ԱԼՊԵՐԹ ԱՃԵՄԵԱՆ

Նա հաւատաւոր ընկերվարական էր`հասարակական գիտութիւնների բնագաւառում բարձր մտաւոր մակարդակով:

Ամբողջապէս նուիրուած լինելով ազգային արժէքների պահպանման գործին ու հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարին` նա խորքային համոզումով փարուած էր նաեւ համամարդկային վսեմագոյն արժէքներին:

Աչքիս առաջ են ահա այն պահերը, երբ ընկեր Հրայրը ՀՅ Դաշնակցութեան ծրագիրն էր ուսուցանում մի խումբ նորագիր ուսանողներիս:

Մեր առաջին ճանաչողութիւնը ՀՅ Դաշնակցութիւնից ու նրա գաղափարաբանութիւնից եղաւ ընկ. Հրայրի հետ դէմ առ դէմ շփման միջոցով ու նրա տպաւորիչ դասախօսական շարանով, որը, անշուշտ, իր արմատական ու անջնջելի ազդեցութիւնը ունեցաւ մեզ վրայ: Պէտք է տեսնէիք, թէ ինչ խոր համոզմունքով ու եռանդով էր ներկայացնում, պարզաբանում ու պաշտպանում ՀՅԴ-ի ընկերվարական հայացքները:

Նա ընկերվարութիւնը ՀՅ Դաշնակցութեան էութեան անբաժանելի մաս համարելով, ժողովուրդների ազգային ազատագրական պայքարները հիմնաւորում էր ընկերվարութեան տրամաբանութեամբ ու յատարարում. «կարելի չէ չհասնել այն համոզումին, որ շահագործող բոլոր ուժերի ու շահագործումների տուն տուող պատճառների ջնջումն է միայն, որ իրականութիւն պիտի դառնայ ազատ մարդու այնքան բաղձալի տեսլականը: Ի վերջոյ, այդ է բոլոր յեղափոխութեանց եւ ազգային-ազատագրական պայքարների վախճանական նպատակը: Եւ ճիշդ այդ պատճառով իսկ ՀՅ Դաշնակցութիւնը ԷՐ եւ ՊԻՏԻ ՄՆԱՅ ընկերվարական կուսակցութիւն»:

Հայ ժողովրդի պահանջատիրութեան վերազարթօնքից ծնուած, ինքնամոռաց նուիրուածութեամբ քաղաքական գործիչ էր նա:

Ընդունուած էր բոլորի կողմից` որպէս անվիճելի հեղինակութիւն ու անհատականութիւն, մինչեւ իսկ նրանց մօտ, որոնք երբեմն իր տեսակէտները չեն բաժանում կամ իր գործելաոճը չէին հաւանում:

Տիրական ներկայութիւն էր կազմակերպութեան կեանքում ամէնուրեք: Լաւատեղեակ էր ազգային-քաղաքական հարցերից: Տիրապետում էր կազմակերպական կեանքին ու մօտից վերահասու էր դրան: Հետեւողական, անտրտունջ ու անյոգնում էր Հրայրը:

Հայաստանի կազմակերպութեան վերընձիւղումը նրան տուել էր նոր շունչ, նոր աւիւն: Հայաստանի ձեւաւորուող քաղաքական դաշտում նա պարզորոշ կերպով տեսնում էր ՀՅ Դաշնակցութեան ճշմարիտ տեղն ու դերը` գաղափարական շարժման կոչումին համապատասխան:

Հայաստանի վերանկախացումից յետոյ նա շնչում, ապրում էր հայ ժողովրդի ու նրա հայրենիքի ազատագրական պայքարի մօտաւոր յաղթանակների հեռանկարով ու իր կրծքի տակ պահած հաւատով:

Նա քաղաքական ասպարէզ իջաւ Եղիշէ Չարենցի միասնութեան պատգամով ու հրապարակից հեռացաւ Հայաստանի օրուայ իշխանաւորներին ուղղուած ու անարձագանգ մնացած ազգային միասնութեան իր կոչերով:

Խոհեմ, հեռատես ու ճկուն քաղաքական գործչի նրա մօտեցումներում յաճախ էր դրսեւորւում մարտունականութեան ոգին, ինչը նրան բացարձակ կերպով զանազանում էր հերթական դիւանագէտներից, սովորական քաղաքական գործիչներից:

Քրիստափորի «յարատեւ կռուի» տեսութեան ոգին էապէս իւրացրած ու այդ անզուգական հիմնադիր, ռահվիրայի «մարդագործ» օրինակով զանգուածների կորովը բարձր պահելու ու բարոյական տիպար կերտելու յեղափոխական տրամաբանութեամբ առաջնորդուողն էր Հրայր Մարուխեանը:

Ներազգային ճակատում կլանող հոսանքների դէմ թիավարողը, ծանր օրերին դասալիքների ու դէպի հեռաւոր, «ապահով» ափեր արտագաղթողների դէմ հուժկու պայքարողն ու իր անձնական կեանքի օրինակով նրանց պատճառաբանութիւնների դէմ ծառացողն էր Հրայրը:

Իսկ արտաքին ճակատում հայ ժողովրդի իրաւունքների ու ազգային շահերի դէմ դրուած, այսպէս կոչուած, «քաղաքակիրթ օրէնքները» շրջանցողն ու ի հարկին կուսակցութեան վերջին տասնամեակների կամքի` զինեալ պայքարի ոգու թարգմանն ու գործը իրականացնողն էր նա:

Կազմակերպական կեանքում ակնառու ղեկավար դէմք էր Հրայրը, առինքնող բնաւորութեամբ ու անանձնական  մօտեցումներով:

2008

ՌՈՒԶԱՆ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ

Անձնական կեանքն ու աշխատանքը Հրայր Մարուխեանի համար կարեւոր էին, բայց առաջնայինը հայրենիքն ու հայութեանը նուիրուելու ու ծառայելու խնդիրն էր: Շատերին կարող է վերացական թուալ այս ամէնն այն տրամաբանութեամբ, որ առանց հայրենի հողի վրայ ապրելու պայքարն էլ վերացական է դառնում, սակայն, ուզենք, թէ չուզենք, կան բացառութիւններ, եւ նրանք են պատմութեան անիւը պտտում: Հրայր Մարուխեանի համար ի սկզբանէ երկու խնդիր կար. սփիւռքի զարկերակը պահել բնականոն ռիթմի մէջ, որովհետեւ այդ սկզբունքը պիտի ելակէտ դառնար «Դէպի երկիր» գնալու հրամայականին, միւսն` ուղղակի հայրենիքում ապրելու եւ գործելու անհրաժեշտ խնդիրը:

Նրա համար այս ամէնն աւելի յստակ ուրուագծեց Հայ յեղափոխական դաշնակցութեանը անդամագրուելուց յետոյ: Դաշնակցութեան նպատակները համահունչ էին նրա ստացած դաստիարակութեանը, ընտանեկան մթնոլորտին: Դաշնակցութիւնը պարարտ հող է ստեղծել Սփիւռքում ապրող այն հայորդիների համար, որոնց կոչումն ի վերուստ էր սահմանուած` «Դաշնակցութիւնը հաւատարիմ իր գաղափարական սկզբունքներին, դրանք շարունակում է Հայ դատի պահանջատիրական պայքարի առաջին դիրքերի վրայ եւ իր բոլոր կարելիութիւնները ի սպաս է դնում հայ ժողովրդի իրաւունքների ձեռք բերման համար ունեցող յարատեւ կռուին: Յարատեւ այդ կռուի ճամբով եւ հանգրուանային նպատակներ նուաճելու կշռոյթով հասնելու հայութեան ազգային հիմնական նպատակին հողահաւաքով ամբողջացած` ազատ, անկախ, ընկերվարական եւ ժողովրդավար կարգերով` հայրենիքի կերտմանը»: Հարցազրոյցներից մէկում այսպիսի ընդհանրացումով է նա ներկայացնում Դաշնակցութեան նպատակները:

Այդուհանդերձ, Մարուխեանի մարդկային տեսակով էր պայմանաւորուած կուսակցական աշխատանքում նրա ձիրքը: Կամային այն յատկանիշները, որոնցով օժտուած էր մարդ-անհատը, խթանեց հաւաքական գործում նրան դարձնելով առաջնորդ: Պատահական չէ, որ շատ երիտասարդ հասակում նա ընտրուեց ՀՅԴ Բիւրոյի կազմում: Հայ դատի համար մղուող պաքարը` յանձինս Մարուխեանի ու ընկերների, դառնում է Դաշնակցութեան խնդիրը:

Մարուխեանի ղեկավարած տարիներին` 70-ականներին, ծրագրուած պայքար է ծաւալւում մոռացող աշխարհին յիշեցնելու Հայոց ցեղասպանութեան փաստը:

Ինքն իր գործով էր օրինակ դառնում, յետոյ նոր միայն իրաւունք էր վերապահում ընկերներից նուիրում պահանջելու: «Մեր կազմակերպութեան մէջ անձերը, մարմինները գնահատւում են իրենց զոհաբերութեան չափով` միշտ համեմատուելով իրենց կարողութեան հետ, հանգամանք, որ բոլոր ընկերներին հաւասար է դարձնում միմեանց: Մեր կազմակերպութեան օրէնքներով հաւասար արժէք են ներկայացնում ամէն դասի եւ զբաղմունքի ընկերներ, եթէ նրանց զոհաբերում են առաւելագոյնը»:

Մինչ կը սկսուէր Արցախեան շարժումը, Մարուխեանն իր անձնական մօտեցումներով ու տեսակէտով օրուայ խնդիրը համարում է «Դէպի երկիր» կարգախօսի իրականացումը: Մարուխեանը եւ նրա գաղափարական ընկերները, ովքեր ճակատագրի բերումով հայրենիքին ծառայում էին հեռուից, այլեւս երկմտելու առիթ չունէին: Նրանց պայքարի տրամաբանական շարունակութիւնը յաղթանակելու էր միայն հայրենիքում:

Սկսուեց Արցախի ազատագրութեան պայքարը: Շարժումը խթան հանդիսացաւ Հրայր Մարուխեանի համար` կայացնելու վճռական եւ անբեկանելի վճիռ` գնալ Հայաստան, ապրել ու գործել հայրենի հողի վրայ: Նա եկաւ Հայաստան: Եկաւ եւ կանգնեց այն մարդկանց կողքին, ովքեր զինուորագրուել էին անկախութեան պայքարին: «Դէպի երկիր» կարգախօսը նրա ներշնչանքով դարձաւ օրուայ հրամայականը:

Այսպիսի հաւատաւորների խտացուած կամքն է հայ ժողովրդի հաւաքական կերպարը, նրա բարեկամութեան չափանիշը: Հրայր Մարուխեանը չդաւաճանեց ինքն իրեն, չդաւաճանեց ընկերներին, սկզբունքներն ու հոգեւոր արժէքները, չզիջեց ոչ մէկին: Մարդկային յարաբերութիւնների մէջ ամէնից բարձր գնահատում էր անկեղծ, անդաւաճան ընկերութիւնն այն պարզ տրամաբանութեամբ, որ նա, ով ընդունակ չէ այդպիսի ընկերութեան, չի կարող նուիրուել աւելի վեհ նպատակի:

Նա շատ արագ ճանաչուեց Հայաստանում: 1992 թուականի յուլիսի 29-ի ՀՀ նախագահի հրամանագրով նա արտաքսուեց Հայաստանից: Շատերն են յիշում նրա վերջին հանդիպումը լրագրողների հետ: Ասուլիսին նա եկել էր տխուր, ինչպէս ինքն ասաց` «հոգին փշրուած», սակայն ոչ մի պահ չիջաւ իր բարձունքից: Եղան, ի հարկէ, սադրիչ հարցեր, բայց նա կրկին մեծահոգաբար չբամբասեց ոչ մէկից: Ու այսպէս գնաց` հետ նայելով ու համոզուած, որ իշխանաւորները կը գան, կը գնան, երկիրը կը մնայ, պատմութիւնը երբեք չի թաղուի հողի մէջ, քանի դեռ ապրում է հայ ժողովուրդը:

Հրայր Մարուխեանը գնաց` հոգու մէջ պահելով այն հայրենիքի հմայքը, ուր ոչ մի իշխանութիւն չի կարող խորթացնել նրա զաւակներին: Իսկ նրա վերջին միտքն այս էր. «Ես կրկնեցի հօրս ճակատագիրը, սակայն նա առիթ չունեցաւ պայքարելու, ես պիտի պայքարեմ… որովհետեւ հաւատում եմ յաղթանակին»:

«Երկիր»
Դեկտեմբեր 18, 1999 թ

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

17 յուլիս 1994-ին ուղեղի մահացու հարուած ստանալէ եւ աւելի քան 4 տարի մահաքունի մէջ անկենդան շնչելէ ետք, 21 դեկտեմբեր 1998-ին վախճանեցաւ, 24 դեկտեմբերին դագաղով Հայաստան տարուեցաւ, 26 դեկտեմբերին պաշտօնական շուքով յուղարկաւորութեան արժանացաւ եւ իր պաշտած հայրենի հողին գիրկը վերջնական հանգիստը գտաւ բառին ամբողջական իմաստով ՄԵԾ ՀԱՅ մը` ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ-ի ճառագայթող դէմքով, որուն անունն էր Հրայր Մարուխեան:

Ամէն բանէ առաջ եւ վեր` հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ամբողջական ազատագրութեան դատին իր գերագոյնը զոհաբերելու ուխտին հաւատարմագրուած «Անկեղծ զինուոր»-ն է ընկեր Հրայր, որ գրեթէ կէս դար ամբողջ, հայ քաղաքական մտքին առջեւ, դաշնակցականի իր յանդուգն կամքով ու աներեր հաւատքով հորիզոն բացաւ, ուղի հարթեց, պայքար կազմակերպեց եւ կռանեց հաւաքական կամքը ոչ միայն Դաշնակցութեան, այլեւ համայն պահանջատէր հայութեան, յատկապէս` երիտասարդութեան:

Իր ոգեղէն անսպառ եռանդին, գաղափարական ինքնահաւատարմութեան, մարտունակ նկարագրին եւ հայութեան հաւաքական ուժը կազմակերպականօրէն հզօրացնելու իր անվեհեր յանդգնութեան համար էր, որ Դաշնակցութիւնը աւելի քան 25 տարի ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչի բարձրագոյն պատասխանատուութեան արժանացուց Հրայր Մարուխեանը, իսկ հայ ժողովուրդը ազգային ղեկավարի արժանաւորութեամբ ընդունեց եւ վստահեցաւ տարաբախտ մեր ընկերոջ:

Հայրենի հայութիւնը գրկաբաց ընդունեց «տուն դարձ»-ը իր գաղափարապաշտ զաւակին եւ դաշնակցական ղեկավարի ոգեշնչող աւանդը պայծառակերպած նուիրեալներէն Հրայր Մարուխեանի:

24 դեկտեմբեր 1998-ի երեկոյեան ուշ ժամերուն «Զուարթնոց» օդակայանը եւ անկէ մինչեւ Երեւան երկարող ճամբան բարձրաձայն վկան դարձան հայոց ժամանակակից պատմութեան մեծագոյն անարդարութիւններէն ու անիրաւութիւններէն մէկը սրբագրելու մեր ժողովուրդին հաւաքական վճռակամութեան:

Հազարաւոր դաշնակցականներ եւ համակիրներ փութացած էին «Զուարթնոց»` ազգի եւ հայրենիքի արժանաւոր նուիրեալը դիմաւորելու եւ իր յաւիտենական հանգիստին արժանացնելու համար: Այդպիսո՛վ Հրայր Մարուխեանը արժանացնելով պայքարի դաշտին վրայ ինկած հերոսի «տուն դարձ»-ի փառքին` հայրենի հայութիւնը իր հատու պատասխանը տուաւ եւ փակեց ամօթալի էջը վերանկախացեալ Հայաստանի անդրանիկ նախագահին կողմէ 29 յունիս 1992-ին գործուած ազգային-քաղաքական սայթաքումին, ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչը` Հրայր Մարուխեանը իր պաշտած հայրենիքէն վտարելու անարժան հրամանագրին:

Ընկեր Հրայր Մարուխեանի գաղափարական դիմանկարի ուրուագծման դիտանկիւնէն,  յատկապէս կարեւոր նշանակութիւն ունի անոր անձին եւ անոր սերնդակից ու պաշտօնակից ընկերներուն հաւաքական արժեւորումը` իբրեւ ՀՅԴ հաւաքական ղեկավարութեան մեծ աւանդին մարմնաւորում տուած նուիրեալներու, որովհետեւ անոնք միասնաբար հանդիսացան տարագիր Դաշնակցութեան կեանքին մէջ սերնդափոխութիւն յառաջացնելու շարժումին ղեկավարները` հաւաքական մտածողութիւն զարգացնելով եւ հաւաքական ղեկավարութեամբ առաջնորդելով արդէն սփիւռքեան դիմագիծ առած ՀՅԴ կազմակերպութիւնը: Անոնց գաղափարական ներդրումին ու կազմակերպական ղեկավարման ոճին արգասիքը եղաւ ՀՅԴ Բիւրօ անուն դաշնակցական մարմինին բարոյական հեղինակութեան բարձրացումը:

Եւ որքան տարիները թաւալին, այնքան կը պայծառանայ բաց ճակատը հայ ժողովուրդի ու Հայաստանի ամբողջական ազատագրութեան յանդուգն կամքին, որ Հրայր Մարուխեան անունով իր անջնջելի դրոշմը դրաւ մեր ժողովուրդի եւ հայրենիքի կեանքին վրայ:

ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ

Հրայր Մարուխեան իր անձին հմայքով, խօսքին ջերմութեամբ եւ մանաւանդ իր ծաւալած գործին տարողութեամբ եզակի եղաւ ընդհանուրին մէջ, անոր կեանքին պատմութիւնը միաժամանակ պատմութիւնը կազմեց իր անձնաւորած կուսակցութեան, յատկապէս` վերջին տասը-տասնհինգ տարիներուն:

Բազմաճակատ պայքարի ռահվիրայ, քաղաքական յարաբերութիւններու եւ կազմակերպական աշխատանքի չյոգնող ճամբորդ, որ ներկայ եղաւ ամէնուրեք, ուրկէ որ հայ կեանքի ու Հայ դատի կանչը լսեց:

Կուսակցութեան հանդէպ իր հաւատքը շատ բարձր եղաւ իր շրջապատէն, նոյնիսկ` իր անձէն: Հաւատաց, որ կուսակցութիւնը կը պատկանի իրեն եւ ինք` կուսակցութեան: Եւ այդ հաւատքը իրեն համար կազմեց կեանքի ուղեցոյց, կամքի եւ ուժի անսպառ աղբիւր:

Համոզումով ընկերվարական ու գաղափարի մարտիկ` Հ. Մարուխեան յաջողեցաւ իր շուրջ խմբել գաղափարական սերունդ  մը եւ զայն հմայել իր հաղորդականութեամբ ու վարակիչ խօսքով, եւ այդ սերունդին ներարկեց մարտական ոգի ու զոհաբերութեան յանձնառութիւն: Այդ սերունդը փարած մնաց իրեն եւ այսօր ալ երախտապարտ է իր յիշատակին: Նոյն սերունդն է ընդհանրապէս, որ ներկայիս կը ղեկավարէ կուսակցութիւնը` ի սփիւռս եւ ի Հայաստան: Սերունդ հասցնելը ղեկավարի մը թերեւս ամէնէն նուիրական պարտականութիւնն է:

Հայոց ցեղասպանութիւնը միջազգային ճանաչում գտած ըլլալու իրողութեան մէջ անչափելի եղաւ Մարուխեան Հրայրի ներդրումը` մարտունակութիւն ներշնչող իր ոգիով, պետական դէմքերու հետ իր տեսակցութիւններով եւ իր քաջ կեցուածքներով: Իր սեփական

կեանքին դէմ նիւթուած դաւադրութիւններն ու սպառնալիքները ոչ մէկ ձեւով ազդեցին իր վրայ: Չընկրկեցաւ երբեք ու պայքարը շարունակեց, այնքան ատեն որ միջազգային իրադրութիւններն ու քաղաքական մթնոլորտը ձեռնտու եղան այդ պայքարին համար:

Ղարաբաղեան շարժումի առաջին օրերէն ՀՅԴ Ընդհանուր ժողովն ու Բիւրոն պատուիրակեցին ընկեր Հրայրը, որպէսզի կենսաւորէ «Դէպի Երկիր» կարգախօսը:

Սկզբնական շրջանի անորոշ ու տարտամ «Դէպի Երկիր» յղացքը շուտով լիցք ու իմաստ ստացաւ եւ իբրեւ բիւրեղացեալ գաղափար` հմայեց հոգիները եւ վեհապետեց մտքերու վրայ:

Ինքնապաշտպանութեան առաջին զէնքերը հասան Ղարաբաղ, եւ Դաշնակցութիւնը վերընձիւղուեցաւ հայրենի աշխարհին մէջ:

Այս մեծ ու ազգակերտ գործին մէջ` շատե՜ր, շատեր ունեցան իրենց արիւնի ու քրտինքի անչափելի բաժինը, բայց այդ գործին մէջ ընկեր Հրայրին ղեկավարման գործի բաժինը առանձնապէս յատկանշական եղաւ:

ԽԱԺԱԿ ՏԷՐ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Հրայր Մարուխեանը դաշնակցական ղեկավարի կերպարն էր, կատարելատիպը:

Նրանք, որոնք մօտկից ծանօթ են Հրայր Մարուխեանին, կը հաստատեն, որ նա պաշտամունքի աստիճան սէր էր տածում իր հայրենիքի` Հայաստանի եւ իր ազգի` հայ ժողովրդի նկատմամբ: Յաճախ նկատում էիր, որ թէեւ հոգու խորքում խստօրէն դառնացած է եւ ցաւ է ապրում սեփական ժողովրդի մի ինչ-որ թերութեան, մի ինչ- որ բացթողման, բացասական մի ինչ-որ երեւոյթի դրսեւորման պատճառով, բայց չէր ընդունում, որ, կարող է պատահել, այդպիսի թերութիւններն ու բացասական եղեւոյթները մաս կազմեն նրա ազգային նկարագրին, ուստի այդպիսի երեւոյթներում փնտռում էր հայ ժողովրդին խորթ, դրսեկ եւ օտար ազդեցութիւններ:

Նրա համար այն ամէնը, ինչ հայկական էր, պատկանում էր հայ ժողովրդին, լաւ էր, որովհետեւ որպէս պատմութեան թելադրանք` հէնց այդպէս պիտի լինէր:

Հրայր Մարուխեանն ընդունելով համաշխարհային քաղաքակրթութեան նուաճումները եւ առատօրէն օգտուելով նրա ընձեռած բարիքներից` գերազանցապէս ապրում էր հայկական մշակոյթի ներշնչանքով: Մտերմիկ զրոյցների ժամանակ յաճախ էր անդրադառնում հայրենասիրութեան, ազգային մշակոյթի եւ դաշնակցականութեան փոխ-կապակցութեան հարցին:

Երբ մտազբաղ էր, մրմնջում էր հայկական որեւէ երգ: Այդպիսի պահերին յաճախ նրա շրթունքներին էր «Ջանի ման,  խանի ման, տուն եմ շինել գետի բերան» սկզբնատողով երգը: Խիստ նախանձախնդիր էր հայոց լեզուի նկատմամբ եւ շարունակ աշխատում էր կատարելագործել իր լեզուական մշակոյթը: Զարմանալի էր, բայց` իրաւ, իր աշխատասենեակում, գրասեղանի վրայ միշտ բաց վիճակով դրուած էր հայոց լեզուի քերականութեան մի գիրք, որը կարդում էր, երբ ժամանակ էր ունենում: Կարդում էր եւ իր կուռ տրամաբանութեամբ վերլուծում ընդունուած սահմանումները, գտնում նրանցում հակասութիւններ ու անտրամաբանական դրոյթներ եւ դրանց մասին վէճի մէջ մտնում մասնագէտների հետ` յաճախ դժուարութեան մատնելով նրանց: Այդուհանդերձ, իր բոլոր տեսակի գրուածքների ու յօդուածների լեզուական հարցերի կապակցութեամբ խորհրդակցում էր հայոց լեզուի մասնագէտների հետ եւ թոյլ տալիս, որ սրբագրեն իր գրածը:

Այնպէս, ինչպէս յատուկ է ամէն մի ղեկավարի, Հր. Մարուխեանի համոզումներն ու սկզբունքները վարակիչ էին իր գաղափարակիցների եւ համակիրների շրջանակում:

Որքան վարակիչ էր նրա անշահախնդիր ու անսակարկ հայրենասիրութիւնը, այնքան առաւել վարակիչ էր նրա անհաշտ ու անտեղիտալի գաղափարականութիւնն ուկուռ եւ անյեղլի հաւատքը հայ ժողովրդի պայծառ ապագայի նկատմամբ:

Հր. Մարուխեան իրական ղեկավար էր: Նրա համար ՀՅ Դաշնակցութեան նպատակներն ու գաղափարները բացարձակ ու անառարկելի ճշմարտութիւններ էին, որոնց իրագործանը անմնացորդ նուիրուած էր մեծ ղեկավարը:

Ընկերվարութեան հաստատումը մարդկային արդարութեան միակ գրաւականն էր նկատում նա:

Նրա այդ գաղափարականութիւնն ու կեցուածքը ընդունելութիւն էին գտնում դաշնակցական երիտասարդութեան լայն խաւերում, մեծացնում էին նրա հմայքը եւ նրան դարձնում գաղափարապաշտ երիտասարդութեան կուռքը:

Զարմանալի չէր, որ նա իր այսպիսի գործունէութեան համար չէր կանչւում պատասխանատուութեան, երբ ուրիշներ նոյնպիսի գործունէութեան համար կարող էին խստագոյնս պատժուել: Զարմանալի չէր, որովհետեւ նա շատ լաւ գիտէր «Կազմակերպական կանոնները», Դաշնակցութեան գրաւոր ու անգիր օրէնքները, աւանդութիւններն ու պատմութիւնը, ամենատարբեր հարցերի լուծման նախընթացները: Կանոնագրի իմացութիւնը նրան դարձնում էր անխոցելի եւ թոյլ էր տալիս, որ օրէնքի սահմաններում գործէր ազատօրէն եւ տիրոջ իրաւունքով:

Նա կատարելապէս ծանօթ էր Դաշնակցութեան կառոյցի բոլոր օղակներին ու միաւորներին, գիտէր նրանցից իւրաքանչիւրի թերութիւններն ու առաւելութիւնները, ծանօթ էին նրան կազմակերպութեան խոցելի ու անխոցելի տեղերը, ուժի աղբիւրներն ու թուլութեան պատճառները: Եւ ամենակարեւորը` նա լաւապէս ճանաչում էր կուսակցական գործիչներին եւ վերին մարմինների անդամներին, գիտէր իւրաքանչիւրի կարողութիւնները: Գիտելիքներ, որոնք թոյլ էին տալիս նրան ճիշդ կողմնորոշուելու: Գիտելիքներ, որ պիտի ունենայ ամէն ղեկավար:

Նրա, իբրեւ ղեկավարի, մեծագոյն առաւելութիւնը այն էր, որ նա առանց հասակային, սեռային, դասային եւ այլ կարգի խտրականութիւնների` բաց էր բոլորի առջեւ: Թէեւ բազմազբաղ` ընդունում էր նրանց, երբ եւ որտեղ պատահէր, համբերութեամբ լսում էր նրանց ամենատարբեր տրտունջները, բողոքները, քննադատութիւնները, առաջարկները եւ ականջալուր էր լինում նրանց սրտբաց խոստովանութիւններին: Սակայն նա անհանդուրժող էր դառնում, երբ վիրաւորում էին մեր ազգային եւ կուսակցական սրբութիւնները:

Շատ էր հաւանում պայծառ միտք եւ նոր գաղափարներ ունեցող անձնաւորութիւններին: Թէկուզ եւ համաձայն չլինէր նրանց արտայայտած մտքերի հետ, ամենայն ուշադրութեամբ եւ մեծ համբերատարութեամբ լսում էր նրանց` ակնկալելով, որ նրանց մտքերը կարող են պարունակել մի որեւէ նորոյթ, որ կարող է նոր նպաստ մատուցել հայ ազգային-ազատագրական պայքարին, Հայ դատին եւ ՀՅ Դաշնակցութեան:

Մարդկանց հետ շփման հիմքում նա երբեք անհատական արժանապատուութեան հարց չէր դնում: Այնտեղ, որտեղ գործն էր պահանջում, նա ինքն էր շփում նախաձեռնում` չխորշելով ոչ ոքից:

Հր. Մարուխեանը օժտուած էր ղեկավարի մի այլ շատ կարեւոր յատկութեամբ:  Նրա բառարանում ընկճուածութիւն բառը գոյութիւն չունէր:

Պատասխանատուութեան գիտակցութիւնը սեփական ժողովրդի, կազմակերպութեան եւ գործընկերների նկատմամբ իւրաքանչիւր իրաւ ղեկավարի, առաւել եւս քաղաքական ու կուսակցական ղեկավարի համար էական յատկանիշ է, առանց որի` ոչ ոք չի կարող ղեկավարի դիրքեր զբաղեցնել:

Հր. Մարուխեանի առած բոլոր քայլերում յստակ տեսանելի էր նրա պատասխանատուութեան գիտակցութիւնը` հայ ժողովրդի, ՀՅ Դաշնակցութեան եւ իր գաղափարակից ընկերների նկատմամբ:

Չեմ կարող մոռանալ նրա խօսքը Բիւրոյի նիստում, երբ քննւում էր ղեկավար դիրքերում սերունդների հերթագայութեան հարցը: Նա այդտեղ, ի շարս այլ մտքերի, յայտարարեց, որ` «Եթէ չմտածենք այսօր մեր ապագայ ղեկավարութեան մասին, մեր սերունդը պատասխանատու կը մնայ ե՛ւ հայ ժողովրդի, ե՛ւ Դաշնակցութեան, ե՛ւ պատմութեան անողոք դատաստանի առջեւ»:

Նա ճիշդ էր գնահատում նոր, երիտասարդ ուժերի դերը մեր ազգային կեանքում եւ մեր ազգային-ազատագրական պայքարում: Առհասարակ նրա միտքը երիտասարդ էր, որով եւ շատ լաւ էր ընկալում երիտասարդութեանը, նրա պահանջները, նրա ակնկալիքները: Եւ փոխադարձաբար ինքն էլ լաւ էր  հասկացւում երիտասարդութեան կողմից, որն եւ լռելեան յանգում էր չգրուած դաշինքի` երիտասարդութեան եւ ղեկավարի միջեւ:

… Իսկ եթէ գայ այն օրը, երբ ժողովուրդը այնպէս փափաքի, որ Դաշնակցութիւնը անցնի իշխանութեան գլուխ, ապա այն ատեն մենք պիտի վերցնենք այդ պարտականութիւնը եւս: Բայց իշխանութիւնը երբե՛ք նպատակ չէ եղած Դաշնակցութեան համար: Չէ եղած նոյնիսկ 1918-ին, երբ անկախութիւնը չոքեց մեր վրայ, եւ ժողովուրդը ըսաւ Դաշնակցութեան «ե՛կ ղեկավարէ», եւ եկաւ ու ղեկավարեց: Դաշնակցութիւնը իշխանութեան հասնելու համար չէ, որ այս բոլորը կ՛ընէ այլ` իշխանութեան նպաստելու համար:

***

… Մենք մեր ձեռքը կ՛երկարենք համայն հայութեան, Հայաստանի ներկայ իշխանութիւններուն, որպէսզի միասին դիմագրաւենք մեր ժողովուրդի ճակատագրի դէմ գործող ուժերը, որպէսզի վաղը Արցախի ճակատագիրը միասին յաջողինք իր վերջնական լուծումին հասցնել, որպէսզի գեղեցիկ օր մը մեր հայրենիքի մէջ միասին`  Դաշնակցութեամբ, Ռամկավարով, Հնչակեանով, Բարեգործականով, ՀՕՄ-ով, բոլորո՛վ, բոլորո՛վ կարելի ըլլայ անցընել այս ճգնաժամը, ազգային խոր գիտակցութեամբ անդրադառնալ, որ ժամանակն է ազգային միասնութիւնը արժեցնելու եւ նորաստեղծ անկախ հանրապետութեան ամրակայումը խօսքի սահմաններու մէջ չպահելու, այլ իրապէս զայն իրագործելու` զուգահեռաբար ընդունելով այն սկզբունքը, որ վարչակարգերը գնայուն են, իսկ ժողովուրդն ու հայրենիքը` մնայուն… Հայրենիքը` մեր միասնական կամքով զօրացած, ձեռք-ձեռքի տալով հզօրացած` օրըստօրէ ա՛լ աւելի ամրակայէ իր գոյութեան, իր ժողովրդավարութեան եւ անկախութեան կռուանները:

***

Հրայր Մարուխեան, Սարգիս Զէյթլեան, Երուանդ Փամպուքեան եւ Վաչիկ Ղարաբեկեան- Աղբալեան ակումբի մուտքին

… Ահա այդ տիեզերական նշանակութիւն ներկայացնող սկզբունքներն են, որոնք ընդօրինակումի գնով պէտք է ներառուին ազգային-պետական մեր սահմանադրութեան մէջ` կազմելով անոր առանցքային տրամադրութիւններէն մէկը: Հիմնական այդ սկզբունքներէն կարեւորագոյնը օրէնսդիր, գործադիր, եւ դատական իշխանութեանց տարանջատման հասկացութիւնն է:

… Ժողովուրդի ազատ կամքով ընտրուած իշխանութիւնը, երբ հիմնուած է երեք` մէկը միւսին հսկող ու հաւասարակշռող, մէկը միւսը լրացնող առանցքային կառոյցներու վրայ, այդ պարագային, միայն այդ պարագային ժողովրդավարութեան կենսահաստատ առաջադրանքները իրականանալու կարելիութիւն ունին, եւ բացառաբար այդ իրողութեամբ է, որ ժողովուրդը կարող է վայելել իրապէս ազատ եւ անկաշկանդ կեանքի բարիքները:

«Ազգն ու հայրենիքը վեր են իշխանութեան, նախագահի, կուսակցութիւնների շահերից: Մենք պարտաւոր ենք ձեռք-ձեռքի տալով` հայոց պատմութեան այս բախտորոշ պահին միասին լուծել հայութեան դէմ ցցուած ազգային, քաղաքական եւ տնտեսական մերօրեայ կնճիռը, միասին կռուել ազգային չարիքի դէմ եւ համայն ազգն ու Հայաստանը փրկել նոր փորձանքներից: Եւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը, ինչպէս միշտ, այժմ էլ պատրաստ է ստանձնելու իր պատմական պատասխանատուութիւնը»:

***

Սահմանադրութիւնը, իր տրամադրութիւններու համահայկական իրականութեան հետ անխզելի կապակցութեամբ, պէ՛տք է հայութեան ուժի միասնութեան գրաւականը եւ խորհրդանիշը դառնայ: ՀՀ-ի ազգային-պետական սահմանադրութիւնը պէտք է կարողանայ առանցքային բնոյթ կրող տրամադրութեամբ մը` մէկ ազգի եւ մէկ հայրենիքի համոզումը յառաջացնել հայրենաբնակ թէ արտերկրի հայութեան բոլոր շրջանակներուն մէջ: Այս պայմաններուն մէջ Հայաստանի մեր ժողովուրդին կը մնայ արթուն ըլլալ եւ ընել այնպէս, որ ունենանք հայութեան արժանապատուութիւնը բարձր պահող լաւագոյն սահմանադրութիւնը: Ընել այնպէս, որ սերունդներ հպարտանան ՀՀ-ի ազգային-պետական սահմանադրութեան ե՛ւ քաղաքական, ե՛ւ ազգային արժէքով: Ընել այնպէս, որ հայ ազգը կարողանայ պարծենալ ժողովրդավարական լիցք ունեցող իր ուրոյն սահմանադրութեամբ: Սահմանադրութիւն, որուն հիմամբ «խոկումէն ծնող ընտրանքի կարելիութեամբ», կեանքի կը կոչուի ըստ ամենայնի ժողովրդավար կառոյցով կառավարութիւն մը, ոչ թէ «պատահականութեան եւ ուժի տրամաբանութենէն ծնող» հակաժողովրդավար իշխանաւորներու խումբ մը:

20 տարի առաջ, 21 դեկտեմբերին իր վերջին շունչը փչեց հայու եւ դաշնակցականի տիպարը հանդիսացող Հրայր Մարուխեան, որուն այս աշխարհէն առյաւէտ հեռացումով խոր սուգ ապրեցաւ Դաշնակցութեան ողջ ընտանիքը, որուն վշտակից եղան հայ ժողովուրդի աշխարհասփիւռ զաւակները` ո՛չ միայն սփիւռքի մերձաւոր թէ հեռաւոր ափերուն, այլեւ նոյնինքն հայրենի ոստաններուն մէջ:

Սակայն նման անձնաւորութիւններու ֆիզիքական հեռացումը ոչ մէկ ազդեցութիւն կ’ունենայ անոնց հաւատամքին, գաղափարներու տարածման եւ պայքարի շարունակութեան վրայ, որովհետեւ անոնք մնայուն կերպով ոգեղէն ներկայութիւն, խթանող ուժ, պայծառ ներշնչարան, պահանջատէր բազուկ եւ նուիրեալ երթը հաւատարմութեամբ շարունակելու յուշարար կը դառնան նոյն ուղիին հաւատացողներուն համար:

Իր կեանքն ու գործը հայութեան, Դաշնակցութեան, Հայ դատին եւ «Դէպի երկիր» գաղափարախօսութեան ագուցած Հրայր Մարուխեան այդպիսին էր անպայման:

Շատ գրուած է եւ տակաւին պիտի գրուի դաշնակցական այս կարկառուն անձնաւորութեան մասին: Մեր էջերով կը ներկայացնենք հատուածներ տարբեր առիթներով Հրայր Մարուխեանի մասին գրուած յօդուածներէն, արտասանուած խօսքերէն թէ դամբանականներէն, ինչպէս նաեւ անոր մտածումներէն, խոհերէն, որոնք տակաւին կը մնան այժմէական եւ կարեւոր:

«Ա.»

Հրայր Մարուխեան, յուլիս 1987

Հրայր Մարուխեան, տոքթ. Մելքոն Էպիլիղաթեան, Երուանդ Փամպուքեան եւ Վաչիկ Ղարաբեկեան, Պէյրութ, 1975

Շահէն Մեղրեան եւ Հրայր Մարուխեան, Ֆրանսա, 1992

Հ. Մարուխեան, Անդրանիկ Ուրֆալեան եւ Հրաչ Տասնապետեան

Բաբգէն Փափազեան, Վաչիկ Ղարաբեկեան, Հրայր Մարուխեան, Հրաչ Տասնապետեան եւ Հրաչ Աբրահամեան, 1978

Մելքոն Էպլիղաթեան, Բաբգէն Սասունի եւ Հրայր Մարուխեան, 1978

Անտիպ լուսանկարներ՝ «Ազդակ»-ի արխիւէն

Յ. ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ

ՀՅ Դաշնակցութեան նորագոյն պատմութեան մէջ ընկ. Հրայր Մարուխեան կը պատկանի այն փաղանգին, որ իւրայատուկ դրոշմ եւ ուժականութեամբ յատկանշուած կշիռ տուած է ո՛չ միայն Դաշնակցութեան, այլ նաեւ Դաշնակցութեան ճամբով համայն հայ ժողովուրդին:

Իր ծննդեան 90-ամեակին եւ մահուան 20-ամեակին առիթով եղող արտայայտութիւնները ընկ. Հրայրի անձին փառաբանանքը չեն վստահաբար, այլ իր անձին ընդմէջէն մեր ժողովուրդի կեանքին հիմնական մէկ փուլին լուսարձակումն են, ու իբրեւ այդպիսին Դաշնակցութեան ճամբով անոր եւ իր գործակիցներուն ունեցած բացառիկ ներդրումը:

Արդարեւ, ԺԸ. Ընդհանուր ժողովով երիտասարդ տարիքին ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ ընտրուելով ու աւելի ուշ Բիւրոյի ներկայացուցիչի պատասխանատուութիւն ստանձնելով, մինչեւ այն դժբախտ պատահարը, որ պատճառ դարձաւ մեծ կորուստին, Հրայր Մարուխեան եղաւ ՀՅ Դաշնակցութեան այն մղիչ ուժը, որուն միջոցով վերարժեւորուեցան, վերակենդանացան ու վերընձիւղուեցան տարբեր ժամանակներու ընթացքին, տարբեր պայմաններու եւ տարբեր իրադրութիւններու իբրեւ հետեւանք ընթարմացած կարգ մը գաղափարներ, սկզբունքներ, մօտեցումներ, ըմբռնումներ եւ աշխատանքներ:

Հաւաքական գործի բացառիկ հաւատացողն էր Հրայր Մարուխեան: Իր գործակիցներէն Սարգիս Զէյթլեան, Հրաչ Տասնապետեան, Բաբգէն Փափազեան, Սագօ Սարգիսեան եւ վստահաբար մեզմէ հեռացած ու տակաւին մեզի հետ եղող ընկերներ մաս կազմեցին այդ հաւաքական գործին` հաւաքական ղեկավարութեան պատասխանատուութեանց համապատասխան բաժանումով ու դերակատարութեամբ: Հաւաքական աշխատանքը առաջնորդելու, նուաճումները բոլորին սեփականութիւնը դարձնելու, իսկ բացթողումներու պատասխանատուութիւնը անձնապէս կրելու քաջութիւնը ղեկավարելու արուեստն է: Ու այդպէս էր Հրայր Մարուխեանը իբրեւ պատասխանատու ընկեր, ու այդպէս էր երիտասարդ սերունդը դաստիարակելու գործընթացը:

ՀՅ Դաշնակցութիւնը միշտ երիտասարդ պահելու, շարքերը երիտասարդացնելու, հայութեան երիտասարդ խաւը աւելիով հայկականացնելու, Հայաստանն ու Հայ դատը երիտասարդական շրջանակներու մօտ գերխնդիրի վերածելու ընդհանուր ժողովներու որոշումներն ու ընկերներու պահանջները, բայց մանաւանդ համահայկական կարիքները եղան տուեալ ժամանակի հիմնական հարցերէն, բայց մանաւանդ անոնց լուծման նախաձեռնութեամբ եւ գործնականացման ժամանակաշրջան: Եւ այս իմաստով ուսանողական միութեանց հզօրացումը, երիտասարդական միութեանց ստեղծումը, պատանեկան միութեանց վերաթարմացումը, ու միաժամանակ պատասխանատու դիրքերու վրայ երիտասարդ ընկերներու ընտրութիւնը կամ նշանակումը երիտասարդացման գաղափարը դուրս բերին կարգախօսային տրամաբանութենէն ու վերածուեցան իրականութեան` աշխատանքի նոր ու բազմապիսի հորիզոններ բանալով Դաշնակցութեան դիմաց:

Երիտասարդականացումը սակայն ինքն իր մէջ պակասաւոր ձգտում է եւ ինքնանպատակ, եթէ անոր չմիանայ զայն գաղափարական զրահաւորումով ու կազմակերպական շրջագիծով օժտելու հրամայականը: Գաղափարականէ զուրկ երիտասարդութիւն մը պարզապէս երիտասարդներու ընթացիկ հաւաքականութիւն կը ներկայացնէ առանց նպատակի, առանց իտէալի, առանց թիրախի ու պատրաստ խումբ` իյնալու թակարդներու մէջ, խոտորելու ապազգային ոլորտներու մէջ, անդիմագիծ ընկերութիւն ու իբրեւ այդպիսին զանազան քաղաքական, ընկերային թէ տնտեսական շրջանակներու կողմէ շահագործելի առարկայ:

Երիտասարդականացման գաղափարը ու Դաշնակցութեան գաղափարական արժէքները վերակենդանացնելու, Դաշնակցութիւնը մեր ժողովուրդին մէջ գաղափարական ուժի, հոսանքի եւ առաջնորդողի վերածելու կրնկակոխ ճիգին մէջ իր անվիճելի դերակատարութիւնը ունեցող Հրայր Մարուխեան երբեք իրը չնկատեց այդ գործը, այլ զայն տուաւ հաւաքական ուժին:

Պաղ պատերազմի իբրեւ հետեւանք, երբ Խորհրդային Հայաստանի թէ սփիւռքի տարբեր շրջաններու տեղական քաղաքական անցուդարձերը աստիճանաբար Դաշնակցութեան ընկերվարական դիմագիծը տժգունութեան կ՛առաջնորդէին, ՀՅ Դաշնակցութիւնը նախորդ դարու եօթանասունական թուականներէն սկսեալ ապրեցաւ քաղաքական աշխուժ բանավէճ ընկերային թէ ժողովական մակարդակներու վրայ ու հասնելով 1981-ի Ընդհանուր ժողով, մեր ժողովուրդին ներկայացաւ վերամշակուած ու Դաշնակցութեան գաղափարական հիմնական սկզբունքներու վերյիշեցումով նոր ՀՅԴ Ծրագիրով:

Գաղափարական արժէքներու վերարժեւորումը միացաւ կազմակերպական ու քարոզչական վերաշխուժացման: Ու եղաւ այնպէս, որ Դաշնակցութիւնը հայութեան ու Հայ դատին ի սպաս դրաւ կուռ շարքերով կազմակերպութիւն մը` պաշտպանելով հայութիւնը հոն, ուր վտանգի ենթարկուեցաւ, հոն, ուր անոր ինքնութիւնը սպառնալիքի ենթարկուեցաւ եւ հոն, ուր հայ մարդու արժանապատուութիւնը վտանգուեցաւ: Միաժամանակ գաղափարական, քաղաքական, հայաստանեան, գաղութային թէ համահայկական խնդիրները, ինքնապահպանման ու կրթական, մշակութային հարցերը, թէ ապազգայնացման դէմ իր կեցուածքները համաժողովրդային սեփականութիւն դարձնելու անհրաժեշտութենէն մեկնած ու հեռանկարով մամուլը, քարոզչութիւնը ստացան նոր ուժականութիւն, նոր ծաւալ ու վերածուեցան կարծիք, տեսակէտ ու կեցուածք ձեւաւորող ու յաճախ առաջնորդող իշխանութեան:

Հայ ժողովուրդի իրաւազրկումը, Թուրքիոյ եւ աշխարհի լռութիւնը` Ցեղասպանութեան շուրջ, եւ այս իմաստով մեր ժողովուրդին մօտ հաշտուողականութեան տրամադրութիւնները եթէ երբեք որոշ չափով տեղաշարժի զգացողութիւնը ապրեցան, իսկ Ցեղասպանութեան յիսնամեակով եւ այնուհետեւ ծաւալած Հայ դատի քաղաքական աշխատանքներով ու աշխարհով մէկ Հայ դատի յանձնախումբերու կազմութեամբ ու աշխատանքի հետապնդումով, այսուհանդերձ ՀՅԴ Ի. Ընդհանուր ժողովին Հայ դատի հետապնդման օրակարգով «Հայ ժողովուրդի յեղափոխական աւանդներուն վերադառնալու» որոշումն ու զայն ողջ հայութեան սեփականութիւնն ու մարտահրաւէրը նկատելու գործընթացը եկաւ նոր թափ, նոր ուժեղութիւն, յեղափոխական հնչեղութիւն տալու արդարութիւն հաստատելու հայութեան պահանջին, որուն ճամբուն եղան քաղաքական բանտարկեալներ ու ինկան նահատակներ:

Հրայր Մարուխեանն ու իր գործակիցները լաւագոյնս ըմբռնած էին մեր ժողովուրդին պահանջներն ու միջազգային նենգութիւնը եւ մեր դատը դարակներու մէջ պահելով Թուրքիան անպատիժ ձգելու իրողութիւնը: Հայապահպանումէն քաղաքականացում, քաղաքականացումէն յեղափոխականացում գաղափարական, քաղաքական ու կազմակերպական անցումը նոր ուժգնութիւն տուաւ համահայկական պայքարին, նոր հորիզոններ բացաւ այդ պայքարին դիմաց, նոր հաշուարկներ ստեղծեց Թուրքիոյ, անոր դաշնակիցներուն կամ առհասարակ լուռ մնացող ու իրենց լռութեամբ իսկ մեղսակից պետութիւններու կամ միջազգային հանրային կարծիքին մօտ:

Եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը դարձաւ թիրախ, հարուածներու ենթակայ, բարձրագոյն պատասխանատու դէմքերէն մինչեւ խոնարհ հերոսներ: Վախը, տկարութիւնը, ընկրկումը ո՛չ դաշնակցական ղեկավարութեան, եւ ոչ ա՛լ Դաշնակցութեան շարքերուն մէջ տեղ ունէին:

ՀՅ Դաշնակցութիւնը համահայկական կազմակերպութիւն է անկասկած: Իր ծնունդէն այսօր, աշխարհատարած ներկայութեամբ, կազմակերպական միաւորներով թէ ընկերներով Դաշնակցութիւնը սակայն չի սահմանափակուիր ու իր գաղափարաբանութեամբ իսկ չի կրնար սահմանափակուիլ զուտ գաղութային, տեղայնական հարցերով: Նոյնիսկ տեղական հարցերու քննարկումը, դիմակալումը եւ անոնց համաձայն լուծումները ան կատարած է մեկնելով ընդհանրական, համահայկական մտահոգութիւններէն: Այս իմաստով, համահայկական կառոյցներու յառաջացումը, տեղական կամ շրջանային միաւորներու համասփիւռքեան եւ ապա Հայաստանի  անկախացումով աւելի համահայկական դարձնելը եղաւ եօթանասունական թուականներէն սկսած Դաշնակցութեան առաջադրանքը: Համազգայինը, ՀՄԸՄ-ը, Հայ օգնութեան միութիւնը, դաշնակցական երիտասարդական միութիւնը կամ Հայ դատի Կեդրոնական մարմինի եւ գրասենեակի ստեղծումը, Մամլոյ դիւանի յառաջացումը եղան այնպիսի նուաճումներ, որոնք ո՛չ միայն վերակենդանացուցին ու վերաորակաւորեցին կատարուող աշխատանքները, այլ նաեւ նոր թափ տուին, նոր ուղղութիւններ յառաջացուցին, նոր ներուժ սնուցեցին այս միաւորներուն, որոնց նպատակները բարձրացան տեղականէն ընդհանրականի, գաղութայինէն համահայկականի, եւ որոնցմէ միակ ու արժանի օգտուողը եղաւ Հայաստանն ու հայութիւնը:

Արցախի պոռթկումը եւ Հայաստանի անկախութիւնը նոր էջ բացին ՀՅԴ-ի համար: Նոր մարտահրաւէր, որուն առաւելագոյն արագութեամբ պատասխանեց ՀՅ Դաշնակցութիւնը: Առանց վարանումի, իր իսկ գոյութեան իմաստը արժեւորելու լաւագոյն պահն էր, որուն համար Դաշնակցութիւնը իր ղեկավարութեամբ, պատասխանատու մարմիններով եւ շարքերով պարտէր ըլլալ ու եղաւ առաջին գիծի վրայ: Եղաւ Արցախ, եւ վերընձիւղուեցաւ Հայաստանի մէջ:

Ուրիշ բան չէր կրնար ընել Դաշնակցութիւնը:

Դաշնակցութիւնը Հայաստանի ու հայութեան համար էր ու այդպէս պիտի մնայ:

Ու կը բաւէ յիշել, լսել, դիտել, դարձեալ յիշել, լսել ու դիտել, եւ տեւաբար մտաբերել Հրայր Մարուխեանը, երբ կ՛ըսէր. «Դէպի երկիր, դէպի երկիր» ու վերյիշել իր դէմքը, երբ Զուարթնոց օդակայանին մէջ, Քա.Կէ. Պէ.-ի հսկողութեամբ կը բարձրանար օդանաւ` ենթարկուելով Լեւոն Տէր Պետրոսեանի Դաշնակցութեան` Ընդհանուր ժողովը խափանելու եւ զինք հայրենիքէն արտաքսելու կամայական որոշումին:

Պէտք է յիշել այդ պահը:

Երբ ընկ. Հրայր Մարուխեան պաշտպանեց Հայաստանը, ենթարկուեցաւ արտաքսման որոշումին, յարգեց պետութիւնը, մերժեց ընդյատակ անցնիլ, մերժեց բախումներ յառաջացնել ու բարձրացաւ օդանաւ:

Անոր դէմքը, ցաւոտ ժպիտը կ՛ըսէր. «Ես կ՛երթամ, Հայաստանը կը մնայ, Դաշնակցութիւնը կը մնայ: Ուրիշներ ալ կ՛երթան, բայց ես կը վերադառնամ»:

Հայաստանի պաշտամունքը իր հոգիին մէջ կրող Հրայր Մարուխեան Հայաստանի ու հայութեան համար աշխատեցաւ իր ողջ կեանքին ընթացքին:

Չխօսեցաւ, այլ գործեց:

Հաւատքով, կամքով, դուխով, խելակորոյս ինքնամոռացութեամբ, ինքնազոհութեամբ:

Իրեն հետ, իր շունչով վարակեց շրջապատը, իր գործակիցներով միասնաբար վառ պահեց կրակը եւ Դաշնակցութիւնը պահեց ամուր, պի՛նդ, հայաստանապաշտ ու հայապաշտ:

Հրայր Մարուխեան ՀՅ Դաշնակցութեան անժամանցելի ու անզուգական դէմքերէն մէկն է անկասկած:

Կամք էր, շունչ էր, ոգի էր:
Պայքար էր իր էութեամբ:
Յեղափոխութիւն էր ինքնին:

Իր մահուան քսանամեակին մեր միակ խոստումը`

Պի՛նդ ենք, ընկ. Հրայր:
Պի՛նդ է Դաշնակցութիւնը:
Պիտի մնա՛յ Դաշնակցութիւնը, այնքան ատեն որ կը մնայ Հայաստանը:

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Դեկտեմբեր 21ի այս օրը, Խորհրդային Միութեան ծայր աստիճան «վտանգաւոր» նկատուած «բանտարկեալ»ներու Վլատիմիր բանտին մէջ, իր վերջին շունչը փչեց Հայկական Ազատամարտի անկրկնելի հերոսներէն Գարեգին Նժդեհ։

Հայ ժողովուրդը միայն յաւուր պատշաճի յարգանքի տուրք ընծայելու մղումով չէ, որ կþոգեկոչէ Նժդեհի մահուան տարելիցը։ Ոչ ալ տարուան միայն այս օրը կը ստեղծէ պատեհութիւնը, որպէսզի ամենայն հաւատքով ու երկիւղածութեամբ իր մտքին ու հոգիին կիզակէտին բերէ Նժդեհի անմար մտածումները։

Իր ժամանակէն վեր բարձրացած եւ բոլոր ժամանակներուն համար հայոց սերունդներուն ներշնչման աղբիւր դարձած ազգային հերոսն է Հայու Կամքին եւ Գաղափարի Ուժին դաշնակցակա՛ն մարմնաւորումը հանդիսացող Նժդեհը։

Որքան ալ ժամանակը անցնի եւ որքան ալ հնաբոյր թէ նորելուկ գաղափարախօսներ փորձեն Դաշնակցութենէն դուրս եւ հակադրաբար Դաշնակցութեան գովքը հիւսել Նժդեհի Գործին եւ Պատգամին, ըստ ամենայնի բան չի փոխուիր պատմական դառն ու դաժան այն իրողութենէն, որ պայքարի բոլոր ճակատներուն վրայ անպարտելի դաշնակցական Գարեգին Նժդեհը զոհ գնաց պոլշեւիզմի, այլեւ խորհրդայիններու հակադաշնակցական մոլուցքին։

Տարբեր ալ չի կրնար ըլլալ, որովհետեւ Նժդեհի իսկ բառերով՝ «Դաշնակցութեան փառքն ու ողբերգութիւն»ը առաւելագոյն հնչեղութեամբ պատմութեան յանձնուած աւանդ է նոյնինքն Գարեգին Նժդեհ երեւոյթով։

Արդարեւ, հայ ժողովուրդի պատմութեան նորագոյն շրջանի ոսկեմատեանին մէջ եզակի դէմք մը եղաւ Նախիջեւանի Կզնութ գիւղի ծնունդ՝ Տէր-Յարութիւնեան քահանայի կրտսեր որդի Գարեգինը, որ հայոց աշխարհով մէկ հռչակուեցաւ Նժդեհ անունով։

Ծնած էր 1 Յունուար 1886ին եւ ապրեցաւ մինչեւ 1955 թուականի Դեկտեմբեր 21ը, երբ խորհրդայիններու հակադաշնակցական մոլուցքին պատանդ դարձած եւ սիպիրեան աքսորավայրերու մէջ ֆիզիքապէս հիւծած՝ իր պաշտած հայ ժողովուրդէն ու Հայաստանէն հեռու, առյաւէտ փակեց այնքան հայու անմեղ արեան հեղում եւ վիշտ տեսած աչքերը, այլեւ՝ կռուի ու պայքարի հուրով առլցուն իր ցասկոտ հայեացքը։

Գարեգին Նժդեհ անունը յաւերժացաւ յատկապէս 1920-21 թուականին, երբ Հայաստանի Հանրապետութեան Բիւրօ-Կառավարութեան օրով եւ ատենի Հ.Հ. պաշտպանութեան նախարար Ռուբէնի հրահանգով՝ զօրավար Նժդեհի յանձնարարուեցաւ կեանքի գնով պաշտպանութիւնը Զանգեզուրի։ Առաքելութիւն մը՝ որ յաղթական փառքով պսակուեցաւ եւ անպարտելի ռազմիկի դափնիով յաւերժացուց բաց ճակատը Նժդեհի։

Ուսումնասէր եւ հոգեմտաւոր հարուստ պաշարի տէր էր Նժդեհ։ Իր ծննդավայրի ռուսական դպրոցն ու Թիֆլիսի ռուսական գիմնազիան աւարտելէ ետք, ան բարձրագոյն ուսման հետեւեցաւ Փեթերսպուրկի համալսարանի իրաւաբանութեան բաժնին մէջ։ Չաւարտեց ուսումը, որովհետեւ 17 տարեկանէն արդէն հայ ազգային¬ազատագրական շարժման ահագնացող ալիքը գրաւած էր միտքն ու սիրտը ըմբոստ Գարեգինի։ Միաժամանակ ցարական եւ համիտեան բռնատիրութեանց դէմ պայքարի դաշտ նետուելու պատրաստ՝ Նժդեհ իր յեղափոխական մկրտութեան հարազատ աւազանը գտաւ Դաշնակցութեան մէջ եւ միացաւ անոր շարքերուն։ Յատկապէս Ռոստոմի օրինակը առաջնորդող տեղ եւ նշանակութիւն ունեցաւ Նժդեհի կեանքին մէջ։ Ռոստոմի յորդորով ալ միացաւ Պուլկարիոյ մէջ Դաշնակցութեան հաստատած զին-ւորական վարժարանին, փայլուն աւարտեց զայն եւ վերադարձաւ Թիֆլիս։

Իր կարգին ձերբակալուեցաւ եւ բանտարկուեցաւ Դաշնակցութեան դէմ ցարական իշխանութեանց ծաւալած հալածանքին հետեւանքով։ Եւ երբ 1912ին անպարտ արձակուեցաւ եւ 1913ին բռնկեցաւ Պալքանեան Պատերազմը, Նժդեհ փութաց ստանձնելու հրամանատարութիւնը Դաշնակցութեան կազմած հայկական զօրագունդին, որ պուլկար յեղափոխականներու կողքին պատերազմի դաշտ նետուեցաւ օսմանեան զօրքին դէմ։ Պալքանեան Պատերազմը արեան մկրտութիւնը եղաւ ռազմագէտ Նժդեհի, որ իբրեւ Դաշնակցական Զօրավարի հռչակուեցաւ՝ իր քաջութեամբ ու ռազմավարական-կազմակերպական տաղանդով։ Այդ շրջանին նաեւ երեւան եկաւ Նժդեհի անհատականութեան առանձնայատուկ երեսը, որ անոր արտակարգ ինքնավստահութիւնն էր, որուն հետեւանքով բախումներ ունեցաւ նոյնպիսի՛ անհատականութեան տէր Անդրանիկի հետ, որ գլխաւոր հրամանատարն էր հայկական զօրագունդին։
Պալքանեան Պատերազմէն սկսեալ, անցնելով Հայ Կամաւորական Երկրորդ Գունդի հրամանատարութենէն ու 1918ի Մայիսեան Հերոսամարտներու ընթացքին իր առանձին ջոկատով գործած սխրանքներէն, եւ յանգելով 1919-1921 Լեռնահայաստանի գոյապաքարին փառապանծ ղեկավարման, Գարեգին Նժդեհ արժանաւորապէս մարմնաւորեց Դաշնակցական Զօրավարի հերոսական կերպարը։

Հայաստանի վերջնական խորհրդայնացումէն ետք Նժդեհ հաստատուեցաւ ու գործեց Պալքաններու մէջ։ Նժդեհ ոչ միայն ղեկավար դերակատարութիւն ունեցաւ Պալքաններու տարածքին Դաշնակցութեան կազմակերպական հզօրացման մէջ, այլեւ՝ պատմական նշանակութեամբ հայապահպանման գործ կազմակերպեց եւ ղեկավարեց, Ամերիկայի տարածքին ցրուած հայութեան բեկորներուն մէջ՝ Դաշնակցութեան դրօշին տակ իր առաջացուցած Ցեղակրօն շարժումով։

Օտար ափերու վրայ ուծացման, ինքնալքութեան եւ վերջնական ձուլման դատապարտուած տարագիր հայութեան ցիրուցան բեկորները ի մի բերելու, զանոնք հայկական հպարտութեամբ զինելու եւ Հայաստանի ու հայութեան պաշտամունքով պահպանելու նպատակով՝ Նժդեհ 1933ին իբրեւ գործիչ ուղարկուեցաւ Մ. Նահանգներ, ուր եւ հիմը դրաւ Հ.Յ.Դ. Ցեղակրօն Ուխտերուն, որոնք հետագային դարձան Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութեան կորիզները։

Պալքաններ վերադառնալէ ետք, Նժդեհի ուժեղ անհատականութեամբ դաշնակցական ղեկավար գործիչը կազմակերպական բախումներ ունեցաւ օրուան Հ.Յ.Դ. Բիւրոյին հետ։ Հետեւանքը եղաւ Պալքաններու Հ.Յ.Դ. կազմակերպութեան պառակտումը՝ նժդեհական եւ հականժդեհական թեւերու միջեւ։ Նժդեհի գլխաւորած Կեդրոնական Կոմիտէն ըմբոստացաւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյին դէմ ու Դաշնակցութենէն հեռացուեցաւ։ Իսկ «ցեղակրօնութիւնը» դարձաւ գաղափարական պառակտումի բաժանարար գիծը։

Երկրորդ Աշխարհամարտի ամբողջ տեւողութեան, Դաշնակցութենէն դուրս գտնուելով եւ իր ուրոյն ցեղակրօն կազմակերպութիւնը կեանքի կոչելով հանդերձ՝ Նժդեհ իրողապէս ղեկավարեց Պալքաններու դաշնակցական ընտանիքը։ Իբրեւ այդպիսին գործակցեցաւ Նացիներուն հետ եւ պաշտպանեց Պալքաններու հայութիւնը թէ՛ խորհրդային եւ թէ թրքական ոտնձգութեանց ու սպառնական վտանգներու դէմ։ Իսկ երբ Սեպտեմբեր 1944ին Կարմիր Բանակը գրաւեց Պուլկարիան եւ պատերազմը աւարտեցաւ Նացիներու պարտութեամբ, Նժդեհ փախուստ չտուաւ եւ մինչեւ Դեկտեմբեր 1944ին խորհրդայիններու կողմէ իր ձերբակալութիւնը՝ շարունակեց պաշտպան կանգնիլ Պալքաններու հայութեան։

1947ին խորհրդայինները Մոսկուա տեղափոխեցին Նժդեհն ու անոր բախտակից դաշնակցական գործիչները։ 1948-1952 Նժդեհ պահուեցաւ ծայր աստիճան «վտանգաւոր» նկատուած «բանտարկեալ»ներու Վլատիմիր բանտը։ 1952ին մէկուկէս տարիով ղրկուեցաւ Երեւանի բանտը, բայց 1953ին վերստին տարուեցաւ Վլատիմիրի բանտը, ուր եւ մահացաւ 21 Դեկտեմբեր 1955ին։

Նժդեհի հետ դաշնակցականներու ամբողջ փաղանգ մը ինկաւ խորհրդայիններու ձեռքը։ Սիպիր աքսորուած դաշնակցական գործիչներէն շատեր ազատ արձակուեցան խրուշչովեան ձիւնհալի օրերուն։ Անոնց Սփիւռք գալով վերագնահատումի արժանացաւ Պալքաններու դաշնակցական կազմակերպութեան գործունէութիւնը։ Եւ երբ Նժդեհի բանտակից ընկերոջ՝ դաշնակցական ծանօթ գործիչ Յովհաննէս Տեվէճեան եւ տարիներու գործակից Կարօ Գէորգեան հրապարակեցին Նժդեհի մահուան գոյժը, Դաշնակցութիւնը վերականգնեց իր մեծ գործիչին արժէքն ու տեղը Հ.Յ.Դ. պատմութեան եւ սերունդներու յիշողութեան մէջ։

Հայու Կամքին եւ Գաղափարի Ուժին դաշնակցակա՛ն մարմնաւորումը հանդիսացող Գարեգին Նժդեհի մահուան տարելիցին ոգեկոչումը թող ըլլայ հաղորդութեան առիթ մը՝ վերանորոգուելու համար անոր մտքերու անլռելի զանգակատունով.

– Երբե՛ք, առանց Սիւնիքի՝ առանց Հայաստանի աշխարհագրական այդ ուժեղ ողնաշարին, մեր ամբողջական Հայրենիքը գոյութիւն ունենալ չի կարող։

– Ոմանք արեւը միայն խաւարման ժամանակ են նկատում:

– Չի կարելի օգնել այն ընկածին, եթէ նրան պակասում է ինքնօգնութեամբ ոտքի կանգնելու կամքը:
– Երկու բան պէտք է լցնի մարդու հոգին հիացմունքով ու յարգանքով՝ աստղալից երկինքը գլխի վերեւում եւ բարոյական օրէնքը սրտի մէջ:

– Շղթաների մէջ ծնւում, ապրում եւ մեռնո՞ւմ ես, դո՛ւ ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես.
– Քրիստոնէական սիրոյ խորհուրդը ամբողջ դարեր պատճառ է դարձել մեր ժողովրդի անօրինական ողբերգութեան:
– Իրաւունքը ուժի հասկացողութիւն է, այլ ոչ տրամաբանական:

– Մի ժողովուրդ, որի որդիները հաւասար չեն օրէնքի եւ մահուան առջեւ՝ յաղթական հայրենիք չի ունենայ:
– Կրօնների պէս հայրենիքներն էլ պահանջում են, որ իրենց սպասարկողի ձեռքերը լինեն տաք եւ մաքրամաքուր:
– Ապագան վտանգուած ժողովուրդների վերջին խաղաթուղթը՝ վերադաստիարակութիւնն է:
– Իւրաքանչիւր ազգի պարտականութիւնը մարդկութեան հանդէպ նախ եւ առաջ դրսեւորւում է սեփական ազգի կենսունակութեան պահպանման եւ սեփական մշակոյթի զարգացման ձեւով:

– Քննադատել՝ հոգեպէս տառապել է նշանակում:

– Իմ ազգային դաւանանքը թոյլ չի տալիս թշնամանք տածել դէպի ոեւէ հայ մարդ:
– Աւելի լաւ է հայ մարդը համր լինի, քան օտարախօս:

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Քսանամեակն է ընկ. Հրայր Մարուխեանի մահուան։ Սակայն չենք սգար մահը, այլ կ՚ոգեկոչենք իր գործին վաստակը եւ կամքին յեղափոխականութիւնը։

Հաւաքական կեանքի մէջ կան ժամանակաշրջաններ որոնք մարդուն կը տաշեն, կը ձեւաւորեն ու համակերպիլ կը պարտադրեն։ Բայց կայ մարդ, որ նոյնիսկ ամենէն դաժան ժամանակաշրջանը կը յղկէ, կը կոփէ ու կը սեփականացնէ, որպէսզի հաւաքականութիւնը տէրը ըլլայ իր ճակատագրին ու լիագործէ իր ազգային առաքելութիւնը։ Հրայր Մարուխեան ժամանակները հակակշռող, հաւաքական ճանապարհը լուսագծող եւ ազգային նաւը ալեկոծ ջուրերէն խաղաղ ափեր առաջնորդող մարդն էր։

Այս մտորումներով խօսեցայ իր հետ մեր վերջին հանդիպումին, որ ունեցայ իր մահուընէ երկու տարի առաջ, երբ մահաքունի մէջ էր։

Աթէնքի մէջ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի հետ Դաշնակցական մարմիններու խորհրդաժողովին էինք։ Ժամանակները վատ էին մեր կուսակցութեան համար՝ յատկապէս հայրենիքի մէջ, ուր Լեւոն Տէր Պետրոսեան անունով պոլշեւիկատիպ նախագահ մը լծուած էր կուրացած ու մոլեգին խաչակրութեան՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան դէմ։ Մենք նման հալածանք եւ ատելութիւն շատ ենք տեսած, ըլլա՛յ թուրքէն, ըլլա՛յ Սովետէն։ Գիտէինք ճիշդ ուղին գտնել, որպէսզի ազգն ու հայրենիքը մնան անվնաս։ Այդ ոգին տիրական էր խորհրդաժողովին։ Նաեւ տիրական էր ոգի՛ն ընկ. Հրայրի։ Ընկ. Հրայրի բացակայութեան ընկ. Հրաչ Տասնապետեան ճիշդ ուղղութիւնը կը ներշնչէր մեր բոլորին։

Խորհրդաժողովի երկրորդ օրը՝ դադարին, ընկ. Հրայրի անդրանիկ որդին՝ Դերենիկը մօտեցաւ ու ցած ձայնով յուշեց, «Մաման կ՚ուզէ քեզ տեսնել։» Ցնցիչ էր այս խնդրանքը, քանի որ գիտէի ինչ կը սպասէ ինծի։ Բան մը, որմէ կ՚ուզէի խուսափիլ։ Բայց ինչպէ՞ս կարելի էր մերժել տիկին Անահիտին։ Նոյն երեկոյեան Դերենիկը զիս տարաւ իրենց բնակարանը։

Զրուցեցինք տիկին Անահիտին հետ։ Դժուար էր զրոյցը։ Քիչ անդին ընկ. Հրայրը մահաքունի մէջ էր, եւ այդ մասին չէինք խօսեր։ Յանկարծ տիկին Անահիտ իր անուշ ձայնով ըսաւ, «ընկերդ քեզ սպասում է ներքեւ, գիտեմ որ, ինչպէս միշտ, զեկուցելիք եւ քննելիք հարցեր ունէք։» Զիս առաջնորդեց ընկ. Հրայրի սենեակը, ուր ան մահաքունի մէջ կը ննջէր։ «Դե՜հ, հիմա խօսացէք, ըսելիքներ ունէք,» ըսաւ տիկին Անահիտ եւ մեղմօրէն դուռը փակեց իր ետին։

Արցունքոտ աչքերով բարեւեցի, սկսայ խօսիլ։ Հոն էր ընկերը, գիտէի որ կը պահանջէր ըլլամ պինդ, ամուր։ Շուտով արցունքները անյայտացան Զեկուցեցի կատարուող աշխատանքներու մասին։ Ապագային ընելիքներու մասին։ Ինք մտիկ կ՚ընէր։ Եւ խօսեցայ իր մասին։ Որքա՜ն կարօտել ենք իր ներկայութեան, իր յորդորներուն, իր ցուցմունքներուն։ Լուռ էր ընկերը, բայց կը զգայի, թէ ինք ներկայ է, մեզ հետ է, մեր մէջքին է, եւ կը շարունակէ ըսել «պինդ կացէք, շարունակէք սուրբ գործը։»

Այսպէս էր ընկ. Հրայրը։ Չէր փոխուած։ Մահաքունի մէջ իսկ կը պահանջէր ծառայել Հայ Դատին, Հայաստանին, ժողովուրդին, մանաւանդ Արցախին։

Կարելի չէր խուսափիլ ընկ. Հրայրի դիւթական հեղինակութենէն: Կարելի չէր դիմադրել աշխատանք վարակող իր օրինակին: Կարելի չէր շրջանցել իր իմացական կարողութիւնը։ Եւ տակաւին որքա՜ն ջերմ կը մնար ընկ. Հրայրի մտերմութիւնը, գօտեպնդող անհատականութիւնը, անզուգական գործը, խրախուսիչ խօսքը՝ նոյնիսկ մահաքունի մէջ։

Ես կը շարունակէի իմ մտորումներս մեծ ընկերոջս հետ։ Ազգային կացութիւնը այնպիսին է, ուր մեր հայրենական կեանքի ալեկոծումները սկսած են ստանալ ճգնաժամային հանգամանք։ Սփիւռքի գաղութները այնպիսին են, ուր խարխափումները սկսած են արմատաւորուիլ ամենուրէք։ Եւ կը պնդէի, ազգը , հայրենիքը եւ գաղթօճախները կարիքը ունին իր արի առաջնորդութեան եւ յանդուգն ղեկավարութեան։

Դիւրին է զրուցել ընկ. Հրայրի հետ, բայց իսկապէս դժուար է խօսիլ իր մասին։ Քանի որ ան կը մարմնաւորէր սերնդափոխութեան այն նոր հանգրուանը, որուն կենսական կարիքը ունէր մեր ժողովուրդը, երբ հայ ազատագրական պայքարի սերունդի էջը փակուեցաւ Հայաստանի անկախ հանրապետութեան նուաճումով ու ապա անոր կորուստով։

Հակառակ այս դժուարութեան, ես կը շարունակէի խօսիլ, որովհետեւ կարելի չէր խուսափիլ ազգային ճշմարտութենէն։ Քաղաքական անսահման հմտութեամբ, ղեկավարի անընկճելի կամքով, մտաւորականի բարձր յատկութեամբ եւ կազմակերպական անհատնում ընդունակութեամբ, ընկ. Հրայր Հ. Յ .Դաշնակցութեան յեղափոխական առաջնորդը եւ բոլորանուէր մարտիկն էր: Ան կը պատկանէր դաշնակցական այն բացառիկ սերունդին, որ 1963ի ՀՅԴ 18րդ Ընդհանուր Ժողովին ընդմէջէն նախաձեռնեց մեր կուսակցութեան կազմակերպական արդիականացման, շարքերու վերաթարմացման եւ հայութեան իրաւունքներու գործնական հետապնդման: Իր ներկայութեամբ,Դաշնակցութեան սփիւռքեան շրջանի աւագ սերունդէն ջահը փոխանցուած էր նոր սերունդին, որուն բարձրագոյն ջահակիրն էր ընկ. Հրայրը:

Ընկ. Հրայր լուսագծեց մեր արդի քաղաքական շրջանի պահանջատիրական պայքարի ճանապարհը: Մղում տուաւ Հայ Դատի ուժական հետապնդման գործին: Բիւրեղացուց մեր գաղափարական աշխարհահայեացքը եւ արդիականացուց կազմակերպական կառոյցն ու գործընթացը: Քաղաքականացուց ժողովրդային մտայնութիւնը եւ նախաձեռնեց մեր յեղափոխական աւանդներու վերազարթնումին: Շեշտադրեց Հայաստանն ու Սփիւռքը իրարմով ամբողջացնելու սկզբունքը: Պարզ՝ մղում տուաւ Սփիւռքի քաղաքականացման եւ յեղափոխականացման, որպէսզի Սփիւռքը վերադառնայ իր ազգային ճիշդ առաքելութեան։

Այդ բոլորի ամբողջական ամրագրումը կատարուեցաւ 1972ի ՀՅԴ 20րդ Ընդհանուր Ժողովին, ուր իր տիրական ներկայութեամբ ընկ. Հրայր իր հեղինակաւոր դրոշմը դրաւ մեր հետագայ կազմակերպական ու քաղաքական գործունէութեան ուղիներուն վրայ: Հոն էր որ բիւրեղացան կառուցային արդիականացման, ժողովուրդի քաղաքականացման ու գործելակերպի յեղափոխականացման մեր նորագոյն աւանդները, որոնք այսօր անքակտելի նախադրեալները կը կազմեն դաշնակցական գործին։

Երբ ծլարձակեցաւ Արցախեան ազատագրական պայքարը եւ քաղաքական նոր տեղաշարժեր յուսալի հորիզոններ պարզեցին հայութեան առջեւ, ընկ. Հրայր եղաւ հիմնական կերտիչը ՀՅԴ 24րդ Ընդհանուր ժողովի որդեգրած «Դէպի Երկիր» վարքագծային սկզբունքին: Այնուհետեւ, ան համակ նուիրումով գործուղեց մեր բոլոր միջոցները, կարելիութիւնները եւ կարողութիւնները դէպի հայրենիք, դէպի Արցախեան ազատամարտ: Բոլորէն առաջ, կրկին իր անձին օրինակով, ընկ. Հրայր հաստատուեցաւ հայրենիք՝ հունաւորելու եւ ընդլայնելու համար մեր ազգային պայքարը։

Ան խոր զգացումներով եւ անխառն հպարտութեամբ դիմաւորեց Հայաստանի անկախութիւնը: Իր երազած անկախ հայրենիքը իրականացած էր: Իրեն համար ալ ժամանակը եկած էր վերադառնալու պապենական տուն՝ Երկիր, հոն շարունակելու սուրբ գործը՝ անկախութեան պահպանման, հայ պետութեան ամրապնդման, ժողովրդավար ու արդար կարգերու հաստատման, հայ կեանքի բարգաւաճման, ինչպէս նաեւ հայրենական գրաւեալ հողերու ազատագրման։

Ընկ. Հրայրի հետ վերջին հանդիպումին այս բոլորի մասին խօսեցանք՝ մօտ երկու ժամ։ Ապա հրաժեշտի պահն էր։ Արցունքները չորցած էին։ Կամքերը պրկուած էին։ Իրականութեան պահն էր։ Գործի ժամն էր։ Ընկերոջ պատգամը պարզ էր, «շարունակէք մեր սուրբ գործը»։ Եւ հրաժեշտը կատարուեցաւ այդ խոստումով։

Այսօր երբ հայրենիքը, իր ղեկավարութեամբ, գաղափարական ուծացումի, արդարութեան անկումի եւ պահանջատիրական խորթացումի մէջ է, ընկ. Հրայրի Դաշնակցութիւնն է որ ժամանակները հակակշռող, հաւաքական ճանապարհը լուսագծող եւ ազգային նաւը ալեկոծ ջուրերէն խաղաղ ափեր առաջնորդող մարդը պիտի նուիրէ Հայաստանին, Արցախին եւ Սփիւռքին։

Այդ Դաշնակցական մարդը պիտի կրկնէ ընկ. Հրայրի կոչը «բոլորի՛ն, բոլորի՛ն, բոլորի՛ն, վերադառնալ հայրենիք, երթալ հայրենիք, մեռնիլ յանուն հայ ժողովուրդին՝ ապրեցնելու համար հայ ժողովուրդը»։

Դեկտեմբեր 20, 2018
Լոս Անճելըս

Արցախեան հիմնախնդրի կարգաւորումը Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութեան հիմնական առանցքներից է: Վերը նշուած հաստատումը աւելի քան երեսուն տարի է, որ կրկնւում է Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնների քաղաքական բոլոր ուժերի եւ, ինչո՞ւ չէ, նաեւ հայ ժողովրդի իւրաքանչիւր միաւորի կողմից` լինի դա Հայաստանում, Արցախում կամ սփիւռքում: Սա բնական երեւոյթ է, քանի որ միջազգային բեմահարթակում հայն ու Հայաստանը ներկայանում են երկու օրակարգով` արցախեան հարցի կարգաւորման ու ու Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման եւ հատուցման: Մնացեալ բոլոր յարաբերութիւնները, բոլոր դաշինքները, բարեկամութիւնները, թշնամանքները, հանդիպումներն ու ելոյթները ածանցեալներ են:

Վերը նշուածը պարտադրում է իւրաքանչիւր քաղաքական ուժի` իր դիրքորոշումը յայտնել թէ՛ Ցեղասպանութեան եւ թէ՛ արցախեան հարցի կապակցութեամբ: Եւ դա, բնականաբար, իր ազդեցութիւնն է ունենում ներազգային ճակատում այդ քաղաքական ուժի ձեռք բերած վստահութեան, յուսալիութեան եւ պատասխանատուութեան խնդրում:

Վերջին երկու շաբաթների ընթացքում հայ իրականութեան մէջ տեղի ունեցան ՀՀ խորհրդարանական ընտրութիւններ: Իսկ այդ ընտրութիւններում եւս, ինչպէս` նախկին քաղաքական իրադարձութիւններում, դարձեալ քննարկման, բանավէճի եւ տեսակէտների բիւրեղացման նիւթ դարձաւ արցախեան հիմնախնդրի հարցը: Թոյլ տրուեցին անթոյլատրելի սխալներ, ինչ-որ տեղ ջրեր պարզուեցին, կողմնորոշումներ յստակեցուեցին: Բայց ինչպէս ՀՅԴ յայտարարութեան մէջ է նշւում` «ընտրութեան մասնակիցների մի ստուար զանգուած այսօր կեդրոնացած է «ներքին թշնամու» կերպարի վրայ ու ապշելու աստիճան անհոգ է արտաքին եւ ներքին վտանգներին յանդիման»:

Սա Հայաստանի Հանրապետութիւնում տեղի ունեցող իրողութիւնն էր, սակայն արցախեան թեման իր անդրադարձն ունեցաւ Արցախի քաղաքական առօրեայի վրայ եւս: Հայաստանում իշխող քաղաքական ուժի կարկառուն ներկայացուցիչներից մէկի անթոյլատրելի արտայայտութիւնը` արցախեան ազգային ազատագրական պայքարի կապակցութեամբ, տեղի տուեց իրաւացի ցասման եւ հակազդեցութեան, որն ըստ էութեան մեղմ էր եւ պէտք էր ունենար նաեւ պետական մակարդակով պաշտօնական դիրքորոշում, որեւէ մարմինի ուղղորդում եւ դիրքորոշման յստակեցում: Դա է պարտադրում Արցախի ինքնուրոյնութեան եւ անկախութեան հաստատման հրամայականը: Մի հրամայական, որն Արցախի ժողովրդի կողմից 1991-ի դեկտեմբերի 10-ին, համաժողովրդական քուէարկութեան արդիւնքում, պատուիրակուել է Արցախի իշխանութիւններին: Արցախի պետականութեան եւ անկախութեան գաղափարը սասանուելու դէպքում, մեր ազգը կորցնում է այն փարոսը, որն իրեն առաջնորդում է ծանր ու փոթորկալից օրերին: Այդ փարոսի միշտ կանգուն ու վառ պահելը մեր բոլորի, համայն հայ ժողովրդի պարտաւորութիւնն է: Այստեղ մեծ դեր է վերապահուած նաեւ Արցախում բնակուող մեր հայրենակիցներին, ովքեր իրենց միասնականութեամբ եւ անզիջում կեցուածքով պէտք է կարողանան արդարացնել ազատագրական շարժումի դրօշակիրի կոչումը: Քաղաքական նկատառումներով կաշին փրկելու համար գունափոխումները խաթարում են Արցախի ուսերին դրուած պատմական առաքելութեան իրացումը: Այս օրերին մեզ, աւելի քան երբեք, միասնականութիւն է հարկաւոր եւ դիրքորոշման անսասանութիւն:

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Կարօ Սասունի

Կարօ Սասունի (Վիգէն Գլակ). բանասէր, արձակագիր, խմբագիր, իրաւաբան, ուսուցիչ, քաղաքական-պետական գործիչ եւ ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 15 յուլիս 1888-ին, Սասունի Խուլբ գաւառակի Ահարոնք գիւղը: Մայրը (Աննա մայրիկ) զինք աշխարհ բերած է դէպի Սուրբ Կարապետ վանքի ուխտագնացութեան ճամբուն վրայ, ուրկէ ալ` իր Կարապետ անունը (Կարօ):

Իր ազգական Հրայր Դժոխքէն եւ Գէորգ Չաւուշէն կը ներշնչուի եւ կ՛որակուի «Ծուռ»` իր անսպառ եռանդին եւ Սասունցի Դաւիթի ծռութեամբ յատկանշուած ըլլալուն համար: Նախնական ուսումը գիւղի վարժարանին, ապա Մուշի Մուրատ-Մխիթարեան միջնակարգ վեցամեայ վարժարանին մէջ ստանալէ ետք, քանի մը տարի, 1906-1908, ուսուցիչ եղած է Տիգրանակերտի մէջ:

1908-ին կ՛անցնի Պոլիս, ուր մէկ տարի կը յաճախէ Կեդրոնական վարժարան: 1909-1914 կը յաճախէ Պոլսոյ համալսարանի իրաւաբանական բաժինը եւ զայն կ՛աւարտէ 1914-ին:

Համաշխարհային Ա. պատերազմի սկիզբը կը մեկնի Կովկաս, ուր կը լծուի կամաւորական շարժումին. հայ կամաւորական եւ ռուս բանակներու հետ կը մտնէ Տարօն, 1916-ին, ուր կը նշանակուի Տարօնի կառավարիչ: Հետագային, ռուս բանակի նահանջի ատեն կրցաւ փրկել շատ մը գաղթականներ եւ կազմակերպել անոնց տեղափոխումը դէպի Արեւելեան Հայաստան:

1917-ին կ՛ամուսնանայ Միսաք Մեծարենցի զարմուհի` Հռիփսիմէ Մեծատուրեանին հետ եւ կը պարգեւատրուի չորս զաւակներով: Նոյն թուականին ռուսական Փետրուարեան յեղափոխութիւնէ ետք կը ստեղծուի Թրքահայաստանի կոմիսարիատը: Կարօ Սասունին կը նշանակուի Տարօնի նահանգապետ:

Տարօն նահանգի վարչական եւ կուսակցական գործերը արդիւնաւէտ ընթացք ունէին, երբ տեղի ունեցաւ 1917-ի հոկտեմբերեան յեղաշրջումը, որուն հետեւեցաւ ռուսական ճակատի արագ քայքայումը: Ռուսերու նահանջին յաջորդեց թուրքերուն յառաջխաղացումը, որուն հետեւանքով Կարօ Սասունին ժողովուրդի բեկորներու հետ նահանջեց Արեւելեան Հայաստան: Ան կարեւորագոյն նպաստ ունեցաւ Էջմիածինի, Աշտարակի եւ Թալինի թաթար բնակչութեան հալածման եւ անոնց բնակավայրերուն մէջ արեւմտահայութեան տեղաւորման գործին մէջ: Իսկ Թալինի բերդի գրաւման կազմակերպումը անոր կողմէ 5 մայիս 1918-ին` կարեւոր նշանակութիւն կ՛ունենայ Սարդարապատի ճակատամարտին հայութեան յաղթանակին համար: Սարդարապատի թրքական բանակը կը զրկուի Արագածի թաթարական ուժերու օժանդակութենէն: Կ. Սասունին փաստօրէն իր ներդրումը կ՛ունենայ Հայաստանը հայացնելու գործին մէջ` Ռուբէնի եւ Արամի հետ մէկտեղ, նոր պետականութեան արարումէ առաջ:

1919-ի յունուար-յուլիս ամիսներուն Կ. Սասունին կուսակցական-կազմակերպական աշխատանքներով կը գտնուի Կ. Պոլիս եւ Զմիւռնիա: Վերադառնալով Հայաստան` ան 21-23 յունիսին տեղի ունեցած ընտրութիւններուն կ՛ընտրուի խորհրդարանի պատգամաւոր:

Կ. Սասունի Հայաստանի Հանրապետութեան հիմքերը խարխլող ներքին եւ արտաքին թշնամիներու դէմ պայքարելու համար անհրաժեշտ կը նկատէր ստեղծել կուսակցական մենատիրութիւն:

Այնուհետեւ, Սասունին կը նշանակուի Շիրակի նահանգապետ: Մինչեւ այդ, ան Ռուբէնի եւ Սեպուհի հետ համախորհուրդ` կը ճնշէ Ալեքսանդրապոլի (այժմ` Գիւմրի) մայիսեան խռովութիւնները եւ կ՛ազատէ ան պոլշեւիկներէ:

Մինչեւ Հայաստանի խորհրդայնացումը Սասունին վճռական քայլեր կ՛իրականացնէ Շիրակի նահանգի վարչական գործերու կարգաւորման, կուսակցական կառոյցներու ամրապնդման, կաշառակերութեան վերացման առումներով: Իսկ 1920 սեպտեմբերին սկսած հայ-թրքական պատերազմի օրերուն ջանք ու եռանդ չի խնայեր թրքական յառաջխաղացումը կասեցնելու ուղղութեամբ:

1921-ի Փետրուարեան ապստամբութեան ընթացքին Կ. Սասունի մեծ դերակատարութիւն կ՛ունենայ: Ան էր մշեցիներու, խնուսցիներու եւ սասունցիներու դէպի Աշտարակ, Էջմիածին եւ ապա Երեւան շարժող ուժերուն հրամանատարը: Իսկ Հայրենիքի փրկութեան կոմիտէի գործունէութեան շրջանին ներքին գործոց նախարարն էր:

1922-ին կը սկսի Սասունիի թափառական կեանքը` Պուլկարիա, Զուիցերիա, Աւստրիա եւ ապա` Ֆրանսա, ուր կը հաստատուի 1924-ին: Փարիզեան արուարձան Շաւիլի մէջ (իրեն կը միանայ իր ընտանիքը) կը հաստատէ փոքրիկ ընկերութիւն մը: Ազգային-քաղաքական գետնի վրայ կը գործէ յանուն ՀՅԴ-ի նպատակին` ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստանի կերտումին: Հայ լրագրութեան զարթօնքի օրերուն («Հայրենիք»` Պոսթըն եւ «Յառաջ»` Փարիզ) կը նուիրուի գրականութեան: Ան միշտ կը վերլուծէ եւ կը փորձէ հասկնալ 1915-ի իրադարձութիւնները:

1933-ին կը փոխադրուի Հալէպ, հոնկէ ալ` Պէյրութ, ուր կը գործէ հանրային-մշակութային մարզի մէջ իբրեւ ուսուցիչ (Համազգայինի Ն. Փ. Ճեմարան),  գործիչ ու խմբագիր: Այնտեղ կը հրատարակէ արեւմտահայ գրականութեան պատմութիւնը, իսկ 1962-ին կը հիմնադրէ «Բագին» գրական հանդէսը: Անոր կողքին, ունի բազմաթիւ աշխատութիւններ` բանասիրական-գրապատմական եւ  պատմաքաղաքական, լոյս տեսած` մամուլի մէջ, եւ որոնք հետագային մասամբ միայն հրատարակուած են հատորով:

Կարօ Սասունի կը մահանայ Պէյրութ, 11 օգոստոս 1977-ին:

Արամ Սաֆրաստեան

Արամ Սաֆրաստեան. յայտնի հայ գիտնական-թրքագէտ, քաղաքական գործիչ, հրապարակախօս, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 1888-ին Վանի Այգեստան թաղամասը: Ուսանած է Այգեստանի միջնակարգ կեդրոնական դպրոցին մէջ, ուսումը աւարտելէ ետք ան մանկավարժական աշխատանք տարած է Վանի Հայ կոյսերու դպրոցին մէջ, իսկ այնուհետեւ` Աղթամարի վանքի, Պայազիտի եւ Շապին-Գարահիսարի դպրոցներուն մէջ: 1911-ին ան կը մեկնի Կ. Պոլիս եւ կ՛ընդունուի Կ. Պոլսոյ բարձրագոյն մանկավարժական հիմնարկի ընկերային գիտութիւններու բաժանմունքը, որ շուտով կը միանայ Կ. Պոլսոյ համալսարանի համանուն բաժանմունքի հետ: 1915-ին գերազանց վկայականով աւարտելով համալսարանը` Սաֆրաստեան կը ստանայ Թուրքիոյ միջնակարգ դպրոցներու մասնագէտ-ուսուցիչի կոչում եւ աշխատանքի կ՛անցնի Բերա թաղամասի Կալաթասարայի ճեմարանը, ուր ան կը դասաւանդէ 1915-1917 թուականներուն: Երիտթրքական կառավարութիւնը պատերազմի առիթը օգտագործելով` 1915-1918 թուականներուն կ՛իրականացնէ Հայոց ցեղասպանութիւնը, որուն պատճառով Արամ Սաֆրաստեան 1919 սեպտեմբերին ընտանիքով կը տեղափոխուի Հայաստան:

Արամ Սաֆրաստեան երիտասարդ տարիներուն եղած է ՀՅԴ-ի անդամ, Ա. Աշխարհամարտէն ետք ղեկավարած է Կ. Պոլսի ՀՅԴ կազմակերպութիւնը: Աշխատակցած է պոլսահայ մամուլին, հրատարակած է մանկավարժութեան նուիրուած պարբերականներ: Իբրեւ արեւմտահայութեան ներկայացուցիչ 1919-ին ընտրուած է Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի պատգամաւոր եւ ստանձնած է կրտսեր քարտուղարի պաշտօնը: Արամ այդ պաշտօնը վարած է 5 օգոստոս 1919-էն  մինչեւ 2 դեկտեմբեր 1920:

1921-ին հեռանալով քաղաքական գործունէութենէն` զբաղած է գիտական եւ դասախօսական աշխատանքով, Թիֆլիսի մէջ: 1958-էն մինչեւ կեանքին վերջը եղած է Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի արեւելագիտութեան հիմնարկի աւագ գիտաշխատող` հիմք դնելով օսմանագիտական հետազօտութիւններուն` Հայաստանի մէջ:

1922-1923 թուականներուն, երբ սկսաւ արաբական տառերէ հրաժարելու շարժումը, Արամ Սաֆրաստեան այդ գործի առաջին շարքերուն էր: Ան աշխուժօրէն կ՛աշխատակցի  Թիֆլիսի մէջ նոր ազրպէյճաներէն տառերով լոյս տեսնող «Եէնի եոլ» թերթին եւ «Թան եըլտըզի» ամսագրին` որպէս վերջինիս պատասխանատու քարտուղար: Շուտով ան կ՛ընտրուի Վրաստանի մէջ ազրպէյճանական նոր տառերու կոմիտէի անդամ-քարտուղար: 1926-ին Սաֆրաստեանը մասնակցած է Պաքուի մէջ գումարուած Համամիութենական թրքագիտական համագումարին` իբրեւ Վրաստանի պատգամաւոր: Խորհրդային իշխանութեան կողմէ ենթարկուած է հալածանքներու. 1937-1939 թուականներուն բանտարկուած է, իսկ 1949-1955-ին աքսորուած է Սիպիր: Աքսորէն վերադառնալէ ետք տեղափոխուած է Երեւան:

Արամ Սաֆրաստեանը մահացած է 1966-ին, Երեւան:

Զօր. Սեպուհ

Արշակ Ներսէսեան. աւելի յայտնի է` որպէս Սեպուհ, հայ ազգային ազատագրական շարժման գործիչ, ֆետայի, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 20 ապրիլ 1872-ին, Արեւմտեան Հայաստանի Բաբերդ քաղաքի Թոմնա գիւղը: Հայ ազատագրական շարժումին մաս կազմած է Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, հետագային գործած է Արեւմտեան Հայաստանի մէջ: Սկիզբը յարած է ՍԴՀ կուսակցութեան, 1894-ին` Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան անդամ: Ուսանած է Տրապիզոնի ազգային վարժարանին մէջ: Ապրած եւ գործած է Կ. Պոլսոյ մէջ, 1890-ին, Գում Գափուի ցոյցէն ետք անցած է Խրիմ (Սեւասթափոլ, Եալթա):

1895-ին սկիզբը անցած է Կարս: Այստեղ մտած է Հրայր Դժոխքի (Արմենակ Ղազարեան) խումբին մէջ եւ անոր հետ 1895 օգոստոսի վերջը անցած է Բասէն, այնտեղէն` Խնուս, ուր քանի մը ամիս մնալէ ետք, 1895-ին հոկտեմբերին սասունցիներու եւ մշեցիներու խումբով անցած է Տարօն: 1896-ին վերադարձած է Կովկաս:

1899-ին Խանի (Բարսեղ Թիրաքեան) խումբին հետ  անցած է ռուս-թրքական սահմանը` Սասուն հասնելու նպատակով, սակայն Խաստուրի մէջ խումբին մղած հարկադիր հերոսամարտէն ետք նոյն խումբին կազմին մէջ վերադարձած է Կարս: 1900-1903 թուականներուն աշխուժօրէն մասնակցած է Ալեքսանդրապոլի (այժմ` Գիւմրի) ՀՅԴ «Քար»-ի Կեդրոնական կոմիտէի ծաւալած աշխատանքներուն: 1903-ին` Թորգոմի «Մրրիկ» խումբին (23 հոգի) հետ անցած է Սասուն: Մասնակցած է 1904-ին Սասունի ինքնապաշտպանութեան, որուն ընթացքին մնացած է ծանր կացութեան մէջ: Անոր օգնութեան հասած Հրայրը զոհուած է, իսկ ինքը` վիրաւորուած: Այնուհետեւ տեղափոխուած է Վան, գործակցած է Վանայ Իշխանին (Նիկոլ Պօղոսեան) հետ, իսկ կարճ ժամանակ անց մեկնած է Կովկաս: Յեղափոխական գործունէութեան համար ձերբակալուած եւ բանտարուած է Մուշի բանտին մէջ: 1907-ին  Վիեննայի մէջ գումարուած Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան Դ. Ընդհանուր ժողովին մասնակցելէ ետք մեկնած է Բաբերդ, մինչեւ 1912 գործած է Տարօնի մէջ, ապա` Կարնոյ, Թիֆլիսի մէջ, 1913-ին ապրած է Խարկով:

Ա. Համաշխարհային պատերազմին սկիզբը 21 հոգիէ բաղկացած խումբով միացած է Անդրանիկին: Եղած է հայկական 1-ին կամաւորական գունդի 2-րդ վաշտի հրամանատար: Այդ պաշտօնին վրայ մասնակցած է Ա. Համաշխարհային պատերազմի Կովկասեան ճակատին վրայ մղուող կռիուներուն: Այդ ընթացքին Սեբաստացի Մուրատի հետ հիմնադրած է «Մէկ հայ, մէկ ոսկի» հիմնադրամը, որուն նպատակն էր քիւրտերէն հաւաքել հայ որբերը եւ նիւթական օգնութիւն ցոյց տալ Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով գաղթական դարձած արեւմտահայ ընտանիքներուն:

1918 սեպտեմբերին Մուրատի եւ խմբապետ Համազասպի (Սրուանձտեան) հետ կռուած է Պաքուի հայութիւնը թրքական զօրքերէն պաշտպանելու համար: Պաքուի անկումէն եւ թուրքերու կողմէ գրաւուելէն ետք անցած է Երեւան: Եղած է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան խորհրդարանի անդամ, ճնշած է 1920-ին պոլշեւիկեան մայիսեան խռովութիւնները:

1920-ի աշնան Կարսի ճակատին վրայ մասնակցած է թուրք-հայկական պատերազմին: Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք Զանգեզուրի ճամբով նախ անցած է Պարսկաստան, այնուհետեւ մեկնած է արտասահման: Բնակած է Ամերիկայի Միացեալ Նահագներ, ուր ալ գրած եւ տպագրած է երեք հատորէ բաղկացած իր յայտնի յուշերը:

Արշակ Ներսիսեանը մահացած է 31 յուլիս 1940-ին, Նիւ Եորքի (Միացեալ Նահանգներ) մէջ: 20 նոյեմբեր 2014-ին զօրավար Սեպուհի աճիւնասափորը, որ պահուած էր Տիթրոյթի ՀՅԴ կուսակցութեան ակումբին մէջ, ամփոփուած է Եռաբլուր պանթէոնի մէջ` համաձայն իր վերջին կամքի:

(Շար. 18)

ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ

Ամէն անգամ երբ կը մտածեմ գրել մահացած  ընկերներէս մէկուն մասին, մանաւանդ երբ` կորուստի ցաւը սրտիս մէջ, կը փորձեմ ամփոփել ցրուած տպաւորութիւններս, անմիջապէս մտքիս մէջ կը սկսին զիրար հրմշտկել ենթական յատկանշող ածականներու շարք մը: Կարգ մը պարագաներու անոնք կը սահմանափակուին քանի մը բառով, մինչ ուրիշ պարագաներու ստիպուած կ’ըլլամ բառերու շարքը կրճատելու` ընթերցողներուն անհաւատալի չթուելու համար:

Ճիշդ այս վիճակին մէջ կը գտնուիմ հիմա,  երբ կը  գրեմ իմ ամէնէն մօտիկ ընկերներէս Պօղոս Ղուկասեանին մասին:

Ի՞նչ ըսեմ Պօղոսին մասին. ի՜նչ չըսեմ Պօղոսին մասին:

Համեստ, ծառայասէր, բարի, հայրենասէր, աւանդապահ, կիրթ, ազնիւ, անշահախնդիր, ընկերասէր, բարձր ուսումի տիրապետած, հանրային ծառայութեան ոգիի տէր, բնութիւնը սիրող, ընտանիքի յարգուած հայր, Մուսա Լեռ-Այնճարն ու այնճարցին սիրող հայրենակից, ուսուցիչ, դաստիարակ, փնտռուած դասախօս, Միջին Արեւելքի Ճարտարագիտական կեդրոնի երկարամեայ տնօրէն, սիրուած եւ յարգուած անձնաւորութիւն մը օտար շրջանակներուն  կողմէ, Լիբանանի մէջ բազմաթիւ նորութիւններ բերած մասնագէտ (արեւի ուժի օգտագործում, պահածոներու եւ չիրի  պատրաստութիւն, բնական կազի արտադրութիւն, անտառներու հիմնադրութիւն….), որ հեղինակ է շարք մը արաբերէն գրքոյկներու, որոնք ծրագրուած են տնային տնտեսութիւնները զարգացնելու:

Վերջապէս հայութեան եւ Լիբանանի ծառայութեան զինուորագրուած անձնաւորութիւն մը, որ կեանք մը ամբողջ մնաց ծառայութեան պատնէշին վրայ: Հայ մարդ մը, որ արժանացած է բոլորին յարգանքին` արդարօրէ՛ն:

Պօղոս Ղուկասեանը իր վաստակը ունի մանաւանդ լիբանանահայ մեր կեանքին մէջ: Օգտակար հանդիսացած է ԼՕԽ-ի շատ մը  ծրագիրներու, Այնճարի քաղաքապետութեան, Այնճարի Գ. Կիւլպէնկեան ազգային վարժարանին: Մաս կազմած է Այնճարի հիմնադրութեան 60 եւ 65-ամեակներու կեդրոնական մարմիններուն` միշտ լուռ ու մունջ աշխատելով:

Բոլորովին անակնկալ կերպով բաժնուեցաւ մեզմէ: Մենք կորսնցուցինք Պօղոսը: Վա՜յ մեզի:

Տակաւին շատ ծրագիրներ ունէր: Պիտի երթար  հայրենիք իր մասնագիտական փորձառութիւնը ի սպաս դնելու հայրենիքի հզօրացման…

Է՜, ընկե՛ր Պօղոս, մինակ ձգեցիր մեզ. մենք քանի՞ Պօղոս ունէինք :

Մեր միակ մխիթարութիւնը այն է, որ մենք հպարտ ենք քեզի պէս ընկեր մը ունեցած ըլլալնուս համար:

Վաղը, մահուանդ տարելիցին օրը, Այնճարի քաղաքապետութիւնը գեղեցիկ գաղափարը ունեցած է գիւղի կեդրոնական հրապարակին վրայ քու անունովդ պուրակ մը կոչելու` բոլորին յիշեցնելու համար, թէ Պօղոս Ղուկասեանի յիշատակը չէ մեռած :

Յիշատակդ միշտ կենդանի պիտի մնայ, ընկե՛ր Պօղոս:

Մուսա Լեռ, Այնճար
20 դեկտեմբեր 2018           

ՅԱԿՈԲ ՀԱՒԱԹԵԱՆ

«Ազդակ-ի ընթերցողները եւ ընդհանրապէս լիբանանահայութիւնը լաւապէս կը ճանչնան «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի փորձագէտ եւ հայկական ուսումնասիրութեան «Անի» կեդրոնի համակարգող, լրագրող Թաթուլ Յակոբեանը: Անցնող 10 տարիներուն ան յաճախ հրաւիրուած է Լիբանան, մասնակցած` ՀՅԴ Հայ դատի խորհրդաժողովներուն, ունեցած է լսարաններ «Ազդակ»-ի «Փիւնիկ» սրահին մէջ, այցելած է հայկական վարժարաններ, իր հրատարակութիւններուն տպագրական աշխատանքի կարեւոր մէկ մասը իրագործուած է Լիբանանի մէջ, ինչպէս նաեւ մօտէն առնչուած է ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի «Արցախ ֆոնտ»-ի աշխատանքներուն ու մասնակից դարձած` անոր կազմակերպած ձեռնարկներուն եւ Արցախ այցելութիւններուն: «Ազդակ»-ի մէջ ունեցած  է իր մնայուն սիւնակը եւ իր հրատարակութիւնները մինչեւ օրս կարելի է գտնել Համազգայինի գրախանութին մէջ: Ասոնց կողքին, գործի ու մտածումներու փոխանակման ճամբով, Թաթուլին հետ հաստատուած են ընկերական կապեր, եւ այդ մէկը աւելիով խորացուցած է լիբանանահայ գաղութին հետ իր ունեցած ծանօթութիւնները:

Այս բոլորին մէջ, սակայն, առկայ են քանի մը առանցքներ, որոնք հարկ է լուսարձակի տակ բերել: Առաջին` Թաթուլը ծանօթ է աւելի իր արցախեան հիմնահարցի գծով կատարած աշխատասիրութիւններով, լոյս ընծայած յօդուածներով եւ վերլուծութիւններով: Երկրորդ` իր այցելութիւններուն ընթացքին ան մնայուն շփման մէջ եղած է Լիբանանի դաշնակցական ղեկավարութեան եւ մտաւորական շրջանակներու հետ եւ քաջածանօթ է ու մի՛շտ վկայած է նաեւ անոնց առողջ մօտեցումներուն եւ լայն փորձառութիւններուն մասին: Երրորդ` Թաթուլը միշտ ալ հարազատ զգացած է դաշնակցական միջավայրին մէջ, եւ յատկապէս լիբանանեան կառոյցի ունեցած լայն փորձառութիւնը ու համայնքի կազմակերպուածութիւնը մի՛շտ ալ իր գնահատանքին արժանացած են:

Որոշ ժամանակէ մը ի վեր եւ նախքան Հայաստանի մէջ բռնկած ժողովրդային շարժումի ուժեղացումը եւ Թաթուլին` այդ շարժման աշխուժ մասնակցութիւնը` իբրեւ լրագրողը, որ այս պարագային իր բնական իրաւունքն է, սակայն մեզի համար բոլորովին անհասկանալի պատճառներով ան սկսաւ իր գրիչն ու օգտագործած խօսափողը ուղղորդել այնպիսի ոլորտներու մէջ, որոնց մասին յաճախ ինք ակնարկութիւն կատարած էր եւ` այդ երեւոյթը քննադատած: Այսօր չհասկցանք, բայց վաղը թերեւս հասկնանք, թէ ինչո՞ւ պատահեցաւ այս շրջադարձը: Երբեք պիտի չուզէինք տեսնել Թաթուլ Յակոբեանը իր հակադաշնակցականութիւն բուրող մտածումներով, այլ պիտի ուզէինք զայն տեսնել այն ոլորտին մէջ, ուր առկայ էր առողջ դիտարկումը, հասուն մօտեցումը եւ առարկայական քննադատութիւնը, թէկուզ նաեւ այդ քննադատութիւնը ուղղուած ըլլար Դաշնակցութեան հասցէին:

Այո՛, բաւական երկար ժամանակէ ի վեր, արցախեան հիմնահարցի բոլոր ծալքերը եւ անցուդարձերը առարկայականօրէն քննարկող, փակագիծները լայն բացող Թաթուլ Յակոբեանի վերլուծումներուն եւ մտորումներուն յաճախակիօրէն չենք հանդիպիր, ոչ ալ այս առնչութեամբ կը լսենք իր մտահոգութիւնները:

Թող որ վաղը պատմութիւնը վկայէ եւ իր արժեւորումը տայ այս շրջադարձին մասին: Այսօր սակայն անհրաժեշտ է որոշ պարզաբանումներ կատարել եւ կեդրոնանալ զանազան առիթներով ու միջոցներով իր կողմէ հնչող գաղափարներու վրայ, որոնք իրենց թեմաներով, թաքնուած կիրքով, անյայտ ներշնչանքով դժբախտաբար կառուցողական չեն եւ տեղ մը դարձած են տուրք մատուցող հաճոյակատարութիւն հակադաշնակցականութեան հինցած վարքագիծին: Յայտնենք, որ այս վարքագիծը որդեգրողներուն նկատմամբ ինք մօտիկ անցեալին արժեւորում կատարած էր եւ իր վերապահութիւնը յայտնած: Մենք զինք երբեք պիտի չուզէինք տեսնել այս կարգավիճակին ու մթնոլորտին մէջ:

Վերջերս նաեւ այցելեց Լիբանան` պարզաբանելու համար Հայաստանի մէջ կայացած Ազգային Ժողովի արտահերթ ընտրութիւնները: Վերադարձէն անմիջապէս ետք «Սիվիլնեթ»-ի տուած իր հարցազրոյցը կը կարօտի որոշ պարզաբանումներու եւ յստակացումներու, որոնք կ՛արժէ առանձնացնել եւ շեշտադրել:

1.- Թաթուլ Յակոբեանին այս եւ ընդհանրապէս վերջին շրջանի հարցազրոյցներուն մէջ առկայ է Դաշնակցութեան ղեկավարութեան եւ շարքերուն միջեւ խրամատ մը տեսնելու եւ այդ խրամատը իր ոճով ընդարձակելու բռնազբօսիկ ճիգ մը: Ան,  վստահ եմ, կը գիտակցի, որ խրամատ գոյութիւն չէ ունեցած եւ այսօր ալ չունի, եւ ինք քաջածանօթ է Դաշնակցութեան գործելաոճին եւ ժողովական դրութեան եւ շատ լաւ գիտէ, թէ այնտեղ հարցերը ինչպէ՛ս քննարկուած են երէկ եւ նոյն ձեւով նաեւ ինչպէ՛ս կը քննարկուին այսօ՛ր: Հետեւաբար զուր են Յակոբեանին ճիգերը` հարցերը անհատականացնելու եւ Դաշնակցութեան ղեկավարութիւնը թիրախաւորելու:

2.- Անոր հարցազրոյցին մէջ ի յայտ կու գայ Դաշնակցութեան ղեկավարութիւնը նսեմացնելու, անոր հասցէին երեւակայածին վերագրումներ հիւսելու, չըսելու համար` ամբաստանութիւններ ուղղելու ժխտական միտում մը: Արդեօք ան Լիբանանի ո՞ր փողոցին անկիւնը կամ հաստատութեան մէջ հանդիպած է մարդոց, որոնք «անսալով» Դաշնակցութեան ղեկավարութեան հրահանգին` կ՛ամբաստանեն Փաշինեանը, այսպէս ըսած, Ղարաբաղը ծախելու յանցանքով: Աւելի՛ն. ան չի վարանիր այդ մէկը որակելու արշաւ` ուղղորդուած կեդրոնի մը կողմէ:

3.- Շինծու է նաեւ այն վարկածը, որ իբր թէ Դաշնակցութիւնը Հանրապետական կուսակցութեան եւ արցախեան իշխանութեան մէկ թեւին հետ եռանկիւն կազմելով` կը փորձէ հարուածել Փաշինեանը: Ան այստեղ Դաշնակցութիւնը կ՛ամբաստանէ «Անթակոնիզմով»-ով եւ բնականաբար կ՛ահազանգէ անկէ յառաջանալիք վտանգի մասին: Թաթուլին համար յստակ է, որ Դաշնակցութիւնը ղարաբաղեան հարցին գծով բոլոր կողմերուն հետ իր մտահոգութիւնները, արժեւորումները եւ տեսլականները կիսած է անցեալին ու կը կիսէ նաեւ այսօր, եւ այդ մէկը ուղղուած չէ ոեւէ անհատի ու կողմի, այլ կը բխի հայութեան համահայկական այս նուաճումը ամրագրելու ու անխախտ պահելու առաջադրանքէն: Պէտք է հասկնալ նաեւ, որ այս փուլին առկայ են ղարաբաղեան հարցին գծով լուրջ մտավախութիւններ, այնքան ատեն որ հիմնախնդիրի եզրայանգումը տակաւին չէ կատարուած, եւ բոլոր կարելիութիւնները կը մնան բաց եւ իբրեւ այս թղթածրարի լաւատեղեակ հետազօտող, Թաթուլ Յակոբեանը վստահ ենք ներքուստ լաւապէս ըմբռնած է պահու լրջութիւնը եւ մեր կուսակցութեան այս իմաստով դրսեւորած մտահոգութեանց տուն տուող պատճառները:

4.- Ան իր հարցազրոյցին մէջ յիշեցնելով Լեւոն Տէր Պետրոսեանի կողմէ Դաշնակցութեան դէմ շղթայազերծուած հալածանքը, անոր` Տէր Պետրոսեանին ծաւալած դաշնակցական գործիչներու ձերբակալութիւնները եւ Ընդհանուր ժողովի ու կուսակցութեան գործունէութեան կասեցումը, Թաթուլը կը փորձէ զուգահեռներ գծել ներկայ իշխանութեանց ու դաշնակցութեան այսօրուան յարաբերութիւններուն հետ: Մինչդեռ Թաթուլին համար յստակ է, որ օրին Դաշնակցութիւնը հակադրուեցաւ ղարաբաղեան հարցի գծով Տէր Պետրոսեանի զիջումնային ազգավնաս քաղաքականութեան: Հետեւաբար  այսպիսի ոլորապտոյտի մէջ հարցերու դիտարկումը չի նպաստեր Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան ու անոր միջազգային իրաւունքներու ու վարկի ամրագրման գործընթացին:

5.- Իրերու այս կացութեան մէջ Հայաստան-սփիւռք կապերու վատթարացման նախատեսութիւնը ղօղանջելով` Թաթուլը իր երեւակայութեան մէջ կ՛երթայ բաւական հեռու եւ որդեգրելէ ետք Փաշինեանը հարուածելու շինծու եւ իր կողմէ հնարուած մեղադրանքը, կ՛եզրակացնէ, որ այդ վարքագիծը կրնայ հասցնել հոն, ուր Դաշնակցութիւնը պոյքոթէ համահայկական նախաձեռնութիւնները եւ, այս իմաստով, վնասուին Հայաստան-սփիւռք կապերը: Այստեղ անշուշտ շրթունքի փոքր ծառայութեամբ մը կը յորդորէ Փաշինեանը` ըլլալու զուսպ իր արտայայտութիւններուն մէջ: Թաթուլը ի յառաջագունէ կը փորձէ գտնել պառակտում ստեղծող ամբաստանեալներ եւ ակամայ այսպիսի վտանգաւոր գաղափարներ զարգացնելով ու տարածելով` ինք իր շինծու խօսքով է որ կը հարուածէ այս օրերուն հացի ու ջուրի նման կարեւոր հայութեան միասնականութիւնն ու համախմբուածութիւնը` հայրենիքի գերագոյն արժէքին շուրջ:

6.- Հարցազրոյցին մէջ ան լուսարձակի տակ կ՛առնէ սփիւռքի մէջ Դաշնակցութեան դերը ու նշանակութիւնը եւ ընդհանրապէս աւանդական Սփիւռք հասկացողութիւնը եւ այդ ծիրէն ներս յառաջ կը մղէ նոր մտածողութիւն մը: Անդրադառնալով սփիւռքի ապաքաղաքականացած զանգուածին` ան կը կարեւորէ սփիւռքի հետ յարաբերութիւնները  անհատ ներկայացուցիչներու ճամբով զարգացնելու հայրենի իշխանութիւններու վարքագիծը եւ այդ զանգուածին հետ կապերը արմատացնելու գործօնը: Այլ խօսքով, ան տողատակի կը փորձէ նսեմացնել սփիւռքը կազմակերպած ու զայն հայրենիքի հետ ամրօրէն կամրջած եւ իբր այդպիսին հայապահպանման ու Հայ դատի հետապնդման պայքարի ու աշխատանքներուն մէջ անփոխարինելի ներդրում ունեցած պատմակշիռ ու պատմադրոշմ իրողութիւն մը, որուն տակաւին հայրենիքը եւ հայութիւնը խիստ կարիքը ունին: Հետեւաբար սփիւռքի հետ յարաբերութեանց սերտաճման մէջ անհատ ներկայացուցիչներ ներառելով հանդերձ, ո՛չ մէկ ատեն կարելի է  սփիւռքի հաստատութենական եւ լայն փորձառութիւն ձեռք բերած հոգեւոր, քաղաքական, մշակութային, մարզական, կրթական ու բարեսիրական կառոյցներու կատարած գործն ու ձեռք բերած փորձառութիւնը անտեսել: Այդ մէկը բոլոր ժամանակներուն մնայուն ու կենսատու հարստութիւն է հայրենիքին ու անոր ապագայ երթին համար:

7.- Դաշնակցութեան արտախորհրդարանական ընդդիմութիւն ըլլալու հանգամանքին մէջ ինքն իրեն դասատուի ու թելադրողի դերին մէջ դնելով` Թաթուլ Յակոբեանը ի յառաջագունէ կը փորձէ հանրային կարծիք ձեւաւորել եւ այս իմաստով Դաշնակցութիւնը տեսնել ժխտական դերակատարութեան մէջ:

Մենք յորդոր տալու կարիքը չունինք Թաթուլ Յակոբեանին,սակայն ինք դաշնակցական շարքերուն կատարած իր յորդորներով կը փորձէ փայփայել այն երազը` Դաշնակցութեան մէջ իր եւ այլոց կողմէ պառակտման սերմեր ցանելու ժամանակավրէպ փորձի արդիւնաւորումը: Ան կը յուսայ նաեւ ձայնակցողներ գտնել եւ` իր գաղափարներուն հաւատացողներ:

Հարցազրոյցին մէջ տեղ գտած իր մատնանշումները, ըստ երեւոյթին, ամբողջական բաւարարուածութիւն չէին տար իր միտումներուն, որովհետեւ աւելի ուշ «Անի» ուսումնասիրական կեդրոնի կայքին վրայ «Սիվիլնեթ»-ի հարցազրոյցը տեղադրելով` անոր կցած է նաեւ նոր յորդորներ եւ վերլուծումներ, համալրելով ու աւելի պայծառ դարձնելով Դաշնակցութիւնը թիրախաւորելու իր վարքագիծը:

Թաթուլ Յակոբեանը Դաշնակցութեան խորհրդարանական գործունէութեան փուլերը լուսարձակի տակ բերելով, կը կատարէ պիտակաւորումներ` յայտնելով, որ կուսակցութիւնը կորսնցուցած է իր վարկն ու հեղինակութիւնը, համագործակցած ըլլալով հայրենի իրերայաջորդ վարչակարգերու հետ:

Նուազագոյն տրամաբանութիւնը կ՛ըսէ, թէ որեւէ քննարկումի ընթացքին պարզացումները եւ բռնազբօսիկ նոյնացումները, երբ միտումնաւոր ու կասկածելի նպատակաուղուածութիւն ունին եւ այդ ներշնչանքով կը կատարուին, դուրս կու գան լրագրողական եւ վերլուծաբանական ընկալեալ սահմաններէն` իրենց տեղը զիջելով բանսարկութիւններու, ապակողմնորոշման տանող փորձարկումներու եւ պատմական խեղաթիւրումներու: Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան գործունէութիւնը այսպիսի պարզացումներով ու նաեւ կիրքով քննարկելը, ինչպէս նաեւ այդ քննարկման ընթացքին անտեսելով Դաշնակցութեան տուեալ ժամանակներու որդեգրած կեցուածքներն ու քաղաքականութիւնը` հայրենիքի ու հայութեան դիմագրաւած մարտահրաւէրներու լոյսին տակ, նուազագոյնը ըսելու համար, յօդուածագրին կողմէ ազնիւ մօտեցում չէ:

Այս բանաձեւին պիտի չյանգէինք, եթէ Թաթուլ Յակոբեանը իր յօդուածին վերջին բաժինը չվերնագրէր` «Դաշնակցութիւնը եւս կարիք ունի թաւշեայ, անցնցում յեղափոխութեան» եւ ապա` «Ինչպէս Հայաստանն էր յոգնել Սերժ Սարգսեանից ու նրա շրջապատից, նոյն կերպ յոգնածութիւն կայ Բիւրոյի ու վերնախաւի անփոփոխ դէմքերից»: Այստեղ այլեւս պարտաւոր ենք յորդորել Թաթուլը, որ զբաղի լրագրողական եւ վերլուծական իր այլ թեմաներով եւ Դաշնակցութեան ընելիքին մասին պատգամներ չփոխանցէ:

Այո՛, Դաշնակցութիւնը երբեք չէ յոգնած իր հետեւողականութենէն` հայրենիքի ու հայութեան անմնացորդ ծառայութենէն, գաղափարական իր հաւատամքէն եւ մանաւանդ` ազգային տեսլականներու հետապնդումէն: Դաշնակցութեան ժողովները կը ճշդեն Դաշնակցութեան ընելիքը, եւ յստակ է, թէ Ընդհանուր ժողովի նախօրեակին ի՛նչ ներշնչանքով կը կատարուին այս եւ նման թելադրանքներ: Թաթուլին համար պէտք է շատոնց յստակ եղայ ըլլայ, որ նման յորդորներ աւելիով զգաստ կը պահեն դաշնակցական շարքերն ու կը խորացնեն անոր շարքերուն միասնականութիւնը:

Թաթուլ Յակոբեանը ուսումնասիրած է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան գրականութիւնը, բաւական տեղեակ է պատմական վճռորոշ փուլերու Դաշնակցութեան գործին, խօսքին ու նուիրումի չափին: Ինք գիտէ նաեւ, որ Դաշնակցութիւնը ասկէ շատ աւելի մեծ փորձութիւններու դիմաց մնացած է զգաստ ու ամրակուռ: Անոր երեւակայածին, ժխտական նախատեսութիւնները ոչ մէկ ատեն յարիր են Դաշնակցութեան համոզումներուն, գործին ու դաւանած սկզբունքներուն:

Անկեղծօրէն կ՛ակնկալենք, որ օր մը, մօտիկ ապագային, Թաթուլ Յակոբեան կը վերադառնայ իր հարազատ ակունքներուն` Դաշնակցութեան կատարած գործին ու տեսակէտներու քննարկման իր առարկայական արժեւորումներուն եւ իբրեւ անկախ լրագրող` լուսարձակի տակ կ՛առնէ, թէկուզ` քննադատութիւններով, Դաշնակցութեան վարքագիծն ու գործունէութիւնը: Մինչ այդ անհրաժեշտ կը գտնենք պատասխանելու անոր այս փուլին կատարած ամբաստանութիւններուն ու տեսակէտներուն, որ այդքան ալ հաճելի չէ մեզի համար: Եւ արդէն մեր  շարքերը ու մանաւանդ ժողովուրդը ընդհանրապէս այսպիսի հնամաշ ոճով կիրարկուող հակադաշնակցական պայքարի մասին շատոնց տուած են իրենց արժեւորումը:

Թող Թաթուլ Յակոբեանը անհոգ ըլլայ, Դաշնակցութինը գիտէ իր ընելիքը եւ այդ ընելիքը, ինչպէս անցեալին, նոյնպէ՛ս այսօր կը բխի մէկ ու ամբողջական հայութեան եւ հզօր Հայաստանի շահերէն ու տեսլականէն:

Պոլսոյ մէջ գործող Տէրսիմի ուսումնասիրութիւններու կեդրոնի` Թաքսիմ հրապարակին վրայ գտնուող շէնքին մէջ անդամներուն կողմէ կազմակերպուած է Կաղանդին նուիրուած տօնակատարութիւն: Այդ մասին, ըստ «Ակունք»-ին, կը յայտնէ «Բիրհա» կայքէջը:

Աղբիւրին յայտնելով` տօնակատարութեան շրջանակներուն մէջ համտեսուած է Տէրսիմի Բերդակ գաւառի ջրաղացին մէջ աղացուած 150 տարուան ցորենի ալիւրով պատրաստուած ճաշատեսակ մը:

Տօնակատարութեան ընթացքին ելոյթ ունեցած է կազմակերպութեան անդամ Սոնկիւլ Եալչընը, որ մասնաւորապէս նշած է. «Մենք` տէրսիմցիներս, այստեղ կը նշենք Կաղանդը, որ կը նշանակէ հրաժեշտ տալ նախորդ տարուան եւ Նոր տարին դիմաւորել երջանիկ, առողջ եւ խաղաղ հոգիով»:

Ելոյթ ունեցած է նաեւ արուեստի գործիչ Տողան Չելիքը, որ ըսած է. «Տէրսիմի մէջ Կաղանդը կը նշանակէ իրաւունք եւ ճշմարտութիւն, որովհետեւ Ամանորին ընկերներն ու հարեւանները կ՛այցելեն իրարու»:

ԱՐԹՈՒՐ ՄԿՐՏՉԵԱՆ

Չքնէ՛ք, տղանե՛ր, չքնէք,
Կեանքը ձեր նոր ընթացք կ՛ունենայ,
Չքնէ՛ք, տղաներ, չքնէք,
Ով քնի, հազիւ թէ արթնանայ…

Գ. ԳԱԲՐԻԷԼԵԱՆ

Մենք հիւանդանում ենք, երբ ընկնում է մեր օրկանիզմի դիմադրականութիւնը: Այն ուժը, ներքին այն դիմացկունութիւնը, որը կայ ու ամէն օր պայքարում է մեր օրկանիզմի վրայ արշաւող հազար տեսակ ախտ-աղարտի դէմ, թուլանում է, ու մենք դառնում ենք խոցելի: Սովալլուկ մանրէներն ու հիւանդածին պաքթերիաները արագ անցնում են գործի ու ախտահարում մեր առողջ օրկանները: Ու մէկ էլ տեսար` դարաւոր կաղնին տապալուեց… Ինչպէս մարդը, այնպէս էլ հասարակութիւններն ու պետութիւններն արագ կարող են բռնել կործանման ուղին, թուլանալ ու բզկտուել, եթէ կորցնեն արտաքին վտանգների դէմ պայքարելու ներքին դիմադրողականութիւնը: Պատմութեանը նման բազմաթիւ դէպքեր են յայտնի, ինչպէս ասում են` «Ազգեր են եկել, ազգեր գնացել…»: Մենք` հայերս, մեր դարաւոր պատմութեան ընթացքում, ունեցել ենք բազմաթիւ կորուստներ հէնց այդ պատճառով. յաճախ տարբեր դարերում մեր Հայկը պարտուել է Բէլին, որովհետեւ թուլացած է եղել հայ ժողովրդի ազգային դիմադրականութիւնը. արդիւնքում` օտար ուժերը թափանցել մեր ներսն ու ներսից կրծել են մեզ… այդպէս կործանուեց հայոց հողի վրայ վերջին հայկական պետականութիւնը` Բագրատունեաց թագաւորութիւնը: Պալատական վերնախաւում (եւ ոչ միայն) գնալով ամրացաւ բիւզանդասէր թեւը, ինչն ի վերջոյ թուլակամ Յովհաննէս-Սմբատին համոզեց կտակել Անին Բիւզանդիային: Այս ամէնին իր «Մեռած քաղաքի պարիսպների տակ» ստեղծագործութեան մէջ դիպուկ բնորոշում է տուել գրող Ռաֆայէլ Արամեանը. «Գայլը փարախում ձագեր էր բերել, եւ դա մեր շների հեզութիւնից էր…»: Այսօր էլ մեր պետականութեան շուրջ ոռնում են գայլեր, ծածուկ ու դաւադիր, գեղեցիկ խոստումներով ու գառան մորթի հագած` ցանկանում են ներս խուժել… մենք պիտի արթուն լինենք: Մենք քնով անցնելու իրաւունք չունենք: Մենք պատերազմի մէջ ենք. պատերազմ սահմանին թուրքի դէմ եւ երկրի ներսում հոգիների կռիւ, տեսակի կռիւ` յանուն ազգային արժէքների պահպանման… եթէ ներսում պարտուենք, սահմանին էլ կը պարտուենք, կամ որ աւելի ճիշդ է` սահմանին կը պարտուենք, եթէ ներսում` ազգային դաշտում պարտուենք…

Եւ չասենք, թէ այս ամէնի վտանգը չկայ, չասենք, թէ նման բան հնարաւոր չէ… հնարաւոր չի լինի, եթէ չթուլացնենք մեր դիմադրականութիւնը, եթէ չվարանենք ու ազգային արժէքների հանդէպ ցանկացած ոտնձգութեան պատասխանենք անմիջապէս, կոշտ ու դիպուկ: Մենք պէտք է հասկանանք, որ մեր օրկանիզմն ախտահարող մանրէներն առաջինը հարուածում են մեր ամենաթանկ ու զգայուն արժէքներին, նրանց, որոնք սնուցում են մեր հոգին ու միտքը, արթուն պահում մեր բանականութիւնը: Այսօր կայ այդ վտանգը, այն արդէն գործի է դրուած, իսկ մեր դիմադրականութիւնը հակադարձումն այնքան էլ լաւ վիճակում չէ… Ամիսներ շարունակ Հայ առաքելական եկեղեցու դէմ կատարուող ոտնձգութիւնները դեռ լուրջ հակադարձման չեն արժանացել նախ` պետական իշխանութեան եւ երկրորդ` հասարակութեան լայն շերտերի կողմից: Էլի դարձել ենք «Հռոմի պապից աւելի կաթոլիկ», հոգեւոր ու աշխարհիկ ենք անում` առանց մտածելու, որ սրանք մեր զգօնութիւնն ու մեր սթափութեան աստիճանը որոշող ձեռնարկումներ են. սրանք կուլ տուեցինք, էլի բաներ կուլ կը տանք… հայոց պատմութեան ողջ ընթացքում գրեթէ չի եղել մի դէպք, որ Հայ առաքելական եկեղեցու ու նրա առաջնորդի դէմ պայքարը լինի ինքնանպատակ ու հէնց այնպէս,առանց արտաքին քաղաքական դրդապատճառների: Հիմա այս ամէնը մոռացած մեր իշխանութիւնները խնդիրը դիտարկում են որպէս զուտ կրօնական դաշտում առաջացած վէճ, որտեղ իրենք` աշխարհիկ այրերը անելիք չունեն… այնինչ սա ազգային կեանքում առաջացած հարց է, հարուած է ազգային եկեղեցու հեղինակութեանը եւ լուրջ հակադարձման պիտի արժանանայ թէ՛ իշխանութեան, թէ՛ հասարակութեան կողմից:

Մէկ այլ մտահոգիչ փաստ եւս. Սասուն Միքայէլեան անունով քաղաքական գործիչը, վերջերս կայացած արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւններում, հաւաքեց բարձր ձայներ` ընդհուպ դառնալով վարկանշային ամենաշատ քուէ ստացած թեկնածուն, այն դէպքում, երբ նա ընտրարշաւի ժամանակ փորձել էր ստորադասել արցախեան յաղթանակը ապրիլի ժողովրդային շարժման կարեւորութիւնից: Եթէ մեր հասարակութեան ազգային դիմադրականութիւնը տեղը լինէր, Սասունը  ձայն պիտի չհաւաքէր… սրանք հարցեր են, որոնց նկատմամբ անտարբեր լինել չենք կարող: Մեր դիմադրականութիւնը կարծես թէ ընկած է. այն բարձրացնել է պէտք…արցախցի պոէտը կ՛ասէր` «Չչքնէք, տղանե՛ր, չքնէք, ով քնի, հազիւ թէ արթնանայ….»:

ԵՂԻԱ ԹԱՇՃԵԱՆ

Վերջին շաբաթներուն Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը ցոյց կու տայ, որ վարչապետի պաշտօնակատար Նիկոլ Փաշինեանը ամէն ջանք ի գործ կը դնէ, որ լաւ երեւի Քրեմլինի առջեւ: Ասիկա որոշ մտահոգութիւններ կը ստեղծէ, որովհետեւ Արեւմուտքի եւ Ռուսիոյ միջեւ նախկին նախագահ Սերժ Սարգսեանի հաւասարակշռուած քաղաքականութիւնը կրնայ կորսնցնել իր ուղին: Անշուշտ դէմ չեմ, որ Հայաստանը ռուսամէտ արտաքին քաղաքականութիւն վարէ, ասիկա կը բխի մեր ռազմաքաղաքական եւ աշխարհաքաղաքական շահերէն: Սակայն ասիկա ըսել չէ, որ երկրին արտաքին քաղաքականութիւնը պէտք է պատանդ դարձնել: Կարեւոր է անդրադառնալ երեք կէտերու կամ օրինակներու, որոնք ինծի մտահոգութիւն պատճառեցին:

Ա.- Նախկին իշխանութիւնը բազմիցս մերժեց Մոսկուայի առաջարկները` հայկական զինուորական ջոկատ մը ուղարկելու Սուրիա: Հակառակ անոր որ այս խաղաղապահ ջոկատը ունի զուտ մարդասիրական բնոյթ, սակայն Երեւան մտահոգութիւն ունէր մխրճուելու սուրիական հարցին մէջ եւ սուրիահայ համայնքը աւելի եւս վտանգի ենթարկելու առումով: 8 սեպտեմբերին վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը յայտարարեց, որ Հայաստանը Ռուսիոյ հետ պիտի համագործակցի Սուրիոյ մէջ «միացեալ մարդասիրական գործողութիւններ» կատարելու նպատակով («ՃէյմսԹաուն», 17 սեպտեմբեր 2018): Այս յայտարարութիւնը հետագային քննադատուեցաւ Միացեալ Նահանգներու կողմէ, եւ Միացեալ Նահանգներու նախագահի անվտանգութեան հարցերու խորհրդական Ճոն Պոլթըն «խորհուրդ» տուաւ Հայաստանին` Ռուսիոյ հետ չմասնակցիլ Սուրիոյ մէջ որեւէ զինուորական գործողութեան («Ազատութիւն» ձայնասփիւռի կայան, 25 հոկտեմբեր 2018): Արդեօք այս քայլը կը բխէր զուտ հայկական կամ հայաստանեան շահերէ՞,թէ՞ պարզապէս Ռուսիան սիրաշահելու «ժեսթ» մըն էր:

Բ.- Պիելոռուսիոյ նախագահին վերջին յայտարարութիւնները որոշ հարցման նշաններ ստեղծեցին հայ-ռուսական յարաբերութեան մէջ: Նախագահ Ալեքսանտր Լուքաշենքոն քննադատեց վարչապետ Փաշինեանը` հարց տալով, թէ ինչո՞ւ Հայաստանը կը քննադատէ միայն Պիելոռուսիոյ կողմէ զէնքի արտածումը Ազրպէյճան, մինչ անոր դաշնակից Ռուսիան հիմնական զէնք արտածողն է դէպի Ազրպէյճան: Որոշ իրականութիւն մը կայ այս հարցադրումին մէջ, որովհետեւ նոյնիսկ ժամանակին Սերժ Սարգսեանին իշխանութիւնը չկրցաւ համոզել ռուսական կողմը` կասեցնելու զէնքի վաճառքը Ազրպէյճանին: ՀԱՊԿ-ի անդամ երկիրները ինչպէ՞ս կրնան զինամթերք ծախել ոչ անդամ երկրի մը, որ զայն դաշինքի անդամ երկրի մը դէմ գործածէ:

Գ.- Ըստ Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարար Սերկէյ Լաւրովին, Հայաստան եւ Ռուսիա կը պատրաստուին ստորագրել համաձայնագիր մը, որով Հայաստանի մէջ պիտի արգիլուի օտար զինւորներու կամ ռազմակայաններու ներկայութիւնը: Լաւրով ըսաւ, որ նոյնանման համաձայնագիր պիտի ստորագրուի նաեւ Ղազախստանի հետ: Անդրադառնալով այն հարցին,թէ ինչո՞ւ այսպիսի համաձայնագիր մը պիտի ստորագրուի, ան յայտարարեց, որ Ռուսիա կ՛ուզէ վստահ ըլլալ, թէ ապագային այս երկիրները իբրեւ միջոց պիտի չօգտագործուին` վտանգելու ռուսական ռազմական շահերը («Քոմսոմոլսքայա Փրաւտա Ռատիօ», 17 դեկտեմբեր 2018): Սակայն արդեօք Հայաստան դաշնակից չէ՞ Ռուսիոյ, արդեօք պէ՞տք է Հայաստանի իշխանութիւնները փաստեն Քրեմլինին, որ Երեւան դաշնակիցէ մը աւելի դաշնակից է իրենց: Հոս նաեւ պէտք է յիշեցնել, որ վերջերս Հայաստանը ռուսական կողմին կանաչ լոյս տուաւ` քննելու երկրին մէջ գտնուող ամերիկեան գիտական կեդրոնները, բան մը, որ դժգոհութիւն յառաջացուց Միացեալ Նահանգներու մէջ: Ներքին քաղաքական կեանքին մէջ եւս այս քայլը մտահոգութիւն կը յառաջացնէ: Լուսաւոր Հայաստան կուսակցութեան ղեկավար Էտմոն Մարուքեանը յայտարարեց, որ իր խմբակցութիւնը դէմ պիտի քուէարկէ, եթէ Ազգային ժողովին ներկայացուի այս համաձայնագիրը: Ան նաեւ նշեց, որ Ռուսիոյ կողմէ ներկայացուած մտահոգութիւնները անտեղի են («Առաջին լրատուական», 18 դեկտեմբեր 2018):

Վարչապետի պաշտօնակատար Նիկոլ Փաշինեանը իր կարելին պիտի ընէ, որպէսզի համոզէ Քրեմլինը, որ Հայաստան պիտի չշեղի իր ռուսամէտ արտաքին քաղաքականութենէն, սակայն մինչեւ օրս ասիկա համոզիչ չէ Ռուսիոյ համար: Ռուսիան Հայաստանը պիտի մղէ այլ զիջումներու, որոնք կրնան վտանգել երկրին գերիշխանութիւնը եւ յարաբերութիւնը Արեւմուտքին հետ:

Yeghia.tash@gmail.com

ՍԻՒԶԱՆ ԽԱՐՏԱԼԵԱՆ

1981 թուականն էր երբ ես քաղաքացիական պատերազմի խառնակ օրերուն ձեւով մը աւարտեցի համալսարանը: Քանի մը ամիս անց ստացայ «Սեռական քաղաքականութիւն» գիրքը` 400 էջէն աւելի հաստ հատոր մը:

Հրայր Մարուխեանը ինծի ներկայացուց Քէյթ Միլլեթի աշխարհը: Ո՞վ էր այս կինը: Այս  գիրքը ի՞նչ գործ ունի ինծի  հետ, ինչո՞ւ ես: Ահա այսպիսի տափակ հարցեր  էին , որոնք կը զբաղեցնէին միտքս: Միայն աւելի ուշ հասկցայ, որ ան իր այս անմեղ քայլով ինծի ներկայացուցած էր  արմատական ֆեմինիզմի հիմնական գրութիւններէն մէկը:

«Սեռական քաղաքականութիւնը» կ՛ուսումնասիրէ կիներու նուաճման եւ հպատակեցման գործընթացները` գրականութեան եւ արուեստի մէջ: Քէյթ  Միլլեթի վերլուծութիւնը  կը թիրախաւորէ 4 հեղինակաւոր գրողներ` Դ. Հ. Լորենսը, Հենրի Միլերը, Նորման Մէյլերը ու Ժան Ժենէն, եւ  կը գծէ   գրականութեան հայրիշխանական առասպելներուն ահաւոր պատկերը եւ կը վերծանէ այդ առասպելներուն  հոգեբանութեան, փիլիսոփայութեան եւ քաղաքականութեան մէջ  անծայր ընդգրկուածութիւնը:

Հրայր Մարուխեանը իր այս ժեսթով զիս կը մղէր  հասկնալու եւ մարտահրաւէր կը նետէր իր անյարմար հարցադրումով: Հարցադրում մը, որ մինչեւ այսօր կ՛ոգեշնչէ  զիս, բայց այդ պահուն խորապէս կ’անհանգստացնէր:

Քէյթ Միլլեթը հարց կու տար,  թէ արդեօք կարելի՞ է անցում կատարել  անհատական մտերմութեան պարունակէն դէպի լայն քաղաքականութեան պարունակ:

Ասիկա իրապէս մեծ քայլ էր: «Սեռական քաղաքականութիւն» եզրոյթը ներկայացնելով` Մելլեթ կ՛ըսէր, որ նախ պէտք է պատասխանել անխուսափելի այս հարցին. «Կարելի՞ է սեռերու միջեւ փոխյարաբերութիւնները դիտել քաղաքական լոյսի տակ»:

Պատասխանը կախուած է այն բանէն, թէ ինչպէ՛ս  կը սահմանենք քաղաքականութիւնը:

Անոր համար  սեռը կարգավիճակ էր` քաղաքական հետեւանքներով: Մաքս Ուեպըրի քաղաքականութիւնը` որպէս (herrschaft) հերշշաֆ, գերակայութեան եւ ենթակայութեան յարաբերութիւն է: Մելլեթ կ՛եզրակացնէր, որ ցարդ անքննարկելի կը մնայ յաճախ նոյնիսկ չճանչցուած, մեր ընկերային համակարգին  մէջ տիրող ծնունդի առաջնայնութեան խնդիրը, որ կայ անգիր կանոնակարգ մը, ուր տղամարդիկ կ՛իշխեն կիներուն վրայ:

Տղամարդը կը ղեկավարէ, կինը կ՛ենթարկուի։

Միլլեթի գիրքը զիս արթնցուց, փոխեց ընկալումս ե՛ւ կիներու, ե՛ւ իմ մասին : Ինքնաճանաչման անմոռանալի պահ էր, սակայն Հրայր Մարուխեանին`  գիրք նուիրելու ժեսթը լաւ մտածուած քայլ էր: Այս թուացեալ անմեղ աքթով ան կու տար բանալին, թէ ինչպէ՛ս հասարակութեան մէջ կարելի է ճանչնալ այն անհաւասարութիւնները, որոնք դիմակաւորուած են որպէս բնութիւն եւ կը հրաւիրեն զիս արժեւորելու  ֆեմինիստական քննադատութիւնը` որպէս վերլուծական գործիք,  փոխելու քաղաքական կեանքի բոլոր բնագաւառները, ապա այն  ներկայացնել եւ կիրարկել մեր կուսակցութեան մէջ, ֆեմինիզմը դարձնել Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան արդիականցման մէկ կարեւոր օղակը:

Եւ ասիկա ոչ միայն տեսականօրէն, այլեւ` մեր գործողութիւններուն մէջ:

Այժմ զարմանալին այն չէ, որ ֆեմինիզմին կը մերձենայի  Միջին Արեւելքի մէջ, այն ալ` պատերազմ ապրող երկրի մը մէջ, զարմանալին այն էր, որ ֆեմիզիզմի միանալու հրաւէրը կու գար դաշնակցական առաջնորդի մը կողմէ, տղամարդ առաջնորդի կողմէ: Այդպիսով, ես սուզուեցայ «ֆեմինիզմի» աշխարհին մէջ: Մեր կուսակցութիւնը կլանուած էր իր սոցիալ-դեմոկրատական ինքնութեան բիւրեղացման գործընթացով: Ես եւ ուրիշներ  զանգուածային լրատուամիջոցներուն մէջ  կը գրէինք ժողովրդավարութեան անառարկելիութեան մասին, ընկերային արդարութեան մասին եւ յատկապէս երկուքի համադրութեան հրամայականին մասին` որպէս առողջ հասարակութեան հիմնասիւն, որ մենք կ՛երազէինք գեղեցիկ օր մը կառուցել:

Ամէն ինչ կարծես միայն մտաւոր վարժութիւն էր: Բայց ո՛չ, այդ հաստատումը  ճշմարտութենէն  մղոններ հեռու է:

Մենք  կը պատրաստուէինք այսօրուան: Այսօրուան Հայաստանին:

Ճիշդ է, որ մենք կիներու երթեր կամ բողոքի հանրահաւաքներ չենք ունեցած, բայց մենք յանկարծ բանալի գործերու վրայ էինք, կուսակցութեան մէջ եւ  համայնքէն ներս մենք կը գործէինք հաւասար հնարաւորութիւններով, որոնք մեծ չափով ընկեր Մարուխեանի արդիական մտածողութեան արդիւնքն էին,  մենք կը զգայինք անոր անվերապահ աջակցութիւնը, ան մեզի կու տար ինքնավստահութիւն` քանդելու տարիքային եւ սեռային  խտրականութեան պատերը, այլ խօսքով, մենք կը փորձէինք քողազերծել, թէ ինչպէ՛ս մեզ` կիներս կը նկարագրեն կամ  ալ կ՛անտեսեն հայոց պատմութեան մէջ: Մեզի յանձնուած էին  քաղաքական վերլուծութիւն, գրական քննադատութիւն, հանրային քննարկում նախաձեռնելու եւ այլ տարբեր առաքելութիւններ. եւ մենք կը խօսէինք ու կը գործէինք անվախօրէն:

Ասիկա փոքր յաղթանակ չէր:

Կարեւոր բան մը վրիպած է այն բոլոր մարդոց քով, որոնք կը յիշեն ու կը գրեն Հրայր Մարուխեանի մասին. վրիպումը դիտումնաւոր չէ, այլ հետեւանք է չիմացութեան:

Քիչեր գիտեն, որ Հրայր Մարուխեանը  նաեւ իր սրտով եւ մտքով ֆեմինիստ էր:

Իր տեսլական ծրագիրներու միջոցով, իր անձնական ներգրաւուածութեամբ մեզի` երիտասարդներուս, կիներուն եւ տղամարդոց, կը բաշխէր ուժ եւ դիմացը կը ստանար նոր ներուժ:

Այս տարիները մեր կուսակցութեան պատմութեան մէջ  նեղ բացուածք մըն էին, ուր յանկարծ մենք` կանայք, լիազօրուած էինք: Համոզուած եղէք, որ այս գործընթացին հակառակորդները շատ էին, բայց մենք երբեք չենք կանգնած այդ մարդոց դիմաց:

Ընկեր Մարուխեանը իր այս աշխարհայեացքով իմ եւ իմ ընկերներուն ուշադրութիւնը կը սեւեռէր  իշխանութեան սեռականացման խնդիրին վրայ, երեւոյթ մը, որ  կը սահմանփակէր մեր կուսակցութեան կարողութիւնները եւ զարգացման հնարաւորութիւնները:

Որպէս ֆեմինիստ` տարիներու ընթացքին ես փորձած եմ հասկնալ կիներու հպատակեցման, լուծի տակ պահելու համակարգուած եւ ոչ համակարգուած  գործընթացները:

Այսօր հայկական  քաղաքական իրականութեան մէջ, թէ՛  մեր կուսակցութենէն ներս եւ թէ՛ հայրենիքէն ներս, ընկերվարական ժ ծրագիր  ունենալը աւելի անհրաժեշտ է, քան երբեւէ:  Աշխարհայնացումի  որպէս հետեւանք` տնտեսական դաժան իրողութիւնները իրենց հետքերը կը ձգեն ողջ աշխարհի տարածքին: Հայաստանի մէջ կիրարկուող  տնտեսական քաղաքականութիւնը  ցնցումներ կը յառաջացնէ բոլորին համար, սակայն կիներու պարագային այդ ցնցումը անհամաչափ է: Տնտեսական արագ փոփոխութիւններու պատճառով տեղահանուած կիներ ամբողջ աշխարհի մէջ ծանրաբեռնուած են, աշխատանք չկայ, ընկերային ծառայութիւնները կը կրճատուին, կառուցուածքային բարեփոխումներ չկան, բարօրութեան ծրագիրները ձեւական են, կան միայն թուղթի վրայ:

Կիները ստիպուած են գաղթել,  ենթակայ են թրաֆիքինկի, տակաւին կ՛ենթարկուին սեռական բռնութեան եւ չեն կրնար վերահսկել վերարտադրման իրենց սեփական գործընթացները: Թիրախաւորուած վիժումները Հայաստանի համար աղէտ են: Այլ խօսքով, կիները մեր ժամանակներու մեծագոյն զոհն են:

Թէ ինչպէ՞ս պէտք է հասկնալ այս երեւոյթները եւ, աւելի կարեւոր,  ի՞նչ պիտի ընենք փոխելու համար իրավիճակը: Մենք պէտք չէ կորսուինք տեսական քննարկումներու մէջ, անիմաստ է:

Հրայր Մարուխեանը  ցոյց տուաւ ճամբան  40 տարի առաջ` Ֆեմինիզմի տեսութիւնը գործնականի վերածելու ճամբան:

Իմ կարծիքով, ֆեմինիզմը ներկառուցուած է ՀՅԴ ծրագրին մէջ: Տնտեսաքաղաքական վերլուծութիւնները, անշուշտ, կարեւոր են  հասկնալու համար տեղի ունեցող տնտեսական եւ քաղաքական փոփոխութիւնները, սակայն այդ վերլուծումը կը մնայ թերի, եթէ մենք չընդունինք վերլուծութիւն, որ կը ներառէ ֆեմինիզմի աշխարհընկալումը. մենք չենք կրնար արդարութիւն եւ բարեկեցութիւն բերել` առանց վերծանելու, բարձրացնելու հայ կնոջ, այս անգամ  որպէս արդի աշխարհի անդամ կնոջ մարդկային տարրական իրաւունքները եւ խնդիրները:

Մենք պէտք է ձեւաւորենք հայկական ֆեմինիզմը, խօսքս ծինաբանութեան մասին չէ :

ֆեմինիզմի մեր սեփական մօտեցումը  հնարաւորութիւն պիտի տայ լուսարձակի տակ դնելու հայ կնոջ շահագործման  եւ ճնշումի ենթարկման անհերքելի իրողութիւնը:

Մենք պէտք է խթանենք զրոյցը, երկխօսութիւնը եւ բանավէճը,  մատը դնենք իսկական վէրքին վրայ:

Ոչ միայն պետութիւնը, այլեւ ընտանիքը, արուեստը, փիլիսոփայութիւնը եւ կրօնը, նոյնիսկ մարդկային բնոյթը տարբեր են տարբեր քաղաքականութիւններու տակ:

Մեր քաղաքականութիւնը կը բացայայտէ մեզի եւ պետութեան մեր պատկերացումները, թէ ինչպէս մենք կը մտածենք լուծել հայ կնոջ իրաւունքներու խնդիրները` հատորներ կը խօսի մեր մասին:

Դաշնակցութեան ֆեմինիզմը մեր յաջողութեան գրաւականն է:

Ֆեմինիզմը մարդկութեան ազատագրման մասին է:

Հրայր Մարուխեանը այդ ազատագրման ջահակիրն էր:

Շատ քիչ մարդիկ գիտէին այդ մասին:

Ժամանակն է կասեցնելու այս իմաստով  վերջին 25 տարիներու ետքայլը:

Ժամանակն է բեմը տալ նաեւ կնոջ:

ՄԱՐՏԻԿ ՄԱՏԵՆՃԵԱՆ

Հայաստան անունով երկիր մը կայ, ուր հայեր կը բնակին հազարաւոր տարիներէ ի վեր: Հայերը շատ հին պատմութիւն ունեցող ժողովուրդ են, եւ հայ թագաւորը քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակած է Յ.Ք. 301 թուականին, ուրիշ ազգերէ շա՜տ ու շա՜տ առաջ:

Լենինական քաղաքը, որ այսօր կը կոչուի Գիւմրի, 1988-ի դեկտեմբերին, Նոր տարիէն հազիւ երեք շաբաթ առաջ, ենթարկուեցաւ ահաւոր աղէտի` երկրաշարժի մը, որուն կեդրոնը կը գտնուէր Գիւմրիէն ոչ շատ հեռու Սպիտակ քաղաքին քով: Տասնեակ հազարներով հայեր զոհ գացին այդ անսպասելի, սարսափազդու, բնութեան պատուհասին: Բնակարաններ փուլ եկան, փլատակներուն տակ մնալով` բնակիչներ զոհուեցան, աղէտ մը, որ տարբեր անունով պէտք էր անուանել, եւ ոչ թէ` երկրաշարժ:

Հրաշքներ ալ պատահեցան դժբախտութեանց հետ, երբ փլատակներու տակէն ողջ մնացած անձեր փրկուեցան փրկարար խումբերու անդամներուն կողմէ: Անոնցմէ մէկն էր Անին` հինգ տարեկան փոքրիկ աղջնակ մը, որ ծնած էր Գիւմրի: Անիին հայրն ու մայրը, ինչպէս նաեւ մեծ հայրն ու մեծ մայրը իրենց տան փլատակներուն տակ մահացած էին, մինչ Անի, բախտի բերմամբ, փլատակի տակ մնալով հանդերձ, թեթեւ վէրքերով ողջ մնացած էր եւ ապա` փրկուած:

Աշխարհի ամէն անկիւններէն մարդասէր մարդիկ օգնութեան փութացին աղէտի գօտի եւ իրենց կարելին գործադրեցին ողջ մնացածներուն ցաւը ամոքելու, եւ միւս կողմէն ալ` փլատակներու տակ շնչող էակներ փնտռելով ու զանոնք փրկելով ստոյգ մահէ:

Հայաստան այդ ժամանակ կը գտնուէր Խորհրդային Միութեան մէջ, սակայն այդ միութիւնը, հակառակ կարծուածին, ո՛չ պէտք եղած փորձառութիւնը ունէր եւ ո՛չ ալ հարկ եղած մարդասիրական օգնութիւնը կրնար տրամադրել իր ժողովուրդին:

Անին մինչեւ այդ թուականը չէր գիտեր երկրաշարժ բառին իմաստը: Չէր գիտեր` ի՞նչ ըսել էր մեռնիլ: Անին այդ բոլորը հասկցաւ, երբ այդ դժբախտ աղէտը պատահեցաւ:

Խեղճ աղջնակը` Անին, ինչպէս ամէն լենինականցի փոքրիկ, ուրախ-զուարթ կը ճռուողէր եւ շուրջինները կը զուարճացնէր: Աղէտին եւ կրած ցաւին պատճառով Անին կորսնցուց իր մանկական զուարթութիւնը: Մահուան վախը ազդեց հինգ տարեկան աղջնակին հոգիին վրայ: Կարծես լեզուն պապանձեցաւ: Ան այլեւս չէր ճռուողեր, տխուր ու մտածկոտ դարձած էր: Մանկական հոգին միայն վիշտ ու ցաւ կը զգար:

Անիին նման` տասնեակ հազարներով մանուկներ ու պատանիներ որբացան: Հայաստանի կառավարութիւնը այդ օրերուն չէր կրնար, ի վիճակի չէր այդ որբերը պահել ու խնամել: Ուստի, հայու հիւրասէր եւ ազգանուէր ոգին միայն կրնար հոգալ այդ դեռահասակները:

Հայ ընտանիքներ, զաւակ ունեցողը եւ չունեցողը, մէկ կամ աւելի որբ որդեգրեցին եւ տաքուկ երդիք մը տրամադրեցին այդ խեղճերուն, ամէն ինչ կորսնցուցած հայու բեկորներուն: Տեղի ունեցաւ գեղեցիկ ժեսթ մը: Որբ անուան տեղ ծնողազուրկ բառը գործածեցին, որպէսզի խորթ չհնչէ այդ բառը:

Անին որդեգրուեցաւ երեւանցի ընտանիքի մը կողմէ: Մօտ երեք տարի գէշ-աղէկ տոկաց ծնողազրկութեան, սակայն նախկին ժպտերես Անին չէր:

Երկրաշարժի աղէտէն ետք շատ բան փոխուեցաւ նաեւ ամբողջ Հայաստանի մէջ: Հայրենիքը անկախութիւն հռչակեց: Ղարաբաղի մէջ գոյամարտեր տեղի կ՛ունենային, որոնք կ՛ազդէին նաեւ Հայաստանի վրայ ալ: Խորհրդային իշխանութիւնը խաւաքարտէ դղեակի մը նման տապալեցաւ: Ազերիներ երկրորդ ցեղասպանութիւն մը գործելու կը միտէին: Ո՛չ մէկ հայ կրնար անտարբեր մնալ, մանաւանդ` ձեռնածալ նստիլ, երբ իր արցախցի արիւնակիցը կը կռուէր ոչ միայն իր սեփական անձի  գոյութեան համար, այլ` հայու պատիւը բարձր բռնելու համար: 1915-ին հայեր ակնկալեցին, որ, այսպէս կոչուած, «Մեծ պետութիւնները» պիտի օգնէին եւ փրկէին: Ցեղասպանութենէն ետք հայը միայն իր ուժին եւ անձնական զէնքին վստահեցաւ, հոգ չէ, թէ ատիկա որսի հրացա՞ն էր, թէ՞ պատերազմական:

Երկրաշարժի աղէտը միացուցած էր ամբողջ հայութիւնը: Եղիշէ Չարենցի խօսքին համաձայն, հայը իր միութեան մէջ փնտռեց ազգին փրկութիւնը:

Այդ նպատակին համար եւ անկէ բխող հետեւանքներուն պատճառով Հայաստանէն եւ հայկական սփիւռքէն, հեռաւոր գաղթավայրերէն եւ գաղութներէն, Լիբանանէն, Ֆրանսայէն, Ամերիկաներէն եւ արաբական երկիրներէ կամաւոր հայեր վազեցին, գացին օգնելու համար Արցախի քաջերուն` հայ ազգի դահիճներուն դէմ կռուելու համար: Ղարաբաղի քաջերը օգնութիւն կը խնդրէին ամբողջ հայութենէն.

«Հայե՛ր, միացէ՛ք, միացէ՛ք հայեր,
Արցախն է ձեզ կանչում, օգնութեան հասէ՛ք,
Դեռ ճամբայ ունինք, պիտ հասնինք Սասուն,
Քաջերի հողը մեզ է սպասում»

Այդ պատերազմին պատճառով Հայաստանի ժողովուրդը շատ դժբախտութիւններու ենթարկուեցաւ: Ուտեստեղէն չկար. կազ չկար, որ տաքնային կամ տաք ապուր մը եփէին: Այս բոլորին մէջ, ամենավատը, գործ ալ չկար, որ մարդիկ կարենային դրամ վաստկիլ եւ փոր կշտացնել: Հակառակ այս տարաժամ պայմաններուն` հայութիւնը կը տոկար կարելիին չափ:

1992-ի Նոր տարին դիմաւորուեցաւ վատագոյն պայմաններու մէջ: Մարդիկ միայն խաղաղութիւն կը մաղթէին իրարու, ամենամատչելի բանը, որ գոյութիւն ունէր առանց ստակի:

Եկաւ ու հասաւ Սուրբ Ծնունդի տօնը: Հայերը, մեծամասնութեամբ, Յիսուսի Ծնունդը կը տօնեն յունուար 6-ին, երբ արար աշխարհ, նոյնիսկ ուղղափառ յոյները կը տօնեն դեկտեմբեր 25-ին:

Յունուար 5-ին` Ծնունդի խթման երեկոյին, Անիին նոր հայրը, որ զինք որդեգրած էր, ըսաւ անոր.

«Անի՛ ջան, ցաւդ տանիմ, աղջի՛կս, քեզի քանի մը տուփ լուցկի եւ մոմ տամ, գնա՛, ծախէ եկեղեցիին քով: Գուցէ մարդիկ գնեն, տօն է: Քանի մը լումայ կը շահիս, որ մենք ալ վաղը տօնենք»:

Շաբաթ մը առաջ, դարձեալ նոյն դէպքը պատահած էր: Կաղանդի գիշեր մոմ ու լուցկի տուած էին իրեն, որ ծախէ: Միայն մէկ տուփ լուցկի եւ տուփ մը մոմ ծախած էր, այն ալ` գթառատ տիկիններու շնորհիւ, որոնք խղճացած էին իրեն: Գիշերուան ուշ ժամերուն, երկու անցորդ կիներ նշմարած էին փոքրիկ Անին, փողոցին մէկ անկիւնը անորոշաբար կանգնած, յուզուած դէմքով կարծես պիտի լար, մօտենալով` հարցուցած էին.

«Աղջի՛կ ջան, կորսուա՞ծ ես, թէ՞ մէկը կը սպասես»:

Անին գլխու շարժումով պատասխանած էր «ո՛չ» եւ ցոյց տուած էր մոմերն ու լուցկիները: Այդ կիները հասկցած էին եւ` կարեկցած: Գնած էին տուփ մը մոմ ու լուցկի եւ խորհուրդ տուած էին տուն երթալ, որպէսզի չսառի ցուրտէն:

Անին դարձեալ նոյն վիճակին մէջ կը գտնուէր` մոմ ծախել եկեղեցիին քով, կարծես մոմ չկար եկեղեցիին մէջ: Առաւ լուցկիներն ու մոմերը եւ անտրտունջ ու անձայն դուրս ելաւ փողոց:

«Անի՛ ջան, չուշանաս տուն դառնալու, բուք ու բորան է: Ինչ որ ծախես, բաւական է, հասկցա՞ր», պոռաց ետեւէն նոր մայրը:

Անին անխօս գնաց` առանց ետեւ նայելու: Ան շատ ամօթխած էր: Չէր կրնար անցորդներուն առջեւ կանգնիլ եւ մոմ ու լուցկի գնել առաջարկել: Պատի մը կռթնած, ափին բռնած մոմ ու լուցկիներ, հայեացքը գետին ուղղած` ժամերով պիտի սպասէր, որ մարդիկ նկատէին զինքը եւ մոմ գնէին: Նոյն բանը տեղի կ՛ունենար Ծննդեան տօնին, ինչպէս` Կաղանդի գիշերը:

«Կ՛ատեմ այս գործը», կը մտածէր Անին անդադար: «Ես չեմ կրնար բան մը ծախել, իմ գործս չէ ասիկա: Հայու վայել չէ մուրալ», կը կրկնէր Անին ինքնիրեն: Կը նախընտրէր հազար անգամ մեռնիլ, քան թէ` մէկ անգամ մուրալ, ողորմութիւն հայցել:

Անին հասաւ եկեղեցի: Գնաց ծուարիլ մուտքին քով, պատին տակ:

Փողոցը ամայի էր եւ օդը ցուրտ: Երեք օր առաջ առատօրէն ձիւնած էր, ապա` սառոյցի փոխուած: Քալելն անգամ վտանգաւոր էր: Ռուսերը կ՛ըսէին, որ` «Այս օդին տանտէրը շունն անգամ դուրս չի ձգեր»:

Անի սպասեց, երկա՜ր սպասեց: Ոչ ոք ելաւ տունէն դէպի փողոց: Ոչ ոք եկեղեցի եկաւ այդ ցուրտ օդին: Իսկ ինքը, գրեթէ սառած, կը սպասէր, որ մոմ ու լուցկի ծախէր անցորդներու կամ մոմ` ժամ եկողներու:

Եկեղեցիին մէջ արարողութիւնը սկսաւ: Անի կը լսէր քահանային երգեցողութիւնը: Ան ալ առանձին էր, նոյնիսկ ժամկոչ չկար: Անիին թուեցաւ, որ քահանան իսկ բարկացած էր եւ պարապ եկեղեցիին պատերուն կը պոռար:

Մութը կոխած էր շատոնց, եւ տակաւին Անին կը սպասէր նոյն տեղը, պատին տակ, եկեղեցիին մուտքին մօտ, անշարժ կանգնած: Մեռելային լռութիւն մը կը տիրէր փողոցին մէջ: Քահանան անգամ լռած էր եւ եկեղեցիին դռները` փակած: Իր աճապարանքին պատճառով ան չէր նշմարած պատին հետ միաձուլուած Անին:

Անին յոգնած էր եւ տուն դառնալ իսկ չէր մտածեր: Մէկ հատ մոմ չէր ծախած, ինչպէ՞ս տուն երթար: Վրան ուժ ալ չէր մնացած: Տաք վերարկու հագած ըլլալով հանդերձ, անշարժ կանգնած ըլլալուն պատճառով ձեռքերն ու ոտքերը սառած էին: Քիթն ալ սառած էր մէջի խլինքով, որ քարայրի մը բիւրեղեայ շթաքարերուն նման կախուած էին քթի ծակերէն:

Յոգնած Անին ցած եկաւ եւ ոտքերուն վրայ նստաւ` դարձեալ կռնակը պատին յենած: Ան անկարող էր շարժելու, նոյնիսկ` մտածելու եւ յստակ որոշում մը տալու ընելիքին մասին: Իր անկարողութեան առջեւ չկրցաւ ինքզինք զսպել եւ սկսաւ լալ, դառնօրէն լալ: Չէր վախնար: Վախի զգացումը մեռած էր մէջը երկրաշարժի աղէտէն ի վեր: Մանկական արցունքները սկսան սառիլ բիւրեղի նման, ցուրտէն կարմրած այտերուն վրայ:

Կէս զգայազուրկ` Անին սկսաւ յիշել դէպքեր: Յիշեց մինակը մնացած երգեցողութիւն կատարող քահանան: Իրեն թուեցաւ, որ երգ չէր, շարական չէր, աղօթք ալ չէր, այլ պոռթկում մը` եկեղեցի չեկողներուն հանդէպ:

Անին Աստուծոյ ով ըլալը չէր գիտեր, ոչ իսկ աղօթել գիտէր: Յաճախ լսած էր, որ Աստուած կը պատժէր չարութիւն ընողները: Անիին կը թուէր, որ Աստուած, դասատուէն աւելի զօրաւոր, սխալները տեսնելու եւ պատժելու կարողութիւն ունէր:

Ժողովրդային խօսք մը կայ եւ լաւապէս փաստուած է, որ ցուրտը քուն կը բերէ: Անին երազեց հայրն ու մայրը, մեծ հայրն ու մեծ մայրը: Յիշեց անոնց յուղարկաւորթիւնն ու միասնաբար թաղուիլը: Յիշեց մօր երեսը եւ … կարծեց, որ ան ելած էր դամբանէն եւ իրեն կու գար: Ուզեց մօրը քով վազել, գիրկը նետուիլ, չկրցաւ: Անկարող էր շարժելու: Մայրը նկատեց Անիին վիճակը եւ մօտեցաւ անոր: Գրկեց, համբուրեց, թեւերուն մէջ առաւ սիրասուն զաւակը: Այնքան կարօտցած էին, որ ուժգին կը փաթթուէին իրարու: Անին կարօտցած էր նաեւ հայրը, ինչպէս` պապիկն ու տատիկը:

«Մամա՛, մամա՛, շատ կարօտցած եմ, ինչո՞ւ ուշացար…»:

«Գիտեմ, ձագո՛ւկս, բալէս, գիտեմ, ես ալ կարօտցած եմ, բայց չեմ կրնար քովդ գալ, քեզ գրկել ու համբուրել…»

Անի այս խօսքերը լսած ժամանակ անգիտակցաբար գետին սահեցաւ եւ սառին վրայ երկնցաւ: Չզգաց սառոյցին պաղութիւնը: Իրեն համար ամենամեծ երջանկութիւնն էր մօր տեսքը եւ անոր գրկին մէջ ըլլալը:

Անիին կը թուէր, որ ժամերով այդպէս պիտի մնար մօր հետ եւ անոր գրկին:

Ուշ գիշերին Անին որդեգրած ընտանիքը ճամբայ ելաւ Անին փնտռելու: Անոր պատուիրած էին ուշի չմնալ եւ շուտ վերադառնալ տուն: Ժամանակը սահած էր, եւ Անին չէր եկած տուն:

Երբ եկեղեցիին մօտ հասան, տեսան գետնին փռուած փոքրիկ մարմինը: Վրայի վերարկուէն գիտցան, որ Անին էր: Նոր հայրը վազեց, գրկեց Անին եւ սկսաւ լալով համբուրել սառած մարմինը:

«Վա՜յ, աղջի՛կ ջան, ի՞նչ արեցիր, վա՜յ բալէս…»

Բայց անշունչ Անի չզգաց նոր հօր տաք համբոյրները իր սառած այտերուն վրայ:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

Ազրպէյճանական «Թրենտ» լրատու գործակալութիւնը հաղորդած էր, թէ Եւրոպական խորհրդարանի պաշտպանութեան եւ անվտանգութեան հարցերով ենթայանձնախումբի նախագահ Աննա Ֆոթիկան (Լեհաստան) Եւրոպական Միութեան արտաքին քաղաքականութեան բարձրագոյն յանձնակատար Ֆետերիքա Մոկերինիին յղած է դիմում մը` նշելով, որ եւրոպական երկիրներու քաղաքացիները սկսած են աւելի յաճախ այցելել Արցախ, եւ այդ պատճառով ալ անոնք կը յայտնուին Ազրպէյճանի «անբաղձալի անձերու» ցուցակին վրայ: Ֆոթիկա Մոկերինիին կոչ ուղղած է ո՛չ միայն Եւրոպական Միութեան քաղաքացիները ետ պահելու Արցախ այցելելէ, այլ նաեւ միջոցներ ձեռնարկելու այդ այցելութեանց հետեւանքներուն մասին համացանցին վրայ նիւթեր տեղադրելու:

Եւրոպական Միութեան պաշտօնական կայքին վրայ 14 դեկտեմբերին զետեղուած այդ հարցին վերաբերեալ նիւթը, սակայն, ցոյց կու տայ, թէ «Թրենտ»-ի կատարածը դարձեալ ազրպէյճանական բացայայտ խեղաթիւրում մըն է: Աւելի՛ն, այստեղ մենք մեզ կը գտնենք ոչ թէ մէկ, այլ երկու խեղաթիւրումներու առջեւ:

Առաջին` իրողութեան մէջ Ֆոթիկա Մոկերինիին կոչ մը չէ որ կը յղէ, այլ` 2 հարցումներ` «Եւրոպական Միութիւնը ինչպէ՞ս կը կանխարգիլէ այսպիսի ապօրինի արարքներ, որոնք գործուած են թէ՛ Եւրոպական Միութեան երկիրներու քաղաքացիներու, թէ՛ ալ Եւրոպական Միութեան առնչուած սեփական կազմակերպութիւններու կողմէ», եւ արդեօք Միութիւնը կը մտածէ՞ իր քաղաքացիները համացանցի ճամբով այդ այցելութիւններու հետեւանքներէն զգուշացնելու մասին:

Երկրորդ` իր հակառուս կեցուածքներով ծանօթ Ֆոթիկա իր 2 հարցումներու հիմնաւորման բաժինին մէջ կը գրէ. «Եւրոպական Միութեան հետզհետէ աւելի մեծ թիւով քաղաքացիներ Աբխազիոյ եւ Հիւսիսային Օսեթիոյ (Վրաստան), Խրիմի եւ Տոնպասի (Ուքրանիա), Լեռնային Ղարաբաղի (Ազրպէյճան), ինչպէս նաեւ Մերձտնեսթրի (Մոլտովա) բռնագրաւեալ տարածքներ կ՛այցելեն առանց արտօնութիւնը առնելու այն պետութիւններուն, որոնք նշեալ տարածքներուն վրայ միջազգայնօրէն ճանչցուած գերիշխանութիւն ունին»: Այլ խօսքով` «Թրենտ» հարցը իր ընդհանուր պարունակէն դուրս բերելով ներկայացուցած է իբրեւ միայն Արցախի վերաբերող հարց, երբ իրականութեան մէջ Ֆոթիկայի գլխաւոր թիրախը Ռուսիան է:

Վերոնշեալները, ինչպէս նաեւ այն իրողութիւնը, որ 19 փետրուարին Եւրոպական խորհրդարանի 16 անդամներ Մոկերինիին յղած էին ճիշդ հակառակ հարցումը, թէ Եւրոպական Միութեան պաշտօնատարներ ինչո՞ւ չեն այցելեր Լեռնային Ղարաբաղ, ցոյց կու տան, թէ ոչ հայանպաստ իր կեցուածքներով ծանօթ երեսփոխանին կատարած միանձնեայ քայլը չունի այն լրջութիւնն ու կշիռը, զորս «Թրենտ» անոր կը շնորհէ: