցագործութեան բոլոր մեղսակիցները իրենց արժանի պատիժը ստանան:

Ոգեկոչելով Տինքի յիշատակը` հայ ժողովուրդը աշխարհով մէկ այսօր կը վերանորոգէ համազգային իր ուխտը` հետեւողականօրէն եւ հաւատարմութեամբ բարձր պահելու Տինքի պարզած եւ անոր ուղին շարունակող նուիրեալներու ձեռքին միշտ ծածանող գաղափարի դրօշը` յանուն հայկական Ճշմարտութեան լիիրաւ եւ լիարժէք յաղթանակին, յանուն ազատութեան եւ արդարութեան շունչով Թուրքիոյ հայութեան վերազարթնումին ու վերականգնումին:

Հրանդ Տինքի՛ օրինակով:

ՏՈՔԹ. ՎԱՐԴԳԷՍ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

Թուականէս քանի մը ամիս առաջ Միացեալ Նահանգներ կը գտնուէի մօրս այցելութեան` քրոջս տունը, Սան Ֆրանսիսքօ գեղեցիկ քաղաքին մէջ:

Գիշեր մը տեղեկացայ քրոջմէս, որ Էյ. Ուայ. Էֆ.-ի (Հայ երիտասարդական միութեան) Արեւմտեան շրջանի պաշտօնի վրայ պատասխանատու երիտասարդները ժողով պիտի գումարէին իրենց տան մէջ մէկտեղուած` Լոս Անճելըսէն,  Սաքրամենթոյէն, Ֆրեզնոյէն եւ շրջակայքի քաղաքներէն: Անշուշտ քաջ տեղեակ էի, ատենէ մը ի վեր, եւ շատ գոհունակ ու հպարտ, որ քրոջս տղան` Գրիգորը, աշխուժ կերպով մաս կը կազմէ այս մեծ շարժումին եւ ինքն ալ պատասխանատուներէն մէկն է իր շրջանին մէջ: Մասնաւորապէս Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի ոգեկոչման առիթով բազմաթիւ անգամներ շրջանի տեղեկատուական աղբիւրներէ բազմաթիւ զրոյցներ ունեցաւ, ինչպէս նաեւ համալսարանական կեանքին մէջ քարոզչական աշխատանքի մղիչ ուժերէն մէկը դարձած էր:

Շատ մեծ հաճոյքով խնդրեցի Գրիգորէն, որ այդ գիշեր իրենց ժողովին ներկայ գտնուիմ, թէկուզ` քանի մը վայրկեան, նախ ծանօթանալու այդ անձնուէր երիտասարդներուն եւ ապա յարգանքի խօսք ըսելու ու զիրենք քաջալերելու` իբրեւ երէց ընկեր: Գրիգորը ազնուօրէն ընդունեց առաջարկս:

Անշուշտ ձեզմէ չեմ ուզեր պահել, որ դժբախտաբար ժխտական կերպով նախատրամադրուած էի այդ ընտիր երիտասարդներուն հանդէպ, թէ արդեօք լաւ պիտի հասկնա՞մ իրենց արտասանած հայերէնը, արդեօք բաւարար մշակուած միտքերու տէ՞ր են այս երիտասարդները եւ այլն:

Անշուշտ յստակօրէն կ՛ուզեմ ըսել, որ ամբողջովին սխալած էի: Ծանօթացայ Մհերին, Գէորգին, Րաֆֆիին եւ Բիւզանդին: Արդէն իսկ իրենց անուններով հմայուած էի: Ծանօթացումէն ետք թոյլ տուի ինքզինքիս իրենց այժմէական հարցերու մասին հարցնելու պարզապէս իբրեւ երէց ընկեր եւ փորձելու կարծիքներ փոխանակել` նպատակ ունենալով իրենց օգտակար դառնալ:

Մօտէն ծանօթացայ իրենց մտահոգութիւններուն, որոնցմէ մէկն էր հայ աշակերտին օտար դպրոց յաճախելու հարցը հիմնականօրէն, անոնք անդրադարձան ապագային անոր ժխտական հետեւանքներուն, ապա նաեւ համալսարաններու մէջ Հայկական հարցի քարոզչական աշխատանքի ոճի եւ ճշդուելիք թիրախներու մասին:

Այս բոլորը զիս պահ մը հոգեպէս տեղափոխեցին Պէյրութ, երկար տարիներ առաջ, երբ Զաւարեան ուսանողական միութեան անդամ, գրական եւ քարոզչական  յանձնախումբերուն մաս կազմելով` ոգի ի բռին կ՛աշխատէինք, որ մեր լուման բերենք մեր Դատի ճանաչման հարցով:

Հրաշալի տղաք էին դիմացս: Իրենց մէջ գտայ նոյն կորովը, նոյն նուիրումն ու խոյանքը, որ մենք ունէինք կարկառուն Լիբանանի հայ գաղութին մէջ տարիներ շարունակ: Ապշեցայ իրենց մաքրամաքուր հայերէնով, լուրջ կեցուածքով, ընտիր նկարագիրներով, բայց ի մասնաւորի` իրենց ազգային պատասխանատուութեան գիտակցութեան զգացումով:

Անշուշտ մեծ բաժինը կը պարտին իրենց հայասէր, հայրենասէր պատուական ծնողներուն, որոնք յաջողած են դրոշմել իրենց զաւակներուն սրտերուն ու մտքերուն մէջ «հայապահպանում» բառը, անյապաղօրէն ու անպայման տէրը դառնալու իրենց մշակոյթին, լեզուին, կրօնին ու պատմութեան:

Դիւրին է հայրենիքին մէջ հայ մնալ:

Դժուար է հայրենիքէն դուրս հայ մնալ:

Դիւրին է հայրենիքին մէջ ազգային ժառանգութիւնը պահել:

Դժուար է հայրենիքէն դուրս ազգային ժառանգութիւնը պահել:

Երկար ատեն խոկալէ ետք այն եզրակացութեան կու գամ, որ հաւանաբար նուազ դժուար է Միջին Արեւելքի մէջ պայքարիլ ձուլման դէմ, քան թէ` Եւրոպա, Աւստրալիա եւ ի մասնաւորի Հիւսիսային Ամերիկա, ուր պայքարը շատ սուր է, իսկ պայմանները` սաստիկ դաժան, բայց մենք «Կը խմենք այդ լեղին միայն մէկ նպատակով, մինչեւ որ հայութիւնը տիրանայ իր ամբողջական եւ անկախ հայրենիքին», ինչպէս ըսաւ տիտան Լեւոն Շանթը:

Արդեօք որքա՞ն կրնանք տոկալ այս հայաջինջ ճերմակ ջարդին դէմ, եւ ապա ինծի հարց կու տամ, թէ այս համատարած, համասփիւռ աղէտին դէմ ո՞ւր են մեր հայրենիքը, պետութիւնը եւ մասնաւորապէս` սփիւռքի նախարարութիւնը: Ի՞նչ է անոնց կեցուածքը: Արդեօք պէտք չէ՞ գուրգուրանքով եւ շտապ կերպով օժանդակեն եւ օգնութեան հասնին հայադաւան, հայաբոյր, հայապահպան սփիւռքի կարգ մը օճախներուն, որոնք ամրոցներ էին տարիներ շարունակ, բայց այսօր անոնց սիւները կը խախտին: Երբեք չմոռնանք մեր անցեալի պատմութիւնը, թէ ինչպէ՛ս Լեհաստանի, Կալկաթայի, Պուլկարիոյ, Խրիմի, Վրաստանի եւ այլ պետութիւններու մէջ կորսնցուցած ենք աւելի քան երկու միլիոն հայորդիներ:

Խոնարհութեամբ կ՛ուզեմ փառաբանել սփիւռքի մէջ գտնուող մեր բոլոր հայ քոյրերը, եղբայրները, ազգային պարտականութեան գիտակից անհատները, որոնք ամէնօրեայ իրենց կեանքի դժուարութիւններուն կողքին, կը մարտնչին, կը մաքառին պարզապէս, որ յարգեն մեր ազգային հազարամեայ ժառանգութիւնը, յարգեն կտակը մեր նահատակներուն:

Ողջո՜յն ձեզ, ընտի՛ր երիտասարդներ:

14 յունուար 2019

«Կեթի» հետազօտական հիմնարկը թուայնացուցած է օսմանեան ժամանակաշրջանի առաւել քան 6000 լուսանկարներ, որոնք մաս կը կազմեն ֆրանսացի Փիեռ տը Կիկորտի հաւաքածոյին: «Կեթի»-ն նշեալ լուսանկարները զետեղած է առցանց` մատչելի դարձնելով զանոնք ժամանակաշրջանը ուսումնասիրող մասնագէտներու:

Հաւաքածոն կ՛ընդգրկէ պատմական նշանակութեամբ ճարտարապետական կոթողներու, քաղաքային եւ գիւղական տեսարաններու, հնավայրերու լուսանկարներ, սահիկներ եւ փաստաթուղթեր:

Թուայնացման ծրագիրը կեդրոնացած է 19-րդ դարէն մինչեւ Ա. Համաշխարհային պատերազմի աւարտի ժամանակամրջանին վրայ: Նկարներուն մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւեն գերմանացի զինուորականի մը (անունը տակաւին անյայտ է) լուսանկարները` նուիրուած «սիրելի Փոլինին»: Այս լուսանկարները կը պատկերեն գերմանական բանակին` Թուրքիոյ մէջ ներկայութենէն դրուագներ, Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանին:

ՅԱՍՄԻԿ ՊՕՂՈՍԵԱՆ

«Մեր պատմութեան գանձերը պէտք է ա՛յս հողին վրայ հաւաքուին: Մեր պատմութեան բոլոր գանձերը հայրենիք թող բերեն: Սփիւռքի մէջ մենք կը կորչինք, եւ մեր պատմութեան ու մշակոյթի արժէքներու պահպանման ամենաանվտանգ վայրը Հայաստանն է: Մեր գանձերը հայրենի հողին վրայ պէտք է պահենք», այս համոզումի վրայ է նորջուղայեցի ականաւոր հայագէտ, մանկավարժ ու մտաւորական Լեւոն Մինասեանին դուստրը` Արմինէ Մինասեանը:

Նախորդ տարի Արմինէ Մինասեանը Մեսրոպ Մաշտոցի անուան մատենադարանին նուիրեց 21 միաւորէ բաղկացած 1668-1912 թուականներու հնատիպ արժէքաւոր գիրքեր եւ հայագիտական գրականութիւն, որոնք լայն աշխարհագրութիւն կ՛ընդգրկեն, ինչպէս պատմութեան ընթացքին ստեղծուած մեր հռչակաւոր մշակութային օճախները` Մատրաս, Վենետիկ, Ամսթերտամ, Կ. Պոլիս, Էջմիածին, Հռոմ, Մարսէյ… Գիրքերու շարքին առանձնայատուկ տեղ ունին յատկապէս քանի մը հատը` Մովսէս Խորենացի, «Գիրք աշխարհաց եւ առասպելաբանութեանց», Ամսթերտամ, 1668», Դաւիթ Անյաղթ, «Գիրք սահմանաց», Մատրաս, 1797, Եղիշէ, «Պատմութիւն Վարդանանց», Կ. Պոլիս, 1764, Պաղտասար դպիր, «Քերականութիւն», հտ 1-2, Մատրաս, 1791, «Տօմար», Վենետիկ, 1685… Հաւաքածոյի գիրքերու շարքին կան այնպիսիք, որոնք միակ պահպանուած օրինակները կը հանդիսանան Մատենադարանին մէջ: Գիրքերու հաւաքածոն նաեւ այս տեսանկիւնէն արժէքաւոր է:

Մատենադարանի տնօրէն Վահան Տէր Ղեւոնդեանը , կարեւոր նկատելով Արմինէ Մինասեանի արժէքաւոր նուիրատուութիւնը, նախեւառաջ ընդգծեց այն մեծ դերը, որ Լեւոն Մինասեանը կատարած է հայագիտութեան մէջ: Անոր խօսքով Լեւոն Մինասեանը եղած է այն մեծագոյն գիտնականը, որուն գործունէութիւնը հաւասարապէս բարձր գնահատած են թէ՛ աշխարհիկ եւ թէ՛ հոգեւոր իշխանութիւնները:

«Կ՛ուզեմ անոր մասին խօսիլ` որպէս մեծ բարերարի: Լեւոն Մինասեանը մինչեւ օրս եղած է Մատենադարանի մեծ բարերարներէն մէկը: Ան տարիներու ընթացքին Մատենադարանին նուիրած է 54 արժէքաւոր ձեռագիրներու հաւաքածոյ մը: Ան այն մարդու կերպարն էր, որ անմնացորդ նուիրուած էր դպրութեան, հայագիտութեան եւ կրթութեան», ըսաւ ան:

Վահան Տէր Ղեւոնդեանի բացման խօսքին մէջ ներկաներէն շատերը բացայայտեցին Լեւոն Մինասեան հայագէտը: Իմացան, որ Նոր Ջուղայի մէջ մօտ ինը տասնամեակ ապրած ու արարած է մեծ հայորդի մը, որ տարիներ շարունակ բծախնդրօրէն դասաւորած է Ս. Ամենափրկիչ վանքի դարաւոր արխիւը` 1606-1983 թուականներուն: Կազմած է վանքին մէջ պահուող հնագոյն հայկական ձեռագիրներու մատենագիտական ցուցակը: Տաղանդաւոր գիտնականը հեղինակած է 60-է աւելի մեծածաւալ աշխատութիւններ, մենագրութիւններ, հազարաւոր յօդուածներ, որոնք սերունդներուն կը ժառանգեն Ջուղայի հարուստ պատմութիւնը: Անոր ուսումնասիրութիւններէն պարզ կը դառնայ, որ, օրինակ, Իրանի եւ Միջին Արեւելքի մէջ առաջին տպարանը հիմնած են հայերը` 1636-ին, իսկ երկու տարի անց` 1638-ին Խաչատուր վրդ. Կեսարացիին տպագրած գիրքը` «Սաղմոս Դաւթի, որ եւ կոչի սաղմոսարան», եղած է առաջինը ամբողջ մերձաւորարեւելեան տարածաշրջանին մէջ: Լեւոն Մինասեանի աշխատութիւններու շարքին կարեւոր տեղ ունին` «Ցուցակ ձեռագրաց Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկչեան վանաց թանգարանի» գիրքին երկրորդ հատորը, «Պատմութիւն Փերիայի հայերի. 1606-1957 թուականներուն», «Փերիայի հայ աշուղները», «Իրանի հայկական վանքերը», «Տպագիր գիրքը Իրանում. 1638-2000 թուականներուն» մենագրութիւնները:

Հանդէս եկաւ նաեւ մատենադարանի գլխաւոր ֆոնտապահ Գէորգ Տէր Վարդանեանը : Հայեացք նետելով Լեւոն Մինասեանի ձգած գիտական ժառանգութեան վրայ` ան յատկապէս առանձնացուց աշխատութիւնները, հայագիտական յօդուածները.

«Ես բախտ ունեցած եմ առնչուելու Լեւոն Մինասեանին հետ: Մենք պարտաւոր ենք կազմելու Լեւոն Մինասեանին մատենագիտութիւնը եւ անոր երկերը հրատարակել ծաւալուն հատորներու տեսքով: Գիտութեան իմաստով, ան 20-րդ դարու իրանահայ ամենաերեւելի մտաւորականն է, ճիշդ այնպէս, ինչպէս` Երուսաղէմի հայկական կաճառի լաւագոյն գործիչ Նորայր արք. Պողարեանը», ըսաւ ան:

Նշենք, որ այս հաւաքածոն Արմինէ Մինասեանին միակ նուիրատուութիւնը չէ Հայաստանին: Լեւոն Մինասեանի հնագոյն ձեռագիրներու ու գիրքերու հաւաքածոն կազմած է շուրջ 3000 միաւոր, որոնք կը թուագրուին 15-16-րդ դարերով: Անոնց մէկ մասը նուիրաբերուած է Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի մատենադարանին: Իսկ մնացածը մօտ երկու տարի առաջ Արմինէ Մինասեանը տեղափոխած է Հայաստան եւ ի պահ տուած` Եղիշէ Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանին, որոնց մէջ` արժէքաւոր գեղանկարներ: Նիւ Եորքի իր տան մէջ դեռ շատ հնատիպ գիրքեր ու ձեռագիրներ կան: Կը խոստանայ յաջորդ տարի մնացեալ գանձերը եւս բերել Հայաստան, ինչպէս նաեւ` հայ մշակոյթի համար կարեւոր արժէք ունեցող գիրքեր, արուեստի գործեր:

«Ինծի համար շատ դժուար է բաժնուիլ այս գիրքերէն: Բայց ամենաապահով վայրը, ուր պէտք է պահպանուին մեր պատմութեան նշխարները, այս սուրբ կառոյցն է` Մատենադարանը», ըսաւ Արմինէ Մինասեանը:

«Ես միայն կատարած եմ պարտքս իմ ազգի, իմ մշակոյթի եւ հօրս առջեւ: Մեր պապերը դարեր շարունակ ջանք թափած են պահպանելու հայ ինքնութիւնը: Եւ եթէ մենք այսօր կորսնցնենք մեր մշակոյթը, լեզուն, կը կորսնցնենք մեր ազգութիւնը: Շատ ուրախ եմ, որ այսօր հայրս կը ժպտի վերէն», ըսաւ ան:

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Ըստ Միացեալ Նահանգներու Ողջակիզման յուշահամալիր-թանգարանի վաղ նախազգուշացման ծրագիրին, Թուրքիա ութերորդն է զանգուածային սպանութիւններու իրականացման ամէնէն բարձր վտանգը ունեցող երկիրներու շարքին: Ազրպէյճան անճշդօրէն աւելի ցած` 87-րդ դիրքի վրայ է, իսկ Հայաստան իրաւամբ կը զբաղեցնէ նոյնիսկ աւելի ցած` 102-րդ դիրքը: Թուրքիա կը գնահատուի իբրեւ 11,2 տոկոս կամ  իննէն մէկ հնարաւորութիւն ունեցող երկիր` 2019-ին զանգուածային նոր սպանութիւններ իրականացնելու առումով:

Վաղ նախազգուշացման ծրագիրը յայտարարած է, որ` «Ցեղասպանութիւնները երբեք ինքնաբուխ չեն, անոնց միշտ կը նախորդեն վաղ ահազանգումի շարք մը նշաններ: Եթէ այդ նշանները յայտնաբերուին, անոնց պատճառները կրնան ջնջել` կանխելով աղէտալի յառաջընթացի հնարաւորութիւնը»:

Միացեալ Նահանգներու Ողջակիզման յուշահամալիր-թանգարանի հիմնադրման կանոնադրութեան մէջ, զոր գրած է Ողջակիզումը վերապրած Էլի Վիզել, կ՛ըսուի, որ` «Միայն անցեալի սխալներէն սորվելու գիտակցուած, ջանադիր փորձը կրնայ կանխել անոնց կրկնութիւնը` ցեղային, կրօնական, ցեղային կամ ազգային որեւէ խումբի նկատմամբ: Եթէ որեւէ յուշահամալիր չ՛արձագանգեր ապագայի դէպքերուն, կը նշանակէ, որ կ՛ոտնահարէ անցեալի յիշողութիւնը»:

Թուրքիոյ կողմէ կրկին ցեղասպանութիւն իրականացնելու բարձր վտանգը հիմնուած է անոր անցեալ եւ ներկայ գործողութիւններուն վրայ: Թրքական կառավարութիւնը ոչ միայն մէկ դար առաջ իրագործած է ցեղասպանութիւն` հայերու, ասորիներու եւ յոյներու դէմ, այլեւ կը շարունակէ զանգուածային սպանութիւններ կատարել իր երկրին մէջ փոքրամասնութիւն հանդիսացող քիւրտերու դէմ: Աւելի մտահոգիչ է այն փաստը, որ Թուրքիոյ ղեկավարները կը ժխտեն զանգուածային սպանութիւններու պատմութիւնը եւ անամօթաբար կը մնան չապաշխարած, ինչ որ կը յանգեցնէ մարդկութեան դէմ նոր ոճիրներու կատարման…

Թուրքիոյ` ցեղասպանութիւն գործելու վտանգը թերագնահատուած է, քանի որ ուսումնասիրութիւնը կը ներառէ միայն երկրին ներսը կատարուած զանգուածային սպանութիւնները` բացառելով միջպետական հակամարտութեան զոհերը: Քանի որ Թուրքիա ներգրաւուած է Սուրիոյ եւ Իրաքի տարածքին քիւրտերու դէմ զինուած լայնածաւալ յարձակումներու մէջ եւ կը սպառնայ ընդլայնել ռազմական գործողութիւնները հիւսիսային Սուրիոյ մէջ, ապա զանգուածային ոճրագործութիւններու վտանգը շատ աւելի բարձր է, քան ինչ որ նշուած է ուսումնասիրութեան մէջ:

Վաղ նախազգուշացման ծրագրին մէջ կը բացատրուի, որ 2016-ին Թուրքիոյ մէջ ձախողած յեղաշրջման փորձը բարձրացուցած է զանգուածային սպանութիւններու հնարաւորութիւնը: Աւելի քան 100 հազար զինուորական եւ քաղաքացիական աշխատողներ հեռացուած են, իսկ տասնեակ հազարաւորներ` բանտարկուած, շատերը` առանց դատավարութեան: «Այլ [թրքական ցեղասպանութեան] վտանգի գործօնները կը ներառեն մարդոց շարժման ազատութեան բացակայութիւնը, երկրին անոքրաթիք վարչակարգի տեսակը [բռնատիրական եւ ժողովրդավարական յատկանիշներու խառնուրդ], մեծաթիւ բնակչութիւնը, զանգուածային սպանութիւններու պատմութիւնը եւ շարունակուող հակամարտութիւնը կառավարութեան ու քիւրտ ապստամբներու միջեւ»:

Թուրք լրագրողը բանտարկուած է ճշմարտութիւնը ըսելուն համար

Պոլսոյ դատարանը թուրք լրագրող Փելին Ունքերը դատապարտած է 13,5 ամսուան բանտարկութեան` զայն մեղադրելով երկրի նախկին վարչապետն ու անոր երկու որդիները զրպարտելու յանցանքով: 2018 յունուար 8-ին ան նաեւ 1615 տոլար տուգանքի ենթարկուած է:

Ունքեր յօդուած մը գրած է թրքական «Ճումհուրիէթ» թերթին մէջ` բացայայտելով, որ նախկին վարչապետ Պինալի Եըլտըրըմը եւ անոր երկու որդիները Մալթայի մէջ ունին նաւային հինգ ընկերութիւններ: Երկու տարի վարչապետի պաշտօնը զբաղեցնելէ ետք Եըլտըրըմ դարձաւ Թուրքիոյ խորհրդարանի նախագահ: Ան ներկայիս թեկնածու է Պոլսոյ քաղաքապետի պաշտօնին` նախագահ Էրտողանի Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան կողմէ:

Եըլտըրըմի ընտանիքին ընկերութիւններու սեփականութիւնը Մալթայի մէջ բացայայտուած է «Դրախտի փաստաթուղթեր»-ու (Paradise Papers) կողմէ եւ տպագրուած է աշխարհի տարբեր թերթերու մէջ: Ինչպէս որ ես տեղեկացուցած էի 2017 յունիսին գրած իմ յօդուածիս մէջ, Եըլտըրըմի ընտանիքին կը պատկանին 140 միլիոն տոլար արժողութեամբ հետեւեալ նաւային եւ այլ օտարերկրեայ ունեցուածքներ.

– 18 նաւ (հոլանտական խտացած ընկերութիւններ` մասամբ կամ ամբողջութեամբ սեփականացուած),
– 1 նաւ (Հոլանտական Անթիլեան ընկերութիւն),
– 4 մալթական ընկերութիւն,
– 7 սեփականութիւն Հոլանտայի մէջ,
– 8 նաւ Հոլանտայի մէջ,
–  3 նաւ Մալթայի մէջ:

Տարօրինակ է, որ Եըլտըրըմին ունեցուածքի բացայայտման համար Փելին Ունքերը միակ պատժուած լրագրողն է: Ունքերը յայտարարած է, որ պիտի բողոքէ անարդար դատավճիռին դէմ, քանի որ Եըլտըրըմ դատարանին մէջ խոստովանած է, որ ստուերային տուրքերէ ազատ գօտի գտնուող այդ ընկերութիւնները կը պատկանին իրեն: 2017 նոյեմբերին նախկին վարչապետը եւ անոր որդիները դատ բացած էին  Ունքերի դէմ` զայն մեղադրելով «պետական պաշտօնեան վիրաւորելու եւ զայն զրպարտելու յանցանքով»:

Անկախ լրագրողներու միջազգային ընկերակցութեան (ICIJ) տնօրէն Ճերըրտ Ռէյլ դատապարտած է Ունքերի նկատմամբ արձակուած վճիռը` որպէս «եւս մէկ խայտառակ յարձակում խօսքի ազատութեան վրայ, Թուրքիոյ մէջ»: Ռէյլ աւելցուցած է. «Դատավճիռը անտեսած է «Դրախտի փաստաթուղթեր»-ու հետաքննութեան ճշմարտութիւնը եւ կրնայ ճնշիչ ազդեցութիւն ունենալ Թուրքիոյ մէջ մնացած մամուլի չնչին ազատութեան վրայ: Այս անարդար դատավճիռը կայացուած է արդարացի եւ ճշմարիտ լրագրութիւնը լռեցնելու համար: Ուրիշ ոչինչ: ICIJ կ՛ողջունէ Փելին Ունքերի հետաքննութեան մասին խիզախ եւ ճշմարիտ հաշուետուութիւնը եւ կը դատապարտէ Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանի բռնակալ իշխանութեան ներքոյ լրագրողական ազատութեան այս վերջին յարձակումը»:

«Լրագրողներ առանց սահմաններու» կազմակերպութեան  2018-ի աշխարհի ազատ մամուլի ցանկին վրայ, Թուրքիա` 180 երկիրներու շարքին, գրաւած է 157-րդ դիրքը: Այդ կազմակերպութիւնը Թուրքիան բնութագրած է իբրեւ` «մասնագէտ լրագրողներու համար աշխարհի ամէնէն մեծ բանտը»:

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Երբեմն մարդոց անգթութիւնը կը
բաղդատեն գազաններու անգթութեան,
այդ հայհոյանք է անոնց հանդէպ:

Ֆիոտոր Տոսթոյեւսքի

Չէի հանդիպած այս թուրք կնոջ անուան: Կարդացի ներածական երեք էջերը: Տպաւորուեցայ: Դիմեցի համացանցի:

Փինար Սելեք ծնած է Պոլիս, 1971-ին: Ընկերաբան է, կիներու իրաւունքի պաշտպան, հակառազմապաշտ, գրող, յանձնառու եւ պայքարող: Կ՛ըսուի, որ իր կեանքի իմաստութիւնն է` «Գործը հիմքն է տեսութեան»: Իրաւաբան հայր մը` մարդկային իրաւանց պաշտպան, մեծ հայրը ձախ յեղափոխական եւ Թուրքիոյ Աշխատաւորական կուսակցութեան հիմնադիրներէն:

1980-ի զինուորական յեղաշրջումէն ետք հայրը` Ալփ Սելեք, հինգ տարի կը բանտարկուի: Փինար Սելեք Նոթր Տամ տը Սիոն վարժարանին մէջ ֆրանսերէն կը սորվի: Կ՛ուսանի ընկերաբանութիւն, կը խորհի, որ` «հարկ է ընկերութեան վէրքերը վերլուծել` զանոնք դարմանելու համար»: Կը զբաղի չափահաս աներդիքներով: Ուրիշներու հետ կը հիմնէ «Փողոցի արուեստագէտներ» միութիւնը, որուն համադրողը կ՛ըլլայ, որուն կ՛անդամակցին` մանուկներ, գնչուներ, ուսանողներ, տանտիկիններ, միասեռականներ, պոռնիկներ: «Աշխատիլ անոնց հետ, որոնք լուսանցքի վրայ մնացած են» խորագրով յօդուածը կը բացատրէ իր միտումը: Կ՛ուսումնասիրէ լրատուամիջոցներու փոփոխութիւնները, միասեռականները, այլ սեռային հարցեր եւ անոնց մերժումը ընկերութեան կողմէ, անոնց կողքին կը պայքարի: Կ՛ուսումնասիրէ քրտական հարցը, կը ճամբորդէ քրտաբնակ շրջաններ, Ֆրանսա, Գերմանիա:

1998-ին կը ձերբակալուի Պոլսոյ մէջ, չարչարանքի կ՛ենթարկուի, որպէսզի իր խօսակիցներուն անունները տայ: Կը զրպարտուի 9 յունիս 1998-ին` ռումբ մը տեղադրած ըլլալու յանցանքով, որ պատճառ եղած էր 7 հոգիի մահուան, մինչդեռ կազի շիշ մը արկածով պայթած էր:17 տարիէ ի վեր կը հալածուի: Երկուքուկէս տարի բանտ կը մնայ, մտաւորականներ եւ փաստաբաններ զօրավիգ կը կագնին իրեն: Բանտին մէջ գրածները կը բռնագրաւուին: 2000-ին ազատ կ՛արձակուի: Իր հեղինակութիւնը օգտագործելով` կը կազմակերպէ համաժողով մը` «Կիներու հանդիպում` խաղաղութեան համար», Տիգրանակերտի մէջ, ապա նաեւ ուրիշներ ալ` Պոլիս, Սասուն եւ Գոնիա: Կը հիմնէ, ուրիշներու հետ, կիներու դէմ բռնութիւնները կանխելու, խաղաղութեան եւ բոլոր տեսակի տիրապետութիւններու դէմ միութիւն: 2001-ին Պոլսոյ կեդրոնը կը հիմնէ կիներու պաշտպանութեան առաջին գրատունը:

2004-ին Փինար Սելեք կը հրատարակէ «Պարիշմատիք» գիրքը, այսինքն` «Չկրցանք խաղաղութիւն հաստատել», կը խօսի թրքական ռազմապաշտութեան եւ Թուրքիոյ մէջ խաղաղասիրական շարժման մասին: Կը հիմնէ կիներու պաշտպանութեան հանդէս մը, որ մինչեւ այսօր հազարաւոր օրինակներով կը վաճառուի, որուն գլխաւոր խմբագիրն է: 2006-ին անպարտ կը հռչակուի, կեղծուած ամբաստանութիւնները կը հերքուին: Կ՛աշխատակցի բազմաթիւ թերթերու, կը պայքարի ամէն կարգի տիրապետութիւններու դէմ:

2008-ին կը հրատարակէ «Սիւրիւն էրքեք օլմաք» գիրքը (Այր դառնալ` սողալով), քնադատելով զինուորական ծառայութիւնը: Կ՛ըլլան սպառնալիքներ, անուանարկումներ: Կը հրատարակէ «Սու տամլասի» գիրքը` «Ջուրի կաթիլը», եւ այլ գիրքեր: Նոյն տարին կրկին կ՛ամբաստանուի, վճիռը կը բեկանուի եւ կը ստիպուի երկրէն հեռանալ: Կրթաթոշակ մը կը ստանայ «Աքսորական գրողներ» հիմնադրամէն, եւ Գերմանիոյ մէջ կ՛աւարտէ իր առաջին վէպը` «Եոլ կեչեն հանի» («Անցորդներու հիւրանոցը»): 2011¬ին կրկին անպարտ կը հռչակուի, բայց դատախազը կրկին կ՛ամբաստանէ զինք, եւ 2013¬ին կը դատապարտուի ցկեանս բանտարկութեան: Յաջորդական անպարտ արձակումներ եւ կրկնուող ամբաստանութիւններ ու դատեր:

Փինար Սելեք կ՛ապրի Ֆրանսա: Կը հրատարակէ իր գիրքերը:

2015-ին լոյս կը տեսնէ «Որովհետեւ հայ են» գիրքը (Parce qu՛ils sont arméniens):

Ներկայիս քաղաքական գիտութիւն կ՛ուսուցանէ Նիսի համալսարանին մէջ: Կը պայքարի վերստեղծելու համար քաղաքականութիւնը, որպէսզի խաղաղութիւն եւ արդարութիւն ըլլայ բոլորին համար:

Գիրքը. «Որովհետեւ Հայ Են» (Փինար Սելեք)

Փինար Սելեքի գիրքը յիշեցուց ռուս մեծ գրող Ֆիոտոր Տոսթոյեւսքիի խօսքը, որ` «Երբեմն մարդոց անգթութիւնը կը բաղդատեն գազաններու անգթութեան, այդ հայհոյանք է անոնց հանդէպ»:

ԻԱ. դարուն կիներ կը բռնաբարուին բանտին մէջ, եւ խաղաղութեան բարձրագոչ ժողովներ կը կազմակերպեն: Ինքնացուցադրութիւն: Կը խօսին բնապահպանութեան մասին: Կարդա՛լ գիրքը:

90 էջ: Այս գիրքը եթէ ընթերցող եւ լսող ունենայ, բարիք կ՛ըլլայ թուրք ժողովուրդին եւ հայեւթուրք յարաբերութիւններուն: Անցեալը կը հասկցուի, անոր հետ հաշտութիւն կ՛ըլլայ, ճշմարտութիւն եւ իրաւունք կը բանան նոր հորիզոն:

Փինար Սելեքը իր ժողովուրդին եւ պետութեան բացասականութիւնները կը խոստովանի, մինչեւ այսօր սերմանուող կեղծիքը եւ աղաղակող հայատեաց մոլեռանդութիւնը կը դատափետէ` առանց պաճուճանքի: Ինչ որ կ՛ըսէ, ո՛չ յուշագիրները, ո՛չ պատմաբանները, ո՛չ հայ պետութիւնը եւ ո՛չ ալ քաղաքական կազմակերպութիւնները են ըսած են: Կը դիտէ ներսէն: Իր յանձնառութեան գինը վճարած է: Հալածանք, դատապարտութիւն, չարչարանք` չեն ընկճած զինք:

Գիրքին սկիզբը խոստում է. «… ինծի ալ հարկ է նաեւ ըլլալ տէր իմ խօսքիս»: … «Վկայել, ըսել. ես տեսայ, ես լսեցի, ես ապրեցայ, պատասխանատուութիւն է: Այս պատասախանատուութեամբ է, որ այսօր կը գրեմ: Ըսելու համար, որ մատովս դպած եմ աղէտալի հետքերուն ցեղասպանութեամբ մը խեղուած երկրի մը վրայ: Ես մեծցած եմ ազգայնական ախտէ զերծ միջավայրի մը մէջ եւ միայն ուշ դէմ յանդիման գտնուած եմ 1915¬ին Թուրքիոյ հայերու բնաջնջման: Այս ստուգապէս իմ հարցս է: Ոչինչ աւելի թանկ է, որքան` պայքարիլ արդարութեան համար: Նստած վկայի աթոռին` չեմ գիտեր, թէ ո՛վ է դատաւոր եւ ո՛վ է դատախազ. բայց ես խօսք կ՛առնեմ Պատմութեան խաւար մեքենային առջեւ: … Արդարութեան համար պայքարը միայն մասնակի յաղթանակ մը չէ. անով կը սկսի մտածման եւ վերադիրքորոշման ընթացք մը: Ես վարժուած եմ ժպիտով ընդունիլ հոսող ջուրի իւրաքանչիւր կաթիլը, իւրաքանչիւր հունտը, զոր կը ցանենք: Այո՛, վկայել` պատասխանատուութիւն է: Վկայել սրտի բառերով, ըլլալով տէր սեփական խօսքին» (էջ 8-9):

Գիրքի առաջին գլուխը կը ներկայացնէ թուրք պետութեան կողմէ կատարուած ուղեղալուացքը` կրթական եւ հաղորդակցական բոլոր մակարդակներու վրայ: Պատկեր`

– Շարադրութեան նիւթ նախակրթարանի համար, 10 յունիս 2003. Հայոց ցեղասպանութիւնը յերիւրանք մըն է, հովերը եւ հեղեղները տարած են, փաստել, որ Անատոլուի հայերը երբեք չեն բնաջնջուած:

– Քարոզչութիւնը. յիշեցնենք, որ հայերու ջարդ չէ եղած: Հայ բարեկամներ չեմ ունեցած: Կը թուի, թէ անոնք շատ չար են, մեր ուսուցիչն է, որ մեզի ըսած է (էջ 11):

Կը սորվեցնեն, որ հայերը տեսակ մը կիւյապանիսներ էին, երեւակայական եւ չար արարածներ` թրքական պատմութիւններու մէջ: «Եթէ անոնք գոյութիւն ունենային, մեզ բոլորս պիտի բզկտէին…ըստ մեր պատմութեան ուսուցիչին: Բոլոր հայերը ահաբեկիչներ էին, անոնք պիտի ուզէին վնաս պատճառել երկրի միութեան: Եւ հիմա պիտի ուզէին լարել թուրքերը իրարու դէմ` պնդելով, որ հայկական ցեղասպանութիւն մը տեղի ունեցած է (էջ 12):

– Մեր ուսուցիչը մեզի բացատրեց, որ էրմենի եւ տեռորիստ բառերը նոյն արմատը ունին…

Եւ պատմութիւնը… Իր մօր նախնիներու գիւղը հիթիթներու ժամանակէն կու գայ, անոնցմէ ետք եկած սելճուկները… ապա օսմանցիները, եւ վերջինը` մեր հանրապետութիւնը…

Ուրեմն ի՞նչ եղած են հայերը: Անոնք պարզապէս անյայտացած էին, անոնք երբեք գոյութիւն չէին ունեցած…   …Մենք զանոնք չենք ջարդած, Թուրքերը նոյնիսկ ճանճի մը չարիք պիտի չընէին…. Թուրքերը պարկեշտ են, աշխատասէր եւ վստահող: Երջանիկ է ան, որ կ՛ըսէ, թէ թուրք է…

Ներկայացուած են թրքական դաստիարակութեան էական գիծերը:

Եւ դեռ. «Իրականութիւնը այն է, որ անոնք (հայերը) փորձած են մեզ (թուրքերը) բնաջնջել»:Կը շարունակուի խեղաթիւրուած եւ ատելութեան դաստիարակութիւնը:

Փինար Սելեքը աշակերտական օրերուն իսկ ուզած է հասկնալ, թէ ի՛նչ կը նշանակէր` «Հայերը տարուած էին հովերով, կլանուած ջուրերով» (էջ 15):

Էջ 17-18: «Օտար դրացուհի մը» խորագրին տակ կը նկարագրուի Ցեղասպանութենէն ճողոպրած հայ կնոջ տիպար «Մատամ Նայադ»¬ը, վէպի մը չափ հզօր: Մայրը կը բացատրէ, որ զայն կը կոչէին «Մատամ», որովհետեւ հայ էր, այդպէս կը կոչէին հայ եւ յոյն կիները:

Գերիրապաշտ է իր մօր հետ զրոյցը, յիշեցում` արդարութիւն հետապնդող քաղաքական մեծերուն եւ փոքրերուն (էջ 18).՛

– Տիկին Նայադ հայերէն կը խօսի՞:

– Չեմ կարծեր:

– Հայերը ֆրանսացի՞ են:

– Այդ կապ չունի: Այդ բառը կը գործածուի հայ կիներու համար: Նաեւ յոյն կիներու:

– Ինչո՞ւ:

– Այդպէս է օսմանցիներէն ի վեր: Բոլոր հայ կիները կը կոչուին «մատամ»:

Տարօրինակ:

«Մատամ» օտար կը դարձնէր: Ունենալ դրացուհի զոր դուն կը կոչես «մատամ», կը նշանակէր որ ան օտար էր:

– Անոնք օտա՞ր են:

– Ոչ, բնա՛ւ: Հայերը Անատոլու կը գտնուէին թուրքերէն շատ առաջ: Այդ ձեւով կ՛ուզեն յիշեցնել, որ անոնք թուրք չեն:

Քանի մը ամիս ետք նախակրթարան կը մտնէի: Վերամուտի առտուն, հազիւ մուտք գործած էի դպրոցի դարպասէն, շէնքի ճակատին գտայ հսկայ պաստառ մը. Երջանիկ է ան որ կ՛ըսէ թէ թուրք է:

Ուրեմն տիկին Նայադ երջանիկ չէ՞ր: Ժամանակի ընթացքին պիտի հասկնայի, որ Թուրքիոյ մէջ հայերուն համար դժուար էր երջանիկ ըլլալ (ընդգծ. Յ.Պ.):

Փինար Սելեքը հեքիաթի պէս, բայց զսպուած յուզումով կը պատմէ, որ 12 սեպտեմբեր 1980¬ի պետական հարուածէն ետք հայրը կը բանտարկուի: Դպրոցին մէջ, երբ ամէն ոք կը պոռայ` «Իմ գոյութիւնս ընծայ թող ըլլայ ազգին: Երջանիկ է ան, որ կ՛ըսէ, թէ թուրք է», ինք չի հետեւիր, «շրթները կը խածնէ»:

«1982. Սարսափի ժամանակ»:…«Տասնմէկ տարեկան եմ, եւ արդէն երկու տարի է, որ հայրս բանտարկուած է: Ամէն շաբաթ մայրս, ես եւ պզտիկ քոյրս անոր տեսութեան կ՛երթանք» (էջ 19-20):

Հարուստներու Պոլսոյ կրօնաւորուհիներու Նոթր Տամ տը Սիոն երկրորդական վարաժարանը կը յաճախէ, ուր մուտքը դժուար է:Հոն կան հրեայ եւ չորս հայ աշակերտուհիներ, քանի որ հայերը կը նախընտրեն օտար վարաժարաններ ղրկել իրենց զաւակները, նախընտրաբար` ֆրանսական: «Ի վերջոյ, բնական չէ՞, որ այդ աղջիկները, որոնք հետագային մատամ պիտի կոչուին, ֆրանսերէն սորվին» (էջ 21):

Ամբողջ ժամանակաշրջան մը խտացուած է պարզ բառերով.

«Այդ դասերու ընթացքին մանուկներուն կը պարտադրէին կրկնել զինուորական վարչակարգի անհեթեթ ճառերը. Որո՞նք են ներքին թշնամիները… եւ դուրսի: Թուրքերը շա՜տ թշնամիներ ունէին: Տեռորիստները, համայնավարները, հայերը… Բառերը կրնային փոխանակուիլ: Պետական հարուածէն ի վեր բոլոր ժողովրդավարները յայտարարուած էին համայնավար, բոլոր համայնավարները` հայեր` բոլոր հայերը տեռորիստներ… Ըստ մեր տող առ տող անգիր սորվելիք գիրքերուն, հայ կոչուած սատանան թուրքին յաւերժական թշնամին էր: Հայ` կը նշանակէր դաւադրող, համագործակցող (թշնամիին, Յ. Պ.), դաւաճան, ներքին թշնամի, ոճրագործ: Անոնք ծածուկ ուժն էին` թաքնուած համայնավարներու ետին: Հայու պիտակ (bâtard d՛Arménien, ապօրէն զաւակ, Յ. Պ.) ժողովրդական ամէնէն աւելի գնահատուած հայհոյանքներէն էր» (էջ 22):

Փինար Սելեքը երկու տողով հայ աշկերտուհիներու կենդանագիրը կը գծէ. «Այդ դասերու ընթացքին գիտէ՞ք, թէ որո՛նք էին ամէնէն լռակեացները. հայուհիները» (էջ 23):

Եւ հոգեկցութիւնը. «Միայն հայուհիները չէին, որոնց հետ կրնայի բաժնել զիս կրծող տառապանքը: Հարկ էր, որ մենք բարեկամ ըլլայինք»: Հարց կու տայ. «Բայց ինչո՞ւ անոնք չէին պատասխաներ նախատինքներուն»:… «Եւ յոռեգոյնը այն էր, որ մենք կը վարժուէինք այս երկչոտ հայու պատկերին»:… «Ոչ մէկ ձեւով կապը չտեսայ իրենց կեցուածքին եւ նշանաւոր` «որովհետեւ հայ է» արտայայտութեան միջեւ, որուն անհեթեթութիւնը մանուկ` ըմբռնած էի» (էջ 24-25): Ուրիշ պահու մը, հայ աշկերտուհին է, որ ընկերուհիներուն ապօրինի կերպով հանրակառք բարձրանալու առաջարկը կը մերժէ, կրկնելով` «որովհետեւ հայ եմ»: Փինար Սելեքը կ՛ըսէ, որ քանի մը օր ետք մոռցած էր դէպքը: Եւ հարց կու տայ. «Ի՞նչ կը դառնանք, երբ կը մոռնանք: Կը վարժուինք չարին» (էջ 26):

Գիրքին մէջ կան հայու լուռ տիպարներ, վիրաւոր` իրենց միսին եւ հոգիին մէջ:

Տիկին Թալին կը պատմէ իր կեանքը, ցոյց կու տայ իր շապիկին տակ գտնուող սպին: «Ան երեք սերունդէ ի վեր պոլսեցի էր», փախուստ տուած էին «Անատոլուն աւլած ցեղասպանութենէն», «իր ընտանիքի անդամներէն քանի մը հոգի վերապրած էին», միւսները «տարած էին հովերը եւ ընկղմած ջուրերու մէջ»: Տիկին Թալինէն լսած է, առաջին անգամ, «սուրի մնացուկներ» բացատրութիւնը. անոնք, որոնք զոհ չէին գացած:

Կը գրէ. «Չէի յաջողիր ձերբազատիլ հատուած գլուխներու, կտրուած վիզերու, արեան հեղեղներու տեսարաններէն» (էջ 28):

Տիկին Թալինին պատմածներէն ետք է, որ Փինար Սելեքը կը սկսի ինքզինք հարցապնդել եւ գիրքերու մէջ բացատրութիւն փնտռել: Յուսախաբ կ՛ըլլայ` թրքական գրականութեան մէջ ոչ մէկ տող եւ բառ գտնելով Ցեղասպանութեան մասին: Հարց կու տայ, թէ` «Այն օրերուն ապրող թուրքեր, քիւրտեր, բանաստեղծներ գրողներ` բոլորն ալ իրենց լեզո՞ւն կորսնցուցած էին» (էջ 31): Եւ կ՛ըսէ, որ հակառակ ցաւին` հայ բանաստեղծները չէին լռած, կը յիշէ Կոմիտասը եւ Վահան Տէրեանը:

Փինար Սելեքը ուզած է գիտնալ, թէ իր մեծ հայրերը, ընտանիքը մասնակից եղա՞ծ են դարասկիզբի  ոճիրներուն: Կ՛արձանագրէ, բախտաւոր է…, շիկնելու պտճառ չունի` ամօթալի ժառանգութեամբ մը:

Հաստատում եւ քաջ ամբաստանգիր.

«Սկսած էի հասկնալ, որ Թուրքիոյ մէջ հայ ըլլալը համազօր էր լուռ մնալու դատապարտութեան, անտեսանելի ըլլալ` հանդուրժուելու համար, նոյնիսկ եթէ այդ հանդուրժողութիւնը ապահովութիւնչէր…. Ի շարս այլ բաներու, Հայոց ցեղասպանութեան աւերակներուն վրայ հիմնուած թուրք ազգ-պետութեան վարչամեքենային համար հայկական հարցը ոչ մէկ յիշողութեան կամ ներման կ՛առնչուէր: Հակառակ ուրացման` ան քաղաքական եւ տնտեսական խնդիր էր: Հանրապետութեան հիմնադրման դիւցազնավէպին մէջ հայերը կը ներկայացնէին թշնամին: Ճողոպրածները պէտք էր, որ թաքնուէին, բզէզներու պէս: Այդ էր անոնց հնազանդութեան փաստը:…. Թուրքիոյ մէջ հայ ըլլալ` կը նշանակէր առանց ըմբոստանալու շրջիլ պողոտաներու վրայ` կնքուած Ցեղասպանութեան պատասխանատու կառավարիչներու անուններով: Այդ կը նշանակէր մեծ հօր կամ մեծ մօր ոճրագործին անունը արտասանել` հասցէ մը փոխանակելով: Այդ կը նշանակէր զգուշանալ փողոցներուն մէջ բարձրաձայն խօսելէ: Խուլ ձեւանալ` անարգանքներ լսելով: Ծածուկ մնալ` գոյատեւելու համար» (էջ 34-35):

Եզրակացութիւնը. «Ես հայ չէի: Չէի կրնար երեւակայել անգամ, թէ ի՛նչ կը նշանակէր թաքնուիլ, աւելի` կորսուիլ» (էջ 35):

Փինար Սելեքը կը պատմէ իրեն ժամանակակից հայերու դժբախտութեան ոդիսականը: «Ամէն բան կորսնցնելէ ետք, Պոլսոյ 60.000 հայերը իրենք եւս անտեսանելի դարձած էին: Փոքրամասնութիւն ըլլալու կարգավիճակը իրենց համայնքի մշակութային եւ ընկերային փրկութեան միակ լաստն էր: 15 միլիոն բնակչութեամբ քաղաքի հսկայ ամբոխին մէջ, Գրիգորեան (իմա՛ հայ առաքելական, Յ.Պ.) եկեղեցիին շուքը, իրողութեան մէջ, պետութեան աչքին, բզէզներու ծակ մըն էր: Հայերը հոն ապաստանած էին կարենալ ողջ մնալու համար»: (էջ 39):

Հեղինակը իր հայկական փորձառութիւնը կ՛ամփոփէ. «Ընկերակցութեամբ աննշմարելի մրմունջներու, շուարած աղջիկ մը կորսուած քաղաքի մը մէջ երկար կը թափառէի բացակայ արդարութեան մը հետքերուն վրայ» (էջ 39):

Այս քաջ կինը իր գիրքի յաջորդ էջերուն մէջ կը պատմէ իր ոդիսականը. դատեր, դատապարտութիւններ, չարչարանքներ: Այլապէս հետաքրքրական է, այդ հալածանքի տարիներուն, իր հանդիպումը «Նշան ամչա» անունով հայուն հետ, որուն հետ կը վերսկսի Ցեղասպանութեան մէջ իր ճամբորդութիւնը: Նաեւ ճամբորդութիւնը` Մուսա լեռ, հանդիպում` Վաքըֆ գիւղի մնացորդացին հետ: Կը նկարագրէ, որ հայերը յաճախ կը ստիպուէին իրենց անունները փոխել` դատարան դիմելով. Ֆիրադ, Մուրատ, Օրհան, փոխան Ստեփանի եւ Արմենակի…

Փինար Սելեքը կը խօսի Հրանդ Տինքի մասին: Կ՛ըսէ, որ Հրանդ Տինք եւ «Ակօս» թերթը հիմնովին փոխեցին երկրի պայքարող հասարակութեան դիմագիծը` բուռն կերպով քննադատելով պետութիւնը եւ ընդդիմութիւնը, քարացած մտայնութիւնները: Կը խօսի նաեւ Աթաթիւրքի 1922¬ին որդեգրած հայուհիին` «Սապիհա հանըմ»-ի մասին:

Յուզումով կը խօսի Հրանդ Տինքի ուղիին, բանտարկութեան եւ սպանութեան մասին: Կ՛ամփոփէ Հրանդ Տինքի դերը` Թուրքիոյ հասարակական կեանքին մէջ.

«Թուրք պատմութեան մէջ առաջին անգամն ըլլալով մարդիկ կը խմբուէին հայու մը համար: Առաջին անգամն ըլլալով, Ցեղասպանութենէն ի վեր, երիտասարդ հայեր քաջաբար կը մասնակցէին բուռ մը պայքարողներու սկսած շարժման` կոտրելու համար դար մը հնութիւն ունեցող լռութիւնը» (էջ 74): Եւ` «Այսպէս ես վարժուեցայ հրապարակաւ դատափետել Ցեղասպանութեան դեռ ներկայ հետքերը, ատելավառ խօսքը դասագիրքերու, հեռատեսիլի, առօրեայ խօսակցութիւններու: Հասկցայ, որ վարժութեան մը ընթացք հարկաւոր էր զանոնք զատորոշելու համար» (էջ 75):

Գիրքի վերջին էջերը Փինար Սելեքի ճիչը եւ մարտահրաւէրը կը բերեն` պայքարելու համար ամէն կարգի բռնութիւններու դէմ:

Գիրք մը: 90 էջ: Թրքերէնէ թարգմանուած: Կարդացի 2015¬ին լոյս տեսած երկրորդ տպագրութիւնը:

Որքա՜ն լաւ պիտի ըլլար, որ գիրքը լոյս տեսնէր հայերէնով, հասնէր իւրաքանչիւր հայու, ըսելու համար, որ թուրք ազնիւ մտաւորականութեան ջանքերով թուրք ժողովուրդը իր զղջումի պահը պիտի ապրի, արդարութիւն պիտի ընէ, վերջ պիտի տայ չարիքին, անոր հետեւանքներուն եւ ցաւին: Որքա՜ն լաւ կ՛ըլլար, որ ան լոյս տեսնէր տարբեր լեզուներով` սպաներէնով, չինարէնով, հնդկերէնով, արաբերէնով, որպէս նպաստ ապատեղեկատուութեան դէմ պայքարին եւ ժողովուրդներու փոխհասկացողութեան:

Փոքրիկ հատոր մը` որպէս ուժանակ` չարութեան սառցակոյտին դէմ:

28 դեկտեմբեր 2018, Նուազի-լը-Կրան

Ա. Ա.

Միացեալ Նահանգներու եւ Թուրքիոյ միջեւ տարակարծութիւններու պատճառներուն գլխաւորներէն է հիւսիսային Սուրիոյ մէջ տիրական ուժ համարուող քրտական ինքնապաշտպանական միաւորները, որոնք կը վայելեն ամերիկեան բացայայտ զօրակցութիւն մը, որովհետեւ գետնի վրայ կարեւոր գործօն մըն են ՏԱՀԵՇ-ի դէմ մղուող պայքարին մէջ:

Թուրքեւամերիկեան տարակարծութիւնը Սուրիոյ քիւրտերուն հարցով առաւել շեշտուեցաւ, երբ Միացեալ Նահանգներու նախագահ Տանըլտ Թրամփ յայտարարեց, որ որոշած է հիւսիսային Սուրիայէն քաշել ամերիկեան ուժերը: Թրամփ նաեւ բացայայտեց, որ այս իմաստով հեռաձայնային խօսակցութիւն մը ունեցած է Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Էրտողանի հետ, թէ հիւսիսային Սուրիոյ մէջ ամերիկեան ուժերու հեռացումէն ետք ապահովական բացը ինչպէ՛ս կարելի է գոցել:

Թուրքերը ամբողջական պատրաստակամութիւն յայտնեցին` ստանձնելու Սուրիոյ հիւսիսային շրջաններուն ապահովութեան հսկողութիւնը, պատճառաբանելով Սուրիոյ հետ Թուրքիոյ շուրջ ինը հարիւր քիլոմեթր երկարութեամբ սահմանին վրայ ահաբեկչական արարքներու կանխարգիլումը` առաջնորդուելով Թուրքիոյ ապահովութեան համար տարուելիք աշխատանքներու ճամբու քարտէսով մը:

Առաջին ակնարկով կը թուէր, որ Թուրքիա խաղաքարտեր պիտի շահի, եւ ահա, ուր որ է, թրքական բանակային միաւորներ պիտի սկսին հիւսիսային Սուրիա ուղղուիլ` ամերիկեան ուժերը փոխարինելու համար:

Թրամփի թուիթըրեան յայտարարութենէն ետք, սակայն, ամերիկեան կեցուածքը առաւել յստակացաւ, երբ Միացեալ Նահանգներու նախագահի ազգային ապահովութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթըն Իսրայէլի մէջ յայտարարեց, որ ամերիկեան ուժերը ոչ մէկ պարագայի Սուրիոյ հիւսիսային շրջաններէն պիտի հեռանան, այնքան ատեն որ թուրքերէն յստակ երաշխիքներ չեն ստացած` քիւրտերուն ճակատագրին վերաբերեալ:

Անգարայի իշխանութիւնները տակաւին կը գտնուէին Պոլթընի այս յայտարարութեան պատճառած ջղագարութեան նոպային ազդեցութեան տակ, երբ Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարար Մայք Փոմփէօ` ձայնակցելով Պոլթընի, վստահեցուց, որ ամերիկացիք իրենց ուժերը պիտի պահեն Սուրիոյ հիւսիսային շրջաններուն մէջ, մինչեւ որ քիւրտերուն ապահովութեան մասին թրքական յստակ երաշխիքներ չտրուին, թէ՛ քիւրտերը պիտի չկոտորուին:

Փոմփէօ ակնարկութիւն կատարեց ամերիկեան այլ մտահոգութեան մը, որուն վերաբերեալ դարձեալ կարեւորեց թրքական երաշխիքներու ներկայացումը: Միացեալ Նահանգներու դիւանագիտութեան պետը շեշտեց, որ Թուրքիա պէտք է հաստատ երաշխիքներ տայ Սուրիոյ կրօնական փոքրամասնութիւններու ապահովութեան վերաբերեալ:

Այս շեշտադրումը չափազանց կարեւոր է, որովհետեւ, այսպիսով, անշուշտ, առանց յստակօրէն հասցէագրելու, ամերիկեան պաշտպանութեան նախապայմաններու ծիրին մէջ կ՛իյնայ նաեւ Գամիշլիի հայութիւնը: Գաղութ մը, որ ուղղակի ենթակայ կրնայ ըլլալ թրքական վտանգի մը, եթէ իրադրութիւններու զարգացման մը պատճառով թրքական բանակային միաւորներ Սուրիոյ հիւսիսային շրջանները ներխուժեն` քրտական վտանգներու չէզոքացման պատճառաբանութեամբ:

Ամենայնդէպս վերջին եօթանասուներկու ժամերու իրադարձութիւնները եւ կեցուածքները բաւական յուսալից կը թուին, թէ թուրքերը պիտի չկարենան հիւսիսային Սուրիա մտնել: Ասոր առաջին գործնական ապացոյցը եղաւ սուրիական բանակային ուժերու Մանպիժ մուտքը, այն օրերուն, երբ էրտողան կը կրկնէր թրքական յանկերգը, որ բանակ պիտի առաքէ Մանպիժ` «քիւրտ ահաբեկիչներ» չէզոքացնելու համար:Պէտք չէ մտահան ընել, թէ թուրքերուն ակնարկած «քիւրտ ահաբեկիչները» ամերիկեան ուժերու դաշնակիցներն են գետնի վրայ, եւ զանոնք ահաբեկիչներ համարելը ամերիկեան յստակ դժգոհութիւն մը ստեղծած է:

Իսկ Անգարայի մէջ Ճոն Պոլթընի հետ տեսակցութիւն մը մերժելու Էրտողանի որոշումը դրական այլ ազդակ մըն է, որ ոչ մէկ համաձայնութիւն գոյութիւն ունի հիւսիսային Սուրիոյ մէջ թրքական ուժերու տեղակայման շուրջ:

Բնականաբար Միացեալ Նահանգներու այս վճռակամութիւնը թրքական խաղաքարտերը կը խառնէ եւ դուռը լայն կը բանայ Թուրքիա-Սուրիա սահմանին երկայնքին սուրիական պետութեան գերիշխանութեան վերահաստատման միտող ծրագրին դիմաց: Պէտք է միամիտ ըլլալ, որ ամերիկեան այս թոյլատու կեցուածքը գին չունի: Սակայն հոս կարեւորը Փոմփէոյի յայտարարութեան միտք բանին է, ուր կիզակէտ կը դառնան հիւսիսային Սուրիոյ մէջ ապրող կրօնական փոքրամասնութիւնները` իրենց ապահովութեան երաշխիքներով:

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Անթիլիասի մայրավանքէն հայրապետական օրհնութեամբ, քրիստոնէական ջերմ սիրով եւ ազգային վառ ապրումներով կ՛ողջունենք Ազգային ընդհանուր ժողովը, Ազգային կեդրոնական վարչութեան կրօնական ու քաղաքական ժողովները, թեմակալ առաջնորդները, հոգեւոր դասը եւ մեր ժողովուրդի սիրելի զաւակները:

Հոգեկան խոր գոհունակութեամբ կ՛ուզենք հաստատել, որ 2003-էն սկսեալ, իւրաքանչիւր տարի մեր եկեղեցւոյ ու ժողովուրդի կեանքին հետ սերտ աղերս ունեցող երեւոյթի մը կամ արժէքի մը նուիրելու մեր որոշումը` հայրապետական յատուկ պատգամի ճամբով, մեր ժողովուրդին մօտ լայն արձագանգ գտաւ: Ան առիթ հանդիսացաւ տուեալ տարուան նիւթին մասին խօսելու, գրելու, քննարկումներ կատարելու եւ զանազան այլ միջոցներով զայն մեր անձնական թէ համայնական կեանքի լուսարձակին տակ բերելու: Արդարեւ, յատկանշական երեւոյթ մը, զոր կը նկատենք կենսական, առաջին, քննական ու իրապաշտ արժեւորումի ենթարկելու մեր կեանքը իր զանազան բնագաւառներով ու զայն բանալու նոր հորիզոններու. եւ երկրորդ, ուղիներ որոնելու` մեր եկեղեցին վերանորոգման, մեր հայրենիքը հզօրացման եւ մեր ազգը պայծառ ապագայ առաջնորդող:

Վերջերս, Լիբանանի մեր մամուլի պատասխանատուներուն հետ ունեցած հանդիպումի մը ընթացքին առաջարկուեցաւ, որ ներկայ տարին հռչակենք «Հայ մամուլի տարի»: Առաջարկը գտանք տեղին, որովհետեւ, ինչպէս յաճախ մեր պատգամներուն մէջ շեշտած ենք, հայ մամուլը իր էութեամբ ու կոչումով, գերազանցօրէն առաքելութիւն է: Ահա այս համոզումէն մեկնելով, 2019 տարին կը հռչակենք`

«Հայ Մամուլի Տարի»

Այս առիթով անհրաժեշտ կը նկատենք նախ հպանցիկ ակնարկ մը նետել ընդհանրապէս մամուլին ու յատկապէս հայ մամուլի ծագման ու պատմական հոլովոյթին առնչուած կարգ մը հիմնական երեւոյթներու վրայ:

Ի՞նչ Է Մամուլը

Մամուլը իր ընդհանուր իմաստով կը նշանակէ տպագրութիւն, հրատարակութիւն, տպագրական մեքենայ, տեղեկատուութիւն, տեղեկատուական ցանց կամ կառոյց: Մամուլ բառով, յատկապէս վերջին քանի մը դարերուն, առաւելաբար կը բնորոշուէր տեղեկատուական որեւէ օրկան` օրաթերթ, շաբաթաթերթ, ամսաթերթ կամ պարբերաթերթ: Իսկ վերջին տասնամեակներուն, մամուլը աւելի լայն հասկացողութեամբ կը ներառէ ինչ որ առնչուած է տեղեկատուութեան. այսինքն` տպագրուած մամուլի կողքին, նաե՛ւ ձայնասփիւռ, հեռատեսիլ եւ համացանց: Մեր խօսքը հոս առաւելաբար կը վերաբերի տպագիր մամուլին:

Տեղեկատուական բնագաւառը հսկայ աշխարհ մըն է, ուր մասնաւորաբար ելեկտրոնային մամուլի մարզէն ներս, ամէն օր տեղի կ՛ունենան հսկայաքայլ ու աննախընթաց զարգացումներ: Տեղեկատուական արհեստագիտութիւնը, հակառակ շարք մը վարչակարգերու կողմէ հաստատուած սահմանափակումներուն ու բանեցուող հակակշիռին, դարձած է աշխարհի ամէնէն հզօր ուժերէն մէկը, նոյնիսկ` յեղափոխութիւններ յառաջացնող, ատելութիւն հրահրող, իշխանութիւններ տապալող, կառոյցներ քանդող, դէպքեր այլափոխող, անձեր վարկաբեկող կամ հակառակը: Փաստերը պերճախօս են: Նշանները ցոյց կու տան, որ ներկայ ընթացքը կրնայ աւելի ուժեղ թափով շարունակուիլ` տեղեկատուական մարզը դարձնելով աւելի՛ տիրական ընկերութեան կեանքէն ներս:

Մամուլի Ծագումը

Մամուլի ծագումը կ՛երթայ մինչեւ Ք.Ա. 59 թուականը, երբ Հռոմի մէջ հանրութեան տեղեկութիւններ փոխանցելու փորձ մը եղած է. «Աքթա Տիուրնա» «Acta Diurna» անունով ծանօթ, պատերու կամ մետաղներու վրայ կատարուած փորագրութիւններով: Առաջին տպագրուած շաբաթօրեայ թերթը լոյս տեսած է Սթրազպուրկի մէջ, 1605-ին գերմանացի Ճոհան Քարոլուսի կողմէ` «Կարեւոր եւ յիշարժան լուրերու ներկայացում» (Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien) անունով: Ապա, տպագրուած մամուլը հանգրուանային զարգացումով սկսած է տարածուիլ գլխաւորաբար Ֆրանսայի, Գերմանիոյ, Անգլիոյ, Հնդկաստանի եւ Միացեալ Նահանգներու մէջ` դառնալով, ծանուցումներու ու լրատուութեան կողքին, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային ու հասարակական խնդիրներու քննարկումի կարեւոր բեմ: Նկատի ունենալով մամուլին հետզհետէ աճող ազդեցիկ դերը ընկերութեան կեանքին մէջ, պետական, քաղաքական եւ այլ մարզերու պատկանող կազմակերպութիւններ ու կառոյցներ ունեցած են իրենց մամուլի օրկանները թէ՛ իրենց սկզբունքները տարածելու ու շահերը հետապնդելու, եւ թէ համակիրներ սիրաշահելու հեռանկարով:

Վերջին տարիներու վիճակագրութիւններուն համաձայն, օրինակ, օրական 93 միլիոն թերթ կը սպառի Չինաստանի մէջ, 78 միլիոն` Հնդկաստանի, 70 միլիոն` Ճափոնի, 48 միլիոն` Միացեալ Նահանգներու, 22 միլիոն` Գերմանիոյ մէջ: Իւրաքանչիւր երկիր մեծ թիւով տպագրուած մամուլ ունի. օրինակ, Անգլիոյ մէջ 100 ամսաթերթ եւ 75 օրաթերթ գոյութիւն ունին. Միացեալ Նահանգներու մէջ` 110 ամսաթերթ եւ 95 օրաթերթ: Կարգ մը օրաթերթեր համաշխարհային ճանաչում կը վայելեն թէ՛ իրենց բովանդակութեամբ եւ ազդեցութեամբ, եւ թէ՛ ընթերցողներու որակով ու քանակով. օրինակ, Ռուսիոյ «Փրաւտա»-ն, Միացեալ Նահանգներու «Տը Նիւ Եորք Թայմզ»-ը, Անգլիոյ «Տը Սան»-ը. արաբական աշխարհին մէջ` Գահիրէի «Ահրամ»-ը կամ ֆրանքոֆոնի ծիրին մէջ` Փարիզի «Լը Մոնտ»-ը:

Հայ Մամուլի Ծագումը

Հայ առաջին տպագիր թերթը` «Ազդարար», լոյս տեսած է Հնդկաստանի Մատրաս քաղաքին մէջ, Յարութիւն քհնյ. Շմաւոնեանի նախաձեռնութեամբ, 1794 հոկտեմբեր 14-էն մինչեւ 1796, եւ միայն` 18 թիւ: «Ազդարար»-ը գիտական, գրական, հասարակական բնոյթ ունեցած է. տպագրած է ազգային, կրօնական, դաստիարակչական եւ բարոյախօսական բովանդակութեամբ բանաստեղծութիւններ, պատմուածքներ, առակներ, անգլիացի ծանօթ գրողներու գործերէն թարգմանութիւններ, նաեւ Մատրասի հայութեան մասին կարեւոր տեղեկութիւններ: «Ազդարար»-էն ետք Հնդկաստանի Պոմպէյ քաղաքին մէջ լոյս կը տեսնէ «Օճանասփիւռեան» (1815) եւ Կալկաթայի մէջ` «Հայելի կալկաթեան» (1820) եւ «Շտեմարան» (1821) պարբերաթերթերը:

Հայ մամուլը Պոլիս կը հասնի 1832-ին: Օսմանեան կայսրութեան սահմաններէն ներս, 42 քաղաքներ, յատկապէս Պոլիսն ու Զմիւռնիան, կ՛ունենան իրենց հայատառ մամուլը. իսկ լոյս ընծայուած հայ թերթերուն թիւը կը հասնի շուրջ 650-ի: Արեւմտահայաստանի մէջ` Վասպուրականը եւ Տարօնը, իսկ Արեւելահայաստանի մէջ` Երեւանը, Ս. Էջմիածինը եւ Շուշին կը դառնան հայ մամուլի կարեւոր կեդրոններ: Հայ առաքելական եկեղեցին, հայ կաթողիկէ եւ աւետարանական եկեղեցիները, ինչպէս նաեւ Մխիթարեան հայրեր, պաշտօնական ամսագիրներուն կողքին զանազան ձեւի ու ծաւալի պարբերաթերթեր կը հրատարակեն:

Արդարեւ, հայը, ուր որ հաստատուած է հետամուտ եղած է թերթ հրատարակելու. նոյնիսկ եթէ տպարան չէ ունեցած, դիմած է խմորատիպի. անոնցմէ ոմանց կեանքը պայմաններու բերումով եղած է կարճատեւ: Այսպէս, հայ պարբերական մամուլի առաջին հետքերը կը գտնենք հետեւեալ քաղաքներուն մէջ.- Թիֆլիս (1846), Սինկափուր (1847), Փարիզ (1855), Մոսկուա (1858), Թէոդոսիա (1860), Մանչեսթըր (1863), Փետերսպուրկ (1863), Գահիրէ (1865), Արմաշ (1864), Երուսաղէմ (1866), Հալէպ (1868), Պաքու (1877), Վառնա (1884), Ժընեւ (1887), Ուէսթ Հոպոքըն, Միացեալ Նահանգներ (1888), Աղեքսանդրիա (1889), Պաղտատ (1890), Աթէնք (1891), Թեհրան (1894), Հռոմ (1911), Քորֆու (1923), Եթովպիա (1932): Լիբանանի մէջ առաջին պարբերաթերթը լոյս տեսած է 1918-ին Զահլէ. ապա` 1921-էն սկսեալ որբանոցներու մէջ, ընդհանրապէս խմորատիպ: Պէյրութի մէջ առաջին զոյգ լրագիրները եղած են «Փիւնիկ» (ապա «Նոր Փիւնիկ») եւ «Լիբանան» 1924-ին. իսկ 1927-ին` «Ազդակ», եւ 1937-ին` «Զարթօնք» եւ «Արարատ» օրաթերթերը: Լիբանանի մէջ լոյս ընծայուած տարբեր բնոյթի պարբերաթերթերուն թիւը կը հասնի շուրջ 250-ի:

Հայ տպագիր մամուլը ներկայութիւն է այսօր հայ կեանքի մայր էջին վրայ` թէ՛ Հայաստանի, թէ՛ Արցախի եւ թէ՛ սփիւռքի մէջ: Տպագիր մամուլին առընթեր ձայնասփիւռը, հեռատեսիլը ու ընկերային ցանցը իրենց ուրոյն դերը ունին եւ յաճախ աւելի՛ ազդու` տեղեկատուական ճարտարագիտութեան աննախընթաց զարգացումով:

Յատկանշական Երեւոյթներ

Հայ մամուլի ծագումին ու անոր պատմական հոլովոյթին վրայ նետուած հպանցիկ ակնարկ մը ի յայտ կը բերէ շարք մը յատկանշական երեւոյթներ, որոնք անհրաժեշտ է, որ լուսարձակի տակ առնուին.-

ա) Հայ մամուլի պատմութեան գծով կատարուած ուսումնասիրութիւններուն համաձայն, տպագրուած առաջին հայ մամուլէն մինչեւ այսօր շուրջ 4600-5000 մեծ ու փոքր պարբերականներ հրատարակուած են: Եկեղեցւոյ, դպրոցի ու մշակոյթի կողքին հայը յատուկ կարեւորութիւն է տուած մամուլին եւ` զանազան չափի, ձեւի ու բովանդակութեան թերթեր հրատարակած: Մեր տուած ամփոփ տեղեկութիւնները պերճախօս կերպով կը վկայեն, թէ հայ մամուլը առանցքային դեր ունեցած է գաղութներու կազմակերպման ու կազմաւորման, հաւաքական յիշողութեան պահպանման ու ազգային ինքնութեան ամրապնդման մէջ:

բ) Հայ մամուլը դարձած է հարազատ հայելին ընդհանրապէս մեր ժողովուրդի համազգային եւ յատկապէս գաղութային կեանքին` իր էջերուն մէջ լայն տեղ տալով համարեա բոլոր բնագաւառներուն կապուած տեղեկութիւններու, նկարագրականներու, դէպքերու ու դէմքերու: Ան նաեւ դարձած է գաղութէ գաղութ տեղեկութիւններու ու լուրերու փոխանցման եւ գաղութներու միջեւ փոխյարաբերութիւն ստեղծող կենդանի, եւ յաճախ միա՛կ կամուրջը:

գ) Հայ մամուլը դարձած է մեր հոգեմտաւոր արժէքներու, ազգային խնդիրներու, կրօնաբարոյական նիւթերու, հայ համայնքը յուզող մտահոգութիւններու, անցեալին ու ներկային առնչուած կարեւոր դէպքերու ու երեւոյթներու արծարծման ու քննարկման եւ նո՛յնիսկ բանավէճերու հրապարակային բեմ:

դ) Հայ մամուլի ճամբով հայ մարդը իրազեկ դարձած է արտաքին աշխարհի անցուդարձերուն, հակառակ այն իրողութեան որ յատկապէս Օսմանեան ու Ցարական կայսրութեանց սահմաններէն ներս եւ Միջին Արեւելեան կարգ մը երկիրներու մէջ, հայ մամուլը եւս, տեղական մամուլին նման, ենթակայ եղած է խիստ գրաքննութեան:

ե) Իր հրատարակած թերթօններուն միջոցաւ հայ մամուլը ընթերցողներուն ներկայացուցած է հայ գրողներուն, եւ նոյնիսկ օտար հանրածանօթ գրողներու երկերը: Ան նաեւ առիթ ընծայած է հայ գրողներուն, իրենց գրական առաջին ստեղծագործութիւնները լոյս ընծայելու մամուլի էջերուն վրայ, այս ձեւով դառնալով դպրոց` գրական դաշտ մուտք գործած նոր սերունդներուն:

զ) Հայկական հողէն ու միջավայրէն պոկուած հայու բեկորներուն համար հայ մամուլը դարձած է հայակերտումի դարբնոց` հայ լեզուի պահպանումով, մեր հոգեւոր, մշակութային, բարոյական ու ազգային աւանդութիւններուն ու արժէքներուն տարածումով ու պաշտպանութեամբ, ինչպէս նաեւ ազգին գերագոյն իտէալներուն ու երազներուն սերունդէ սերունդ փոխանցումով:

է) Վերջապէս, իր ունեցած բազմակողմանի դերին կողքին անհրաժեշտ է ընդգծել, թէ հայ մամուլը իր պարունակած լայն տեղեկութիւններով ու հայթայթած ճիշդ տուեալներով, կը մնայ վստահելի սկզբնաղբիւր` տուեալ գաղութի, ժամանակաշրջանի, կազմակերպութեան, դէպքի կամ դէմքի մը կապուած պրպտումներու կամ աշխատասիրութիւններու համար:

Աղօթարար՝

ԱՐԱՄ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ

(Շար. 1)

ՊԵՏԻԿ

Քանդուեցաւ Հալէպը, այո՛, տուներ ու թաղեր հիմնայատակ եղան, ընտանիքներ ցիր ու ցան եղան եւ նոյնիսկ քայքայուեցան, սակայն Հալէպը կայ ու կը մնայ մեր անջնջելի յուշերուն մէջ` իր մեծութեամբ եւ անցեալով:

Այդ անջնջելի յուշերէն է մեր տան պատմութիւնը: Այո՛, համեստ իջեւան մը եղած էր մեր տունը, բայց հնգաստղանի` մեր հիւրերով:

Կարօ Սասունի եւ Սօսէ Մայրիկ, Հալէպ, մեր տան մէջ

Իմ մանկութեան ու պատանեկութեան յուշատետրիս երիզը դիմացս կը ցուցադրէ Սօսէ Մայրիկը` իր սեւ հագուստով, համեստ ու ազնիւ ժպիտով, ամէն առտու զիս դիմացը առած` կը դիտէր երկար, կարծես կարօտ կար աչքերուն մէջ: Վարդան Շահպազ` այն վեհ ֆետային, իր սպիտակ մազերով ու անխորտակելի ապառաժի նմանող դէմքով քրոջս, եղբօրս ու իմ տիպար ու մեծ հայն էր: Սօսէ Մայրիկ եւ Վարդան Շահպազ իրենց կարճ կեցութիւններով` երկու կամ երեք շաբաթ, մեզ կը փոխադրէին ուրիշ աշխարհ, դէպի այն երազային Հայաստանը, որ կար ու կը մնար «Հայկական լեռնաշխարհ», լեռներ ու հովիտներ, ուր մեր հսկաներէն շատեր ինկած են թուրքին գնդակով, բայց մեզ համար անոնք կան ու կը մնան` իբրեւ Հայաստանի առաջին անկախութիւնը կերտողներ:

Վարդան Շահպազ, Քեսապ, 1935

Մեր վերջին հիւրերն էին տէր եւ տիկին Կարօ եւ Լոլա Սասունիները, որոնք այնքան հմայած էին մեզ:

Մօրս այնքան քնքուշ ձայնով երգած Սայաթ Նովայի երգերը այդ հիւրընկալութեան օրերուն կը դառնային պոռթկումներ` Սօսէին կանչը, որով Սերոբ Աղբիւրը կը վստահեցնէր, թէ միշտ պատրաստ իր ձայնին, կը սպասէր` կողքին կռուելու եւ հետը մեռնելու…

Հայ բնակիչներով խճողուած Սալիպէ թաղը, ուր տեղաւորուած էին հայկական դպրոցներ ու եկեղեցիներ, Ազգային առաջնորդարան եւ մանաւանդ «Արեւելք» օրաթերթի խմբագրատունն ու տպարանը` իր ամէնէն աշխուժ օրերը ապրեցաւ: Այսօր քարուքանդ այդ քարաշէն թաղերը կան ու կը մնան մեր յիշողութեան մէջ` իբրեւ անխորտակելի բերդ: Այո՛, մեր մանկութեան հոգիներուն մէջ «ջան ֆետայիներ»-ու դէմքերն ու ժպիտները կերտեցին մեր հայկական եւ օտարամերժ ոգիները, որ այսօր մենք կը փոխանցենք մեր զաւակներու եւ թոռներու հոգիներուն եւ ոգիներուն:

Կարօ Սասունի, Սօսէ Մայրիկ եւ Մանասէ Բագրատունի (Քերիմ Բագրատունիի հայրը), Հալէպ, մեր տան մէջ

Վարդան Շահպազ, Հալէպ

Վարդան Շահպազ, Աւօ Թումայեան, Կարօ Սասունի

ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ

Կը սիրեմ հայ գիրն ու մշակոյթը կապող հարցերու մասին խօսիլ, արտայայտուիլ: Սրտիս մօտիկ կը զգամ, որովհետեւ իսկապէս մտահոգ եմ, եւ այդ մտահոգութիւնն է, որ այսօր դարձեալ կը խօսի ինծի հետ այնքան համարձակ եւ նոյնքան ալ` անաչառ:

Ու անկեղծօրէն ըսելով, երբ ամէն անգամ այս բոլորի մասին խօսիմ, կամ արձագանգեմ եւ կամ ալ բարձրաձայն արտայայտուիմ, իրապէս որ կը նորոգուիմ: Կրկին նոր յոյսերով կը լեցուի միտքս, ու կարծես կամաց-կամաց քաղցր եւ անկեղծ մտերմութեան մը նման` նուրբ ու յաճախ խորաթափանց մտածումներուս պատուհանները լայն կը բացուին:

Նաեւ աւելցնեմ, որ մտահոգութիւններուս կողքին, ունիմ նաեւ մեծ յարգանք եւ հաւատք` հանդէպ հայ գրականութեան ակօսներուն մէջ մեր բոլոր մեծ ու փոքր, հին եւ նոր վար ու ցան ընող եւ զբաղող  մշակներուն, կրթական մարմիններուն եւ այս բոլորին առաքելութեան հաւատացողներուն:

Պարզ հաւատքի մը փնտռտուք չէ այս մէկը, այլ` երազի, գեղեցկութեան եւ ոգիի ալ:

Ու նորութիւն մը չեմ աւելցներ, եթէ ըսեմ, որ սփիւռքեան մեր գրականութիւնը սկսած է ամայանալ, կամ կամաց-կամաց կ՛ամայանայ: Գրական երեւակայութեամբ զբաղողներն ալ լուռ են, եւ նոյնիսկ շատեր կը հեռանան: Կարծես ճամբու ծայրը հասած ենք, եւ կամ գրեթէ անապատ մըն է, որ կը կտրենք: Նոյնիսկ իմացական աւիշի հոսքը սկսած է չորնալ: Միւս կողմէ` արդուկը գացած հարցեր մեզ արդէն կլանած են: Մեր ժամերը կը խլեն: Մեզ «կը խաղցնեն»: Կը զբաղեցնեն: Մեզ ուժասպառ կը դարձնեն: Մէյ մը ձեր շուրջը նայեցէ՛ք:

Եւ այս բոլորին իբրեւ հարազատ հետեւանք` մենք մեր մէջ կը սրդողինք ու մենք մեր մէջ ալ կը յուսահատինք: Լուծում կը փնտռենք: Լուծում չկայ, կ՛ըսենք: Կը կրկնենք, որովհետեւ մեր շուրջը լուծում ապահովող զարկերակ չկայ: Չունինք: Չենք տեսներ: Նաեւ գրեթէ գրական մթնոլորտ ալ չկայ: Գրական տեսիլքը կայ եւ չկայ: Երբեմն գրական փորձի մը ստուերը կը նշմարուի: Հաւաքական կամքի պակասն ալ զգալի է` կենսունակութեան կողքին:

Այս ընթացքով, կը կարծեմ, որ օր մը սփիւռքներու տարածքին, անձայն եւ անաղմուկ, սուսիկ-փուսիկ պիտի թաղենք մեր լեզուն եւ անոր հետ մեր մշակոյթը եւ ապա` ազգը:

Միւս կողմէ` շատերս ունինք խակ լաւատեսութիւն մը, որ նոյնքան ալ տղայական է, որովհետեւ ձրի գովասանքի մէջ մխրճուած ենք` գիտակցաբար եւ ոչ:

Ինչո՞ւ, սակայն, այս տողերը, ես ինծի հարց կու տամ անկեղծօրէն: Ինչո՞ւ այսքան յոռետեսութիւն, երբ տակաւին հոս-հոն մեր գրականութեան եւ պատմութեան սայլը առաջ քշողներ կան: Կ՛երեւին: Ու տակաւին, հորիզոնին վրայ հայ մտքի դրօշարշաւը յամառօրէն շարունակողներ կը տեսնուին ե՛ւ կը նշմարուին: Չմոռնանք:

Հաւանաբար, կը պատճառաբանէ միտքս, այս բոլորը բաւարար չեն` իբրեւ մեր մշակոյթի գոյութիւնը ապահովող էական ազդակ: Գիտենք եւ լաւատեղեակ ենք, որ հայ գրականութեամբ ապրիլը կամ մեռնիլը հայ գրագէտէն կախում ունի:

Տակաւին, տեսանելի է, թէ ինչպէ՛ս տակաւ կը նուազի հայախօսներու թիւը` հայերէն կարդացողներու եւ գրողներու թիւին հետ միատեղ: Նաեւ քաջատեղեակ ենք ու ամէն անգամ ալ կրկնած ենք, որ լեզու մը ողջ է, կը մնայ, կ՛ապրի, եթէ զայն խօսողներ կան: Սակայն չմոռնանք, որ լեզու գիտնալը բաւարար չէ: Ժամանակին մեր ուսուցիչները միշտ մեզի յիշեցուցած էին, որ լատիներէն գիտցողներ շատ կան, սակայն հիմա լատիներէնը մեռած լեզու է: Եւ աւելի՛ն. եթէ լեզու մը, որ չի խօսուիր տան կամ շուկայի մէջ, այլ խօսքով` ամէնօրեայ հաղորդակցութեան միջոց չէ, կ՛աղքատանայ, իր կարողականութիւնը կը կորսնցնէ եւ պատմութեան հոսանքին մէջ կը խեղդուի: Կ՛ընկղմի: Կը մեռնի:

Ուստի, կը կարծեմ, ամէն բանի պէտք ունինք` բացի անտարբերութենէն:

Նման խօսքերուս հետ նաեւ ձայնս ալ խառնուած է` իր հանդարտ անկեղծութեամբ:

Դիւրին բան չէ հայ ըլլալը, միշտ կրկնած եմ, որովհետեւ կեանքը իբրեւ հաւատք եւ հաւաքական ապրում` հայուն համար ազգային է: Այս օրերուն կարծես չափանիշներն ալ  խախտած են եւ սկզբունքները` արժեզրկուած: Ուստի մտահոգութիւն է օրուան «արեւուն» պակասը:

Բայց պէտք է ըսեմ, որ անդին կայ մետալին միւս կողմն ալ: Այսպէս, ժամանակի մեր վազքը մեզ գրեթէ կը զրկէ մեր շուրջը տիրող զանազան երեւոյթներէն, մեր շրջապատին մէջ տեղի ունեցող անգոյն եւ գունաւոր անցուդարձերէն, որոնց իբրեւ արդիւնք եւ հետեւանք, այսպէս կոչուած, արժանաւոր մարդոց ու նոյնիսկ մեր մտերիմներուն յաճախ հեռուէն կը խօսինք, հեռուէն կը ծանօթանանք եւ կը բաժնենք մեր ուրախութիւնն ու տխրութիւնը եւ մեր վիշտն ու յաջողութիւնը:

Մէկ խօսքով, մեր կեանքի շատ մը իրադարձութիւններուն կամ հանդիպած հետաքրքիր անձնաւորութիւններուն ակամայ վերարժեւորում կը կատարենք տարիներու հեռաւորութիւններէն:

Ի՞նչ կրնանք ընել: Այս այսպէս է` ըսելով, մենք մեզ կը համոզենք, որովհետեւ ցարդ չկայ, գոյութիւն չունի նման մարդոց ո՛չ միայն կապուելու հնարաւորութիւնները, այլ նաեւ` ստեղծողն ու մթնոլորտը: Հաւանաբար այսպէս է ժառանգը: Հաւանաբար` չգրուած օրէնք: Իրարմէ հեռու եւ անջատ: Կարծես իւրաքանչիւր մտածող միտք իր շրջապատէն ներս փակուած, խարսխուած մնացած է եւ կամ կը սիրէ այդպէս մնալ: Յաճախ ալ` անտարբեր: Մարդ չ՛ուզեր շարժիլ: Ո՛չ ոք կը սիրէ իր տկարութիւնը տեսնել: Կարծես շատեր նոյնիսկ ծոյլ նստած են բազմոցներու վրայ ու միայն կը դիտեն:

Ուստի, ի՞նչ պէտք է ընել: Ինչպէ՞ս կապել գրողները իրարու հետ, եւ աւելի՛ն, մտաւորականը` իր մշակութասէր հասարակութեան հետ: Ո՞վ պիտի առնէ առաջին քայլը: Ո՞վ պիտի յաղթահարէ փոխադարձ խորթութեան այս շերտը: Ո՞վ պիտի ստեղծէ կլիման: Կը կարծեմ, որ այս բոլորը մեզմէ կախեալ է: Մեր բոլորէն: Մենք կը խուսափինք պատմութեան մէջ դեր ստանձնելու մեր պարտականութիւններէն: Ահա մտահոգութիւն մը` օրուան արեւուն պակասին նման:

Նաեւ կը կարծեմ, որ առաւելաբար կը տառապինք մթնոլորտի պակասէն եւ մթնոլորտ ստեղծելու ընդունակ տարրերու սակաւութենէն, ներքին հաւատքէն, նման աշխատանքներու իրագործման եւ յաջողութեան ծառայելու տենդէն, պատկանելիութեան հուրէն: Որովհետեւ…

Իբրեւ հայ գրող, մտաւորական եւ կամ պարզ անհատ` չունինք որոշ եւ յստակ ռազմավարութիւն մը, որ ծնունդ առած ըլլայ մեր ներկայ կեանքի նոր պայմաններու աշխատանքի եղանակէն: Ըսի` չունինք եւ թերեւս ալ ունինք, բայց տեղեակ չենք: Չենք գիտեր` որո՞ւ  մօտ է կամ ո՞ւր թաքնուած է այս «անիծեալը»:

Բայց եւ այնպէս, ժամանակն է, որ ունենանք ապագայակերտ կեցուածք մը` անկախ մեր ազգային եւ քաղաքական գոյներէն: Ստիպուած ենք: Պայման է օրուան յատուկ պահանջներով ծրագրել եւ գործել:Մխիթարիչ պարագան երազի, գեղեցկութեան եւ յոյսի փնտռտուքն է:

Հարուստ մշակոյթ ժառանգած ժողովուրդ ենք: Գիտենք: Կը պոռանք: Կը հպարտանանք: Սակայն զայն արժեւորել պէտք է գիտնանք: Իսկ եթէ հայ միտքն ու ջիղը լծուած մնան ստեղծումի եւ կերտումի, այնքան աւելի ապահովուած կ՛ըլլանք մեր մշակոյթի գոյատեւումն ու բարգաւաճումը:

Լաւ յիշենք:

Դարերու երկայնքին հայ մշակոյթը իր ճամբան շարունակած է` հետեւելով հայեցի մեր դիմագիծին եւ մեր ժառանգած արեան բաբախումներուն: Ուստի®

ԼԵՒՈՆ ՏՕՆԱՊԵՏԵԱՆ

Գարնանային պայծառ եւ արեւոտ օր մըն էր: Արեւուն ճառագայթները ներս թափանցելով լայն պատուհաններէն` ջերմացուցած էին սենեակին մթնոլորտը: Պատշգամին բաց դռնէն տաղտկալի աղմուկ մը պատճառ դարձաւ, որ փութամ եւ ստուգեմ` ի՛նչ բան տուն տուած էր այս ժխորին: Լա՞լ, թէ՞ խնդալ: Շէնքին հանդիպակաց լայն պողոտային վրայ երկու ուղղութեամբ երթեւեկող հարիւրաւոր ինքնաշարժներու հսկայ թափօր մը դէմ-դիմաց քարացած էին, որպէսզի բադերուն առիթ տան մէկ մայթէն միւսը անցնելու: Հարիւրեակ մը բադերը օրօրալէն շորորալէն վերջապէս անցան բարեացակամ վարորդներու ջղային նայուածքներուն առջեւէն, տասը վայրկեան ընդմիջումէ մը ետք: Օրէնքի երկիր է, պիտի հնազանդիս, նոյնիսկ` կենդանիներու պարագային: Միջանկեալ ըսեմ, որ քանի մը տարի առաջ Ամերիկայի մէջ առանձին ապրող կին մը իր տասնեակ մը կատուները անօթի ձգելուն համար վեց ամսուան բանտարկութեան դատապարտուեցաւ:

Այս տարօրինակ բեմադրութենէն հազիւ ձերբազատած` աչքերս յարեցի դէպի կաս-կապոյտ երկինքը, որ իր թեւերուն տակ առած էր ամբողջ հորիզոնը: Տասնեակ հազարաւոր թռչնազգիներու զանգուած մը կը ճախրէր երկնակամարին տակ, ներդաշնակօրէն: Փառատօն մըն էր կարծես անոնց համար այդ օր:

Այդ օր, կէսօրէ ետք, կինս ու տղաս մեր բնակած շէնքին դիմաց գտնուող «Մոլ»-ը գացին: Իսկ ես բազկաթոռին վրայ երկարած` հեռատեսիլէն կը հետեւէի մարզական հետաքրքրական խաղի մը: Ճիշդ այդ միջոցին մէկը դուռը թակեց, տեղէս չշարժեցայ, որովհետեւ մեզի եկողը պէտք է շէնքի մուտքէն հեռաձայնէ, որպէսզի գիտնանք, թէ ո՛վ է այցելուն կամ եկողը: Երկրորդ եւ ուժգին կերպով թակեցին դուռը այս անգամ, ուստի, ստիպուած, տեղի տուի: Բացի դուռը: Ի՞նչ տեսնեմ: Երկու երիտասարդներ, մէկը երկար, միւսը` միջահասակ:

– Այո՛,- ըսի,- ի՛նչ կրնամ ընել ձեզի համար:

– Ճի՛շդ ըսիր,- ըսին միաբերան: – Կրնա՞նք ներս մտնել:

-Հրամեցէք,- ըսի` դուռը լայն բանալով: Երկուքն ալ ներս մտան հապճեպ կերպով եւ ուղղուեցան տան սրահը: Հետախուզական ակնարկ մը նետելով սրահին չորս կողմերը, հիանալով, ըսին` այս ի՛նչ աղուոր տուն է, ամէն բան կոկիկ»:

Յանկարծ երկար երիտասարդը (ղեկավար) վիզի դերասանական արագ նայուածքով մը` «Բանի պէտք ունի՞ս, խնդրե՛մ, մի՛ շուարիր, բանի պէտք ունի՞ս»,- ըսաւ` զիս անակնկալի բերելով:

– Ո՛չ, ո՛չ, ես բանի պէտք չունիմ երբեք,- ըսի: – Ի՞նչ է ձեր այցելութեան նպատակը,- հարցուցի սրտնեղած:

– Մեր այցելութեան նպատակը այս գիրքը քեզի յանձնել է:

– Ի՞նչ է ասիկա,- յարեցի:

– Այս գիրքը մորմոններուն գիրքն է:

Քրիստոնէակա՞ն է,- հարցուցի:

– Այո՛,- ըսաւ` կմկմալով:

Շատ լաւ կ՛ըլլար, որ այս գիրքը ոչ քրիստոնեայի մը տայիք, քան թէ ինծի պէս մէկու մը: Ես զաւակն եմ ազգի մը, որ առաջինը եղաւ քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն ճանչցող երկիր, որ Հայաստանն է:

Զարմացած` իրարու երես նայեցան:

– Մենք` հայերս առաջին քրիստոնեայ ազգն ենք եղած:

– Դուք Հայաստանէ՞ն եկած էք հոս:

– Ո՛չ,- ըսի,- մենք Լիբանանէն եկած ենք:

– Ինչպէ՞ս կ՛ըլլայ, երբ կ՛ըսէք հայ էք ու կու գաք Լիբանանէն:

– 1915-ին 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութեան զոհ դարձած ազգը եղած ենք: Թուրքերը մէկուկէս միլիոն հայերը աներեւակայելի ջարդերով ու աւերակի վերածելով իրենց տուներն ու կալուածները` տէր դարձան Հայաստան աշխարհին, որուն 65 առ հարիւրը տակաւին թուրքերը գրաւած են: Այս բոլորը` քաղաքակիրթ կոչուած ազգերու աչքերուն առջեւ, որ անպատիժ կը մնայ տակաւին:  Իրարու նայեցան երկուքը` կարծես ըսել ուզելով, որ սխալ դուռ թակեր են:

– Դուն ըսիր, որ դուք Լիբանանէն եկած էք: Մենք յաճախ լսած ենք, որ լիբանանեան կերակուրները շատ համբաւաւոր են: Քանի որ դուք Լիբանանէն էք, հրաւիրեցէք մեզ օր մը, որ ճաշակենք ձեր համբաւեալ կերակուրները:

– Ինչո՞ւ չէ,- ըսի,- գալ շաբաթ այսօրուան պէս մեզի կու գաք, երեկոյեան:

Ասոր վրայ ոտքի ելան մեկնելու: Այդ միջոցին յանկարծ կինս ու տղաս վերադարձան «Մոլ»-էն: Ծանօթացուցի զիրենք այս «անկոչ հիւրեր»-ուն, լաւ չտպաւորուեցան: «Հիւրերը» մեկնեցան մինչ այդ:

– Անի՛,- ըսի,- գալ շաբաթ այսօրուան պէս այս մարդիկը մեզի հրաւիրուած են, լիբանանեան համադամ կերակուրները համտեսելու համար` ըստ իրենց բուռն փափաքին:

– Ի՞նչ,- ըսաւ կինս,- չէր բաւեր զիրենք ներս ընդունած եմ, հիմա ալ զիրենք ճաշի՞ կը հրաւիրես: Մարդ այսքան միամիտ կ՛ըլլա՞յ: Շո՛ւտ ըսէ իրենց, որ մենք այդ օր զբաղած ենք եւ չենք կրնար հիւր ընդունիլ:

– Լա՛ւ, լա՛ւ,- ըսի,- հիմա որ իրենց տունը հասնին, կը հեռաձայնեմ:

Հեռաձայնի թիւը գրուած էր գիրքին մէկ անկիւնը: Մէկ ժամ ետք հեռաձայնեցի եւ ըսի, որ դժբախտաբար այդ օր մենք շատ զբաղած ենք, ուստի պիտի չկարենանք ընթացք տալ ձեր փափաքին:

Երկարահասակ երիտասարդը ըսաւ. «Ո՞վ ըսաւ այդ մէկը, կնի՞կդ»:

– Ո՛չ,- ըսի,- կինս գործ չունի ասոր մէջ:

– Ամէն պարագայի, դուն կարդա՛ այդ գիրքը, շատ պիտի սիրես զայն, ըսաւ:

Քանատա
25-10-2018

ՄԱՏԼԷՆ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

«Ասպարէզ» օրաթերթս կը բանամ ու նախընտրած էջերս կարդալէ ետք, առանց վերջաւորութեան տեղադրուած մահուան ու հոգեհանգիստի յայտարարութիւններուն հասնելու, զայն մէկ կողմ կը դնեմ` ի տարբերութիւն մօրս, որ առաջին հերթին բոլոր մահազդները մէկիկ-մէկիկ, ծանօթ թէ անծանօթ, իրենց նկարներով դիտելէ ու կարդալէ ետք, երբեմն ալ այնքան յուզուած` ինծի ցոյց տալով` «տե՛ս, ասիկա ինծի տարեկից է, աղջի՛կս, իսկ այդ միւսը` ինձմէ շա՜տ շա՛տ պզտիկ», կ՛ըսէ ու ուրիշի կեանքի հաշուոյն ապրողի մը պէս, կարծես ինքզինք յանցաւոր զգալով, խոնաւ աչքերով, հոգ չէ, թէ հակառակ ուղղութեամբ, կը շարունակէ օրաթերթը կարդալ: Ընթերցանութեան այս ձեւը տարի՞ք է, թէ՞ սովորութիւն, չեմ գիտեր, բայց եթէ կեանքի վերջին օրերուն մօրս մօտ առաջինն էր, ուրիշներու համար, վստահ եմ, երկրորդն է. իսկ իմ պարագայիս, ունեցած անտարբերութիւնս այդ էջին հանդէպ կու գար հարազատներուս` մայր, քոյր ու եղբայր իրարմէ ոչ այնքան հեռու ընդհատումով մը կորսնցնելէ ետք, որեւէ մահազդի նկատմամբ, ըլլայ ան ծանօթ թէ անծանօթ, գերզգայուն դարձած, որոշեցի այլեւս այդ էջին չմօտենալ. վերջերս էր միայն, երբ պատահմամբ ձեռքերուս մէջ բացուած թերթը գետին իյնալով, էջերու տեղափոխութեամբ, բարեկամուհիի մը իմ կողմէ ոչ այնքան մօտէն ճանչցուած մօր մահուան լուրը կարդացի, ու հարազատ կորսնցնելու դառնութիւնը նախապէս համտեսած, ամէն ինչ մէջս նորոգուելով, որոշեցի անպայման թաղման արարողութեան ներկայ գտնուիլ:

Ընկերներու, բարեկամներու ու ծանօթներու ուրախ առիթները բաժնելէ աւելի` անոնց ունեցած հարազատի կորուստին համար իրենց հետ սգակիր դառնալու իմ զգացած անհրաժեշտութիւնն էր, որ որոշուած օրը եղբօրս` Յակոբին հետ միասին գացի եկեղեցի, ուր բոլորիս ծանօթ նախնական ձեւակերպութիւններէն անցնելով, գրակալի մը վրայ դրուած արձանագրութեան տետրակի մը մէջ մեր անունը արձանագրելէ ու մէկական մոմ վառելէ ետք, առանց ուշացած ըլլալու, եկեղեցիի վերջին նստարաններէն մէկուն վրայ նստանք: Ուղեղս ամէն ինչէ ու ամէն մարդէ անջատած կը սկսիմ  միայն ու միայն  աղօթելու. եկեղեցական շարականներու աղուորութիւնը զիս ուրիշ աշխարհ փոխադրած էր, մինչեւ այն ատեն, երբ ամուր քայլերով իրարու ետեւէ քանի մը հաւատացեալներ, պարապ նստարաններու քովէն անցնելով եւ դէպի յառաջ ընթանալով, եկեղեցիին առաջին նստարանին վրայ կը տեղաւորուին. իրե՞նց համար վերապահուած էր այդ տեղը, իրե՞նք էին սգաւոր հարազատները. բայց ո՛չ, իր ու իր նմաններուն համար մահուան առիթներով վերապահուած եկեղեցիի առաջին նստարաններէն հեռու, մեզմէ միայն քանի մը կարգ առաջ իր զաւակներով միասին նստած էր բարեկամուհիս, զարմանա՞մ, ես ինքս ալ տարիներ առաջ նոյնը ըրած էի, հարազատի չափ մօտիկ սգակիրնե՞ր էին անոնք… բայց այդպիսիները արարողութեան գրեթէ վերջաւորութեան չէ, որ կը հասնին. ու «արդեօք որո՞նք են»` ես ինծի հարց տալով, եղածը զիս զարմացուցած, բացատրութիւն մը փնտռելով, կը հասնիմ այն եզրակացութեան, որ առաջին կարգ նստելու մոլուցքը կարծես ընկերային կեանքի սահմաններէն դուրս գալով` Աստուծոյ տան դռներն ալ հասած է: Եկեղեցին բոլորիս համար հաւասար է, հոն հրաւիրող ու հրաւիրուող չկայ, ու անոր առաջին կամ վերջին աթոռին վրայ նստելով` ո՛չ մեր հանգամանքէն եւ ո՛չ ալ Աստուծոյ հանդէպ մեր ունեցած հաւատքէն բան մը կ՛աւելնայ կամ կը պակսի:

Աննախընթաց այս մտածումներով ուրտեղե՜րը հասած` յանկարծ կ՛անդրադառնամ, որ թաղման եկեղեցական արարողութիւնը հասած էր իր աւարտին, ու դուրս ելլելու վրայ էինք, երբ եկեղեցիի դրան մօտ, աչքառու կարմիր յատակով կօշիկ հագուած ու սեւ հագուստին լայն բացուածքէն կռնակին դաջուածքը ցուցադրող կին մը անցաւ. հարսնեւո՞ր էր, թէ՞ սգաւոր, չկրցայ գիտնալ. ու ճամբաս շարունակելով եւ ժողովուրդին հետեւելով` քանի մը սգակիրներու հետ միասին կ՛ուղղուինք այն սրահը, ուր հոգեճաշ պիտի մատուցուէր: Դրան մուտքին հիւրընկալող կար:

– Ա՞յս սեղանը,- կը մատնանշեմ:

– Ո՛չ, միւսը:

– Բոլո՞րս միասին:

– Ո՛չ, երկուքդ միայն:

Հո՞ս ալ տեղի հարց, գոնէ այս պարագային միայն հանգուցեալին յիշատակը ամէն ինչէ վեր դասելով եւ բացուած դռնէ մը ներս մտնելով` ոեւէ մէկը որեւէ տեղ նստեր, բայց այդպէս չեղաւ, որոշեալ «10» հոգինոց սեղանի մը շուրջ, մահուան սառ գաղափարին առջեւ, ուտելիքներու առատութեան մէջ ուտելու ախորժակ իսկ չունենալով կը մտածեմ, որ միջավայրի քննադատութիւններուն առաջքը առնելու մտահոգութեա՞մբ է, որ նոյնիսկ ի գին ամէն զոհողութիւններու, մէկը միւսին նայելով, նման տխուր առիթներու «սեղանն է առատ»-ն կը սարքուի: Ուտելիքներու զանազանութեան փոխարէն` նախընտրելի չէ՞, որ հանգուցեալին սիրած ճաշերէն մէկը միայն հրամցուի, նոյնիսկ այս պարագային, վստահ եմ, ո՛չ ոք սոված պիտի մնայ…»:

Ուտել կամ չուտել` ինծի համար հարց չէ. հիմնականը հանգուցեալի կեանքի մասին, որպէս մայր, քոյր ու բարեկամ ըսուած լաւ խօսքերն էին, որոնք ծաղկեփունջի մը քով դրուած իր նկարէն թելադրուած բարի նայուածքին ու համեստ ժպիտին հետ, լսածներուս համար որպէս փաստ, ինծի ու ինծիպէսներուն մտքին մէջ, հոգ չէ թէ` մահէն ետք, գրեթէ անծանօթ հանգուցեալը դարձաւ անփոխարինելի կորուստ:

Ժամանակը բաւական անցած էր, երբ ցաւակցութիւն յայտնելով, ներկայութեանս համար, որպէս սգակիր, ես ինձմէ գոհ, բայց նոյնքան դժգոհ մեր միջավայրին մէջ տարածուած` երէկ, այսօր ու նոյնիսկ վաղը, սուգի առիթներով հարսանեկան սեղանները գերազանցող սեղաններէն, որոնց չգոյութեան պարագային` «հանգուցեալը ճաշի՞ մըն ալ արժանի չէր» մեղադրական խօսքը չլսելու համար էր, որ ես ինքս ալ տարիներ առաջ նոյն սխալը ըրի: Ոեւէ հանգուցեալ պապենական ճաշի մը արժանի է, այո՛. բայց այս օրերու ճաշերու տեսականիի ցուցադրութեան` ո՛չ: Սովորութիւնները, ըլլան անոնք կապուած` ուտելիքի թէ հագուածքի հետ, մենք ենք ստեղծողը ու մենք ենք կրկնութեամբ զիրենք ամրացնողը, զօրացնողը: Նախընտրելի չէ՞, որ օր առաջ անոնց դիմաց չտկարացած` փոխենք, կրճատենք, կամ նոյնիսկ բոլորովին ջնջենք. առանձին գործնականօրէն ոչինչ կրնանք ընել, հաւաքական որոշումի կամ եկեղեցական հրահանգի պէտք ունինք. այլապէս ամէն ինչ նոյնը մնալով իւրաքանչիւր սգակիր օրուան կորուստին մասին խօսելու փոխարէն` հոգեճաշի սեղաններէն ամէն անգամ քիչ մը աւելի դժգոհ, «մինչեւ ե՞րբ, մինչեւ ե՞րբ» խօսքը ակռաներուն մէջ սեղմած, տուն պիտի վերադառնայ:

ՀՐԱԿ ՓԱՓԱԶԵԱՆ

Պոլիս չեմ ծնած:

Ծնած եմ Պէյրութ, Լիբանան, 27 տարի առաջ: Կեանքիս մեծ մասի ընթացքին Պոլիսը ինծի համար, այնպէս` ինչպէս սովորական լիբանանահայուն, գրեթէ գոյութիւն չունէր: Լաւագոյն պարագային, պատմութեան խորքէն եկող անուն մըն էր` կցուած այս կամ այն արեւմտահայ բանաստեղծի կենսագրութեան, որուն հետ ես ու ընկերներս առերեսուած ենք դասագիրքերու ընդմէջէն: Կը յիշեմ նոյնիսկ «ծնած է Թիֆլիս, մեռած է Պոլիս» պատանեկան կատակը, զոր կ՛ընէինք` փորձելով վերյիշել այդ կենսագրութիւններէն մէկը կամ միւսը: Այդ էր Պոլիսը ինծի համար. «Կ. Պոլիս»` յաճախ, «Իսթանպուլ»` երբեք:

Օր մըն ալ հայրս տխուր ձայնով մը ըսաւ`

– Հրանդ Տինքը սպաններ են…

– Ո՞ւր

– Պոլիս:

Եւ Պոլիսը դուրս ելաւ Ճեմարանի դասագիրքէս, կտրեց աւելի քան դար մը տարածութիւն, ու եկաւ մօտս` արդէն որպէս իրական վայր, ժամանակակից քաղաք, Իսթանպուլ:

Թէեւ 2013-ի ամրան առաջին անգամ ըլլալով ոտք դրի այնտեղ, բայց շատ կարճ եղաւ այցս ու մակերեսային: Իսթանպուլը, Պոլիսն ու պոլսահայերը տեսնել ու քիչ-քիչ հասկնալ պիտի սկսէի տարի մը ետք միայն, 2014-ի ամրան, երբ առի մինչեւ օրս տեւող ակադեմական ուսումնասիրութեանս առաջին քայլը: Մագիստրոսի վկայականիս համար գրելիք ուսումնասիրութեանս լիցք ու հիմնաւորում տալու նպատակով կատարուած այդ այցս տեւեց 28 օր: Այցելեցի բազմաթիւ եկեղեցիներ, դպրոցներ, խմբագրատուներ, միութիւններ, ընտանեկան օճախներ, վարեցի աւելի քան յիսուն հարցազրոյց` Պոլսոյ մէջ հայկական կեանքի տարբեր երեւոյթներուն մասին: Բայց սա դեռ միայն սկիզբն էր:

2015-ի սեպտեմբերին նորէն գացի Պոլիս` արդէն դոկտորական աշխատասիրութեանս համար երկարաժամկէտ կեցութիւն հաստատելով: Ամբողջ 18 ամիսներ ապրեցայ Քուրթուլուշ հայաբնակ թաղամասին մէջ, թէեւ որոշ կարճատեւ ճամբորդութիւններով գացի Թուրքիոյ արեւելեան քաղաքներ ու գիւղեր եւս: Այդ ընթացքին հաղորդակցութեան մէջ եղայ ոչ միայն աւանդական պոլսահայութեան, կամ «համայնք»-ին հետ, ինչպէս իրենք կ՛ըսեն, այլ նաեւ` քաղաքի երկու միւս հայկական հատուածներուն: Խօսքը յետխորհրդային ժամանակաշրջանին Հայաստանէն Պոլիս արտագաղթած քանի մը տասնեակ հազարներուն, ինչպէս նաեւ 2000-ականներէն սկսեալ քիչ-քիչ աւելի հանրաճանաչ դարձող մահմետական կամ ալեւի հայերուն մասին է:

Ուսումնասիրական կեցութեան աւարտէն ետք այդ բոլորին մասին արդէն իսկ արտայայտուած եմ որոշ առիթներով, բայց ընդհանրապէս մասնագիտական ակնոցով ու լեզուով` հասարակութիւն, ինքնութիւն, պետութիւն, փոքրամասնութիւն, քաղաքականութիւն եւ այլն: Որքան ալ հետաքրքրական ըլլան ինծի համար, սակայն այդ հրապարակումներէս կամ ելոյթներէս դուրս մնացած է ու պիտի մնայ շատ բան, որ, կը կարծեմ, պիտի հետաքրքրէր ակադեմական հետաքրքրութիւն չունեցող մարդիկը եւս:

«Ի՞նչ տեսար», «ի՞նչ զգացիր», «ինչպէ՞ս էին», «ի՞նչ կը պատմես», «ի՞նչ կար յիշարժան», յաճախ հարցուցին մարդիկ: «Հայերէնո՛վ ալ գրէ», ըսին ոմանք, բայց առիթը չէր եղած, մինչեւ որ քանի մը օրեր առաջ «ԺԱՄԱՆԱԿ» թերթէն ստացայ յօդուածներով աշխատակցելու առաջարկը: Ամանորի նուէր մըն էր թերեւս ինծի, քանի որ իսկապէս խանդավառեց զիս: Վերջապէս առիթ մը ստեղծուեցաւ Պոլսոյ եւ ընդհանրապէս Թուրքիոյ մէջ տեսած ու ապրածս հանրամատչելի կերպով ու հարազատ մայրենի լեզուով թուղթին տալու, վերյիշելու, վերապրելու:

Ամանորէն սկսեալ պիտի բանամ այդ նուէր-տուփիկս, մէջէն քիչ-քիչ դուրս պիտի հանեմ Պոլսէն յիշատակներս, տպաւորութիւններս, խոհերս եւ կիսեմ զանոնք «Ժամանակ»-ի ընթերցողներուն հետ. թող այդ ալ իմ փոքրիկ նուէրս ըլլայ անոնց:

Մտքովս նորէն կու գամ Պոլիս
կամ
յուշերովս կու գամ Պոլիսէն:

«Ժամանակ», Պոլիս

ՏԱՐՕՆ  ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

Քսանինը տարի առաջ այս օրերին Խորհրդային Ազրպէյճանի մայրաքաղաք Պաքւում շարունակւում էին հայերի նկատմամբ կազմակերպուած ջարդերը, բռնութիւնները: Պաքւում հայերի հանդէպ ջարդեր իրականացուել են նաեւ նախորդ տարիներին` 1988-1989թթ.: Ընդհանուր առմամբ, 1988-1990թթ. Պաքւում ջարդերի ընթացքում եւ դրա հետեւանքով սպաննուած հայերի թիւը հասնում է առնուազն 500-600-ի:

Չնայած Ազրպէյճանի ժխտողական քաղաքականութեանը, Պաքւում եւ աւելի վաղ` 1988թ. փետրուարի վերջին Սումկայիթում, ինչպէս նաեւ Կիրովապատում (Գանձակ) հայերի դէմ իրականացուած ջարդերը եւ բռնութիւնները դատապարտել են մի շարք միջազգային կառոյցներ, կազմակերպութիւններ: Հայերի նկատմամբ իրականացուած ջարդերը 1988, 1990 եւ 1991թթ. ընդունած բանաձեւերում դատապարտել է Եւրոպական խորհրդարանը: Փաստն արձանագրել եւ դրա հետեւանքների մասին 2002թ. խօսել է Միացեալ Նահանգների փախստականների հարցերով յանձնաժողովի նախագահ Պիլ Թերիքը:

Ականատեսների վկայութիւնները, ինչպէս նաեւ նշուած բանաձեւերը ցոյց են տալիս, որ, մասնաւորապէս, Պաքւում եւ Սումկայիթում հայերի դէմ իրականացուած գործողութիւնները կրել են կազմակերպուած բնոյթ, կամ առնուազն իրականացուել են Ազրպէյճանի իշխանութիւնների թողտուութեամբ:

Եւրոպական Խորհրդարանի ընդունած բանաձեւերը Պաքուի եւ Սումկայիթի ջարդերի վերաբերեալ

Եւրոպական խորհրդարանը երեք անգամ` 1988թ. յուլիսի 7-ին, 1990թ. յունուարի 18-ին եւ 1991թ. մարտի 14-ին, ընդունել է Սումկայիթի ջարդերը (pogrom) եւ Պաքուի ջարդերը (massacre) դատապարտող երեք բանաձեւ: Բանաձեւերում կոչ է արւում ԽՍՀՄ իշխանութիւններին քայլեր ձեռնարկել Ազրպէյճանում ապրող հայերի եւ նրանց գոյքի անվտանգութիւնն ապահովելու նպատակով: Ուշագրաւ է, որ 1990թ. յունուարի 18-ի բանաձեւով` ԽՍՀՄ զօրքերը Պաքու մտցնելուց մէկ օր առաջ կոչ է արւում Եւրոյանձնաժողովին եւ Եւրոպական խորհրդին ԽՍՀՄ իշխանութիւններին ներկայացնել բանաձեւը եւ վստահ լինել «որ նրանք երաշխաւորում են Ազրպէյճանում ապրող հայկական բնակչութեան իրական պաշտպանութիւնը` զօրքեր ուղարկելու միջոցով` միջամտելու համար»:

1990թ. յունուարի 18-ի բանաձեւում  Եւրոպական խորհրդարանը քննադատում է Պաքւում շարունակուող ջարդերը, ինչպէս նաեւ` Լեռնային Ղարաբաղում ապրող հայերի դէմ բռնութիւնները, Հայաստանի շրջափակումը: Բանաձեւում մասնաւորապէս նշւում է, որ Պաքւում վերսկսուել են ազրպէյճանցիների կողմից հակահայկական գործողութիւնները, ինչի հետեւանքով, նախնական հաշուարկներով, իրականացուել են բազմաթիւ յանցագործութիւններ, որոշ հայեր մահացել են մասնաւորապէս դաժան պայմաններում: Բանաձեւում նաեւ դատապարտւում են Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի տարածքից դուրս գտնուող հայկական գիւղերի, մասնաւորապէս, Շահումեանի եւ Գետաշէնի շրջանների վրայ յարձակումները: 1990թ. յունուարի 18-ի բանաձեւում նաեւ յղում է կատարւում 1988թ. յուլիսի 7-ին ընդունուած «Խորհրդային Հայաստանի վերաբերեալ» բանաձեւին, որտեղ դատապարտւում էին Սումկայիթում հայերի դէմ իրականացուած ջարդերը եւ Պաքւում հայերի դէմ բռնութիւնները:

Բանաձեւով Եւրոպական յանձնաժողովին եւ Եւրոպայի խորհրդին կոչ է արւում բողոք ներկայացնել խորհրդային իշխանութիւններին` վստահ լինելու`

– Որ վերջիններս հրահանգել են անմիջապէս եւ ամբողջովին վերացնել Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակումը:

– Որ նրանք գտնեն տեւական քաղաքական լուծում ԼՂ հակամարտութեան համար:

– Որ նրանք երաշխաւորում են Ազրպէյճանում ապրող հայկական բնակչութեան իրական պաշտպանութիւնը` զօրքեր ուղարկելու միջոցով` միջամտելու համար:

– Որ նրանք երաշխաւորում են Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի միջեւ տեղաշարժման ազատութիւնը, գոյքի եւ մարդկանց անվտանգութիւնը:

– Որ հայերի դէմ իրականացուած ջարդերի հանգամանքները, մասնաւորապէս` Սումկայիթի եւ Կիրովապատի (Գանձակ), ամբողջութեամբ բացայայտուած են:

Հարկ է նշել, որ Պաքւում ապրող հայերի դէմ բռնութիւնները եւ ջարդերը 1990թ. յունուարին չեն սկսուել: Նշուած բանաձեւը, ինչպէս նաեւ աւելի վաղ` 1988թ. յուլիսի 7-ի Եւրոպական խորհրդարանի ընդունած բանաձեւը  փաստում են, որ Պաքւում հայերի դէմ բռնութեան գործողութիւններ իրականացուել են դեռեւս 1988 թուականից սկսած: Բազմաթիւ ականատեսների վկայութիւնները եւս ցոյց են տալիս, որ հայերի նկատմամբ բռնութիւններ, ունեցուածքից նրանց զրկելու, հարկադիր տեղահանելու, սպաննելու բազմաթիւ դէպքեր գրանցուել են նաեւ 1989թ.:

1987թ. բանաձեւում մասնաւորապէս նշւում է, որ` «վատթարացող քաղաքական իրավիճակը, որը յանգեցրել է Սումկայիթում հակահայկական ջարդերի եւ Պաքւում բռնութեան գործադրման լուրջ դէպքերի, ինքնին սպառնում է Ազրպէյճանում ապրող հայերի անվտանգութեանը»: Բանաձեւում նաեւ նշւում է հետեւեալը.

Կոչ է արւում խորհրդային իշխանութիւններին ապահովել այդ պահին Խորհրդային Ազրպէյճանում ապրող 500 հազար հայերի անվտանգութիւնը եւ համոզուել, որ հայերի դէմ ջարդեր հրահրած (դրդած) կամ դրանց մասնակցած եւ մեղաւոր ճանաչուած անձինք կը պատժուեն ԽՍՀՄ օրէնքներին համապատասխան:

Բանաձեւում անդրադարձ է կատարւում նաեւ ԼՂ Ինքնավար Մարզի հայ բնակիչների դէմ բռնութիւններին, ԼՂ բնակչութեան պահանջներին.

Դատապարտում է Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում հայ ցուցարարների դէմ բռնութիւնները:

Սատարում է Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետութեան հետ վերամիաւորուելուն ուղղուած հայկական փոքրամասնութեան պահանջին:

Ինչպէս տեսնում ենք, չնայած 1988թ. բանաձեւում արդէն իսկ Եւրոպական խորհրդարանը փաստում էր, որ Ազրպէյճանում ապրող հայերի կեանքին եւ գոյքին վտանգ է սպառնում, սակայն Խորհրդային Ազրպէյճանում այդ կանխելու ուղղութեամբ քայլեր չեն իրականացուել, ինչը եւս յանգեցրել է 1990թ. յունուարի ջարդերին:

Սումկայիթի եւ Պաքուի հայերի ջարդերին անդրադարձող մէկ այլ կարեւոր բանաձեւ  Եւրոպական խորհրդարանն ընդունել է 1991թ. մարտի 14-ին: «Հայաստանի շրջափակման եւ այնտեղ մարդու իրաւունքների (հետ կապուած) իրավիճակի» վերաբերեալ բանաձեւում նշւում է, որ` «300 հազար հայեր, որոնք փախել են Ազրպէյճանից (Պաքուի եւ Սումկայիթի ջարդերը (massacres)), ծայրայեղ աղքատութեան մէջ են եւ անյապաղ օգնութեան կարիք ունեն»:

1990թ. մայիսի 14-ին ԵՄ անդամ երկրների արտաքին գործերի նախարարների հանդիպման ընթացքում Պաքուի հայկական ջարդերին անդրադարձել եւ այն «փոկրոմ» է անուանել նաեւ Սկովտիայի ազգային կուսակցութեան ղեկավար Վինիֆրետ Էւինկը: Նա մասնաւորապէս նշել է, որ Ազրպէյճանի Պաքու քաղաքում «իսլամական վերածնունդը եւ հայերի դէմ ջարդերը հրեաներին ստիպել են լքել (երկիրը)»: Այստեղ մասնաւորապէս ուշագրաւ է «իսլամական վերածնունդ» ձեւակերպումը, որը եւս, ի թիւս վերը նշուած եւ այլ գործօնների, յանգեցրել է Ազրպէյճանում ապրող փոքրամասնութիւնների դէմ ճնշումների: Նկատենք, որ 1990թ. յունուարի 13-ին Պաքուի Լենինի հրապարակում «Ժողովրդական ճակատ»-ի կազմակերպած ցոյցում Ա. Էլչիպէյի հետ միեւնոյն հարթակից ելոյթ է ունենում նաեւ մի կրօնական գործիչ, որը խօսում է մասնաւորապէս «մուսուլման բնակչութեան դէմ իրականացուած ճնշումներից», յայտարարում, որ` «բոլոր մուսուլման երկրները Ազրպէյճանի կողքին են», բացասական յայտարարութիւններ հնչեցնում քրիստոնեաների հասցէին: Հաշուի առնելով այն փաստը, որ Ազրպէյճանի բնակիչների զգալի հատուածը, այդ թւում` հայերը, կազմում էին քրիստոնեայ բնակչութիւնը, նմանատիպ յայտարարութիւնները եւս կարող էին հրահրել Ազրպէյճանի իսլամադաւան բնակչութեանը բռնի գործողութիւնների դիմել այլ դաւանանքի ներկայացուցիչների, մասնաւորապէս քրիստոնեաների նկատմամբ:

Միացեալ Նահանգների փախստականների հարցերով յանձնաժողովի տնօրէնի յայտարարութիւնը:

Ազրպէյճանի տարածքում հայերի դէմ կազմակերպուած ջարդերին եւ բռնութիւններին անդրադարձել են նաեւ Միացեալ Նահանգների մի շարք քոնկրեսականներ: Բացի այդ` 2002թ. փետրուարին Միացեալ Նահանգների փախստականների ընդունման ծրագրի շրջանակներում Միացեալ Նահանգների Քոնկրեսի արդարադատութեան յանձնաժողովում թեմային ծաւալուն անդրադարձ է կատարել Միացեալ Նահանգների փախստականների յանձնաժողովի տնօրէն Պիլ Ֆրելիքը: Նա մասնաւորապէս անդրադարձել է Մոսկուայում ապրող, Ազրպէյճանից գաղթած հայ փախստականներին: Նշւում է, որ 2000թ. դեկտեմբերին Մոսկուայում եղել է նշուած խմբին պատկանող մինչեւ 2000 հայ փախստական, որոնք Պաքուից տարհանուել են 1990թ. հակահայկական ջարդերի պատճառով: Ֆրելիքը նաեւ նշել է, որ Ազրպէյճանից շուրջ 200 հազար հայ փախել է Հայաստան, եւ միայն յետոյ են խորհրդային զօրքերը Մոսկուա տարհանել համեմատաբար աւելի քիչ թուով հայերի: Նա քննութեան է առել Մոսկուա տարհանուած հայերի կարգավիճակը, նրանց խնդիրները, խօսել այն ընկերային ծանր պայմաններից, որում նրանք յայտնուել են ջարդերի պատճառով: Հարկ է աւելացնել, որ բազմաթիւ հայեր Պաքուի, Սումկայիթի, Կիրովապատի ջարդերի, Ազրպէյճանի այլ վայրերում հայերի նկատմամբ իրականացուած բռնաճնշումների պատճառով ապաստան են գտել նաեւ այլ երկրներում: Այդ թւում աւելի քան 55 հազար հայ ապաստան է գտել Միացեալ Նահանգներում:

Նշուած յայտարարութիւնների, փաստաթղթերի մեծ մասում Սումկայիթում, Պաքւում եւ Կիրովապատում հայերի դէմ իրականացուած բռնութիւնները, սպանութիւնները անուանում են «փոկրոմ»: Ըստ «Բրիտանիկա» հանրագիտարանի, «pogrom-ը կրօնական, ցեղային կամ ազգային փոքրամասնութեանը պատկանող անձանց կամ գոյքի վրայ ամբոխի յարձակումն է, որը թոյլատրուել կամ իրականացուել է իշխանութիւնների թողտուութեամբ»:

Թէեւ նշուած եզրոյթը աւանդաբար կիրառւում է հրեաների հանդէպ իրականացուած ջարդերը նկարագրելու համար, սակայն երբեմն կիրառուել է նաեւ այլ նմանատիպ գործողութիւնները նկարագրելու նպատակով: Մասնաւորապէս pogrom է անուանւում նաեւ 1955թ. սեպտեմբերի 6-7-ը Պոլսում յոյների դէմ իրականացուած ջարդը: Հաշուի առնելով այն փաստը, որ բառի ծանրաբեռնուածութիւնը ենթադրում է նաեւ «ջարդերը իշխանութիւնների կողմից թոյլատրելու կամ վերջիններիս թողտուութեամբ իրականացնելու» իմաստ, չի բացառւում, որ Եւրոպական խորհրդարանի բանաձեւերը եւս արձանագրում են այդ փաստը:

Ամփոփելով` կարող ենք նշել, որ միայն Եւրոպայի խորհրդարանի նշուած երեք բանաձեւերը արդէն իսկ ի ցոյց են դնում այն իրողութիւնը, որ յանցագործութեան անպատժելիութիւնը ծնում է նոր յանցագործութիւններ: 1988թ. Սումկայիթի ջարդերը եւ դրան Խորհրդային Ազրպէյճանի այլ տարածքներում եւս հայերի հանդէպ յաջորդած բռնութիւնները յստակ քաղաքական եւ իրաւական գնահատական չստանալու պատճառով հնարաւորութիւն ստեղծեցին հայերի հանդէպ նոր բռնութիւնների եւ ջարդերի իրականացման համար:

Անպատժելիութեան մթնոլորտը իր  գագաթնակէտին հասաւ 1990թ. յունուարին, երբ Պաքւում սպաննուեցին բազմաթիւ հայեր, շատերը մահացան հարկադրուած գաղթի ճանապարհին: 1990թ.ից յետոյ եւս հայերի հանդէպ բռնութիւնները եւ ճնշումները շարունակուեցին` ընդհուպ մինչեւ Ազրպէյճանի գրեթէ ամբողջական հայաթափում: Նշուածները ցոյց են տալիս, որ Ազրպէյճանի կողմից շարունակուող ժխտողական քաղաքականութիւնը, ինչպէս նաեւ միջազգային կառոյցների եւ պետութիւնների կողմից Ազրպէյճանի տարածքում հայերի դէմ իրականացուած ջարդերին համապատասխան գնահատական չտալը կարող են յանգեցնել հետագայում եւս նմանատիպ գործողութիւնների իրականացման:

«Արմէնփրես»

ԱՐԱՄ ՇԱՀՆԱԶԱՐԵԱՆ

Եթէ դժուար է պատկերացնել հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական, յեղափոխական պայքարն առանց Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան, ապա Հայ յեղափոխական դաշնակցութեանն անհնար է պատկերացնել առանց Ստեփան Զօրեանի, նոյն ինքը` Ռոստոմի:

1867 թուականին յունուարի 18-ին Գողթան գաւառի Ցղնա գիւղում ծնուած Ռոստոմը հէնց դպրոցական տարիքից ներգրաււում է ժամանակի ազգային-հասարակական կեանքում, ապագայում` ուսանողական տարիներին դառնալով համառուսական յեղափոխական շարժման ամենագործունեայ մասնակիցներից մէկը, յայտնուելով ցարական ոստիկանութեան ուշադրութեան կենտրոնում:

Նա մի քանի անգամ ձերբակալւում է ուսանողական ցոյցեր կազմակերպելու, հրահրելու եւ դրանց մասնակցելու մեղադրանքով: Սակայն դրանք երիտասարդ Ստեփանի ընկրկման պատճառը չեն դառնում: Նա արդէն ընտրել էր յեղափոխական իր ուղին եւ մտադիր չէր հրաժարուել դրանից:

1889 թուականին Մոսկուայում ուսանողական ցոյցեր կազմակերպելու մեղադրանքով Ռոստոմը ձերբակալւում եւ աքսորւում է հայրենի Գողթն գաւառ:

Այս աքսորը ճակատագրական է դառնում նրա համար: Ռոստոմը չի կարողանում մասնակցել 1890 թուականի ամրանը Թիֆլիսում ընթացող ՀՅԴ հիմնադիր ժողովներին:

Այդուհանդերձ, նրա անունը յիրաւի ներառուած է Դաշնակցութեան հիմնադիր երրորդութեան մէջ, եւ դա պայմանաւորուած է այն հսկայական աւանդով, որ Ռոստոմն ունեցել է ՀՅԴ կազմաւորման, նրա գաղափարախօսութեան ձեւաւորման եւ կուսակցութեան գործունէութեան աշխարհագրութեան ընդլայնման, տարածման, ինչպէս նաեւ ամրապնդման գործում:

Այս կապակցութեամբ բաւական է նշենք մի քանի փաստ.

Ա.- Իր անուան համար Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը մեծապէս պարտական է Ռոստոմին: Հիմնադիր ժողովում ռուսական «ՌՈՒՍ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹԻՒՆ» յեղափոխական կազմակերպութեան օրինակով, նորաստեղծ կուսակցութիւնը կոչւում է ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԻ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆ: 1892 թուականին, ելնելով առկայ քաղաքական իրականութիւնից, Ռոստոմի առաջարկով սրբագրում է այն` դարձնելով ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆ:

Բ.- Ռոստոմն է նաեւ ՀՅԴ զինանշանի ստեղծողը, որը մինչ օրս պահպանուել է նոյնութեամբ:

Այս երկու փաստերը թերեւս երկրորդական են այն ահռելի ներդրման համեմատութեամբ, որ Ռոստոմն ունեցել է Դաշնակցութեան գաղափարախօսութեան եւ աշխարհահայեացքի ձեւաւորման գործում:

1892 թուականին, ՀՅԴ առաջին Ընդհանուր ժողովի նախօրէին, Ռոստոմն է կազմում կուսակցութեան առաջին ծրագիրը, նոյն ինքը` «Ընդհանուր տեսութիւնը», որը ժողովից առաջ արժանանալով նաեւ Քրիստափոր Միքայէլեանի եւ Սիմոն Զաւարեանի հաւանութեանը` ընդունւում է ժողովի կողմից եւ դառնում ՀՅԴ հետագայ բոլոր ծրագրերի առանցքն ու հիմնաքարը:

ՀՅ Դաշնակցութիւնն իր գաղափարախօսութեան ընկերվարական սկզբունքի համար մեծապէս պարտական է հէնց Ռոստոմին: Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրման, արեւմտահայոց դատի պաշտպանման կողքին, հիմնականում Ռոստոմի ջանքերով է, որ ընկերվարութիւնն ամրագրւում է ՀՅԴ ծրագրում եւ դրա միջոցով հայութեան ընկերային ամբողջական ազատագրման հասնելու գաղափարը դառնում ծրագրի հիմնական նպատակներից մէկը:

Սրանից բացի` Դաշնակցութիւնն իր երկաթէ կարգապահութեան համար նոյնպէս մեծապէս պարտական է Ռոստոմին:

Նրա համար կուսակցական յանձնարարութեան կատարումը սրբութիւն սրբոց էր: Դրա համար նա պահպանում էր երկաթեայ կարգապահութիւն եւ խստապահանջօրէն նոյնն էր պահանջում նաեւ ուրիշներից: Ինչպէս ինքն է ասել` նրա համար չկային կարեւոր ու անկարեւոր, մեծ ու փոքր, առաջնային կամ երկրորդական գործեր, կային միայն գործեր, որոնք պէտք էր կատարուէին: Ի զուր չէ, որ նրան համարում են ՀՅԴ կամքը:

Կարծում ենք, որ վերը նշուած փաստերից մէկն ընդամէնը բաւարար է ոեւէ անձի անունը պատմութեան մէջ յաւերժացնելու համար: Ռոստոմն այս բոլորն ունէր մէկտեղ, միաժամանակ:

Ի հարկէ այս բոլորը Ռոստոմի բեղմնաւոր գործունէութեան փոքրիկ հատուածն է միայն, խիստ նեղ` ներկուսակցականը:

Յեղափոխական գործի արդիւնաւորման համար նա կարեւորել է լուսաւոր եւ կիրթ երիտասարդութեան գործօնը: Այս իսկ պատճառով, ուր էլ որ եղել է նա` Թաւրիզ, Կարին կամ Ֆիլիպէ (Պուլկարիա), զբաղուել է ուսուցչութեամբ` մատաղ սերնդին կրթելու սուրբ գործով:

1903-1905 թթ.-ին նա նախ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկի հետ ղեկավարեց ցարական կառավարութեան դէմ պայքարը` Հայ առաքելական եկեղեցու ունեցուածքի բռնագրաւման եւ հայկական դպրոցները փակելու դէմ, իսկ յետոյ` հայ-թաթարական կռիւների ժամանակ ստանձնեց հայոց ինքնապաշտպանութեան ընդհանուր ղեկավարումը:

Ռոստոմը հաւատացած էր, որ հայ ժողովրդի ամբողջական ազատագրումը հնարաւոր է, երբ շրջապատի միւս ժողովուրդները եւս կ՛ապրեն ազատ եւ արդար պայմաններում: Հէնց այդ պատճառով էլ նա ապահովեց ՀՅԴ աշխուժ գործակցութիւն պալքան յեղափոխականների հետ, իսկ աւելի ուշ նաեւ կուսակցութեան մասնակցութիւնը` Իրանի սահմանադրական յեղափոխութեանը:

1914 թուականին, Ա. Աշխարհամարտի մեկնարկից յետոյ, Ռոստոմը դարձաւ հայոց կամաւորական գնդերի ձեւաւորման եւ ղեկավարման առանցքն ու ոգին:

1918 թուականին նա զէնքը ձեռքին կռւում էր Պաքուի պաշտպանների կողքին եւ միայն քաղաքի անկումից յետոյ էր, որ հեռացաւ Պաքուից եւ տեղափոխուեց Թիֆլիս:

Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումից յետոյ Ռոստոմը Թիֆլիսից հետեւում էր նորանկախ Հայաստանում կառավարութեան ձեւաւորման գործին, հետեւում էր Ռուսաստանի զարգացումներին եւ, միեւնոյն ժամանակ, օգտագործելով իր կապերը Վրաստանում իշխանութեան եկած վրաց մենշեւիկների հետ, ինչպէս նաեւ` նրանց մօտ իր բացառիկ հեղինակութիւնը, ամէն ինչ անում էր կարգաւորելու եւ ամրապնդելու հայ-վրացական յարաբերութիւնները, որոնք կենսական նշանակութիւն ունէին նորանկախ Հայաստանի համար:

Ռոստոմի կեանքի հաւատամքն էր. «Յեղափոխութիւնը նախ գործ է, յետոյ` գաղափար, սա է ճշմարտութիւնը: Աւելի ճիշդ` յեղափոխութիւնը գործ է գաղափարի համար»:

Իր ողջ գիտակցական կեանքը Ռոստոմն ապրեց հաւատարիմ այս հաւատամքին:

Նա ապրեց ու գործեց հէնց այդպէս. անուշադիր սեփական առողջութեանն ու կենցաղին: Ռոստոմը հիւանդ էր թոքախտով, ինչն էլ երկար տարիներ հիւծում էր նրա առողջութիւնը: 1919 թուականի յունուարին նա վարակուեց Թիֆլիսում եւ Երեւանում մոլեգնող բծաւոր տիֆով: Նրա յոգնած մարմինն ու հիւծուած առողջութիւնն այլեւս ի վիճակի չէին դիմանալու ծանր հիւանդութեանը: Ռոստոմը մահացաւ 1919 թուականի յունուարի 18-ի` լոյս 19-ի գիշերն իր ծննդեան 52-ամեակին: Նրա մահը մեծ կորուստ էր Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան, նորանկախ Հայաստանի եւ ողջ հայութեան համար:

Ռոստոմի ամենաամբողջական եւ կատարեալ բնութագիրը երեւի թէ տուել է Սիմոն Վրացեանը. «Եթէ Քրիստափորը եղաւ ՀՅ Դաշնակցութեան միտքն ու կամքը, եւ Զաւարեանը` նրա սիրտն ու խիղճը, Ռոստոմը ե՛ւ միտքն էր, ե՛ւ կամքն ու խիղճի` Դաշնակցութիւնը ինքն իր բովանդակ էութեամբ»: