ՌՈԶԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Նա ընդամէնը մէկ հայկական երգ երգեց ու այդ երգով կարողացաւ գրաւել աշխարհի բոլոր ծայրերում ապրող հայերի սրտերը: Ֆրանսացի պարիթոն, ֆրանսական Ազգային պահակագնդի երգչախմբի անդամ ժերեմի Տելվերը համահայկական սիրոյ արժանացաւ այն բանից յետոյ, երբ առասպելական Շարլ Ազնաւուրի հոգեհանգստի արարողութեան ժամանակ գեղեցիկ մեկնաբանութեամբ ներկայացրեց «Հայկական վալս» ստեղծագործութիւնը` չտիրապետելով հայերէնին: Տելվերը Հայաստանում է, Երեւանում մասնակցում է «Քեզ համար, Ազնաւո՛ւր» խորագրով համերգին` այստեղ ներկայացնելով հայերի սրտերը գերած ստեղծագործութիւնը:

Ժերեմին անկեղծանում է` իր փոխարէն կարող էր լինել ցանկացած այլ երգիչ, որովհետեւ Ֆրանսայում բազում տաղանդաւոր արուեստագէտներ կան: Բայց բախտը ժպտաց հէնց իրեն: «Արմէնփրես»-ի հետ զրոյցում երգիչը պատմում է Հայաստան այցի, Շարլ Ազնաւուրի երգերի ու միւզիքըլում երգելու երազանքի մասին:

Համահայաստանեան Սէր` Մէկ Երգից Յետոյ

Չէի սպասում, որ երգից յետոյ նման արձագանգ կը լինի: Ֆրանսական ազգային պահակագնդի երգչախմբում բոլորս շատ զարմացանք նման արձագանգից, որովհետեւ պարզապէս մեր գործն էինք անում: Մենք Ֆրանսայում յաճախ ենք ելոյթ ունենում մեծ մարդկանց հրաժեշտի արարողութիւններին: Շատ կարճ ժամանակ ունէինք կազմակերպչական առումով ամէն ինչ հասցնելու համար: Մենք շատ կեդրոնացած էինք աշխատում ու, անկեղծ ասած, չէինք սպասում նման արձագանգի, աղմուկի, սիրոյ:

Սէր Երաժշտութեան Նկատմամբ

Ես երաժիշտների ընտանիքից չեմ: Սովորել եմ պատմութիւն եւ աշխարհաքաղաքականութիւն, դրանից յետոյ` ընդունուել երաժշտանոց, եւ իմ կեանքը փոխուել է: Երգել եմ տարբեր երգչախմբերում, յետոյ յայտ եմ ներկայացրել` երգելու Ֆրանսական Ազգային պահակագնդի երգչախմբում: Տղամարդկանց հոյակապ խումբ է, որը ղեկավարում են երկու կին: Մենք բազմաթիւ արարողութիւնների ենք մասնակցում, Ֆրանսայում համերգներ տալիս: Երբեմն ելոյթ ենք ունենում եւրոպական երկրներում:

Երբ փոքր էի, եւ ձայնասփիւռից երաժշտութիւն էր հնչում, միշտ ձայնակցում էի, երգում: Այդ թւում` նաեւ` Շարլ Ազնաւուրի երգերը: Բայց այդ ժամանակ դասական երաժշտութիւն չէի պարապում: Ֆրանսայում աւագ դպրոցում սովորելու տարիներին բացայայտեցի դասական երաժշտութիւնը: 20 տարեկան էի, երբ ընդունուեցի երաժշտա նոց, հիմա գրեթէ 34 տարեկան եմ:

Որեւէ գործիք չեմ նուագում: Իմ միակ գործիքը ձայնս է:

Ֆրանսական Ազգային Պահակագնդի Երգչախմբի Հնարաւոր Այցը Հայաստան

Ի հարկէ ես սիրում եմ դասական երաժշտութիւն, բայց սիրում եմ նաեւ Ճազ: Հայաստանի մշակոյթի նախարար Լիլիթ Մակունցի եւ Հայաստանում Ֆրանսայի դեսպան Ժոնաթան Լաքոթի հետ եղանք «Մեցցօ» ակումբում: Ուղղակի հիասքանչ էր: Ճազ շատ եմ սիրում, իմ տանն էլ շատ եմ ճազ երաժշտութիւն լսում, որովհետեւ այն շատ գեղեցիկ է:

Մենք Լիլիթ Մակունցի եւ Ժոնաթան Լաքոթի հետ քննարկել ենք ֆրանսական Ազգային պահակագնդի երգչախմբի` Հայաստանում հնարաւոր հիւրախաղերի կազմակերպումը: Մեր երգչախումբն այնքա՜ն գեղեցիկ երգացանկ ունի, յուսով եմ, որ մի օր կը կարողանանք այն ցոյց տալ հայ ունկնդրին: Ի հարկէ դա կապուած է մեծ ծախսերի հետ, որովհետեւ երգչախմբում 40 երգիչ է, գումարած` դաշնակահար, խմբավար, խմբավարի օգնական եւ այլք: Գիտեմ, որ հեշտ նախագիծ չէ: Բայց ես ցանկանում եմ իմ գործընկերներին ցոյց տալ Հայաստանը, որովհետեւ դուք հիանալի, ջերմ, բարի մարդիկ էք: Նրանք արժանի են տեսնելու այս ամէնը: Ազնաւուրի հոգեհանգստին միայն ես չէի երգում: Նրանք բոլորն ինձ հետ էին: Ես այսօր այստեղ մենակ եմ, եւ նրանք էլ պէտք է գան Հայաստան:

Երաժշտութիւնն Ու Արշաւները

Ես շատ եմ սիրում արշաւների մասնակցել, սարեր մագլցել, գեղեցիկ բնապատկերներ տեսնել: Ֆրանսան շատ գեղեցիկ երկիր է: Յուսով եմ` նաեւ Հայաստանում էլ արշաւների կը մասնակցեմ: Հայաստանի մշակոյթի փոխնախարար Տիգրան Գալստեանն ինձ հրաւիրել է իր հետ արշաւի: Յուսով եմ` կատակ չէր, որովհետեւ շատ եմ սիրում արշաւներ: Եւ յոյս ունեմ, որ կ՛իրականացնենք այդ գաղափարը, որովհետեւ այստեղ հիասքանչ բնապատկերներ կան: Բնաշխարհն ինձ ոգեշնչում է, ես շատ եմ սիրում լինել բնութեան գրկում:

Բացի այդ, շատ եմ սիրում ոչինչ չանել: Ուղղակի հանգստանալ գիւղում: Սիրում եմ հանդիպել ընկերներիս հետ: Ընկերներիցս շատերն են երաժիշտներ, յաճախ չենք հանդիպում, քանի որ մշտապէս շրջագայութիւնների մէջ ենք:

Ես վայելում եմ կեանքը: Կեանքն իրօք շատ կարճ է, պէտք է պարզապէս վայելել այն:

Ես ֆրանսացի եմ, սիրում եմ նաեւ համեղ սնուել, լաւ գինի ըմպել: Այստեղ պարզապէս հիանալի գինի խմեցի: Հայկական խոհանոցը շատ լաւն է, Գառնիում շատ համեղ խորոված համտեսեցինք:

Հայաստանում Հանդէս Գալը` Մեծ Պատիւ

Պէտք է ասեմ, որ այստեղ շատ բան չեմ հասցրել տեսնել: Բազում լրագրողների հանդիպեցի (ծիծաղում է): Ժամանակացոյցս յագեցած է բազում հանդիպումերով, փորձերով: Շատ կարճատեւ ճանապարհորդութիւն է: Արդէն հանդէս եմ եկել օփերային թատրոնում: Շնորհակալ եմ Հայկ Պետրոսեանին Շարլ Ազնաւուրին նուիրուած այս հիանալի համերգը կազմակերպելու համար:

Մեծ պատիւ է, որ ինձ հրաւիրել են, որովհետեւ, գիտէ՞ք, ես պարզապէս լաւ երգիչ եմ, բայց իմ երկրում այնքա՜ն լաւ երգիչներ կան: Ես ինձ շատ բախտաւոր եմ համարում, որ այստեղ եմ:

Բացայայտելով Ազնաւուրին

Ես շատ փոքր էի, երբ բացայայտեցի Շարլ Ազնաւուրին: Իմ մայրիկն ու հայրիկը շատ են լսել ֆրանսական երգեր, այդ թւում` Շարլ Ազնաւուրի գործերը: Ազնաւուրը կարծես եղել է իմ ընկերը: Ես երեք անգամ հեռուից տեսել եմ նրան, բայց անձնապէս չեմ ճանաչել: Բայց ես նրա երկրպագուն եմ եղել:

Շատ սիրելի երգեր ունեմ նրա երկացանկից` Լա Պոէմ, Լա Մամա-ն, Մուրիր տ՛էմէ, Իէր անքոր-ը Գիտէ՞ք, այնքա՜ն շատ են: Ազնաւուրը մեծ մարդ էր, հանճար, այնքա՜ն երգեր ունի գրած:

Միւզիքըլում Երգելու Երազանք

Քանի որ ես դասական երգիչ եմ, շատ եմ երգում նաեւ օփերային ստեղծագործութիւններ: Յաջորդ ամիս երգելու եմ Փարիզի «Օփերա քոմիք»: Յոյս ունեմ, որ  մի օր Պրոտուէյի որեւէ միւզիքըլում կ՛երգեմ: Երեւի, սա իմ երազանքն է:

Լուսանկարները` Տաթեւ Դուրեանի

Պաքուի որոշումը` իրանեան քարիւղի ներմուծումը  կասեցնելու, նախ եւ առաջ պէտք է դիտարկել Միացեալ Նահանգներու նախագահի անվտանգութեան հարցերով խորհրդականի` Կովկաս այցելութեան անմիջական հետեւանքներու շրջանակներուն մէջ:

Այս պարագային այլընտրանքային շուկան Ռուսիան է, ինչ որ նաեւ կը խթանէ երկու երկիրներու միջեւ տնտեսական յարաբերութիւններու յաւելեալ խորացման միտումները:

Պաքուի արագ արձագանգումը համոզիչ կը դարձնէ, որ Պոլթընի այցելութիւնը տարածաշրջան իբրեւ անմիջական թիրախ ունէր Պաքուն` Իրանի մեկուսացման Ուաշինկթընի արտաքին քաղաքականութեան ընդհանուր շրջագիծին մէջ:

Պաքուն մէկ կողմէ կը բաւարարէ ամերիկեան պատժամիջոցային պահանջները, միւս կողմէ «Կազփրոմ»-ի ճամբով տնտեսական յարաբերութիւններու զարգացման ուղղութեամբ դէպի Մոսկուա քայլի կը ձեռնարկէ:

Անգարայի դիրքորոշումը` ամերիկեան պատժամիջոցները ճիշդ չնկատելու, կը ներառէ շեշտի մեղմացում Ուաշինկթընի նկատմամբ Էրտողանի կատարած յայտարարութիւններու հռետորաբանութեան բարձր աստիճանաչափերուն: Անգարան այս պարագային եւս կը բաւարարուի ճիշդ չնկատելով Իրանի դէմ կիրարկուող տնտեսական մեկուսացման քաղաքականութիւնը, միւս կողմէ Ուաշինկթընի հետ չեղեալ կը նկատէ փոխադարձաբար երկու երկիրներուն միջեւ Պրանսըն-Կիւլեն տագնապին պատճառով ստեղծուած համապատասխան գերատեսչութիւններու ղեկավարներուն դէմ կայացած արգելք-որոշումները:

Թէ՛ Անգարան եւ թէ՛ Պաքուն երկակի խաղեր կը խաղան Իրանի եւ Ռուսիոյ ուղղութեամբ եւ Ուաշինկթընի առած քայլերուն արագօրէն կ՛արձագանգեն:

Պաշտօնական Երեւանը խոհեմ պահուածք կը դրսեւորէ: Նկատի ունենալով հարցի խիստ կարեւորութիւնը մեր երկրին վրայ ձգելիք հետեւանքներու կշռադատումով, Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութեան բանբերը պարզեց, որ գերատեսչութիւնը հաղորդակցութեան մէջ է առնչուող բոլոր կողմերուն հետ եւ թէ` Իրանի հետ Հայաստանի Հանրապետութեան յարաբերութիւնները կենսական նշանակութիւն ունին: Աւելցնելով, որ իրականացման ընթացքի մէջ է Թեհրանի դէմ կիրարկուող պատժամիջոցներուն Հայաստանի Հանրապետութեան վրայ հաւանական ազդեցութիւնները կանխատեսող փորձագիտական ուսումնասիրութիւն:

Այդ քննարկումները բնականաբար նկատի կ՛ունենան Իրանի ճամբով Հայաստան ներմուծուող թուրքմենական կազի, ջրելեկտրակայանի կամ քարիւղի վերամշակման համատեղ ծրագիրներու եւ ընդհանրապէս առեւտրական եւ ֆինանսական  ոլորտներու բոլոր ուղղութիւնները:

Պատժամիջոցներու կիրարկման նոյն անմիջականութեամբ եւ հրատապութեամբ հարց չենք դիմագրաւեր մեր երկրին մէջ ըստ երեւոյթին:

Այս հանգամանքներն ու իրադարձութիւններու զարգացումները նկատի ունենալով, կարելի է մտածել, որ Իրանի դէմ  Ուաշինկթընի սանձազերծած պատժամիջոցներով յատկանշուող տնտեսական մեկուսացման քաղաքականութիւնն ու սպառնական պահանջները առնչակից երկիրներուն միանալու ամէնէն շատ կը չէզոքացնեն Անգարայի եւ Պաքուի առաձգականութիւնը` դէպի Թեհրան-Ուաշինկթըն խուսանաւումներ կատարելու: Ճգնաժամային իրադրութիւններու խորացման պարագային այս ուղղութիւններով կը սպասուին խուսանաւաբեկումներ:

«Ա.»

ՄԱՐՏԻԿ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ

Հայաստանի Հանրապետութեան երեք նախագահներու նոյնացման փորձի ընթացքին անպայման պէտք է նկատի ունենալ առաջինին եւ երկրորդ-երրորդին որդեգրած արտաքին քաղաքականութիւնը` թէ՛ Արցախի հարցով եւ թէ՛ Ցեղասպանութեան միջազգային առաջադրանքով, հիմնական եւ փաստացի տարբերութիւններուն:

ԽՄԲ.

Հայ ժողովուրդը երկար դարեր տառապած ժողովուրդ եղած է. Հայաստանը գտնուելով օսմանեան եւ ռուսական հզօր կայսրութիւններու անխուսափելի քաղաքական եւ տնտեսական ազդեցութիւններու տակ` երկար ժամանակ կորսնցուցած է իր ոչ միայն քաղաքական ու տնտեսական անկախութիւնը, այլ վերածուած է ստրկացած հաւաքականութեան, զրկուած` ազգօրէն բնական ձեւով ապրելու եւ զարգանալու ամենատարրական իրաւունքներէն:

Բաւական երկար ժամանակ հայ ժողովուրդը ապրեցաւ այս իրավիճակին մէջ, ենթակայ` տարբեր տեսակի հալածանքներու ու ճնշումներու:

Այս տառապանքները հասան այն աստիճանի, որ հասարակական կեանքի բնական օրինաչափութեամբ աստիճանաբար ստեղծեցին հակազդեցութիւններ, որոնք որոշ զարգացումներէ ետք յանգեցան հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարին:

Հայ ժողովուրդի ծոցին մէջ սկսաւ եռալ ազգային, պայքարի գաղափարական մթնոլորտը,  ստեղծուեցան շարժումներ, բջիջներ: Հայ ժողովուրդը ծնաւ գաղափարական մեծ ու խիզախ գործիչներ, որոնք պատրաստ էին իրենց կեանքը զոհելու հայ ժողովուրդի ազատագրութեան դատին:

Այս ընթացքի բնական պսակումը եղաւ հայ քաղաքական կուսակցութիւններու ստեղծումը` հիմնական նպատակ ունենալով հայ ժողովուրդի ընդհանուր ազատագրումը եւ յանգնելու ազատ ու անկախ Հայաստանի ստեղծման: Այս ընթացքի հոլովոյթը ծանօթ է բոլորիս` ազատագրական կռիւ, Ցեղասպանութիւն եւ բռնի տեղահանութիւն եւ սփիւռքի ստեղծում, Հայաստանի անկախութիւն, ապա Խորհրդային Հայաստան, կրկին անկախութիւն եւ ներկան:

Ներկայ մը, որ արդիւնքը եւ հետեւանքը եղաւ հայ ժողովուրդի բազում տառապանքներուն, մէկ կողմէ նոր կազմաւորուած սփիւռքահայութիւնը`  հայապահպանման եւ ազգային հաւաքականութեան ձեւաւորման բազում խնդիրներով, յատկապէս Միջին Արեւելքի հայահոծ գաղութներու որպէս հայ համայնքներու բարեկեցիկ հանգրուանի թեւակոխումը, ապա` աստիճանական տկարացումը, հետեւանքը` այս շրջաններու (Միջին Արեւելքի) ապրած քաղաքական` եւ ապահովական անկայուն վիճակին, որ իր կարգին պատճառ դարձաւ հայ ժողովուրդին նոր հոսքին` աւելի ապահով նկատուած դէպի արեւմուտքը:

Հայաստանի ժողովուրդը իր կարգին ապրեցաւ մեծ դժուարութիւններ` գոյատեւման տարբեր փուլերուն:

Առաջին հանրապետութեան կորուստէն ետք վրայ հասաւ խորհրդային ժամանակաշրջանը` իր դրական եւ ժխտական երեսներով, շատ մեծ դժուարութիւններէ ետք տնտեսական մշակութային ու ազգային գետնի վրայ, ընդհանուր Խորհրդային Միութեան կազմութեան հետ ձեւ ու կերպարանք ստացաւ Խորհրդային Հայաստանը` այս կայսրութեան եւ մեր պետութեան յատուկ արժեչափերով:

Խորհրդային ժամանակաշրջանը յատկանշուած այս կայսրութեան յատուկ, ազգային ինքնութեան հետ կապուած գաղափարական մեծ տագնապներով ընդհանրապէս խորհրդային բոլոր ժողովուրդներուն, նաեւ հայութեան համար` իրենց անխուսափելի դրական եւ ժխտական ճակատագրական հետեւանքներով:

Բ. համաշխարհային պատերազմը` հարիւր հազարաւոր հայ զոհեր, ներգաղթ` խորհրդային տիպի ապրելակերպ գաղափարական ազգային տնտեսական եւ մշակութային իրավիճակի լոյսին տակ:

Պէտք է նաեւ հաստատել, որ նոյն ժամանակաշրջանին Հայաստանն ու հայութիւնը զարգացման նոր փուլ թեւակոխեցին: Այս շրջանին է, որ մեծ յառաջդիմութիւն արձանագրեց Հայաստանը` մշակութային, կրթական եւ այլ բնագաւառներու մէջ, օգտուելով գերպետութեան մը մաս կազմած ըլլալու առաւելութիւններէն, առանց մտահան ընելու մեր ժողովուրդի ընդունակ եւ տաղանդաւոր ըլլալու յատկութիւնները:

Հասանք Խորհրդային Միութեան փլուզման հանգրուանը, եւ ի շարս այլ խորհրդային երկիրներու` Հայաստան անցաւ վերանկախացման նոր փուլ, դժուար եւ խառն քաղաքական եւ տնտեսական ժամանակաշրջան:

Արդէն պատահած էր աղէտալի 1988-ի մեծ երկրաշարժը` իր ծանր հետեւանքներով:

Այս աղէտին հետ միաժամանակ կը սկսէր արցախեան գոյամարտը, սկզբնական պահանջատիրական ցոյցեր, բողոքներ, ապա զինուորական առճակատում` նախնական միջոցներով, աւելի ուշ վերածուելու համար ամբողջական պատերազմի: Օրհասի եւ ճգնաժամի տարիներ, երբ հայ ժողովուրդի նորագոյն պատմութիւն մը կ՛արձանագրուէր բառին ամբողջական իմաստով, ամբողջ ազգը կը գօտեպնդուէր Հայաստանով Արցախով եւ սփիւռքով:

Այս խառնիճաղանճ կացութեան մէջ է, որ ձեւաւորուեցան Հայաստանի թէ Արցախի պետականութիւնները` ուր կային քաղաքական անորոշութիւնները, ի դէմս նոր կազմալուծուող Խորհրդային Միութեան: Անկախ պետականութեան նոր ըմբռնողութիւնը տակաւին կը գտնուէր սաղմնային վիճակին մէջ, նոր կը ձեւաւորուէին` սահմանադրութիւն, հռչակագիր, անկախութեան ամրագրում, ժողովրդավար հասկացողութիւն` իր մանրամասն արտայայտութիւններով:

Հայաստանի մէջ կը ստեղծուէր  տնտեսական ահաւոր վիճակ: Պետական անփորձ նոր դրութիւնը, պատերազմը, Հայաստանի շրջափակումը գրեթէ անկարելի կը դարձնէին հայ մարդուն գոյատեւումը իր հայրենիքին մէջ:

Վերոնշեալ իրողութիւնները իրենց առարկայականութեամբ եւ չոր իրականութեամբ բնական եւ անխուսափելի էին նման կացութեան մէջ գտնուող որեւէ երկրի եւ ժողովուրդի համար:

Սակայն անընդունելին եւ դատապարտելին Հայաստանի եւ առհասարակ քաղաքական դաշտը ղեկավարող ուժերու նուազագոյնը վատ դերակատարութիւնն էր այս իրավիճակին մէջ:

Հոս է, որ Հայաստանի անկախութեան սկզբնական, առաջին օրերէ սկսած, իշխանութիւնները, որոնք կը բնորոշուէին Լեւոն Տէր Պետրոսեան, Սերժ Սարգիսեան եւ Ռոպէրթ Քոչարեան եռեակով, Հայաստանի մէջ տիրող վիճակը վատագոյնի հասցուցին:

Ճիշդ է, չէ՞, որ առաջին իսկ օրերէն Հայաստանի մէջ տիրապետող եղան թալանը, կողոպուտն ու ընտրակեղծիքը եւ իշխանութիւններու անձնականացումը:

Ճիշդ է, չէ՞, որ հայ ժողովուրդը, որ աշխատասէր, ձեռներէց եւ տաղանդաւոր ու մշակոյթի տէր է, նկատուեցաւ նախիր ու առուծախի ենթակայ: Փաստօրէն այդ խեղճ ու ամուլ նկատուած ընտիր հայերը, երբ դուրս եկան իրենց նեխած միջավայրէն, շատ կարճ ժամանակի մէջ  իրենք զիրենք կերտեցին բնական պայմաններու մէջ, օտար ափերու վրայ:

Ճիշդ է, չէ՞, որ աւելի քան հարիւր եւ աւելի տարիներ տառապած հայ մարդը, Ցեղասպանութիւն եւ խորհրդային սահմռկեցուցիչ կարգեր ճաշակած հայ մարդը իրաւունք ունէր բնական ձեւով ու մարդկայնօրէն ապրելու, աշխատելու ու ստեղծագործելու իր հայրենիքին մէջ:

Ճիշդ է, չէ՞, որ նորանկախ Հայաստանէն աւելի քան մէկ միլիոն ու աւելի հայեր արտագաղթեցին` Հայաստանի մէջ տիրող քաղաքական ու տնտեսական վատ պայմաններուն պատճառով:

Հաւանաբար պէտք է երեւակայել, օրինակ, Ֆրանսայի կամ Իտալիոյ ժողովուրդին շուրջ կէսը եթէ արտագաղթած ըլլար. շուրջ երեսուն միլիոն հոգի:

Ճիշդ է, չէ՞, որ շատ յաճախ բոլոր անոնք, որոնք այս ապիկարութիւնները մատնանշեցին եւ իտէալ հայրենքի մասին խօսեցան, նկատուեցան երազայիններ, անիրապաշտներ, քաղաքականօրէն տհասներ, եւ անոնք, որոնք փորձեցին «ծայրայեղութեան» երթալ, ենթարկուեցան քաղաքական, ինչո՞ւ չէ, նաեւ ֆիզիքական հաշուեյարդարի:

Ճիշդ է, չէ՞, որ մենք Հայաստանը վերածեցինք ամուր համակարգի, ուր բոլոր բնագաւառները հակակշռուած են, ըլլան անոնք քաղաքական, տնտեսական թէ դատական, ուր ոչ մէկ բան կարելի է խախտել ու փոխել, միշտ պատճառաբանելով, որ կարելի չէ մանր բաներով զբաղիլ, որ` Հայաստանը պատերազմական վիճակի մէջ է, եւ որեւէ ապակայունացման նպաստող քայլ կտրականապէս պէտք է չէզոքացուի:

Առիթ չփախցուցինք Հայաստանի անկախութեան պահպանման եւ ամրապնդման մասին խօսելու. Հայաստանի հզօրացում` արդիական ու ամուր տնտեսութեամբ:

Հայաստանի մէջ կարեւոր նկատեցինք, արդի արհեստագիտութեան զարգացումը:

Շատ երկար խօսեցանք այն Հայաստանի մասին, ուր առկայ պիտի ըլլար ընկերային ու տնտեսական արդար համակարգ: Բոլոր ժամանակներու մէջ ալ տարրական ճշմարտութիւն է, թէ` որքան ամուր է երկրիդ  տնտեսութիւնը, որքան ամուր է պետականութիւնդ, ու ժողովուրդը արդար եւ առողջ համակարգի մէջ կ՛ապրի, այնքան անկախ ես եւ` նուազագոյն չափով խոցելի:

Այսօր այս տեսակի Հայաստանը ունենալու մասին է խօսքը, եւ խօսքէն անդին` յանձնառու գործը:

Պէտք է հաւատալ ու գործել ու ի պահանջեալ հարկին` զոհուիլ այս ոգիով ու այս տեսլականով:

Համերաշխութիւն, քաղաքական երկխօսութիւն, հանդուրժողականութիւն, ներքին միասնականութեան պահպանում, անպայման եւ անհրաժեշտաբար օրէնքի գերակայում, սահմանադրութեան յարգում, այլակարծութիւն` անպայման:

Ժողովրդավարութեան ամրապնդում` իր բոլոր մանրամասնութիւններով բացարձակապէս, այո՛:

Մենատիրական բոլոր դրսեւորումներու դէմ պայքար` անհրաժեշտաբար:

Այս բոլորը կրնան տեղի ունենալ միայն բոլոր այն հայերու ու քաղաքական ուժերու միջեւ, որոնք կը խօսին, կը հաւատան ու մանաւանդ կը գործեն այն Հայաստանին համար, որուն տեսլականը ունեցած են բոլոր այն ազնիւ ու ընտիր մարդիկը, որոնք չեն վարանած իրենց կեանքը զոհելու:

Հայ ազատագրական պայքարի առաջին օրերէն բազմահազարներ զոհուած են այս նպատակներուն համար, բազմահազարներ եթէ չեն զոհուած, իսկ ամբողջ կեանք մը ապրած են զոհողութիւններով լեցուն, ամբողջ էութեամբ Հայաստանով ու հայրենիքով ապրած են, ամբողջ կեանք մը նիւթական ու բարոյական նուիրաբերած են Հայաստանին, նոյնիսկ տեսած չըլլալով այն Հայաստանը, որուն համար իրենց կեանքն իսկ զոհած են:

Հայ ժողովուրդը շատ լաւ գիտէ ըստ արժանւոյն գնահատել իրեն համար աշխատողն ու զոհուողը: Նաեւ գիտէ բոլոր անոնք, որոնք, շատ գեղեցիկ սկզբունքներէ ճառելու արուեստին քաջածանօթ` հայրենիքն ու ժողովուրդը կը վերածեն անձնական եւ տնտեսական ու քաղաքական ագարակի` դիզելու համար հարստութիւն, փառք ու պատիւ, եւ մանաւանդ` քաղաքական հիւանդագին բռնատիրութիւն:

Հարստահարող ուժերը բարոյապէս իրաւունք չունին ճառելու հայ ժողովուրդին` ժողովրդավարութեան, օրէնքի եւ սահմանադրութիւն յղացքներուն մասին, այնքան ատեն որ իրենց իշխանութեան օրերուն այս յղացքներուն նկատմամբ ոտնահարումները բաւական ողբերգական վիճակ պարզած են եւ ի՛նչ ճակատագրական վիճակի մատնած` հայութիւնն ու Հայաստանը:

Պատրաստեց՝ ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Կազմակերպութեամբ Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի վարչութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական դրամաթիկական թատրոնը «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահին մէջ  երեկոյեան ժամը 8:30-ին,  8 եւ 11 նոյեմբերին պիտի ներկայացնէ «Հարսանիք թիկունքում», 9 նոյեմբերին «Սիրոյ քեսթինկ», իսկ 10 նոյեմբերին «Երկնագոյն շան աչքերը» ներկայացումները:

Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի Թատրոնը

Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնը հիմնուած է 1928-ին: Սակայն Ալեքսանդրապոլի (այժմ` Գիւմրի) ժողովուրդը հայ թատրոնի բեմին հետ առաջին անգամ կը ծանօթանայ 1865-ին` քանի մը թատերասէրներու շնորհիւ, եւ թատերական առաջին ներկայացումները Ալեքսանդրապոլի մէջ  կը համընկնին հայ նոր թատրոնի ծնունդին հետ:

23 մայիս 1865-ին նորաստեղծ թատերախումբը հանդիսատեսին կը ներկայացնէ իր անդրանիկ բեմադրութիւնը` Յակոբ Կարէնեանի «Շուշանիկ» պատմական ողբերգութիւնը: 1922-1928 թուականներուն, Ա. Արմէնեանի ղեկավարութեամբ, կը գործէ Ալեքսանդրապոլի «Քաղլուսվար»-ի տրամաթիքական թատրոնը: 1985 թուականին, Խ. Աբրահամեանի «Ասքանազ Մռաւեան»-ի  անուան թատրոնին մուտք գործելով` սկիզբ կ՛առնէ նոր ժամանակաշրջան մը:

1988-ի եղերական երկրաշարժէն ետք երիտասարդ բեմադրիչ Յ. Ղազանչեանը զայն կը վերանուանէ Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան թատրոն ու կը դառնայ անոր ղեկավարը, 1989-1994 թուականներուն: Ան ամբողջապէս կը կազմաւորէ թատերախումբը եւ կը ստեղծէ նոր խաղացանկ:

1994-1998 թուականներուն Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտ եւ  պետական մրցանակի դափնեկիր, շարժապատկերի բեմադրիչ Ալպերթ Մկրտչեանը կը ղեկավարէ թատրոնը:

2004-2014 թուականներուն թատրոնին գեղարուեստական ղեկավարութիւնը կը ստանձնէ Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտ, փրոֆեսոր Նիքոլա Ծատուրեանը` ազգային բեմադրութեան երեւելի դէմքերէն մէկը, հզօր անհատականութիւն մը:

Մարտ 2014 թուականէն սկսեալ թատրոնի գլխաւոր բեմադրիչ կը նշանակուի թատրոնի երիտասարդ բեմադրիչ Լութֆիկ Յարութիւնեանը:

Ներկայիս Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնը կը նուաճէ նոր բարձունքներ, կ՛իրականացնէ նոր ու հետաքրքրական ծրագիրներ եւ ներկայացումներ, որոնք մշտապէս ամուր կը պահեն հանդիսատեսին հետ կապը եւ հաստատ կը պահեն թատրոնին տեղը մշակութային Գիւմրի քաղաքին մէջ:

Թատրոնի հին բնակիչներու կողքին, իրենց տեղը կը հաստատեն երիտասարդներ, որոնք համախմբուելով թատրոնի շուրջ` Գիւմրիի հնամենի թատրոնին մէջ ձեւաւորուած աւանդութիւնները կ՛ուղղորդեն դէպի ապագայ: Այս բոլորին ամենաթարմ ու վառ ապացոյցը վերջին տարիներուն Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնի ստացած պետական եւ թատերական մրցանակներն են:

Նշենք, որ Գիւմրիի թատրոնին մէջ իրենց ստեղծագործական մկրտութիւնը ստացած են հանրածանօթ դէմքեր, ինչպէս` ժողովրդական արուեստագէտներ Մհեր Մկրտչեանը ու Վարդուհի Վարդերեսեանը:

Այս տարի Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնը կը թեւակոխէ իր 153-րդ թատերաշրջանը:

Յայտնի Դերասաններ`

Արզօ Արզումանեան /1898-1985/
Արտաւազդ Փաշայեան /1910-1973/
Արուս Ազնաւուրեան (Շարլ Ազնաւուրի հօրաքոյրը) 1904-1989/
Գեղամ Յարութիւնեան /1905-1988/
Ժան Էլոյեան /1912-1984/
Ժաննա Թովմասեան /1912-2000/
Լեւոն Զորաբեան /1892-1969/
Նինա Բոխեան /1915-2002/
Ցոլակ Ամերիկեան /188-1964/
Մհեր Մկրտչեան /1930-1993/

Ներկայացումներ

1935  Յ. Պարոնեան` «Մեծապատիւ մուրացկաններ», բեմադրիչ` Վ. Աճէմեան
1943  Ն. Զարեան` «Արա Գեղեցիկ», բեմադրիչ` Վարդան Աճէմեան
1944  Վ. Շեյքսպիր` «12-րդ գիշեր»,  բեմ. Վ. Աճէմեան
1941  Դ. Դեմիրճեան` «Երկիր հայրենի», բեմ. Վ. Աճէմեան
1935  Մ. Ջանան` «Շահնամէ», բեմ. Վ. Աճէմեան
1947  Մ. Գորկի` «Յատակում»

Յայտնի Բեմադրիչներ

Լութֆիկ Յարութիւնեան

Ծնած է 1982-ին, Գիւմրի: 2000-2005 թուականներուն կը յաճախէ եւ կ՛աւարտէ «Երեւանի թատրոնի եւ կինոյի պետական հիմնարկ»-ի Գիւմրիի մասնաճիւղի բեմադրական բաժինը: 2007 թուականէն ի վեր հիմնարկին մէջ կը դասաւանդէ դերասանի վարպետութիւն եւ բեմադրութիւն նիւթերը:

2007-էն ի վեր Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»¬-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնի անդամ է:

2014-ին կը նշանակուի Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնի գլխաւոր բեմադրիչ, իսկ 2018-ի սեպտեմբերէն` թատրոնի գեղարուեստական ղեկավար:

Նիքոլայ Ծատուրեան

(Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտ, փրոֆէսօր)

Ծնած է 1945-ին, Երեւան: Բարձրագոյն կրթութիւնը կը ստանայ «Երեւանի գեղարուեստական-թատերական հիմնարկ»-ի բեմադրական բաժինին մէջ:

Շուրջ 20 տարի կ՛աշխատի Երեւանի «Գ. Սունդուկեան»-ի անուան ակադեմական թատրոնին մէջ` որպէս բեմադրիչ եւ կ՛իրականացնէ շուրջ 25 բեմադրութիւն:

1992-2004 թուականներուն կը ղեկավարէ Երեւանի «Մեթրօ» թատրոնը:

2004-ին կը նշանակուի Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնի գեղարուեստական ղեկավար, իսկ ներկայիս անոր գեղարուեստական խորհրդատուն է:

Ռաֆայէլ Ասատրեան

Ծնած է 1994-ին, Գիւմրի: 2010-2014 կը յաճախէ եւ կ՛աւարտէ «Երեւանի թատրոնի եւ կինոյի պետական հիմնարկ»-ի բեմադրական բաժինը:

2016-ին նոյն հիմնարկէն կը ստանայ մագիստրոսական աստիճան:

2017-էն ի վեր մաս կը կազմէ Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան պետական տրամաթիքական թատրոնին, միաժամանակ` դասաւանդելով նոյն հիմնարկին մէջ:

«Հարսանիք Թիկունքում»

Տրամա` 2 գործողութեամբ

Թատրերգութեան հեղինակ` Անահիտ Աղասարեան

Բեմադրութիւն` Լիւթֆիկ Յարութիւնեան

Նկարչական ձեւաւորում` Գարեգին Եւանգուլեան

Երաժշտական ձեւաւորում` յօրինող Հայկ Յակոբեան (Հայկօ)

Զգեստներու ձեւաւորում` Լուսինէ Խաչատրեան

Դերեր`

ԳՈՐԱՆ – Հայաստանի Հանրապետութեան վաստակաւոր արուեստագէտ Սուսաննա Բաղդասարեան
ՍԱՆԱՄ – Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտ, պետական մրցանակի դափնեկիր Անահիտ Յարութիւնեան
ԱՐՄէՆ – Տարօն Գրիգորեան, Արթուր Զաքարեան
ԱՐԱՄ – Արսէն Սաղաթելեան
ԱՆԻ – Ջեմմա Ադամեան
ՍԱՄՈՒԷԼ – Հայաստանի Հանրապետութեան վաստակաւոր արուեստագէտ` Տիգրան Գաբոյեան
ԱՇՈՏ – Արկադի Ղարագուլեան
ԼԱԼԱ – Նառա Սանթոյեան
ԼՈՒՍԻՆԷ – Յասմիկ Վիրաբեան
ԱՆԺԵԼԱ – Դիանա Մացոյեան
ՌՈՒԶԱՆ – Մանէ Մխոյեան
ՌԱԶՄԻԿ – Հայաստանի Հանրապետութեան վաստակաւոր դերասան Յովհաննէս Յովհաննիսեան
ՆԱՐԵԿ – Գէորգ Գրիգորեան

Ներկայացման հիմքը կը կազմէ գիւմրեցի ընտանիքի մը պատմութիւնը: Գործողութիւնները կը կատարուին 2016 ապրիլ 2-6:

Այս մեծ գերդաստանին բոլոր անդամները կեանքի բերումով կ’ապրին տարբեր երկիրներ` Ռուսիա, Քանատա: Եւ այսօր բոլորը հաւաքուած են ներկայ գտնուելու գերդաստանի տղուն` Արմէնի հարսանիքին:

Սակայն հարսանիքը կը մնայ կիսատ, քանի որ իմանալով պատերազմը սկսելու մասին` Արմէնը կը ձգէ ամէն ինչ եւ կ՛երթայ Արցախ:

Այս ընտանիքը արդէն պատերազմ տեսած էր, Արմէնի քեռին զոհուած էր 90-ական թուականներու արցախեան ազատամարտին:

Եւ այսպէս,  հարսանիքը կը վերածուի պատերազմի, որ կը ներկայացուի ոչ թէ ռազմի դաշտին վրայ, այլ` թիկունքին: Իրադարձութիւնները շրջադարձային կը փոխուին եւ կը տեսնենք թիկունքը ապրող եւ կռուողներուն սպասող կիներ:

Թատրերգութեան մէջ կը ներկայացուի արտագաղթի, ազգային փոքրամասնութիւններու խնդիրները եւ կը ներկայացուի պայքարող ու մարտնչող հայ կնոջ կերպարը: Թատրոնը կ’աւարտի լաւատեսութեան եւ խաղաղութեան այն կոչով, որ կեանքն ի վերջոյ կը շարունակուի եւ պէտք է ապրիլ:

«Երկնագոյն Շան Աչքերը»

Քնարական ֆանթեզի 1 գործողութեամբ

Բեմադրիչ` Ռաֆայէլ Ասատրեան

Դերեր`

Տղայ` Սարգիս Ղարիբեան
Աղջիկ` Ջեմմա Ադամեան

Երազի մէջ հանդիպած զոյգ մը, որոնք զրկուած են իրարու հետ ֆիզիքական շփումէն` անոնց հպումը կը նշանակէր երազային սիրոյ աւարտ: Երազը իրականութիւն դարձնելու համար կը փորձեն գտնել միմիանց, սակայն երբ կ՛արթննան, կը մոռնան զիրար: Կեանքի մէջ զիրար ճանչնալու համար անոնք կը յօրինեն այնպիսի  արտայայտութիւն մը, որ իրական կեանքի մէջ գոյութիւն չունի` «Երկնագոյն շան աչքեր»:

Երազը իրականութիւն դարձնելու անյագ ցանկութիւնը կը հանդիսանայ անրջային հանդիպման աւարտի պատճառ: Անոնց հպումով կը վերջակէտուի  երազային սէրը:

 «Սիրոյ Քեսթինկ»

(կատակերգութիւն` 2 գործողութեամբ)

Բեմական տարբերակը եւ բեմադրութիւնը` Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտ, փրոֆեսէօր Նիքոլայ Ծատուրեան

Երաժշտական ձեւաւորում` Ռաֆայէլ Ասատրեան

Նկարչական ձեւաւորում` Գարեգին Եւանգուլեան

Զգեստներ` Լուսինէ Խաչատրեան

Դերակատարներ`

Անահիտ Քոչարեան
Սուսաննա Բաղդասարեան
Տիանա Մացոյեան

Ներկայացումը միայնակ կիներու մասին պատմող զաւեշտալի, բայց եւ քնարական պատմութիւն մըն է:

Տարբեր բնաւորութիւններու եւ բնագաւառներու տէր կիներ համախմբած է միայնակութիւնը: Մոռացութեան մէջ յայտնուած կիներ կը փորձեն վերագտնել իրենց երբեմնի զուարթութիւնը, դարձնել կեանքը աւելի հետաքրքրական, դարձեալ ուշադրութեան կեդրոն գտնուիլ, սիրել եւ սիրուիլ: Հերոսներու ցանկութիւններու եւ գործողութիւններու շրջադարձերով հարուստ ընթացքը զիրենք կը դնէ զաւեշտալի իրավիճակի մէջ, որուն պատճառով կը բացայայտուի անոնց անձնական տրաման:

Երեք չխամրող գեղեցկուհիներ, ճակատագրի հեգնանք եւ անսպասելի աւարտ:

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

Քանի մը շաբաթ առաջ թղթատարին բերած ծրարին ծաւալը կը մատնէր, որ պահարանը գիրք մը կը պարունակէր. «մարգարէութիւնս» յուսախաբ չըրաւ զիս: Ծրարին մէջէն դուրս բերի բաւական հաստափոր` 400 էջնոց գեղատիպ հատոր մը, Պէյրութի մէջ վերջերս լոյս տեսած` Երուանդ Հ. Քասունիի ուսումնասիրական նորագոյն գործը` «Այաշի բանտը», տոքթ. Աւետիս Նագգաշեան եւ մահապարտ աքսորեալները:

Հայկական առածը կ՛ըսէ` «Ծառը պտուղէն կը ճանչցուի». հետեւողութեամբ կարելի է ըսել` գիրքին բովանդակութիւնը կարելի է ճանչնալ, խորագիրէն առաջ, կողքի նկարէն, որ Գրիգոր Խանճեանի նշանաւոր «1915 թիւ» գործն է, յօրինուած` Ցեղասպանութեան 50-ամեակի օրերուն եւ արդէն վերածուած` Ցեղասպանութեան ողբն ու ցասումը արտայայտող խորհրդանիշի մը: Խորագիրին երկու բառերը չակերտուած են, որովհետեւ մօտաւորապէս դար մը առաջ լոյս տեսած հատորի մը վերահրատարակութիւնն է, այսինքն Ցեղասպանութենէն հրաշքի համազօր բախտի բերմամբ փրկուած հայ բժիշկի մը ոդիսականը` Պոլսոյ մէջ ձերբակալութենէն մինչեւ աքսորի ճամբաները, մահուան դուռը բախելն ու Պոլիս վերադարձը, միջանկեալ` ճակատագրակից հայ մտաւորականներու եւ համեստ մարդոց գլխուն կախուած «դամոկլեան սուր»-ին սարսափին ու հարուածներուն վիճակին պատումը: Ընդամէնը` 37 էջ բան:

Բովանդակութեան ցանկին վրայ արագ ակնարկ մը նետող ընթերցողին միտքին մէջ հարցում մը կը ծագի. մնացեալ աւելի քան 350 էջերը ի՞նչ կը խոստանան: Հարցումը բնականաբար կ՛առաջնորդէ հատորին ընթերցման, եւ էջ առ էջ, գլուխ առ գլուխ ի յայտ կու գայ, որ յիշեալ 37 էջերը միայն ծփացող սառցալերան երեւցող բաժինն են, մնացեալը` լայնածիր ուսումնասիրութիւն մը, նահատակութենէ փրկուած բժիշկին մտաւորականի ժառանգութիւնը եւ դեռ` շա՜տ ու շա՜տ այլ նիւթեր, որոնց մասին կարելի է փոքր հատոր մըն ալ այստեղ արձանագրել, սակայն մեր նպատակը այդ չէ, այլ ընթերցողը մղել` ծանօթանալու Ցեղասպանութեան ծալքերն ու ստուերի մատնուած կարգ մը էջերը լուսարձակի տակ բերող հատորին մանրամասնութիւններուն:

Բովանդակութեան մանրամասնութիւնները արձանագրելէ առաջ նշենք, որ հատորը պատրաստուած է ՄԱՀԱԵ Միութեան գրասենեակին կողմէ ու նուիրուած է Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան հիմնադիրներուն` 100-ամեակին առիթով: Նախաձեռնութիւնը հեղինակինն է:

Ենթաբաժանումները

Հատորը ունի ընդամէնը 8 ենթաբաժանումներ, որոնցմէ միայն մէկն է «Այաշի բանտը», առաջին անգամ լոյս ընծայուած` Պոսթընի «Հայրենիք»-ին կողմէ, 1925-ին, ապա արժանացած է վերահրատարակութիւններու, որոնք միշտ ալ լիակատար չեն եղած: Ընթերցողը կը հետեւի ողբերգական դիպաշարի մը, որ կը սկսի Պոլսոյ մէջ Կոմիտաս վարդապետի ձերբակալութեան դէպքով, կը յաջորդեն նոյնինքն հեղինակին ու աւելի քան 200 հայ գրողներու, հոգեւորականներու ու մտաւորականներու ձերբակալման ծանօթ «արարները»: Ողբերգական վէպ մը կարդալու պէս ընթերցողը կը հետեւի ականաւոր դէմքերու ձերբակալման ու աքսոր քշուելուն մասին հաղորդական ոճով ու սեղմ նկարագրականներով զարգացող յուշագրութեան, մահապարտներուն հետ կը կտրէ Անատոլուի կարգ մը շրջանները` հասնելու համար Անգարայի մօտակայ Այաշի տխրահռչակ բանտը, ուր ինկած են նաեւ Գարեգին Խաժակի, Ակնունիի եւ Չէօկիւրեանի նման տաղանդներ: Այնթապցի հեղինակը տխուր զուարթախոհութիւնը ձեռքէ չի հաներ` նկարագրելու համար բանտային առօրեան, կարգ մը մեծերու նահատակութիւնը եւ, ի վերջոյ, իր ու հազուադէպ ճակատագրակիցներու փրկութիւնն ու Պոլիս վերադարձը: Փրկութիւնը խառն զգացումներով ու ապրումներով կը դիմագրաւէ. ուրախ է, որ գերեզմանի դուռէն ետ դարձած է, սակայն ափսոսանք եւ կսկիծ ունի, որովհետեւ ճակատագրակիցներէն շատեր նահատակուած են, մարդիկ, որոնց հետ բանտին մէջ եղբայրական մտերմութիւն մը ստեղծած էր, տագնապը միասնաբար դիմագրաւած են արիութեամբ եւ այն գիտակցութեամբ, որ «անհեթեթ ու անիմաստ վիճակին բացատրութիւն գտնելը անիմաստ է»…

27-րդ էջէն սկսող այս առանցքային բաժինէն առաջ հեղինակը ունի երկու արժէքաւոր եւ ուշագրաւ գլուխներ. առաջինը յառաջաբան մըն է, որ լուսարձակի տակ կը բերէ համիտեան քաղաքականութիւնը շարունակող իթթիհատականներու վարքագիծը, ոչ անծանօթ էջեր, սակայն կենսական` հատորին մնացեալ բաժինները ընկալելու համար: Կը հետեւի «Փոխան ներածականի» խորագրեալ գլուխ մը, որ կ՛երկարի 9-26-րդ էջերուն վրայ. սա խտացեալ մէկ բաժինն է հեղինակին մէկ ընդարձակ ուսումնասիրութեան, որ կը ներկայացնէ Ցեղասպանութեան պատմական ենթահողն ու որոշ մեկնաբանութիւններ սկսելով Հայկական հարցի միջազգային բեմ հանուելէն` Սան Սթեֆանոյի ու Պերլինի դաշնագիրներէն, հասնելու համար Լոզանի դաշնագիրի հանգրուանը. լուսարձակի տակ կ՛առնուին Արեւմուտքին ու ռուսական Արեւելքին հետ օսմանեան Թուրքիոյ ու զայն ժառանգած` իթթիհատականներու եւ քեմալականներու խարդաւանանքները, թրքական ոճրային վարքագիծին Անգլիոյ, Գերմանիոյ ու այլ արեւմուտքցիներու մեղսակցութիւնը, ցարական ու համայնավար Ռուսիոյ զուգահեռ վարմունքը: Ուշագրաւ էջեր կը կազմեն Թուրքիոյ ներքին զարգացումները` սկսելով 19-րդ դարու առաջին կէսերէն, ներառելով համիսլամութեան եւ համա-թուրանականութեան խմորումները, կիրարկումները, թրքական կայսրութեան դիմագրաւած վիճակները, որոնք ի վերջոյ հարկադրեցին կայսրութեան կծկումն ու փլուզումը, սակայն նաեւ հզօր ուժերու կողմէ չարաշահումը` ի շարս այլոց` ի հեճուկս մեր իրաւունքներուն:

Ծանօթագրութիւններու Բաժինը

«Այաշի բանտը» հատորին վերահրատարակումը եթէ կատարուած է յստակ նպատակով, այսինքն` Ցեղասպանութեան որոշ ծալքերուն ու մթագնած մանրամասնութեանց վրայ լուսարձակ բերելու դիտաւորութեամբ, այդ գլուխին կը հետեւի «մանր համայնագիտարան»-ի գլուխ մը` հատորին մէջ յիշատակուած անձերու, վայրերու եւ դէպքերու մասին ծանօթագրութիւններու ծաւալուն բաժին մը, որ կը տարածուի շուրջ 230 էջերու վրայ: Կ՛ընդգրկէ 93 խորագիր` հատորին մէջ յիշատակուած հայ եւ թուրք դէմքերու, տեղանուններու եւ պատմական դէպքերու մասին սեղմ ու աւելի ընդարձակ տեղեկութիւններով, որոնց կրնայ ծանօթ չըլլալ երիտասարդ սերունդը (չենք ուզեր կանգ առնել այն հարցումին առջեւ, թէ ինչո՛ւ. սակայն նման ծանօթագրական բաժինի մը տրամադրուած էջերը կը մատնեն հեղինակին մէկ լուռ մտահոգութիւնը…): Ծանօթագրութիւնները յաճախ կը բովանդակեն մեր մտաւորականներուն նահատակութեան մանրամասնութիւնները, կը մատնեն լուսանցքայնացուած դէմքեր «վերապրեցնելու» հեղինակին նախանձախնդրութիւնը:

Յաջորդ բաժինով ընթերցողը կը ծանօթանայ տոքթ. Աւետիս Նագգաշեանի կենսագրութեան ու կեանքի բազմերես ոդիսականին (ծնած է 1868-ին, մահացած` 1943-ին. հատորը, ուրեմն, լոյս կը տեսնէ զոյգ տարեդարձներու առիթով): Վերապրողին վկայութիւնները ոչ միայն վաւերագրական արժէք ունին, այլ նաեւ զանոնք կարելի է համարել մէկ մանրանկարը բազմաթիւ ճակատագրակիցներու ոդիսականներուն, որոնք մեծ մասամբ գրի չեն առնուած (ոչ միայն այն պատճառով, որ մեծ մասը նահատակուած է), իսկ հազուադէպ յուշագրողներէն մէկը` Երուանդ Օտեան, ժառանգ թողած է «Անիծեալ տարիներ»-ը:

Ընթերցողը կը ծանօթանայ այնթապցի ու աւետարանական համայնքի զաւակ Աւետիս Նագգաշեանի կեանքի փուլերուն, որոնք չեն մնացած սեփական ուղի կերտելու շրջագիծին մէջ, այլ անկէ լայն բաժին հանուած է համայնքին, ազգին ու մամուլին: Մանկութեան ան զրկուած էր հայերէն խօսելու բնական իրաւունքէն: Աւելի ուշ հանգրուաններու` կը պատմէ, թէ թրքական իշխանութիւնները ինչպիսի՛ խաղերու եւ քաղաքականութեան դիմած են օսմանեան թէ իթթիհատական «դարաշրջաններուն», իրաւազրկելու համար հայերն ու ճակատագրակիցները, սակայն նաեւ` կ՛իմանայ, թէ այս բժիշկին նման հնարամիտ մարդիկ ինչպիսի՛ միջոցներով յաղթահարած են անիմաստ պատնէշները: Ուշագրաւ է, օրինակի համար, Ատանայի մէջ անոր բնակութեան տարիներուն, բնակարանի շինութեան դէմ բարձրացած «օրինական» դժուարութիւնները, հարկադրաբար փախստական դառնալն ու «ներման արժանանալ»-ը, սակայն վերջին յաղթականը, բնականաբար, կ՛ըլլայ աւազակ թուրքը: Կենսագրականին դրուագները ընթերցողը կը հասցնեն մինչեւ անոր կեանքի վախճանը, Միացեալ Նահանգներու մէջ: Այս բաժինը ամբողջական դարձնելու համար, Ե. Քասունի օգտագործած է բազմաթիւ աղբիւրներ:

Հատորին յաջորդ բաժիններով լուսարձակի տակ կը բերուին տոքթ. Նագգաշեանի մտաւորական ժառանգութիւնն ու հրապարակագիրի արժանիքները: «Այաշի բանտը» անոր գրաւոր ժառանգութիւններէն մէկն է միայն, ունի նաեւ այլ հատորներ եւ յուշագրական էջեր: Անկէ կը մնան զուարթ պատմութիւններու հաւաքածոյ մը, նաեւ` անգլերէնով վերջին գործ մը, որ կազմուած է ծննդավայր երկրէն ու բժշկական փորձառութիւններէն քաղուած յուշերով: Հրապարակագրական ժառանգութիւնն ալ ունի երկու երես` հայատառ թրքերէնով եւ հայերէնով գրութիւններ ու յօդուածներ, որոնք տարածուած են Պոլիսէն մինչեւ Պոսթըն եւ Նիւ Եորք:

Նախավերջին բաժինով տրուած են ուշագրաւ էջեր, ինչպէս` ցեղասպան իթթիհատականներու դէմ թուրքի մը վկայութիւնը,  ոճրագործի մը իր կողմէ հետապնդման ու դատարան բերուելուն պատմութիւնը, պատմական դէպքերու մասին մեկնաբանական էջեր, մինչեւ իսկ Սուրիոյ անկախութեան առաջնորդող բանակցութեանց արժեւորման գրութիւն մը: Այս բաժինները կը ծառայեն տոքթ. Ա. Նագգաշեանի դիմանկարի ամբողջացման:

Հատորին վերջին գլուխը յաւելուածներու բաժին մըն է, ուր նմանապէս կան հետաքրքրական եւ շահեկան էջեր: Հայ աւետարանչականին 100-ամեակին նուիրուած գլուխի մը կը հետեւին` սուլթանական Թուրքիոյ գահաժառանգ Ապտիւլ Մեճիտի կեցուածքին մասին գլուխ մը, Վատիկանի հետ հաղորդակցութեանց ու դերակատարութեան մասին բացատրական մը, օրուան հայ երեսփոխաններուն գործունէութեան վերաբերող գնահատական բաժին մը, ՀՅԴ-ի ղեկավարութեան ուղղուած Նազարէթ Տաղաւարեանին մէկ նամակը, ուր կոչ կ՛ըլլայ սուլթանը սարսափեցնելու, որպէսզի մեղմացնէ հակահայ հալածանքները, Գարեգին Խաժակի վերջին նամակը` իր կնոջ, բարացուցական էջ մը` մեծ գործիչին ու նահատակին նկարագիրին մասին, Ցեղասպանութենէն փրկուած հայուհիի մը ոդիսականը` պատմուած անոր կողմէ, Ցեղասպանութեան վերաբերող վերլուծական էջ մը: Այս  բաժինը կը փակուի հեղինակին` Ե. Քասունիի կողմէ խորհրդածութեամբ մը, որ կատարուած է պատրաստուած հատորին «վերջին ընթերցումէն ետք»:

Մեծարժէք այս հատորին յիշատակելի արժանիքներէն մէկն ալ օգտագործուած աղբիւրներուն առատութիւնն է: Աղբիւրներու ցանկին յատկացուած է… 8 էջ, որ կրնայ օգտակար ըլլալ հատորին ընդգրկած ժամանակաշրջանն ու դէպքերը ուսումնասիրողներուն: Այս ցանկէն առաջ հատորին ամփոփումը տրուած է անգլերէնով ու արաբերէնով: Մատենագիտութեան էջերուն կը հետեւին անձնանուններու եւ տեղանուններու ծանօթագրութեան երկու էջեր, վերջապէս` հեղինակին կենսագրութիւնն ու գրաւոր ժառանգութեան ընդհանուր պատկերը. կը բովանդակէ Ե. Քասունիի դաստիարակի վաստակը, պատմագիտական ուսումնասիրութեանց եւ գրաւոր այլ ժառանգութեանց ընդհանուր ցուցակը:

Նշենք, որ հատորի խորագիրի էջին կողքին, մուտքին, տեղադրուած է հեղինակին լուսանկարը, իսկ տոքթ. Ա. Նագգաշեանին կենսագրութեան ու մտաւորական ժառանգութեան բաժինը կը բացուի անոր մէկ գծանկարով, գործ` հեղինակին որդւոյն` արուեստագէտ Տիգրան Քասունիի: Վերջապէս, հատորին մէջ տեղադրուած են քարտէս ու յիշատակելի լուսանկար մը` Թալէաթի գործակիցներէն Խալիտէ Էտիպ, Այնթուրայի որբանոցին մէջ ապաստան գտած որբերուն թրքացման գործադիր հեղինակը` իր «լուսամիտ» երեսով…

Հատորին ետեւի կողքին վրայ կան Տէյվիտ Լոյտ Ճորճէն եւ Թէոդիկէն վկայութիւններ: Դժբախտաբար հատորը լոյս տեսած է միայն 400 օրինակով, ինչ որ մտածումի այլ հորիզոն մը կը բանայ ընթերցողին դիմաց…

Ինչ որ ներկայացուցինք այս նեղ սիւնակներուն մէջ, միայն ուրուագծային գաղափար մը կու տայ հատորին մասին: Ընթերցողը, մանաւանդ` երիտասարդ ընթերցողը,  գիտելիքներու վիթխարի պաշար մը պիտի գտնէ այս հատորին մէջ, լուսանցքներէ դուրս պիտի բերէ դէպքեր ու դրուագներ, որոնց այլապէս ծանօթ կը կարծէր ինքզինք: Տակաւին, այս ու նման հատորներ արժանի են օտար լեզուներու թարգմանուելու` իբրեւ Ցեղասպանութեան ծալքերուն ու էութեան ծանօթացման ուղղակի միջոց:

Առաւել քան 450 բարեկամներու, բարերարներու, միութեանց ներկայացուցիչներու եւ հայկական վարժարաններու հայերէնի ուսուցիչներու ներկայութեան «Ասպարէզ»-ը կիրակի, 21 հոկտեմբերի երեկոյեան, Մոնթեպելլոյի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ «Բաղրամեան» սրահին մէջ նշեց իր 110-րդ տարեդարձը: Ծովինար Մելքոնեանի հանդիսավարութեամբ ընթացած ձեռնարկին ընթացքին խօսք առին թերթի անգլերէն բաժինի խմբագիր Արա Խաչատրեան, ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէի անդամ Ռազմիկ Շիրինեան եւ օրուան գլխաւոր պատգամախօսը` Նազարէթ Պէրպէրեան:

Ճաշկերոյթը, որ բարերարներու առատաձեռնութեան շնորհիւ թերթին ապահովեց առաւել քան երկու հարիւր հազար տոլար, առիթ դարձաւ մեծարելու համայնքին մէջ մամուլի ծառայութեան տարիներու վաստակ ունեցող հետեւեալ  լրագրողները, նախկին եւ ներկայ խմբագիրներն ու հրապարակագիրները` դոկտ. Մարի Ռոզ Աբուսէֆեան, Մասիս Արարատեան, տոքթ. Արշակ Գազանճեան, Սարօ Գիւմրեցի (Գեօդկեան), դոկտ. Մինաս Գոճայեան, Լութֆի Թապագեան, Խաչիկ Ճանոյեան, Վահան Ճանսըզեան (Վահանեան), Յակոբ Մարտիրոսեան, Սարգիս Մաճառեան, Սարգիս Մինասեան, Յարութ Սասունեան, Գէորգ Պետիկեան, Վաչէ Սեմերճեան, Նուպար Տէմիրճեան եւ Օշին Քէշիշեան:

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Նախագահ Թրամփի` ազգային ապահովութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթըն հոկտեմբերին այցելեց Ռուսիա, Ազրպէյճան, Հայաստան եւ Վրաստան` ներկայացնելով Սպիտակ տան դիրքորոշումը տարածաշրջանային եւ միջազգային հարցերու վերաբերեալ: Պոլթընը ծանօթ է իբրեւ արտաքին կոշտ քաղաքականութեան կողմնակից եւ յաճախ կը բնութագրուի իբրեւ ռազմատենչ` իր ծայրայեղական դիրքորոշումներուն պատճառով…

Հայ պաշտօնեաներու հետ հանդիպումներու ընթացքին Պոլթընը խօսած է Իրանի նկատմամբ Միացեալ Նահանգներու կողմէ հաստատուած պատժամիջոցներուն մասին, որոնք կրնան ազդել երրորդ երկիրներու, անոնց շարքին` Հայաստանի վրայ: Ան նաեւ անակնկալ առաջարկ ըրած է Հայաստանին` ամերիկեան զէնքեր վաճառելու առումով, նաեւ քննարկած է հայ-թրքական յարաբերութիւնները եւ արցախեան հակամարտութեան լուծման հարցը:

Պարզ դարձաւ, որ Պոլթընը փորձած է Հայաստանը հեռացնել իր ռազմավարական դաշնակից Ռուսիայէն եւ առեւտրական հիմնական գործընկեր Իրանէն, քանի որ Հայաստանի հետ սահմանը շրջափակուած է դրացի Ազրպէյճանի եւ Թուրքիոյ կողմէ:

Թէեւ շատ մը հայ մեկնաբաններ եւ յատկապէս ռուս պաշտօնեաներ լուրջ մտահոգութիւններ արտայայտեցին Պոլթընին առաջադրած քաղաքականութեան մասին, սակայն Հայաստանի վարչապետի պաշտօնակատար Նիկոլ Փաշինեանը զարմանալիօրէն լաւատես էր եւ ըսաւ Հայաստանի խորհրդարանին. «Ես հանդիպած եմ Պոլթընին հետ: Այդ հանդիպման ընթացքին նոյնիսկ նուազագոյն երանգ չէ եղած, որ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի մէջ անհանգստութիւն յառաջացնէ: Ես այս հանդիպումը կը նկատեմ մեզի համար  դիւանագիտական մեծ նուաճում, հետագային կ՛ըսեմ, թէ ի՛նչ է պատճառը, որ ես այսպէս կ՛արտայայտուիմ»:

Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարի պաշտօնակատար Զոհրապ Մնացականեանը աւելցուց. «Պոլթընին հետ երկխօսութիւնը շատ յաջող էր, եւ Միացեալ Նահանգները հասկցած էին Ռուսիոյ Դաշնութեան, Իրանի հետ մեր յարաբերութիւններու տրամաբանութիւնը, մեր դիրքորոշումը` Լեռնային Ղարաբաղի հարցի մասին,  Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու վերաբերեալ, եւ այլն»:

Դրական գնահատելով իր հանդիպումները Հայաստանի մէջ` Պոլթընը գրառում մը կատարած է Թուիթըրի իր էջին մէջ.«Երէկ ես հիանալի այցելութիւն մը տուի Հայաստան, որ  կարեւոր գործընկեր մըն է տարածաշրջանին մէջ: Ես բաւականութիւն ստացայ Հայաստանի վարչապետին [պաշտօնակատարի] եւ իր ազգային ապահովութեան խումբին հետ ունեցած արդիւնաւէտ խօսակցութենէն»:

Հակառակ Միացեալ Նահանգների եւ Ռուսիոյ միջեւ լարուած յարաբերութիւններուն` Հայաստան պէտք է պահպանէ նուրբ հաւասարակշռութիւն, երկու գերտէրութիւններու միջեւ: Մէկ կողմէ Հայաստան կ՛ապաւինի Ռուսիոյ` իր կարեւորագոյն կարիքներուն համար, այսինքն` զէնքի, ուժանիւթի եւ առեւտուրի կապուած, եւ, հետեւաբար, չի կրնար ինքնիրեն թոյլ տալ, որ թշնամանայ իր ռազմավարական դաշնակիցին դէմ, միւս կողմէ` Հայաստան բարեկամական յարաբերութիւններ հաստատած է բազմաթիւ այլ երկիրներու, մասնաւորաբար Արեւմտեան Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգների հետ:

Զէնքի Վաճառքի Առաջարկ` Հայաստանի

Պոլթընը զարմացուց իր հայ հիւրընկալողները` անոնց առաջարկելով գնել ամերիկեան զէնք եւ յայտարարելով, որ այդ զէնքերը կը գերազանցեն ռուսականը: Այսուամենայնիւ, ան չնշեց, թէ սնանկացած Հայաստան ի՛նչ միջոցներով պիտի կարենայ վճարել զինամթերքին գինը: Ինչպէս գիտենք, Ռուսիա Հայաստանի զինամթերքի մեծ մասը կը մատակարարէ կա՛մ վարկեր տրամադրելով, կա՛մ զեղչուած գիներով: Փաշինեանը արձագանգեց` նշելով, որ Հայաստան պիտի քննարկէ ամերիկեան առաջարկը, մինչդեռ պաշտպանութեան նախարարի պաշտօնակատար Դաւիթ Տօնոյեանը NEWS.am կայքին ըսաւ, որ այս պահուն ամերիկեան զինամթերք գնելու կարիք չկայ:

Ամերիկեան զէնք ձեռք բերելով` Հայաստան ռիսքի կը դիմէ` թշնամացնելով Ռուսիան, որ իր զինամթերքի հիմնական աղբիւրն է: Երկրորդ, Միացեալ Նահանգներ կրնան Հայաստանին ըրած իրենց առաջարկը օգտագործել` քողարկելու համար իրականութիւնը` միլիառաւոր տոլար արժողութեամբ ժամանակակից զէնք ծախելու Ազրպէյճանին: Մինչ Ազրպէյճան ունի կարողութիւնը ամերիկեան զէնք գնելու, իսկ Հայաստան` ո՛չ:

Պոլթընին միւս անտրամաբանական յայտարարութիւնը այն էր, որ ռուսական զէնքի վաճառքը Հայաստանին եւ Ազրպէյճանի, արցախեան հակամարտութեան լուծման համար խոչընդոտ հանդիսացած է: Ծիծաղելի է, որ սա նոյն այն բանն է, ինչ որ ներկայացուցած է Պոլթընը` առաջարկելով ամերիկեան զէնք վաճառել երկու երկիրներուն: Իմ կարծիքով, Միացեալ Նահանգներ եւ միւս բոլոր երկիրները պէտք է զերծ մնան ե՛ւ Հայաստանի, ե՛ւ Ազրպէյճանի զէնք ծախելու փորձութենէն… Պատերազմական գօտիի մէջ երկուստեք յաւելեալ զէնք լեցնելը երկու կողմերուն համար ալ կրնայ յանգեցնել միայն բռնութիւններու եւ մահերու թիւի բարձրացման:

Հայ-Իրանական Յարաբերութիւններ

Ի պատասխան Պոլթընի այն յայտարարութեան, որ Միացեալ Նահանգներ «խիստ աշխուժօրէն» պատժամիջոցներ պիտի կիրարկեն Իրանի դէմ, եւ այդ պատճառով հայ-իրանական սահմանը «պիտի դառնայ հիմնահարց», Փաշինեան յայտարարեց, որ Հայաստան իբրեւ դէպի ծով ելք չունեցող պետութիւն` դիւանագիտական յարաբերութիւններ չունի դրացիներէն ո՛չ Թուրքիոյ, ո՛չ ալ Ազրպէյճանի հետ, ուստի ան պէտք է «յատուկ յարաբերութիւններ» պահպանէ իր միւս երկու դրացիներուն` Իրանի եւ Վրաստանի հետ, որոնք Հայաստանի միակ «դարպասներ»-ն են դէպի արտաքին աշխարհ: Փաշինեանը լաւատեսօրէն ըսաւ հայոց խորհրդարանին. «Ես կը կարծեմ, որ Հայաստանի դիրքորոշումը յստակ էր, հասկնալի եւ նոյնիսկ ընդունելի` ամերիկեան պատուիրակութեան ներկայացուցիչներուն համար»:

Հայաստանի վրայ ճնշում գործադրելու փոխարէն, որ խզէ իր առեւտրական կարեւոր յարաբերութիւնները Իրանի հետ, Միացեալ Նահանգները պէտք է յորդորել, որ ճնշում գործադրեն Թուրքիոյ եւ Ազրպէյճանի վրայ` բանալու համար իրենց սահմանները Հայաստանի հետ, որպէսզի Հայաստան կարենայ աւելի հեզասահ կերպով առեւտուր ընել իր չորս դրացիներուն հետ: Փաշինեան ճիշդ մատնանշեց, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ունի իր ազգային շահերը, որոնք միշտ չէ, որ կը համընկնին այլ երկիրներու շահերուն հետ: Իմ կարծիքով, Միացեալ Նահանգներ իրաւունք չունին պահանջելու երրորդ երկիրներէն, որ գործադրեն իրենց սխալ պատժամիջոցները Իրանի դէմ: Աւելի՛ն. քանի որ Միացեալ Նահանգներ Թուրքիան կ՛ազատեն Իրանի նկատմամբ Միացեալ Նահանգների պատժամիջոցները կիրարկելէ, ապա ինչո՞ւ պէտք չէ Հայաստանը եւս զերծ ըլլայ այդ պատժամիջոցներու կիրարկումէն: Բացի այդ, Պոլթընը խոստովանեցաւ, որ Միացեալ Նահանգներ չեն ուզեր «վնաս հասցնել մեր բարեկամներուն, այս գործընթացին մէջ»:

Թուրքիոյ Հետ Յարաբերութիւններ

Պոլթընը յայտարարեց, որ արցախեան հիմնահարցին լուծումը կ՛օգնէ Հայաստանին` բանալու Թուրքիոյ հետ սահմանը: Փաշինեանը արձագանգեց` նշելով, որ Հայաստան պատրաստ է յարաբերութիւններ հաստատելու եւ բաց սահմաններ ունենալու Թուրքիոյ հետ, սակայն` առանց նախապայմաններու, զորս Թուրքիա փորձած է պարտադրել` սահմանին բացումը կապելով արցախեան հակամարտութեան հետ: Թուրքիոյ նախապայմանին հակազդելու համար ես կ՛առաջարկեմ, որ Հայաստան դնէ իր նախապայմանը` սահմանի բացումը կապելով Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հետ…

Արցախեան Հակամարտութեան Կարգաւորում

Պոլթընը կ՛ենթադրէ, որ դեկտեմբեր 9-ին կայանալիք խորհրդարանական ընտրութիւնները, որոնց ընթացքին կը սպասուի, որ Փաշինեանին կուսակցութիւնը կազմէ մեծամասնութիւն, բաւականին ուժեղ յանձնարարութիւն կու տայ անոր` արցախեան հակամարտութեան կարգաւորման ուղղութեամբ որոշիչ քայլերու ձեռնարկելու համար: Կարծես թէ Պոլթընը ծանօթ չէ Փաշինեանի յաճախակի յայտարարութիւններուն, ըստ որոնց` «Ղարաբաղի հարցը լուծող-չլուծողը հայ ժողովուրդն է, եւ յստակօրէն` Հայաստանի ժողովուրդը, Արցախի ժողովուրդը եւ տուեալ պարագային` նաեւ Սփիւռքը, որովհետեւ ասիկա համահայկական հարց է»:

Քանի որ Հայաստան կանգնած է ներքին եւ արտաքին անորոշութիւններու առջեւ, հրամայականը այն է, որ աշխարհի բոլոր հայերը պաշտպանեն իրենց հայրենիքը եւ ուժերը միացնեն իրենց ընդհանրական հակառակորդներուն դէմ…

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Ի՞նչ կրնայ ըլլալ արուեստը քաղաքակրթութեան մը, որ անհատը կտրելով եւ հեռացնելով բնութենէն, ստիպելով, որ ան ապրի յօրինուած միջավայրի մը մէջ, անջատէ սպառումը արտադրութենէն եւ զայն դատարկէ ստեղծագործ զգացումէ:… Ընկերութիւն մը կը կրէ իր արուեստը, ինչպէս ծառը` իր ծաղիկները, իրենց արմատաւորմով իսկ, եւ ոչ մէկը եւ ոչ միւսը կրնան յաւակնիլ սեփականացնել արմատներ:

Քլոտ Լեւի-Սթրոս

Բառեր հնարուած են. համարկում, մերուում, ձուլում, այլասերում, օտարում… Այսինքն` սեփական ինքնութեան պարտադրուած կամ վատութեամբ ընդունուած կորուստ: Հարցեր կան բոլոր մշակոյթներու համար, որոնք եթէ այսօր չկան, վաղը պիտի ըլլան:

Զարմանալի կրնայ թուիլ, որ պահ մը փակագիծի մէջ դնելով մեր առջեւ ծառացող բազմատեսակ հարցերը,որպէս մարդ եւ որպէս հայ, ուզեմ խօսիլ հայկական լայն շրջանակներուն անծանօթ օտար դէմքի մը մասին, որուն վերլուծումները եւ կենսափորձէ բխած եզրակացութիւնները կրնան լուսաւորել մեր ճամբան, անհատական եւ հաւաքական, ըսենք` նաեւ քաղաքական, այսինքն` ղեկավարական:

Լրատուական կայքէջի մը վրայ դրուած տեղեկութիւն մը յիշեցուց, որ տասը տարի առաջ մահացած էր մեծ մտաւորական մը, որ կը կոչուէր Քլոտ Լեւի-Սթրոս (1908-2009): Բոլոր անոնք, որոնք կարդացած են Լեւի-Սթրոսի գիրքերը, մարդուն, ընկերութեան, քաղաքակրթութիւններու եւ մշակոյթներու նկատմամբ տեսանկիւն եւ հայեացք կը փոխեն: Կ’ըմբռնեն, որ մշակոյթներու լաւը եւ վատը, յառաջադէմը եւ, ինչ որ կը կոչենք` «նախնական»-ը, յարաբերական են, երբ կը դատենք, երբ կը մտածենք, թէ ո՛ր տեսանկիւնէն կը նայինք: Ի՞նչ բան կրնայ ենթադրել տալ, որ Ճափոնցիին մշակոյթը գերադաս է անգլիացիի, ֆրանսացիի կամ ռուսի մշակոյթ(ներ)-էն: Արդէն, մենք մեզ չափանիշ ընդունելով, Պրազիլի անտառներու բնակիչները կամ ափրիկեան ցեղախումբերը կոչած ենք «նախնական» (primitif): Բնաւ մտածա՞ծ ենք, թէ այդ «նախնական» համարուած ընկերութիւններու մարդիկ ինչպէ՛ս կը տեսնեն եւ կը դատեն մեզ: Տարբերութիւնը նախնականութիւն չէ:

Այս վերաբերումը, ընկերութիւն մը գերադաս կամ ստորադաս համարելու, ազգերու եւ ժողովուրդներու միջեւ գերադասութիւն կամ ստորադասութիւն տեսնելու, նոյն ժողովուրդին մէջ անգամ դասակարգեր տեսնելու, անհասկացողութիւններու, տիրակալութիւն տարածելու, պատերազմներու եւ ամէն կարգի չարութեանց պատճառ

եղած է: Այսինքն տարբեր ըլլալը ստորադասութեան-ստորակայութեան պատճառ պէտք չէ ըլլայ, նոյնիսկ պէտք չէ խօսիլ հաւասարութեան մասին, այլ պարզապէս` բնական տարբերութեան իրաւունքի մասին:

Վասն տեսական հաւասարութեան եւ նոյնութեան` վարդապետութիւններ ծնունդ առին, այսօր այդ ընթացքը հեղեղային է: Եթէ երէկ այդ կ’ընէին աշխարհակալները, այսօր այդ կ’ընէ տնտեսական տիրակալութիւնը, արտադրողական-սպառողական մշակոյթ-ընկերութիւնը: Թուաբանական հաւասարութիւնը չյաջողեցաւ` Հռոմէն մինչեւ խորհրդային սովետամարդու համակարգ, իրենք զիրենք տիեզերական համարող կրօններ, որոնք բացարձակ ճշմարտութեան իրաւունք ինքնաշնորհեցին: Այս ինքնախաբէութեան միտումը կը շարունակուի, եւ այդ լաւատեսութիւն չի ներշնչեր մարդկութեան եւ անոր բնօրրան մոլորակին համար:Ան այսօր կը փոխարինուի միօրինականացումով, մեր բոլորին մասնակցութեամբ եւ մեղսակցութեամբ, standardasition:

Ո՞վ այսօր կրնայ որոշել, որ Աւստրալիոյ բնիկ ապորիժենները նուազ լաւ են, քան` սկովտիացիները կամ մարոքցիները, եւ ըսել, որ ինք ճիշդ է: Մարդիկ այս կամ այն հորիզոնականի եւ միջօրէականի տակ, բնութեան հետ եւ իրարու հետ իրենց յարաբերութիւններու իւրայատուկ ոճը ստեղծած են, այդ ոճը դարերու ընթացքին դարձած է մշակոյթ: Ամերիկացի գինականները չեն խօսիր ընդհանրապէս Մշակոյթի մասին, գլխագիր, այլ կը խօսին մշակոյթներու մասին, տարբեր պայմաններու եւ կաղապարներու մէջ ծնած եւ զարգացած, կ’ըսեն` patterns of culture:

Որպէս իմաստասիրութեան ուսուցիչ` աշակերտներուս կը թելադրէի կարդալ Քլոտ Լեւի-Սթրոսի Պրազիլի «նախական» կոչուող ընկերութիւններուն մէջ իր ապրած փորձառութիւնը, արկածախնդրութիւնը, որոնց մասին կը խօսի իր գիրքը` «Տխուր արեւադարձային աշխարհներ» (Tristes tropiques), երբ ան կրցած էր ներսէն դիտել, զգալ, թրթռալ այդ մարդոց հետ, հասկցած էր, որ անոնց աշխարհը տեսնելու կերպը պարզապէս տարբեր է, ո՛չ աւելի լաւ, ո՛չ աւելի վատ: Ժողովուրդները, անոնք ապրին Թիպեթի բարձունքներուն վրայ թէ Միջերկրականի գեղածիծաղ ափերուն, չեն կրնար զարգացնել ո՛չ նոյն զգայնութիւնները, ո՛չ նոյն մտածումները, ո՛չ ալ նոյն ընկերային յարաբերութիւնները, քանի որ շրջապատ-բնութիւնը մաս է մեզի, կը թելադրէ:  Եթէ միայն նկատի ունենանք ընկերային առաջին բջիջը` ընտանիքը, կը տեսնենք, որ մեզի համար զարտուղի եւ անբնական համարուող ընկերային կառոյցներ կան: Կեանքի եւ մահուան ըմբռնումները, բարքերը այնքան կը տարբերին մէկ ընկերութենէն միւսը:

Մէկը միւսին նմանող «աշխարհներէն» «տարբերներ»-ու հանդիպած է Լեւի-Սթրոս, տարբեր մշակոյթներ, ըմբռնումներ, սկիզբի եւ վերջի մասին տարբեր բացատրութիւններ եւ համոզումներ լսած եւ տեսած է, ինչ որ կը բանայ իմաստութեան դուռը: Ի վերջոյ, մարդիկ միշտ ալ գտնուած են մեծ հարցականներու առջեւ, տրուած պատասխանները երբեք նոյնը չեն եղած, ուրեմն բացարձակը մարդկային չէ: Իր կեանքի վերջին տարիներուն Լեւի-Սթրոս ըսած էր, որ չէր սիրեր այն աշխարհը, ուր կ’աւարտէր իր կեանքը, քանի որ հազարամեակներու ընթացքին ստեղծուած կեանքի ոճեր, կենսաձեւ, աշխարհը տեսնելու կերպեր կը քակուին, կը քանդուին, կը վերացուին, ըստ տեսութիւններու, ընթացք, որ չի կասիր: Մարդիկ եւ ընկերութիւններ կարծէք գիտաշխատանոցի փորձի առարկաներ են, կ’անջատուին բնութեան կարգէն:

Լեւի-Սթրոսի ընթերցումը, ըսի, իմաստութեան կը տանի: Մոլորակի մարդոց միջեւ յայտնուած եւ յայտնուող տարբերութիւնները էականութիւն չունին, բնութիւնը մարդիկը տարբեր չէ ստեղծած, տարբերութիւնները հետեւանք են մշակոյթի, այսինքն ցեղային տարբերութիւնները բնութենէն չեն ժառանգուիր, այլ` կենսաձեւէ, ուրիշներու հետ յարաբերութիւններէ: Ո՛չ գերակայութիւն, ո՛չ ստորակայութիւն, հետեւաբար` ո՛չ անհանդուրժողութիւն:

Լեւի-Սթրոս գիտնական է, բայց իր գիրքերը հետաքրքրական են ոչ միայն գիտուններուն համար, այլ` բոլորին, որովհետեւ անոնցմով կը ճամբորդենք մեր սովորական «աշխարհագրութիւններ»-էն անդին` տարածական, քաղաքակրթական, մշակութային, կենցաղային, բարոյական, ընտանեկան-ժառանգական, կրօնական, արտադրական-սպառողական եւ այլ, եւ կը վարժուինք հարցերուն մօտենալ, յարաբերականութեան տեսանկիւնէ: Եւ յանկարծ կրնանք մենք մեզի հարց տալ, որ մեր քաղաքակրթութիւնը` ճարտարուեստական, գիտական-ճարտարագիտական, կրնա՞յ մարդկութեան ապագան ըլլալ, կամ կրնա՞յ այդ ապագան մոխրացնել: Ի՞նչ բանի կրնայ ծառայել ուրեմն ընդհանուր բացատրութեամբ բնորոշուող եւ գերադաս համարուող արեւմտեան կոչուած քաղաքակրթութիւնը:

Պէտք է մտածել այն մասին, որ «նոր աշխարհակալութիւն»-ը` համաշխարհայնացումը, կրնայ տարբերութիւնները անհետացնելէ ետք, առաջնորդել միօրինականցման: Մտածել` համատարած «ճին՛զ» տաբատի եւ «համպըրկըր»-ի մասին: Եւ զարմանալին այն է, որ տկարը, տարբերը, նաեւ այսօր տկարացած երէկի զօրաւորը եւ ստեղծագործողը կը մտնեն «երջանկացնող» միօրինականացման խաղին մէջ: Այդպէս ըրած էր գաղութարարութիւնը: Այսօր ժողովուրդներ եւ երկիրներ իրենք ընդառաջ կ’երթան միօրինականացման` ենթարկուելով իր անունը չըսող կայսերապաշտութեան մը, որ կը շարունակէ դրամի կայսերապաշտութիւնը, բայց տարբեր է, հետեւանքներն ալ պիտի ըլլան տարբեր, քանի որ մշակութային ինքնուրոյնութիւններ հետզհետէ, հաւանօրէն շատ աւելի արագ, քան ինչ որ կը նախատեսենք, պիտի նոյնանան… կամ չքանան:

Ինչպէս բնութեան տարբերութիւնները գեղեցիկ են, անապատ թէ սառուցեալ ովկիանոս, Միջերկրականի ծովափ թէ Քիլիմանճարօ, այդպէս ալ գեղեցիկ են մշակութային տարբերութիւնները, մարդուն մէջ գտնուող ինքնուրոյն հանճարին արտայայտութիւնները:

Ինչպէ՞ս պահել: Ինչպէ՞ս պաշտպանել:

Աւելի ճիշդ պիտի ըլլայ ըսել` պաշտպանուիլ: Կազմակերպել դիմադրական շարժում, ընդդիմութիւն:

Յառաջդիմութեան դէմ կամ յետադիմական ըլլալու մեղք պէտք չէ փաթթել բոլոր անոնց վիզին, որոնք, օրինակ, կ’ըսեն, թէ «ճինզ» տաբատը ի՞նչ գործ ունի Հայաստանի Խաչիկ գիւղին մէջ, կամ` «շաուրմա»-ն եւ «համպըրկըր»-ը Երեւանի մէջ, երբ կայ, եղած է «խորոված»-ի հին, շա՛տ հին աւանդութիւն… Հայէն «կովարա՞ծ» (cowboy) պիտի սարքուի… Օրինակ էր: Կրնաք ըսել` լիբանանցիէն, ճափոնցիէն, ֆրանսացիէն կամ մատակասկարցիէն…

Հարկ է Լեւի-Սթրոս կարդալ` տեսնելու համար տարբերութիւնները եւ անոնց յարաբերականութիւնները. ո՛չ գերադաս, ո՛չ ստորադաս, ո՛չ աւելի լաւ, ո՛չ աւելի վատ: ՏԱՐԲԵ՛Ր…

Եթէ ըմբռնենք, որ մշակոյթներու անհետացումը բարիք չէ, որ անոնց համակեցութիւնը եւ ազնիւ յարաբերութիւնը հարստացնող է, մարդոց եւ ընկերութիւններու միջեւ կը հասնինք խաղաղութեան, փոխըմբռնումի, փոխհարստացման:

Իսկ այսօր համաշխարհայնացումը կ’ընթանայ դէպի միօրինականացում, ինքնուրոյնութիւններու կորուստ:

Եզրակացնելու պէս սկսինք մտածել Քլոտ Լեւի-Սթրոսի հետ: Ան կը գրէ.

«Մշակոյթներու տարբերութիւնն է, որ անոնց հետ հանդիպումը կը դարձնէ արգասաբեր: Արդ, այս հասարակաց խաղը զիրենք կ’առաջնորդէ տեւաբար ընթացող միացման: Այս հանդիպումներէն մշակոյթները կը շահին իրենց տարբերութիւններուն պատճառով, բայց անոնք պատճառ կ’ըլլան, որ տարբերութիւնները նուազին, մինչեւ որ վերջնականապէս անհետանան»:

Այսինքն, մշակոյթներ, անոնք ըլլան փոքր թէ անցեալի մեծեր, կրնան անհետանալ, եթէ չկազմակերպեն իրենց դիմադրական պայքարը:

Ընկերութեան մէջ յարաբերական տեսիլք ունենալու վերաբերումը կը բերէ մեզի Լեւի Սթրոս:

Ինչո՞ւ հայերէնի չեն թարգմանուիր Լեւի-Սթրոսի գործերը, որպէսզի ընկերութիւններու հոլովոյթը հասկնան հայկական զանգուածները նաեւ` կարենալ ճիշդ կողմնորոշուելու համար:

30 հոկտեմբեր 2018, Նուազի-լը-Կրան

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

 Զօր. Թովմաս Նազարբէկեան

Զօրավար Թովմաս Նազարբէկեան (Նազարբէկով). ռազմական գործիչ, ռուսական բանակի զօրավար-հազարապետ, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան զօրավար տեղակալ, գլխաւոր հրամանատար Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան, սպարապետ, ազգային հերոս, անկուսակցական: 1918 մայիսեան հերոսամարտերու ընդհանուր հրամանատար: Ծնած է 4 օգոստոս 1855-ին, Թիֆլիս, ունեւոր ընտանիքի յարկի տակ: Ընդհանրապէս ռուսական շրջանակի մէջ կազմաւորուեցաւ, զինուորականի իր կրթութիւնը ստացաւ Մոսկուայի մէջ. ցարական զինուորական բարձրագոյն վարժարանը աւարտեց եւ նորահաս սպայ էր տակաւին, երբ ռազմական իր տաղանդին ու քաջագործութիւններուն կրակի մկրտութիւնը ստացաւ 1877-1878 թուականներուն ռուս-թրքական պատերազմի ընթացքին: Բայց յատկապէս 1904-1905 թուականներուն ռուս-ճափոնական պատերազմին գնդապետի աստիճանով իր մասնակցութեամբ է, որ Նազարբէկովի հերոսական սխրանքները մեծ հռչակ ապահովեցին անոր եւ արժանացուցին ցարական բանակի հրամանատարութեան ոսկեայ սուրի պարգեւին:

1903-1905 թուականներուն նաեւ ցարական Ռուսիոյ հակահայ ոտնձգութիւններու ժամանակաշրջաններն էին: Հայ եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման փորձով իր բարձրակէտին հասած «Հայաստանն առանց հայու» ցարիզմին ծաւալած հալածանքը իր հակահայ դրսեւորումը ունեցաւ նաեւ ռուս կայսերական բանակէն ներս, երբ հայ ծագումով բարձրաստիճան զինուորականները հեռու պահուեցան զօրաբաժիններու հրամանատարութեան իրենց պաշտօններէն:

Նոյնը պատահեցաւ նաեւ զօր. Նազարբէկեանի պարագային, որ անվարան ներկայացաւ իր գերադասին եւ ներկայացուց ցարական բանակէն իր հրաժարականը` խրոխտութեամբ յայտարարելով, թէ ո՛չ միայն հայկական ծագում ունի, այլեւ լիարժէք հա՛յ է ու հպարտ է իր հայութեամբ:

Ամբողջ տասը տարի ռուսական բանակէն հեռու մնալէ ետք, 1914-ին, Ա. Աշխարհամարտի բռնկումին հետ, ցարական քաղաքականութիւնը շրջադարձ ապրեցաւ հայութիւնը ներգրաւելու նպատակով, ռուսական բանակի վերին հրամանատարութիւնը վերստին ծառայութեան կանչեց զօր. Նազարբէկեանը` անոր յանձնելով Կովկասեան Բ. հրացանաձիգ զօրաբաժինի հրամանատարութիւնը:

Ա. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կռուած է Կովկասեան ճակատին վրայ, 1914 հոկտեմբեր 22-էն եղած է Կովկասեան 2-րդ հրաձգային զօրագունդի, իսկ 18 նոյեմբեր 1916-ին Կովկասեան 2-րդ հրաձգային բաժինի հրամանատար:

16-18 ապրիլ 1915-ի Տիլմանի ճակատամարտին զօր. Նազարբէկեան ջախջախիչ պարտութեան մատնեց հարաւ-արեւելքէն` պարսկական սահմանէն Հայաստանի ուղղութեամբ արշաւող Խալիլ փաշային զօրքը, որուն համար արժանացած է Գէորգիեւեան խաչի 4-րդ աստիճանի շքանշանին:

Զօր. Նազարբէկեան մարտական հմտութիւն ցուցաբերեց, երբ մուտք գործեց Պիթլիս, ազատագրեց Մուշը եւ արշաւեց Վանի ուղղութեամբ եւ ազատագրեց Վասպուրականի հայութիւնը:

1917-ին Թիֆլիս հաստատուած Հայ ազգային խորհուրդը հայկական զօրաբանակի ընդհանուր հրամանատար նշանակեց զօրավար Նազարբէկեանը:

Զօրավար Թովմաս Նազարբէկեանը, որ դարձած էր զինուորական մեծահռչակ հեղինակութիւն, երբ քայքայուած ճակատի վերակազմակերպման համար Թիֆլիսի Հայ ազգային խորհուրդին կողմէ, երկար վարանումներէ ետք, դիմում ստացաւ, հանգստեան կոչուած 62 տարեկան հայազգի զօրավարը, Թիֆլիսի իր բնակարանի դահլիճին մէջ, երկարօրէն ունկնդրելէ ետք Ազգային խորհուրդի պատուիրակներուն բացատրութիւններն ու խնդրանքները, դանդաղօրէն կը բարձրանայ, կ՛իջեցնէ պատէն կախուած զօրավարի սուրը, կը կապէ մէջքին եւ պարթեւահասակ ու թիկնեղ` բարեւի կը կենայ իր ժողովուրդի ներկայացուցիչներուն դիմաց:

Առնականօրէն շքեղ եւ պատկառելի էր հայոց սպարապետ Թովմաս Նազարբէկեանը: Հակառակ իր յառաջացեալ տարիքին` երիտասարդական խանդով ոտքի ելաւ եւ իր սուրն ու հմտութիւնը գործի լծեց հայ մարտական ուժի վերականգնումին նպատակով:

Հայոց սպարապետը` զօր. Նազարբէկեան ազգային-ազատագրական պայքարի եւ ֆետայական կռուի կարգապահ եւ խիզախ դպրոցը անցած հայ յեղափոխականներով` Անդրանիկ ու Դրօ, Քեռի ու Նժդեհ, Ռուբէնով ու Արամ Մանուկեան, հրամանատարական իր կազմերը շրջապատեց:

Թովմաս Նազարբեկեանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ հայկական զօրքերը 1918 մայիսի երրորդ տասնօրեակին կասեցուցին թուրքերու հետագայ առաջխաղացումը Վանաձորի (Ղարաքիլիսա) ուղղութեամբ:

Ռուսացած ու ռուս կայսերական բանակին մէջ կազմաւորուած եւ մարտական փայլուն ասպարէզ նուաճած զօրավար Նազարբէկովը, իր ազգային արմատներուն ամբողջապէս տէր կանգնելով, հայ ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան եւ ազգային ազատագրութեան թէժ մարտերը ղեկավարող փայլուն հրամանատարը դարձաւ, Հայաստանի անկախութեան կերտումի ճակատամարտերուն մէջ հիմնական ներդրում ունեցաւ եւ դարաւոր գերութենէ ազատագրուած հայ ժողովուրդին ու Հայաստանի ազգային բանակին հիմնադիր սպարապետը եղաւ:

Զօր. Նազարբէկեան պատմակշիռ ներդրում ունեցաւ Հայաստանի անկախութիւնը կերտած Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի հերոսական ճակատամարտերու ղեկավարման մէջ` այնուհետեւ արժանանալով նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետութեան ազգային բանակի սպարապետի բարձրագոյն պաշտօնին:

25 մարտ 1919-ին` Հայաստանի Հանրապետութեան Զինուորական խորհուրդի նախագահ եւ զօրքերու հրամանատար: 15 յուլիս 1919-ին անոր շնորհուած է զօրավար-տեղակալի կոչում:

Հայաստանի Հանրապետութեան սպարապետ զօր. Թովմաս Նազարբէկեանի դերը հայկական զօրաբանակի ստեղծման մէջ անուրանալի է:

Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք, Նազարբէկեանի որոշումով, հայ զինուորը կ՛ունենայ իր յատուկ համազգեստը` ռուսականի փոխարէն, հայերէնի կը թարգմանուի զինուորական կանոնագիրքը ու հայերէնով կը տրուին հրամանները:

Խորհրդային կարգեր հաստատուելէ ետք, Լենին-Քեմալ մեղսակցութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան տիրացած հայանուն պոլշեւիկները իրենց առաջին հարուածը ուղղեցին հայոց սպարապետին` յունուար 1921-ին. 1200 սպաներու հետ զայն հետիոտն աքսորելով մինչեւ Մոսկուայի մերձակայքը: Ապա` Ռյազանի համակեդրոնացման ճամբար:

Թէեւ քանի մը ամիս ետք` մայիս 1921-ին, խորհրդայինները ներում շնորհեցին եւ վերջ տուին հայոց սպարապետի աքսորին, բայց զօրավար Նազարբէկեանի առջեւ վերջնականապէս փակուած էին ազգային ծառայութեան բոլոր դռները®

Ան կ՛որոշէ հաստատուիլ իր ծննդավայր Թիֆլիսի մէջ, ուր կ՛ապրի ծայրահեղ աղքատութեան մէջ: Զօրավարը գրած է իր յուշերը:

Անկախ Հայաստանի կերտման նուիրուած սպարապետ զօր. Թովմաս Նազարբէկեանը կը մահանայ 19 փետրուար 1931-ին:

Լիպարիտ Նազարեանց

Լրագրող, իրաւաբան, լեզուագէտ, հրապարակագիր, բանաստեղծ, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Լիպարիտ Նազարեանց ծնած է 1868-ին, Ջալալ Օղլի, Լոռի, բարեկեցիկ ընտանիքի մէջ: Ուսումը ստացած է Երեւանի ռուսական ուսումնարանին մէջ, որմէ ետք կ՛աւարտէ Մոսկուայի համալսարանի իրաւաբանական ճիւղը. ապա` 1901-ին Պերլին, ուր համալսարանին մէջ կը հետեւի փիլիսոփայութեան:

Եւրոպայի մէջ թղթակցած է ռուսական եւ գերմանական թերթերու: Երբեմն հանդէս եկած է Ռ. Լեռնեան ստորագրութեամբ:

1905-ին Լիպարիտ Եւրոպայէն անցած է Պաքու, ապա` Թիֆլիս, մասնակցած է ՀՅԴ-ի գործօն կեանքին, ուր կը ստանձնէ «Յառաջ»-ի խմբագրութիւնը:

Օսմանեան սահմանադրութեան օրերուն կը մեկնի Պոլիս եւ նոր հրատարակուած Դաշնակցութեան օրկան «Ազատամարտ»-ի խմբագիրներէն մէկը կը դառնայ:

Պալքանեան պատերազմի նախօրէին Լիպարիտ լրագրողի պաշտօնով կ՛այցելէ Մակեդոնիա, ապա` Պուլկարիա:

Եւրոպական պատերազմի սկզբնաւորութեան Լիպարիտ Նազարեանց Գերմանիա եղած է, ապա, 1914 դեկտեմբերի վերջը Պոլսոյ գերման դեսպանին հաւանութեամբ Լիպարիտին անցագիր յանձնուած է, եւ ան Պերլինէն Պոլիս անցած է: 30 մարտ 1915-ին Լիպարիտ Սոֆիա է արդէն, ապա Պերլին` Հայեւգերման ընկերակցութեան զեկոյց տալու: Այնուհետեւ, վերստին Սոֆիա մեկնելով` ստանձնած է «Հայաստան» թերթին խմբագրութիւնը: Սոֆիա մնալով` յարաբերութեան մէջ կը մտնէ Պերլին գտնուող բժիշկ Լեփսիուսի հետ, որուն կը տեղեկացնէ հայերու տեղահանութեան եւ կոտորածներու մասին:

Լիպարիտ կարճ ժամանակ մը Ռուսիա է արդէն:

1918-ին Հայաստանի Հանրապետութեան անկախացումով, աշխարհի չորս կողմ կը նշանակուին դիւանագիտական ներկայացուցիչներ: Ուստի, Գերմանիոյ մայրաքաղաքին մէջ Լիպարիտ կը նշանակուի գործակից եւ խորհրդական` Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Ճէյմս Կրինֆիլտի (մօրը կողմէ հայ), 1919-1920 թուականներուն: Լիպարիտ դիւանագիտական յարաբերութիւններ վարած է Պերլինի եւ Մոսկուայի Քերենսքիի, ապա Թրոցքիի կառավարութիւններու հետ:

Լոզանի խորհրդաժողովին առիթով Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան կողմէ հրատարակուած ֆրանսերէն քանի մը հրատարակութիւններու պատրաստութեան մէջ Լիպարիտ եւս բերած է իր աջակցութիւնը Փարիզի մէջ:

1928-ին կ՛անցնի Եգիպտոս. Գահիրէի մէջ մնայուն աշխատակից կը դառնայ «Յուսաբեր»-ի, իսկ աւելի ետք` խմբագրութեան անդամ, նոյն ատեն անհատական դասեր կու տայ գերմաներէն, ռուսերէն եւ հայերէն լեզուներու, ինչպէս նաեւ` երաժշտական:

Լիպարիտ Նազարեանց մահացած է 23 սեպտեմբեր 1947-ին, Եգիպտոս:

Վահան Նաւասարդեան

Վահան Նաւասարդեան. գաղափարախօս, հրապարակախօս եւ քաղաքական գործիչ, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 29 նոյեմբեր 1886-ին, Շուշի, Արցախ: 1898-ին յաճախած է Արցախի Թեմական դպրոցը, իսկ 1904 -ին` Պաքուի Ռէալականը: 1907-ին Փեթերսպուրկի համալսարանին մէջ հետեւած է հասարական գիտութեան եւ բարձրագոյն ուսումը ստացած է Ս. Փեթերսպուրկի համալսարանին մէջ` վկայուելով տնտեսագիտութեան բաժանմունքէն:

1910-ին մասնակցած է ՀՅԴ կուսակցական-քարոզչական աշխատանքներու` Շուշիի, Պաքուի եւ Թիֆլիսի մէջ: 1905-ին կ՛ընտրուի երիտասարդ պատգամաւոր` մասնակցելու համար Էջմիածնի մէջ գումարուած Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան Ազգային ընդհանուր ժողովին, որուն կը նախագահէ Սիմոն Զաւարեան: Այդ ժողովին Նաւասարդեան կ՛ունենայ բոցաշունչ ելոյթ մը` ուղղուած ցարական իշխանութեան հակահայ քաղաքականութեան դէմ: Նաւասարդեանի սուր ելոյթին պատճառով ցարական ոստիկանութիւնը կ՛արձակէ ձերբակալման հրամանագիր մը, եւ ան կը ստիպուի փախուստի դիմել:

1913-1917 տարիներուն կը դառնայ ուսուցիչ եւ դասախօս նախ Շուշի, ապա` Գէորգեան ճեմարանին մէջ:

Ս. Փեթերսպուրկէն կը վերադառնայ Պաքու ու կը սկսի իր կազմակերպական աշխատանքներուն եւ կ՛աշխատակցի Թիֆլիսի «Հորիզոն»-ին, ապա` Ալեքսանդրապոլի (այժմ` Գիւմրի) «Յառաջ»-ին: Միաժամանակ աշխատակցած է Պաքուի` «Արեւ»-ին եւ Շուշիի «Ապառաժ»-ին:

Կովկասեան ռազմաճակարտի վերաշխուժացման կարիքը տեսնելով,  ռուսական յեղափոխութենէն ետք, ան իր ներդրումը կ՛ունենայ հայ կամաւորական ուժերու ստեղծման մէջ: Կ՛ընտրուի Ալեքսանդրապոլի Քաղաքային վարչութեան անդամ եւ յետոյ` Քաղաքային վարչութեան նախագահ:

Վահան Նաւասարդեան մայիսեան գոյամարտին իր ներդրումը կ՛ունենայ Ղարաքիլիսայի հերոսամարտի կազմակերպման մէջ:

Հայաստանի անկախութեան կերտումէն ետք իրեն կը վստահուի Թիֆլիսի ՀՅԴ-ի «Հորիզոն» պաշտօնաթերթի խմբագրութիւնը: Թիֆլիսի ոստիկանութիւնը կը սկսի զինք հետապնդել,  երբ հայ-վրացական զօրքերու միջեւ պատերազմ սկսաւ, եւ ան կը ստիպուի թաքստոցէն վարել հայ-վրացական հաշտութեան բանակցութիւնները:

Կ՛ընտրուի Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան խորհրդարանի պատգամաւոր եւ կը փոխադրուի Երեւան: Իբրեւ պատգամաւոր` իր մասնակցութիւնը կը բերէ արտաքին դիւանագիտական աշխատանքներուն մէջ ներս, կեդրոնանալով հայ-ռուսական բանակցութիւններուն վրայ:

1920-ին կ՛աշխատի ռազմաճակատի կազմակերպման ու ամրապնդման աշխատանքներուն կը մասնակցի հայ-թրքական պատերազմի ընթացքին:

Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք Նաւասարդեան կ՛որոշէ հեռանալ: Սակայն վրացական սահմանը անցնելու ժամանակ կը ձերբակալուի եւ Երեւանի մէջ կը բանտարկուի: Կը յաջողի բանտէն փախուստ տալ եւ կարճ ժամանակ կը գործէ Պոլիս, իսկ 1923-ին վերջնականապէս կը հաստատուի Գահիրէ, Եգիպտոս:

Գահիրէի մէջ կը խմբագրէ «Յուսաբեր» օրաթերթը եւ շուրջ քառորդ դար ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ կ՛ըլլայ:

Նաւասարդեան կարեւոր իր աջակցութիւնը կը բերէ Համազգային հայ մշակութային միութեան հիմնադրութեան:

Վահան Նաւասարդեան կը մահանայ 24 յունիս 1956-ին, Գահիրէ:

Յարութիւն Նանումեան

Յարութիւն Նանումեան. ծանօթ` Զեմլեակ ծածկանունով: Հայ ազգային ազատագրական շարժման գործիչ, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է Գանձակ: Խմբապետ, կամաւորական Բ. ձիաւոր խումբի հարիւրապետ:

1918-ին կը մասնակցի Բաշ Ապարանի ճակատամարտերուն եւ կը նահատակուի թուրք թշնամիի գնդակով, չորս զինուորներու հետ,  երբ կը փորձէին գրաւել բարձր դիրքեր Արագածի լանջերուն:

Յարութիւն Նանումեան կը թաղուի Երեւան:

(Շար. 15)

Նոյեմբեր 2-ին Նոր Ջուղայի մէջ տեղի ունեցած է Դաշնակցութեան օրուան նուիրուած հանդիսութիւն, որուն ընթացքին, որպէս բանախօս, հանդէս եկած է Հայաստանի Հանրապտութեան գիւղատնտեսութեան նախկին նախարար, ՀՅԴ անդամ Արթուր Խաչատրեանը:

«Այսօր մենք նշում ենք Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան 128-ամեակը` Դաշնակցութեան օրը: Դաշնակցութիւնը հայ իրականութեան անբաժան մասն է 19-րդ դարից, իսկ այսօր արդէն 21-րդ դարն է: Այսօր` այս տօնական օրը, մենք պարտաւոր ենք եւս մէկ անգամ արժեւորել Դաշնակցութեան գործունէութիւնը, նրա տեղն ու դերը հայ իրականութեան մէջ, հայ ժողովրդի կեանքում:

Դաշնակցութիւնը մարմնաւորում է մեր ժողովրդի իղձերն ու նպատակները` ապրել ազատ, անկախ ու միացեալ հայրենիքում: Այս նպատակին հասնելու համար երեք դարերի ընթացքում տասնեակ հազարաւոր դաշնակցականներ պայքարում են սրով, գրչով եւ բահով», նշած է ան:

Խաչատրեանի խօսքով, ազատ հայրենիքը կը բացառէ որոշումներու կայացումը պարտադրանքի կամ սպառնալիքի տակ` կանխելով անհատի նկատմամբ պետութեան ու հասարակութեան կողմէ կամայական ոտնձգութիւնները եւ սահմանափակումները: «Մենք երբեք չենք ուզել ազատ կամքի բռնութիւն եւ երբեք չենք հանդուրժելու, որ մեր հայրենիքում ազատ մարդու նկատմամբ բռնութիւններ կիրառուեն, լինեն արտօնեալներ, ովքեր վեր են օրէնքից: Մենք պայքարում ենք անկախ Հայաստանի համար: Հայաստանը պէտք է վարի իր անկախ արտաքին քաղաքականութիւնը, այլ ոչ թէ այլ պետութիւնների ձեռքին խաղալիք դառնայ կամ սպասի, թէ այլ տէրութիւններ ի՛նչ խորհուրդներ կը տան ինչպէ՞ս եւ դէպի ո՞ւր շարժուել: Եւ վերջապէս, մենք պայքարում ենք միացեալ Հայաստան կերտելու համար: Հայաստանի քաղաքական ուժերից մենք թերեւս միակն ենք, որ վառ ենք պահում կորցրած հայրենիքը յետ բերելու տեսլականը», ըսած է ան:

Ըստ Խաչատրեանի, որոշ «իմաստուններ» վերջերս սկսած են Դաշնակցութիւնը քննադատել, թէ դաւաճանած են, Վանը, Արտահանը, Կարսն ու Էրզրումը ծախած են, 160 հազար տարածքէն (ոմանք ոգեւորութեան պահուն նոյնիսկ 300 հազար քառակուսի քիլոմեթր կը նշեն) 30 հազար քառակուսի քիլոմեթր թողած են, այն ալ միայն շնորհիւ անոր, որ պոլշեւիկները եկան ու փրկեցին: «Երբ լսում եմ այս քննադատներին, յիշում եմ Այնշթայնի յայտնի խօսքերը. «Աշխարհում անսահման են միայն տիեզերքն ու մարդկային ապուշութիւնը, ընդ որում` առաջինի մասով դեռ կասկածներ ունեմ»: Նրանք մոռանում են, որ մինչեւ 1918 թուականի մայիս, դարեր շարունակ հայոց գահը կորցնելուց յետոյ, Հայաստանը եղել է զուտ աշխարհագրական տեղանուն, եւ Դաշնակցութիւնն էր, որ Հայաստանը դարձեալ դարձրեց քաղաքական անուն: Դաշնակցութիւնն էր, որ կազմակերպեց եւ ղեկավարեց հայոց զինեալ պայքարը եւ ժողովրդի ինքնապաշտպանութիւնը 19-րդ դարի վերջում եւ 20-րդ դարի սկզբում: Դաշնակցութիւնն էր, որ դարերի ընդմիջումից յետոյ վերականգնեց հայոց պետականութիւնը: Անկախ պետականութեան կորստից յետոյ կազմակերպեց սփիւռքը, նուիրուեց հայապահպանութեան գործին, արթուն պահեց անկախութիւնը վերականգնելու յոյսը: Դաշնակցութիւնն էր, որ արցախեան ազատամարտի առաջին օրերից կանգնեց ռազմաճակատի առաջնագծում: Այն ժամանակ, երբ խորհրդային փերեսթրոյքայով խանդավառ ժողովուրդը «Լենին, փարթիա, Կորպաչով» էր վանկարկում, Դաշնակցութիւնն Արցախում զինեալ ջոկատներ էր ստեղծում, կամաւորներ էր զինուորագրում: Ցաւօք, նրանցից շատերը չվերադարձան տուն…

Հայաստանի անկախութեան վերականգնումից յետոյ էլ Դաշնակցութիւնը միշտ սատարել է մեր պետականութեան կայացմանը, նոյնիսկ` այն ժամանակ, երբ օրուան իշխանութիւնների կողմից քաղաքական հալածանքների էր ենթարկւում: Յիշենք 1992-ին Հրայր Մարուխեանի արտաքսումը Հայաստանից, 1994-ի դեկտեմբերին ՀՅԴ գործունէութեան կասեցումը Հայաստանում ու մեր բազմաթիւ ընկերների կալանաւորումը` կեղծ մեղադրանքով, 1995-ին նոր բանտարկութիւններ ու ընտրութիւններին մեր մասնակցութեան արգելքը», նշած է բանախօսը:

Անոր խօսքով, այո՛, ՀՅԴ-ն մաս կազմած է Ռոպերթ Քոչարեանի կառավարութեան, համագործակցած է այդ օրուան իշխանութիւններուն հետ, քանի որ մօտեցումները, մասնաւորապէս` Արցախի եւ Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման ու փոխհատուցման հարցերով, համընկնած են: Նաեւ, երբ Հայաստանի մէջ ՀՅԴ-ն արգիլուած էր, Արցախի մէջ Դաշնակցութեան գործունէութեան վրայ որեւէ սահմանափակում չկար:

«Սակայն, մաս կազմելով կառավարութեանը, մենք ունեցել ենք մեր ուրոյն ոճն ու ձեռագիրը` երբեք չնոյնանալով իշխող կուսակցութեան հետ, փորձելով ներսից շտկել կառավարութեան քաղաքականութիւնը: Երբեմն դա մեզ յաջողուել է, երբեմն` ոչ, կամ` ոչ այն աստիճանի, որ կը ցանկանայինք», ըսած է Խաչատրեան աւելցնելով, որ 2009-ին ալ, համաձայն չըլլալով Սերժ Սարգսեանի «ֆութպոլային դիւանագիտութեան», ՀՅԴ-ն դուրս եկաւ իշխող քոալիսիոնից եւ դարձաւ կառավարութեան անխնայ քննադատը:

Ըստ բանախօսին, 7 տարի ըլլալով ընդդիմադիր, 2016-ի գարնան ՀՅԴ-ն ընդունեց նախագահ Սերժ Սարգսեանի` նոր կառավարութեան մաս կազմելու հրաւէրը այն պարզ պատճառով, որ երկրին մէջ ընկերային-տնտեսական իրավիճակը ծանր էր, եւ հանրապետականները կը գիտակցէին, որ անհրաժեշտ է Դաշնակցութեան հետ համագործակցիլ` իրավիճակը շտկելու համար:

«Միանալով կառավարութեանը, մենք շարունակել ենք ներսից պայքարել իրական բարեփոխումների անցկացման համար` մշտապէս իշխանութիւններին մատնացոյց անելով երկրում առկայ դժուարութիւնները, ժողովրդական դժգոհութեան աճող մակարդակը, փտածութեան երեւոյթների անթոյլատրելիութիւնը, քրէական եւ պիզնես շրջանակների (այսպէս կոչուած` սակաւապետ) քաղաքական դաշտ մուտք գործելու անթոյլատրելիութիւնը: Առանձնապէս շեշտադրել էինք փտածութեան դէմ պայքարի անհրաժեշտութիւնն ու 2017 թուականին ազատ, արդար ու թափանցիկ խորհրդարանական ընտրութիւններ անցկացնելու հրամայականը: Ցաւօք, մեր նախազգուշացումները տեղ չհասան: Ընկերային բեւեռացումը, տնտեսութեան ու քաղաքականութեան մէջ քլանային համակարգի ձեւաւորումը, փտածութիւնը եւ բացայայտ աճուրդի վերածուած ու ժողովրդի տրամադրութիւնները չարտայայտող խորհրդարանական ընտրութիւնները Հայաստանում ժողովրդական ընդվզումը դարձրեցին անխուսափելի:

Զարգացումների հետագայ ընթացքին դուք անշուշտ տեղեակ էք: Ապրիլի 25-ին ՀՅԴ-ն դադարեցրեց իր համագործակցութիւնը Հանրապետական կուսակցութեան հետ եւ դուրս եկաւ քաղաքական քոալիսիոնից` իր աջակցութիւնն ու զօրակցութիւնը յայտնելով ժողովրդական շարժմանը: Մայիսի 8-ին Նիկոլ Փաշիեանն ընտրուեց Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետ եւ հրաւիրեց Դաշնակցութեանը` մաս կազմելու ազգային համաձայնութեան կառավարութեանը: Կառավարութիւնում ՀՅԴ ստանձնեց նախարարական երկու աթոռ` տնտեսական զարգացման եւ ներդրումների նախարարութիւնը (աւելի յաճախ այս նախարարութիւնը կոչւում է իր հին անունով` տնտեսութեան նախարարութիւն) եւ գիւղատնտեսութեան նախարարութիւնը: Վերջինիս պատասխանատուութիւնը ստանձնեցի ես: Դաշնակցութիւնը ստանձնեց նաեւ երկու մարզերի` Արագածոտնի եւ Գեղարքունիքի պատասխանատուութիւնը», նշած է բանախօսը` աւելցնելով, որ իրենց գործունէութիւնը իրականացնելու համար դաշնակցական նախարարներն ու մարզպետները որդեգրած են  քանի մը յստակ մօտեցումներ, որոնք բխած են Դաշնակցութեան արժեքային համակարգէն, ջանք չեն խնայած իրենց ոլորտներու կամ մարզերու զարգացման համար:

Սակայն, ըստ Խաչատրեանի, Հայաստանի մէջ քաղաքական մթնոլորտը հետզհետէ կը շիկանար. քաղաքական ուժերը սկսան բաժնել սեւերու եւ սպիտակներու, յեղափոխականներու եւ հակայեղափոխականներու, քաղաքական խորհրդակցութիւնները քաղաքական ուժերու միջեւ կանգ առին, յառաջացան ջրբաժաններ, իսկ Երեւանի աւագանիի ընրութիւնները ցոյց տուին, որ ազգային համաձայնութեան կառավարութիւնը այլեւս երկար չի դիմանար: Իշխող քաղաքական ուժը` առանց կառավարութեան գործընկերներու հետ քննարկումներու, առանց համապատասխան ընտրական միջավայրի ձեւաւորման, պարտադրեց ընտրութիւնները իրագործել այս տարուան դեկտեմբերին: ՀՅԴ-ն ետ կանչեց իր նախարարները եւ ցրուեց ազգային համաձայնութեան կառավարութիւնը:

«Սակայն, նոյնիսկ այժմ, գտնուելով ընդդիմադիր դաշտում, Դաշնակցութիւնն առաջնորդւում է կառուցողականութեան սկզբունքներով` աջակցելով կառավարութեան այն նախաձեռնութիւններին, որոնք նպաստում են Հայաստանի Հանրապետութեան տնտեսական զարգացմանն ու հայկական երկու պետութիւնների անվտանգութեան ապահովմանը եւ անխնայ քննադատելով կառավարութեան այն քայլերը, որոնք հակասում են մեր սկզբունքներին», ըսած է բանախօսը:

Խաչատրեանը նշած է, որ Դաշնակցութիւնը դեկտեմբեր 9-ին պիտի մասնակցի խորհրդարանական ընտրութիւններուն` անկախ անկէ, որ համոզուած են, թէ քաղաքական ուժերու համար հաւասար մրցակցային պայմաններ ապահովուած չեն:

«Երկիրը կանգնած է ընտրութեան առաջ: Անցեալին արդէն վերադարձ չկայ: Այժմ պէտք է անցնել երկրի կառուցման բարդ ու պատասխանատու գործին: Դաշնակցութիւնն իր համահայկական կառոյցով ունի բաւականաչափ կամք, միտք եւ ուժ` ստանձնելու երկրի նկատմամբ պատասխանատուութեան իր բաժինը: Յոյս ունեմ, որ յառաջիկայ ընտրութիւններում Հայաստանի ժողովուրդը ճիշդ ընտրութիւն կը կատարի եւ կ’ընտրի այն ուժին, որն արդէն 128 տարի իր կողքին է, երբեք նրան չի դաւաճանել եւ առաջնորդել է ժողովրդին վճռական պահերին», ելոյթը եզրափակած է Արթուր Խաչատրեանը:

Արցախեւազրպէյճանական շփման գիծին կամ Հայաստանի Հանրապետութիւն-Ազրպէյճան պետական սահմանին ուղղութիւններով Պաքուի թափանցման գործողութիւններու եւ կրակոցներու համեմատական մեղմացումը առաջին հայեացքով կրնայ կապուիլ Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետի պաշտօնակատարին եւ Ազրպէյճանի նախագահին միջեւ եղած խօսակցութեան եւ ապա յայտարարուած պայմանաւորուածութեան ու անոր հետեւած գործնական կապին` զինադուլի խախտումի դէպքերը կանխարգիլելու առումով: Այս գործընթացներուն առընթեր Պաքուն գերիներու փոխանակման առաջարկին կու տար հրապարակային բնոյթ` խաղաղասիրական նախաձեռնութիւն առնելու ծխածածկոյթ ստեղծելով:

Ռազմական հարթութեան վրայ շարունակուող մշտադիտարկումները ունին նաեւ քաղաքական բաժին` այնտեղ նկատելու համար հայ եւ ազրպէյճանցի ժողովուրդներուն միջեւ կապեր հաստատելու ցանկութիւններու բարձրաձայնումով: Դժուար պիտի ըլլար այդ բոլորին զուտ հասարակական բնութագիր տալը` ըսելու համար, որ անոնք քաղաքական նպատակ չունին եւ որեւէ ձեւով այս կամ այն պետութեան քաղաքականութեան պարունակին մէջ չեն դիտարկուիր:

Զոյա Թադեւոսեանի արցախեան տարածքներ յանձնելու յայտարարութենէն անցնելով պաշտօնաթող դեսպան Միլզի «տարածքներ խաղաղութեան դիմաց» բանաձեւի բարձրաձայնումին, հասնելու համար Միացեալ Նահանգներու նախագահի անվտանգութեան հարցերու խորհրդական Ճոն Պոլթընի հայ -ազրպէյճանական եւ հայ-թրքական յարաբերութիւններու բնականոնացումի փոխկապակցութեան տեսակէտի փոխանցումին` երեւոյթները հասարակական ընդհանուր մթնոլորտ ստեղծելու միտումներու նախադրեալներ կը պարզեն:

Հետեւաբար, պատահական չեն ներհասարակական համարձակ ցանկութիւն-առաջադրանքներու հրապարակումները այս կամ այն քաղաքացիական գործիչին, դիմատետրի օգտատիրոջ կողմէ:

Հակամարտութիւններու ապառազմականացման կոչը կը հնչէր նախագահ Արմէն Սարգսեանի կողմէ եւս:  Յայտարարութիւնը օրինաչափ է այն առումով, որ հայկական կողմը, հետեւողականօրէն դատապարտելով ազրպէյճանական յարձակողապաշտութիւնը, միացած է միջազգային հանրութեան ընդգծած առաջադրանքին` բացառելու համար ուժի կիրարկումը եւ ընդգծելով հարցի խաղաղ կարգաւորումը:

Վարչապետ Փաշինեանի մօտեցումը` չսեփականաշնորհելու հարցի լուծումը, այլ պայմանաւորելու` համաժողովրդային հանրաքուէներով, ակնարկ վերապահած էր ուղղակի-անուղղակի, որ հարցի երկկողմանի լուծման համար նաեւ Ազրպէյճանի ժողովուրդը պէտք է կամարտայայտուի: Չսեփականաշնորհելով հարցի կարգաւորման լուծումը` անուղղակի կոչ կ՛ըլլայ նաեւ պաշտօնական Պաքուին` չսեփականաշնորհելու լուծման տարբերակի միակողմանի ընդունումը:

Իսկ եթէ ժողովուրդներուն կը վերապահուի լուծման տարբերակի շուրջ համաձայնիլը, ապա ուրեմն նոր գործընթաց կը սկսի հասարակութեան մէջ անհանդուրժողականութեան վերացման նպատակով:

Իրադրային նախադրեալներ կը նախանշեն, որ ընդհանուր այս մթնոլորտին մէջ չի բացառուիր, որ յայտնուին հայ-ազրպէյճանական հաշտեցման յանձնաժողովներ, որոնք աշխատին «պատմական կաղապար»-ներէ դուրս բերել երկու ժողովուրդները:

Արցախի հարցին ուղղութեամբ պատմական կաղապարէ դուրս գալը հայկական կողմին համար կը նշանակէ թեւակոխել երկրորդ փուլը` այս անգամ դուրս գալ դէպի Թուրքիա ձեւաւորուած պատմական կաղապարէն, ինչ որ պարզ տեսքով Պոլթընի կատարած հարցերու փոխկապակցուածութեան առարկայացման համազօր է:

Ժողովուրդներու մօտ թշնամական մօտեցումներու եւ անհանդուրժողականութեան չէզոքացումը անհրաժեշտ է որ ընթանայ բանակցային գործընթացին զուգահեռ: Պայմանով սակայն, որ զուգահեռ` այդ ուղղութեամբ գործնական, համոզիչ գործողութիւններ կատարուին: Թալիշի ռազմական յանցագործները արդարադատութեան յանձնուին, կացինահարողները պատժուելու փոխարէն չհերոսանան եւ պարզապէս Վիեննան եւ Ս. Փեթերսպուրկը յարգուին եւ չարգելակուին:

Ազրպէյճանի նախագահը վերջերս յայտարարած էր, որ հայկական ուժերը պէտք է հեռանան Ազրպէյճանի պատմական տարածքներէն: Պատմական բնութագրումը Ալիեւի կողմէ հետաքրքրական է այս պարագային: Այստեղ արդէն Պոլթընը պէտք է վկայակոչել` գիտակցելու համար, որ Ազրպէյճանը պէտք է դուրս գայ իր «պատմական կաղապար»-ներէն եւ բաց աչքերով տեսնէ այդ տարածքներուն Արցախի պատկանելիութիւնը:

«Ա.»

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Հայաստանի Հանրապետութեան մշակութային, հասարակական եւ մտաւորական կեանքը աշխուժ էր: Թատրոն, դասախօսութիւններ, կուսակցական եւ  աշխատաւորական ընկերակցութիւններու ժողովներ եւ այլն: Ստորեւ տրուածը նախարար Նիկոլ Աղբալեանի դասախօսութեան թղթակցութիւնն է Ռ. ստորագրութեամբ, «Յառաջ»-ի 16 դեկտեմբեր 1919-ի թիւին մէջ:

«Շաբաթ, 13 դեկտեմբեր 1919-ին Հայաստանի խորհրդարանի դահլիճին մէջ տեղի ունեցաւ Հայաստանի Գրական ընկերութեան ութերորդ գրական երեկոն, ուր բանախօսն էր հանրային կրթութեան նախարար Նիկոլ Աղբալեանը` նիւթ ունենալով «Դեմոկրատիկ (ժողովրդավարական, ՅՉ) դաստիարակութիւնը» (1):

Նիկոլ Աղբալեան եւ իր հիմնած Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին համալսարանը

«Հասարակութեան մէջ,- սկսաւ դասախօսը, – մոլորութիւն մը կայ. կրթութիւն ըսելով` իսկոյն դպրոց կը հասկնան: Ներկայիս Հայաստանը ունի 1 միլիոն 100 հազար հայ ազգաբնակչութիւն, որուն 7 տոկոսը (շուրջ 77 հազար) ծծկան է, 126 հազարը դպրոցական տարիք ունի, 50 հազար դպրոցական կայ եւ 100 հազարը բոլորովին դպրոց չի յաճախեր: Ինչպէս ըսի, մոլորութիւն է կրթութիւն ըսելով` միայն դպրոց հասկնալ: Հին դարերուն դպրոց չկար, բայց մարդիկ սորված են. գրականութիւն, պատմութիւն եւ արհեստներ ստեղծած են, ինչպէս, օրինակ, հող մշակել, պարել, երգել եւ այլն:

«Մեր գիտցածին մէկ մասը բնատուր է, կը կրթուի, կը յղկուի դպրոցէն դուրս, միւսը` դուրսէն ձեռք կը բերուի, կեանքէն, համայնքէն: Դպրոցէն մեզի կը մնայ գրել-կարդալ եւ թուաբանական չորս գործողութիւն, այնուհետեւ այնտեղէն մենք ինչ-ինչ ցաք ու ցրիւ տեղեկութիւններ կը յիշենք, անհամակարգ ու ոչ ամբողջական: Եթէ մեզմէ իւրաքանչիւրը մտածէ, որ աւելին գիտէ, այդ ոչ թէ արդիւնք է դպրոցին, այլ` ընթերցանութեան:

«Դպրոցը միայն նոյնինքը կեանքն է: Կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն ըսելով` կը հասկնան դպրոցին մէջ. այս հասկացողութիւնը հիմնովին սխալ է. դպրոցին մէջ կը սորվին լեզուներ, որ բոլորովին ժամավաճառութիւն է, ինչպէս նաեւ` ուսողական գիտութիւններ, օրինակ` բնագիտութիւն, երկրաչափութիւն, քիմիագիտութիւն եւ այլն: Եթէ իրարու մօտ դնենք պարտիզպան մը, որսորդ մը, ձկնորս մը եւ աշակերտ մը, կը տեսնենք, որ առաջինները լաւ գիտեն իրենց գործը, իսկ աշակերտը ոչինչ գիտէ:

«Դասախօսը իւրայատուկ, ինքնատիպ վերլուծումով մանրամասն եւ փաստացի կերպով ապացուցեց ներկայ միջնակարգ դպրոցներու հակամանկավարժական, հակահոգեբանական դրութիւնը եւ ըսաւ, որ հիմնովին պիտի փոխէ` ժողովրդավար հիմունքներու վրայ դնելով զայն:

«Իսկ գալով բարձրագոյն կրթութեան կամ կրթական բարձր հիմնարկութիւններուն` ըսաւ, որ համալսարան ըսելով` կը հասկցուի վայր մը, ուր պէտք է գիտնականներ պատրաստուին: Դուրս կու գան բժիշկներ, փաստաբաններ, բայց ի՞նչ գիտեն անոնք, գրեթէ ոչինչ, մինչեւ որ փաստաբանը նոյնքան տարի չանցընէ կեանքի մէջ, որքան` դպրոցական կեանքին, ան բնաւ օգտակար չի կրնար ըլլալ. նոյնպէս` բժիշկը, որ մինչեւ հարիւրաւորներ չմեռցնէ, անկարող է հանրութեան օգտակար դառնալ: Համալսարան մտնող երիտասարդները առնուազն 20 տարեկանը անց են, անոնք երբեք չեն կրնար 40 վայրկեան անդադար (կեդրոնանալ) մտիկ ընել, իսկ միջնակարգ դպրոցներուն մէջ աշակերտին կը բանտարկեն 6 ժամ եւ կը ստիպեն, որ ան մտիկ ընէ, բան սորվի: Ասոր համար է, որ երեխային ինքնապաշտպանութեան բնազդը կը ստիպէ, որ մտիկ չընէ եւ կամ ձեւացնէ, որ մտիկ կ՛ընէ:

«Սերտողութիւնը նոյնպէս հակամանկավարժական է, աշակերտին կը ստիպեն այս կամ այն դասը սորվիլ, այս կամ այն օրուան համար. անոնք ստիպուած են գոց սորվիլ, ի հարկէ, ուսուցիչն ալ մարդ է, ան կ՛ուրախանայ, երբ աշակերտը դասը գոց կ՛արտասանէ: Քանի որ այդ բոլոր մեթոտները ոչ մէկ տրամաբանական եւ հոգեբանական կապ ունին, անոր համար աշակերտին հոգիին հարազատ չեն:

«Դպրոցը չ՛ընթանար կեանքին հետ` այլ անոր դէմ. որովհետեւ դպրոցի դրութիւնը, կամ անոր կանոնները ստեղծողները իմաստակութեամբ կը կարծեն, որ իրենք աւելի խելացի են, քան` բնութիւնը, կեանքը: Դասախօսը բացարձակապէս դէմ արտայայտուեցաւ նաեւ թուանշանի (նիշերու) դրութեան, որ բացի վնասէն` մազաչափ մը օգտակարութիւն չի ներկայացներ:

«Սակայն այս դրութեան արդիւնքը այն է, որ 7-17 տարի եւ մինչեւ համալսարան մտնելն ու աւարտելը, զաւակները միայն կը սպառեն իրենց ծնողներուն հարստութիւնը` առանց մասնակցելու անոնց աշխատանքին, եւ կը ներկայացնեն ձրիակերներու հսկայ բանակ մը:

«Դպրոցական երեխաները աշխատանքին կը խորթանան, չեն օգներ իրենց ծնողներուն առտնին կեանքին մէջ` այդ համարելով ամօթ կամ ոչ վայել դպրոցականին համար, որուն պատճառով աշակերտներուն մէջ կը զարգանայ ազնուականութիւնը եւ դատարկապորտութիւնը:

Նիկոլ Աղբալեանի դասախօսութիւնը, «Յառաջ» օրաթերթ, 16 դեկտեմբեր 1919:

«Սխալ դրութեան պատճառով սերունդները այնպէս կրթուած ու դաստիարակուած են, որ աշխատանքի մէջ կեանք չեն տեսներ, այլ` անկէ դուրս:

«Բանախօսը այստեղ կարճ ակնարկով ներկայացուց միջին եւ վերածննդեան դարերու կրթութեան եւ դաստիարակութեան սխալ ըմբռնումը եւ զարգացնելով` հասաւ մինչեւ մեր օրերը ու եզրակացուց, որ ինչպէս առաջ, այնպէս ալ ներկայիս կրթութիւնն ու դաստիարակութիւնը կը տրուի սերունդներուն միայն ներդաշնակութեան համար, մինչ նպատակը պէտք է ըլլայ ազնուացնել (հասարակութիւնը), դիւրացնել (խթանել) հանրօգուտ բարիքները. անհրաժեշտ է փոխել ներկայ տիրող կրթութեան դրութիւնները եւ կցել (զանոնք) արհեստանոցներուն ու ագարակներուն, դպրոցներուն մէջ մտցնել երգ, պար եւ մարմնակրթութիւն, բայց` ոչ տիրող դրութիւններով: Գալով բարոյականին` աշակերտին պէտք է սորվեցնել բարեւելու, վարուելու եւ դէպի ուրիշը յարգելու կերպը:

«Օտար լեզուներու փոխարէն` պէտք է զարգացնել եւ աւանդել մեր գրականութիւնը, իսկ ինչ կը վերաբերի միւս գիտութիւններուն, անոնք պէտք է աւանդուին ընթերցանութեան միջոցով, զրոյցով (ոչ գոց սորվելով, ՅՉ): Այսպիսով, միտքը աւելի կը զարգանայ: Սակայն ի՞նչ կը նշանակէ զարգացած միտքը. այդ կը նշանակէ կեանքի խնդիրները դնել եւ լուծել. Կան համալսարանականներ, որոնք զարգացած չեն, բայց կան (անուս) գիւղացիներ, որ շատ զարգացած են, որովհետեւ անոնք աշխատանքին կը միացնեն մտաւորը, անոնք զիրար չեն հակասեր, այլ կը զարգանան զուգընթացաբար: Եթէ այսպէս ըլլայ, այն ժամանակ դպրոցական ծրագիրներն ու դասագիրքերը կը փոխուին:

«Դպրոցին կից պէտք է ըլլան բաղնիք, պահեստ, պարտէզ, արհեստանոցներ եւ այլն:

«Ամփոփելով իր դասախօսութիւնը` բանախօսը ըսաւ, որ կրթութեան նպատակը պէտք է ըլլայ արդիւնաբերական հնարաւորութիւնը զարգացնել: Ուսումը պէտք է ստորադասուի տնտեսութեան:

«Բանախօսութենէն ետք հերթապահ անդամ ընկ. Ա. Արեզեանի նախագահութեամբ տեղի ունեցաւ միտքերու փոխանակում»:

Ռ.»

Աղբալեանի հիմնական մտահոգութիւնը ուսանելի է այժմու Հայաստանի մէջ: Կրթութիւնը, գիտութեան եւ մշակութայինին կողքին, ուղղուած պէտք է ըլլայ աշակերտութիւնը դէպի կեանքի գործնական աշխատանքի ասպարէզ մղող, յատկապէս` հողագործութիւն եւ արհեստներ, ըստ պահանջի, որպէսզի անոնք կառչած մնան հողին`իբրեւ աշխատիլ սիրող եւ հայրենիքը զարգացնող ու ինքնաբաւ դարձնող քաղաքացիներ, եւ ոչ թէ` ուսման սիրոյն ուսանածներ:

24 հոկտեմբեր 2018

——————

(1) Յառաջ» օրաթերթ, Երեւան, Ա. տարի, թիւ 69, 16 Դեկտեմբեր 1919, էջ 4:

… Կամ ալ մեր սրտերուն մէջ, կամ ալ այս մոմը, որ հիմա վառեցի քեզի համար, հոն կրակ կայ միայն… Խորքին մէջ միայն աչքերուդ մէջ կրակ կար եւ հաւանաբար նաեւ հոգիիդ մէջ, Քրիստափո՛ր…

Առաջին հանդիպում չունեցանք մենք, քանի որ միշտ ալ Եղիշէ Մանուկեան երկրորդական վարժարանի մէջ գոյութիւն ունէիր որպէս աշակերտ: Բակը, բեմին ծայրը, նստած ընկերներուդ հետ: Յետոյ աւելի մտերմացանք ԼԵՄ-ի շարքերուն մէջ` «Ռազմիկ» պարբերաթերթի աշխատանքի ընթացքին: Մեր ալեկոծ  ժողովներուն հանդարտօրէն կը խօսէիր, հակառակ անոր որ բնաւ հանդարտ չէր հոգիդ, եւ ատիկա երբեմն անստորագիր, երբեմն ծածկանունով գրուած յօդուածներուդ մէջ յստակ կ՛երեւէր:

Օր մը ԶՈՄ-ի նոր կեդրոնին մէջ մօտեցար ինծի` ըսելով. «Պիտի հրաժարիմ շարքերէն»: Զարմացայ. շարունակեցիր. «Գործերուս պատճառով ժամանակ չունիմ հոս գործունեայ ըլլալու, հետեւաբար աւելորդ է բեռ ըլլալս շարքերուն. երբ աւելի ազատ ըլլամ, կը վերադառնամ»: Այն ատեն հոգիդ խռոված էր ուսումիդ պատճառով եւ պէտք էր որոշում կայացնէիր Հայագիտականին եւ Լիբանանեան համալսարանին միջեւ ուսանելուդ գծով, եւ միեւնոյն ժամանակ խոշոր նպարավաճառի մը մօտ սկսած էիր աշխատիլ, որպէսզի կարենաս ուսումդ շարունակել: Այն ատեն մէկէ աւելի գործ կ՛աշխատէիր եւ նաեւ ուսումդ կը շարունակէիր, ինչպէս ոեւէ երիտասարդ: Բայց ոեւէ երիտասարդ չէիր, ջա՛ն, երիտասարդ էիր բառին բուն իմաստով` աչքերուդ մէջ կրակ, ծրագիրներդ յստակ, տեսլականով զինուած, իսկ ամէնէն հիմնականը` սկզբունքի տէր…

– Քրի՛ստ (կը յիշե՞ս  անգամ մը սաստեցիր զիս եւ ըսիր. «Քրիստ չէ՛, այլ` Քրիստափոր»…), Քրիստափո՛ր, մեկնումէդ շաբաթ մը առաջ Ուաթսափի վրայ խօսակցութիւն մը ունեցանք: Ուաթսափի նկարս տղամարդու եւ կնկայ մը միջեւ երկխօսութիւն մըն էր, որ քեզ խռովեց: Գրեցիր. «Ասիկա կնկայ առարկայացում է». բողոքեցի, քանի որ անկարելի էր, որ ես նման բան մը ընէի, կռուեցանք, ըսիր. «Ուրիշ օր մը կը խօսինք ասոր մասին, ասի իմ կարծիքս է, չեմ ուզեր նեղացնել քեզ, բայց իմ կարծիքս է»:

Գիտե՞ս, վերջին հանդիպում մըն ալ չունեցանք եւ խորքին մէջ նեղացուցիր, այո՛… Քիչ մը նեղուած եմ… սիրտս կ՛այրի… բայց ի՛նչ ընեմ…

ԸՆԿԵՐ ՄԸ 

Հ. Տ.

…Այստեղէն ինչքա՜ն սիրուն է տեսնել հայրենիքը… կանաչազարդ ու դալարագեղ: Ինչքա՜ն սիրուն է տեսնել Արցախը`  հայազգի հերոսներու կողմէ ոսոխէն պաշտպանուած: Տակաւին ինչքա՜ն սիրուն է տեսնել ձեր բոլորը` ձեր առօրեայ վազքին մէջ… հարազատներ սիրելիներ, մայր, հայր, քոյր ու հարազատներ, սակայն ինչո՞ւ կը կարծէք, որ մեռայ…:

Տակաւին կը յիշեմ (ու չկարծէ՛ք հոգիները չեն յիշեր) Մուշեղ Իշխանի այն խօսքերը, որոնք կ’ըսեն. «Բաժանման յուզումները ամէնէն շատ կը ցնցեն մարդկային հոգին, երբ մանաւանդ բաժանումը կը կատարուի սիրուած անձէ մը»: Այո՛, երկնայիններուն համար զարմանալի, սակայն երկրայիններուն համար բնական երեւոյթ մըն է յուզումներն ու հոգեկան ալեկոծումները, սակայն երբեք չկարծէք, որ մեռայ, որովհետեւ մեռնողն ու հեռացողը միա՛յն մարմինս էր եւ ո՛չ հոգիս:

Հոգիիս հայրենասէր զգացումներուն արդիւնքով էր, որ երկուշաբթի, 5 դեկտեմբեր 2011-ին տուի դաշնակցականի երդումս` մկրտուելով «Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Արցախի Հանրապետութեան 20-ամեակ» սերունդ անունով: Հինգշաբթի, 5 յուլիս 2012-ին էր… հոգիիս ձայնին ու զգացումներուն անսալով էր, որ իբրեւ ընկերային ծառայող կամաւոր ծառայութեան սկսայ ԼՕԽ-ի «Արաքսի Պուլղուրճեան» ընկերաբժշկական կեդրոնին մէջ: Հոգիիս պնդումներուն վրայ էր, որ անդամ դարձայ եկեղեցւոյ դպրաց դասի, հոգիիս պնդումին վրայ էր, որ եղայ ԶՈՄ-ական, եղայ ՀԵՀՈՄ-ական: Հոգիիս զգացումներուն եւ ապրումներուն հիման վրայ է, որ սիրեցի, ապրեցայ ու գործեցի… եւ հիմա միա՛յն մարմինս է, որ հեռացած է եւ նոյն այդ հոգին կը մնայ անմահ` իր յոյզերով, իր երազներով, ձգտումներով ու իղձերով: Հետեւաբար այդ բոլորին համար երբ հոգին է անհրաժեշտը… ինչո՞ւ նեղուիլ մարմնին համար…:

Ինչո՞ւ կը կարծէք, որ մեռայ… չէ՞ որ մենք մեծցանք հայազգի տիտաններու շունչին տակ… մոռցա՞ք, թէ ի՛նչ կ՛ըսէր Լեւոն Շանթ.. «Ամենայնշանաւոր մարդէն իսկ մահը անուն մը կը ձգէ միայն, երկու խեղճ բառերու մէջ  ամփոփուած անուն մը: Ինչ որ կը մնայ անմահ եւ կը դիմանայ դարերու աւերին` ատիկա մարդուս գործն է»:

Անմահութիւնը երկուորեակ քոյրն է յաւիտենականութեան, եւ ես այստեղ` երկինքի մէջ սորվեցայ, թէ ո՞րն է անմահն ու յաւիտենականը: Սորվեցայ, որ ազնիւ կեանքը անմահ հետքեր կը թողու պատմութեան սրտին մէջ, ու նոյնիսկ եթէ պատմութիւնը մոռացութեան տայ զինք, այստեղ անտարակոյսօրէն պիտի յիշուի:

Երբեք մի՛ այլայլիք կամ նեղանաք իմ հեռանալէս, սակայն վախցէ՛ք ու տագնապեցէք զիս մեռցնելու վախէն…: Այո՛, ես մեկնեցայ աշխարհէն, սակայն ինծի ապրեցնելն ու մեռցնելը կը մնայ քու ձեռքդ, ու երբեք ապրեցնել ըսելով չկարծե՛ս անունս յիշելը, նկարներս ունենալն է, որ զիս կենդանի պիտի պահէ այս ժամանակաւոր աշխարհին մէջ:  Այս բոլորը փառասիրութեան ու եսասիրութեան մէկ այլ տարբերակն են: Երբեք չկարծէք նկարներս տարածելով, մեծ չափերով տպելով ու ամէնուրեք կախելով հոգիս եւ կամ զիս ուրախացուցած պիտի ըլլաք…

Իմ հոգիս կը սպաննէք…. երբ հայրենասիրութեան զգացումն ու հոգին դուրս հանէք ձեր մէջէն եւ դառնաք օտարամէտ… երբ օտարինը աւելի մեծարէք ու նախընտրէք քան մերը` հայկականը: Կը սպաննէք, երբ հայութեան ցաւը չէ՛ք նկատեր նաեւ ձեր ցաւն ու տառապանքը: Հոգիս կը սպաննէք, երբ հայրենիքը կարիքը ունենայ մեր ուժերուն, մեր ներդրումին, իսկ դուք չվազէ՛ք դէպի սահման… հոգիս կը սպաննուի, երբ հայրենիքս սպաննեն:

Իմ հոգիս կը սպաննէք… երբ մոռնաք բոլոր այն աղքատներն ու հիւանդները, որոնց օգնութեան համար տրամադրած էի ամբողջ կեանքս: Անոնք երբեք մեծահարուստներ դառնալ չեն ուզեր, պարզապէս զուրկ են մարդկային ամէնէն պարզ ու անմիջական անհրաժեշտ կարիքներէն: Կը սպաննուիմ, երբ շարունակէք ապրիլ եսասէր կեանք մը` առաջնորդուած միա՛յն ձեր շահերէն ու հաշիւներէն:

Իմ հոգիս կը սպաննէք… երբ զիրար չներէք, չսիրէք եւ աւելին` հալածէք զիրար: Այստեղ սորվեցայ, որ բարութիւնը լեզու մըն է, որով կրնանք խօսիլ համրերու հետ եւ լսելի դառնալ խուլերուն: Պահ մը փորձէ մոռնալ ուրիշներու ըրածները… որովհետեւ անոնց ժամանակ տրամադրելով դուն ինքդ ո՛չ մէկ բան կրնաս ընել: Մտաւորականներ կ՛ըսեն. «Ժամանակին յարգը գիտցողը երկար կ՛ապրի»:

Հետեւաբար չկարծէ՛ք, որ մեռայ, այլ փորձեցէ՛ք չսպաննել հոգիս, որպէսզի կարենամ իրապէս ապրիլ: Սորվեցայ, որ կեանքի արժէքն ու իմաստը իր երկարութեան մէջ չէ, երիտասարդութեան եւ կամ տարեց ըլլալուն մէջ չէ: Ի՞նչ օգուտ, եթէ ապրէի աւելի քան հարիւր տարի, սակայն այդ հարիւր տարին ըլլար անիմաստ ու անարդիւնաւէտ: Լսեցի ու հետեւեցայ իմ մասիս գրուածներուն ու ըսուածներուն, որոնց կարիքը երբեք չունիմ ես, սակայն մտածեցի, վա՜յ այն մարդուն, որ իր աշխարհէն բաժնուելէն ետք ո՛չ մէկ դրոշմ կը ձգէ մարդոց հոգիներուն ու սրտերուն մէջ:

Մեկնումի ու հրաժեշտի խօսքերու կարիքը չեմ զգար, որովհետեւ ձեզ բոլորդ գրկաբաց պիտի ընդունիմ օր մը այստեղ` ուր ես կը գտնուիմ, միասնաբար ապրելու յաւիտենականին մէջ: Արդ, ինչո՞ւ կը նեղուիք… երբ գիտէինք, թէ ժամանակաւորը մի՛շտ ալ պիտի մնայ ժամանակաւոր ու անցողակի… հետեւաբար ապրեցէ՛ք այնպէս, ինչպէս պիտի ապրէիք ձեր կեանքին վերջին օրը: Ներեցէ՛ք, սիրեցէ՛ք ու օգնեցէ՛ք իրար, որովհետեւ կրնայ գործուած սխալի մը համար ներողութիւն հայցելու ժամանակ իսկ չգտնուի:

Հիմա արդէն առաքեալին նման կրնամ ըսել, որ ես իմ «բարի պատերազմս պատերազմեցայ», հասայ աւարտին, ուր նոր սկիզբ պիտի ըլլայ, սակայն դուն տակաւին ունիս ժամանակ ու ճանապարհորդութիւն: Տկար կամք ունեցողները յարմար առիթներու կը սպասեն: Զօրաւոր կամքերը զանոնք կը ստեղծեն. հետեւաբար ստեղծագործը եղիր առիթներուն: Համոզուէ, որ հոսանուտ է արտաքինը, եւ մնայուն ու յաւիտենական` հոգեկանը, հետեւաբար հոգիով սիրէ՛, հոգիով օգնէ՛ եւ հոգիով ու հոգեպէ՛ս ապրէ:

Հիմա արդէն կարգն է քու պատերազմիդ…:

Սիրով` Ք. Օգնայեան

ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ

Ճամբայ` երիտասարդութեան առջեւ:

Ճամբայ` հասարակական պատասխանատուութեան ստանձման առջեւ:

Ճամբայ` նոր մօտեցումներու, նոր լուծումներու, նոր երազներու առջեւ:

Խօսքս կը վերաբերի ամէնէն առաջ մեզի, որ տասնամեակներէ ի վեր պաշտօններ վերցուցած ենք ու տակաւին կը ստանձնենք:

Խօսքս կը վերաբերի ամէ՛ն տեսակի պատասխանատուութիւններու, ամէ՛ն մակարդակի, ամէ՛ն ոլորտի:

Խօսքս կը վերաբերի մեր գաղութին, սփիւռքին, Հայաստանին:

Ճամբայ բանալ` չի՛ նշանակեր երես դարձնել, չի նշանակեր ասպարէզը լքել ու հեռանալ, չի նշանակեր ձեռնածալ նստիլ: Բայց կը նշանակէ հրաժարիլ իր տեղէն, որ ուրիշ մը` երիտասա՛րդ մը գայ զայն գրաւելու, բայց կը նշանակէ նաեւ մնալ անոր կողքին, օգնել, որ եկողը կարենայ իր ստանձնած գործը կատարել, լա՛ւ կատարել, թէկուզ` սխալելով ու սխալէն իր դասերը քաղելով:

Ուրիշ ձեւ չկայ սերնդափոխութեան: Հեզասա՛հ փոփոխութեան: Այլապէս կը յառաջանայ ըմբոստութիւն, անարիւն կամ «թաւշեայ» եւ աւելի հաւանական` արիւնոտ կամ երկաթեայ յեղափոխութիւն, երկուքն ալ` վտանգաւոր ու առլի անսպասելի հետեւանքներով:

Պիտի ըսուի, թէ ինչպէ՞ս կրնաս յեղափոխութեան դէմ խօսիլ, դո՛ւն` յեղափոխական կուսակցութեան մը անդամդ: Այդպէս ըսողը չէ հասկցած ու չի՛ հասկնար կա՛մ զիս, կա՛մ կուսակցութեանս էութիւնը, կա՛մ ալ յեղափոխութեան իմաստը:

Յեղափոխութիւն` այո՛, երբ օտար լուծը պիտի տապալես, յեղափոխութիւն` այո՛, երբ երկիրդ պիտի պաշտպանես, երբ Սարդարապատի պատին առջեւ կը գտնուիս: Եւ հոն կ՛իմաստաւորուի «Մահ կամ ազատութիւն»-ը: Բայց` երբեք, երբ պետականութիւնդ, գաղթօճախդ կամ կազմակերպութիւնդ պիտի բարեփոխես:

Ժողովրդավարութիւնը, որ քաղաքակիրթ ազգի մը նուազագոյն յատկանիշներէն մէկն է, կը պահանջէ նաեւ տեղը զիջելու պատրաստակամութիւն փորձառուին ու վաստակաւորին կողմէ` նուազ փորձառուին եւ տակաւին անվաստակ նորերուն առջեւ, որպէսզի անոնք ալ այդ փորձառութիւնը ձեռք ձգելու եւ վաստակ ունենալու առիթ ունենան:

Յաճախ նկատած ենք, որ նոյն պաշտօններուն վրայ երկար մնալով` մենք դժգոհութիւն ու ափսոսանք յառաջացուցած ենք, եւ երբ ի վերջոյ հեռացած ենք այդ պաշտօնէն, մեր տեղը առնող չենք գտած, չե՛նք պատրաստած, որ գտնենք: Մեր կեցուածքը միշտ ծառայելու պատրաստակամութիւնն է եղած, ինչ որ անկասկած դրական երեւոյթ է, այլեւ` կազմակերպութիւնը մեր փորձառութենէն ու հմտութենէն չզրկելու նախանձախնդրութիւնը, որ նոյնպէս գնահատելի տրամադրութիւն է, եւ այդ այդպէս ըլլալով հանդերձ, այդ կեցուածքը նաեւ թիւր մեկնաբանութիւններու ու ժխտական տպաւորութիւններու առիթ է տուած:

Կ՛ըսուի նաեւ, որ տեղերը չեն տրուիր, այլ կ՛առնուին: Ասիկա կէս ճշմարտութիւն է, կամ երկսայրի սուր է: Ճիշդ է` տեղերը գրաւել «ուզող»-ները պէտք է արժանացած ըլլան այդ տեղերուն, եւ «առնել»-ը, եկէք, ա՛յդ իմաստով հասկնանք, բայց «չեն տրուիր»-ն ալ, եկէք չառնենք որպէս անոնց կառչելու յամառութիւն:

Եթէ մեր ծառայութեան տարիներուն իսկ կրցած ենք շրջապատուիլ աւելի երիտասարդ ուժերով, գործակցիլ անոնց հետ, որպէսզի իրենք ալ սորվին տուեալ պաշտօնին պահանջներն ու հասկնան անոր դժուարութիւնները, գործը հեզասահ անցած է մէկ սերունդէն միւսը, «տալ-առնել»-ու խնդիրն ալ լուծուած է:

Ասիկա պարզ ճշմարտութիւն է գործի ասպարէզին մէջ, ուր յաջող ու երկար կեանք կ՛ունենան այն ընկերութիւնները, որոնց տիրութիւնը հիներէն կ՛անցնի նորերուն, արժանաւո՛ր նորերուն, ի հարկէ:

Այս ճշմարտութեան իրազեկ դարձած են նաեւ այն կազմակերութիւնները, որոնք նոյնիսկ կանոնագիրով ամրագրած են սերնդափոխութեան հարցը` մէկ կողմէ վարչութիւններու անդամներուն կէսը միայն փոխելով ամէն ընտրութեան, միւս կողմէ` սահմանափակելով անընդմէջ անդամակցութեան ժամանակաշրջանը:

Սակայն կանոնագիրները չեն, որոնք կ՛ապահովեն հեզասահ սերնդափոխութիւնը: Պիտի ըլլայ նաեւ իւրաքանչիւր անդամի «ճամբայ բանալու» պատրաստակամութիւնը, դրակա՛ն պատրաստակամութիւնը, տեղը տալով հանդերձ իր օժանդակութենէն ալ չզրկելու իր յաջորդը, այդպիսով ապահովելով շարունակականութիւնը:

Միւս կողմէ` պատրաստ պիտի ըլլանք ընդունելու, որ նորերը մերինէն տարբեր մօտեցումներ, տարբեր գործելակերպեր պիտի ունենան, անշուշտ հետեւելով միութեան մը, կազմակերպութեան մը կամ կառավարութեան մը գերագոյն ժողովներուն կողմէ որդեգրուած ռազմավարութեան, եւ պիտի չվարանինք գնահատելու իրենց իրագործումները, որոնք նոյնպէս կրնան մեր պատկերացումներուն չհամապատասխանել:

Ի վերջոյ, հասարակական գործունէութիւնը միայն նուիրում է ու ծառայութիւն: Ո՛չ վարկ ու պատիւ շահելու միջոց է, ո՛չ ալ անձնական շահեր հետապնդելու դաշտ:

Խրախուսիչը այն է, որ շատեր սկսած են անդրադառնալու այս իրողութեան, ու մեր կազմակերութիւններն ու հաստատութիւնները, այստեղ թէ այլուր, ինքնանորոգման գործընթացի մը մէջ կը թուին ըլլալ: Յուսանք նոյնը` մեր պետականութեան համար:

Ճամբայ բանա՛նք, որ այս գործընթացը ամբողջական յաջողութեամբ պսակուի ամէնուրեք եւ աւանդութեան վերածուի, մեր հասարակական գործունէութեան յարացո՛յցը դառնայ:

Վերջին շրջանին Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած իշխանափոխութեան պատճառով արտաքին ուժերու ազդեցութեան նիւթը յաճախ օրակարգի վրայ կը բերուի քաղաքական վերլուծաբաններու կողմէ:

Իշխանափոխութենէն օգտուելու արտաքին ուժերու նկրտումները ակնյայտ են: Միացեալ Նահանգներ իր շահերու հետապնդման համար նախագծած է արդէն տարածաշրջանին մէջ իր ազդեցութեան գօտիներն ու լծակները` Ռուսիոյ հակազդող ուժ դառնալու, Կասպից ծովու կազէն օգտուելու եւ Իրանը մեկուսացնելու իր ծրագիրներուն ի խնդիր: Փոխարէնը` Հայաստանը աւելի ժողովրդավար դարձնելու եւ մեր երկրին տնտեսական, ռազմական օժանդակութիւններ ընծայելու առաջադրանքը յառաջ կը մղէ: Միւս կողմէ, սակայն, Միացեալ Նահանգներու նախագահի ազգային անվտանգութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթըն Հայաստան կատարած իր այցելութեան առիթով կ՛անդրադառնայ ղարաբաղեան հարցին ու վերյիշել կու տայ, որ կողմերը, իմա` Հայաստան, Արցախ եւ Ազրպէյճան, պէտք է աշխատին իրարու հետ, եւ ի վերջոյ անոնք պէտք է կարենան գտնել լուծումը: Շաբաթ մը առաջ Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգների պաշտօնաւարտ դեսպան Ռիչըրտ Միլզը խաղաղութեան նախապայմանը «գրաւեալ հողեր»-ու  Ազրպէյճանի վերադարձը կը համարէր:

Նոյն օրերուն Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան բանբեր Մարիա Զախարովան, մեկնաբանելով Միացեալ Նահանգներու նախագահի ազգային անվտանգութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթընի Երեւանի եւ Պաքուի մէջ կատարած յայտարարութիւնը, թէ` Միացեալ Նահանգներ հանդէս կու գան տագնապի խաղաղ լուծման կարգաւորման օգտին, կը յայտնէր, որ` «Տագնապի խաղաղ լուծումը այն է, որ կը բխի բոլոր մասնակիցներուն` ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակին եւ կողմերուն շահերէն: Մենք միշտ հաւատարիմ եղած ենք անոր, այդ եղած է հիմնական նպատակը»:

Յստակ է, որ երկու մրցակից պետութիւններուն համար հիմնականը տարածաշրջանի խաղաղութեան ամրագրումն ու իրենց շահերուն պահպանումն է: Այս տուեալներուն լոյսին տակ, սակայն, հայկական կողմին շահերը, յատկապէս` արցախեան հիմնահարցի լուծման եւ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններու թնճուկին մէջ, կողմերու քաղաքական հաշիւներուն ու բախումներուն ենթակայ դառնալով` վտանգուելու մեծ հաւանականութիւնը ունի:

Վարչապետի պաշտօնակատար Ն. Փաշինեան յստակօրէն կը յայտնէր, որ արցախեան հարցին լուծումը ե՛ւ Հայաստանի, ե՛ւ Արցախի, ե՛ւ սփիւռքի հայութեան համախոհութեամբ կը պայմանաւորուի:

Հայաստանի նման փոքր երկիր մը` ունենալով տարածաշրջանի խաղաղութիւնը երաշխաւորող աշխարհագրական կարեւոր դիրք, սփիւռքի ազդեցիկ գործօն, անհրաժեշտ է, որ ունենայ նաեւ քաղաքական ներքին այնպիսի հարթակ մը, որ ամրագրուած ըլլայ ուժեղ ընդդիմութեան ազդեցիկ ներկայութեամբ: Ուժեղ ընդդիմութիւնն է նաեւ, որ պիտի նպաստէ իշխանութիւններուն` ժողովրդային զանգուածին մէջ այլ կարծիք հասունցնելով, երկրին ու ժողովուրդին ազգային շահերուն ուղեցոյցը պահպանելով, արտաքին ազդեցութիւններուն դէմ երկրի ղեկավարներուն քաղաքական դաշտի զսպանակիչ ուժը դառնալով:

ՎԱՀԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ

Նիկոլ Փաշինեանն իշխանութեան եկաւ ՀՀ-ում արմատացած փտածութեան, պետական համակարգում առկայ բազմաթիւ արատաւոր երեւոյթների դէմ պայքարելու, երկրում օրէնքի գերակայութիւն եւ արդարութիւն հաստատելու մասին յայտարարութիւններով, կոչերով եւ կարգախօսներով:

Արդէն վարչապետի աթոռին նստելու յաջորդ պահից սկսած` ՀՀ-ում ծայր առան մայրաքաղաքային եւ մարզային նախկին մանր ու խոշոր պաշտօնեաների, այդ թուում նաեւ ուժային կառոյցների ներկայացուցիչների հանդէպ յարուցուած քրէական գործերը, ըստ որոնց, բացայայտւում էին բազմաթիւ եւ բազմապիսի չարաշահումներ եւ պետութեանը հասցուած վնասներ: Այդ գործընթացը շարունակւում է նաեւ այսօր:

Ինչպիսի՞ ազդեցութիւն կամ հետեւանքներ կարող է ունենալ այս ամէնը ՀՀ զարգացման վրայ: Ի հարկէ, եթէ երեւոյթին նայենք զուտ տեսականօրէն` միմիայն դրական եւ կրկին դրական: Հակառակի մասին խօսելը կարող է անգամ տարօրինակ կամ զաւեշտալի թուալ: Այդուհանդերձ, իրերի խորքը քննելիս ի յայտ են գալիս բազմաթիւ խութեր, ներքին զարգացումներ, երեւոյթներ, որոնք ոչ միայն ստուեր են նետում վերոնշեալ դրականի վրայ, այլեւ կարող են երկիրը կանգնեցնել տնտեսական, ինչո՞ւ չէ, նաեւ քաղաքական, փլուզման առջեւ: Հնարաւո՞ր է դրանցից խուսափել, ինչպէ՞ս են շրջանցել աշխարհի յայտնի գործիչներն այդ անխուսափելի դժուարութիւնները, եւ ի՞նչ ունենք այսօր ՀՀ-ում:

Վերջին հարցադրումից սկսելով` փաստենք, որ այն գործողութիւնները, որոնք իրականացւում են այսօր Փաշինեանի խմբակի կողմից, միտում ունեն ոչ թէ վերացնելու, այլ խորացնելու նշեալ տնտեսաքաղաքական աղէտը` հասցնելով երկիրը կատարեալ ֆիասքոյի եզրին, որի պատճառով կարճ ժամանակ անց օրինաչափօրէն կրկին ի յայտ կարող են գալ քաղաքացիական անհնազանդութիւններ:

Ի՞նչ է արւում այսօր ՀՀ-ում: Երկրի ուժային կառոյցների համապատասխան օղակները եւ վարչապետին առընթեր Պետական վերահսկողական ծառայութիւնը` մի կողմից, պետական համակարգի, Փաշինեանի խմբակի անդամ, մանր ու խոշոր չինովնիկները` միւս կողմից, ինչպէս երկրի բոլոր ոլորտներում, այնպէս էլ նախկին իշխանութիւնների օրօք աշխատանքային գործունէութիւն ծաւալած գրեթէ բոլոր պաշտօնեաների նկատմամբ (նրանցից շատերը, ի դէպ, շարունակում են աշխատել նաեւ ներկայումս) իրականացնում են ստուգումներ, կիրառում տարբեր բնոյթի եւ չափի պատժիչ գործողութիւններ (տուգանում, աշխատանքից ազատում, քրէական վարոյթների յարուցում) եւ այլն: Առաջին հայեացքից` բնական եւ ողջունելի այս գործողութիւնների դրական եւ բացասական հետեւանքները, սակայն, ոեւէ մէկը չի հաշուարկել եւ դրել նժարի վրայ:

Խնդրի բարոյական գործօնը

Նախ` փաստենք, որ վախի ու կասկածանքի այսպիսի մթնոլորտը արդիւնաւէտ եւ ստեղծարար աշխատանքի համար երբեք չի կարող ստեղծել բաւարար պայմաններ, այն ընդամէնը հասարակութեան ներսում տեղի է տուել ներքին գզվռտոցների` կտրուկ աւելացնելով միմեանց դէմ պայքարողների, շէֆի աչքը մտնելու համար գործընկերոջը մատնողների թիւը, եւ այսպիսի իրավիճակում յայտնուած ՀՀ իրականութիւնն այդ մասով պարզապէս յիշեցնում է պոլշեւիկ-մենշեւիկ առճակատումների շրջանը: Ինչ վերաբերում է խոշոր տնեսվարողներին, ապա վերջիններս ուղիղ ձեւով կիրառում են հին ու բարի, բազմիցս փորձուած մեթոտը. քրէական եւ տնտեսական հողի վրայ պատժուելու վախից նրանք, արագօրէն ճամբարափոխ լինելով, սկսել են «նոր թագաւորին» քծնելու, վերջինիս գութը շարժելով` նոր հովանի գտնելու արգահատելի եւ վտանգաւոր դրսեւորումները: Սա հետեւանքների բարոյական բաղադրիչն է:

Խնդրի տնտեսաքաղաքական հետեւանքները

ՀՀ-ում իւրաքանչիւր ոք, լինի նա պաշտօնեայ, գործարար, բժիշկ, դասախօս կամ ցանկացած մէկը, նախկին համակարգի ժամանակ, օրինաչափօրէն, կամայ թէ ակամայ, շարժուել է տուեալ համակարգի սահմանած խաղի կանոններով: Արդիւնքում` ՀՀ-ում գերակշռում են նրանք ովքեր չեն ապրել «մաքրամաքուր» կեանքով: Մէկը կաշառք է տուել հարկային ոլորտի աշխատողներին` սեփական պիզնեսի կայացման համար, մէկը թաղային ոստիկաններին կամ քաղաքապետարանին` պատշգամբը փակելու կամ մայթին մի խանութ կառուցելու համար, մէկը` գիւղապետարանին, մէկը` մարզպետարանին, մէկը` բժշկին, մէկը` դասախօսին, մէկը մի խոշոր ոլորտ իր ձեռքում պահելու համար «տեսել է» նախագահականին մերձակայ մէկին, մէկի վրայ վերեւներից դրուած է եղել տարեկան կամ ամսական մուծման չափաբաժին, եւ նա էլ իր հերթին նոյնը կիրառել է իր ենթակաների վրայ… եւ այսպէս` անվերջ ու անընդհատ մի շղթայ…

Փաշինեանի խմբակի հակափտածութեան գործողութիւններով ստեղծուած մթնոլորտում` երկրի ազգաբնակչութեան մէկ հատուածը, որն այս կամ այն կերպ առնչուել է փտածութեան այս կամ այն տեսակի հետ, յայտնուել է իւրատեսակ փակուղու առջեւ:

Յաւելենք նաեւ, որ խոշոր տնտեսվարողներից, հասկանալի պատճառներով, ոչ բոլորին է յաջողւում կիրառել վերոնշեալ «ճամբարափոխութեան» եւ «պաշտամունքային» գործիքները. շատերը, ամուր թելերով կապուած լինելով նախկին վարչակազմերի հետ, պարզապէս դա չեն կարող անել:

Արդիւնքում` պատժուելու, տարիների ընթացքում կուտակածը (նաեւ` ստեղծածը) մէկ օրում կորցնելու վախից, պաշտօնը կամ հասարակութեան մէջ ունեցած հեղինակաւոր դիրքը կորցնելու տագնապից երկրում սկսուել է նախադէպը չունեցող «զօրաշարժ». առնէտավազք` պաշտօնեաների շրջանում, սկսած` գիւղապետերից, մինչեւ միջին օղակի չինովնիկներ ու բարձրագոյն մարմինների ներկայացուցիչներ: Պիզնեսի տեղափոխում ապահով վայրեր` Փաշինեանի քաղաքական հովանու ներքոյ, կամ արտերկիր: Դրամական միջոցները եւս տեղափոխւում են աւելի գաղտնի եւ իրաւապահ մարմինների համար համեմատաբար դժուարամատչելի վայրեր, կամ այս ոլորտում եւս տեղի է ունենում աննախադէպ արտահոսք դէպի օֆշորային գօտիներ, արտերկրեայ տնտեսական միջավայր եւ այլն:

Այսօր ՀՀ-ում ստեղծուած նշեալ իրավիճակն աւելի պատկերաւոր ներկայացնելու համար այն կարելի է համեմատել քարի տակ գտնուող մրջնաբնի հետ, երբ քարի հեռացմամբ ստեղծուած «արտակարգ իրավիճակից» տագնապած` իւրաքանչիւր մրջիւն խուճապահար ձգտում է գլուխը փախցնել ապահով մի վայր: Աւելորդ չենք համարում նշել, որ այսպիսի պայմաններում, ՀՀ նոր իշխանութիւնների քիմքին ոչ այնքան հաճոյ նախկին շատ խոշոր տնտեսվարողներ ոչ միայն ձեռնպահ են մնում նոր գործեր ձեռնարկելուց, այլեւ ներդրումներ չեն անում անգամ իրենց գործող պիզնեսներում (շուտով նկատելի կը դառնան սրա տնտեսական ծանր հետեւանքները): Այս իրողութիւնը փակ աչքերով տեսնում են նաեւ արտաքին` ե՛ւ սփիւռքեան, ե՛ւ օտարազգի ներդրողները, իսկ նոր իշխանութիւնների` ներդրումների ակնկալուող աշխուժութեան մասին յայտարարութիւնները նախընտրական պարզ հնարքներ են: Ներդրումների ներկայ պատկերը ոչ մի ընդհանուր աղերս չունի լաւ կեանքի համար գարնանը փողոցներ փակած մարդկանց սպասումների հետ:

Մեզ հակադարձողները կարող են պնդել, որ խոշոր տնտեսվարողների կամ նախկին (որոշ դէպքերում` նաեւ ներկայ) պաշտօնեաների կուտակած դրամագլուխը, աւելի՛ն, անօրինական ճանապարհով ձեռք բերուած իւրաքանչիւր քաղաքացու (գիւղապետ, քաղաքապետ, համալսարանի նախագահ, բաժնի կամ վարչութեան պետ, դասախօս, բժիշկ, ոստիկան, զինուորական եւ այլք) ունեցուածքը պէտք է վերադարձուի պետական գանձարան, եւ այս հարցը քննարկման ենթակայ չէ: Կրկնում ենք` զուտ տեսականօրէն վերջիններս միանգամայն իրաւացի են: Մենք վերեւում արդէն խօսեցինք այս առթիւ իրականացուող գործողութիւնների բարոյական եւ տնտեսաքաղաքական հետեւանքների մասին:

Այժմ մատնանշենք, թէ որքանո՛վ է դա հնարաւոր, ինչպիսի՞ ժամկէտներում եւ որքա՞ն է դրա օգտակար գործողութեան գործակիցը (ՕԳԳ): Մի պարզ հիմնարկից եթէ փորձենք անօրինական ճանապարհով մի շատ սովորական տեղեկանք վերցնել, ապա վերջինիս, անգամ` ոչ փորձառու, ղեկավարը տեղեկանք կը տրամադրի տասն անգամ ծանր ու թեթեւ անելուց, մի քանի հաշուապահի ու իրաւաբանի հետ խորհրդակցելուց յետոյ միայն: Պարզորոշ է, որ տասնեակ տարիներ անօրինական ճանապարհով հարստացած տնտեսվարողները կամ պաշտօնեաները եւս խոտակեր չեն եղել եւ այսօրուայ մասին «հոգացել են» շատ վաղուց: Պարզորոշ է նաեւ, որ վերջիններիս ձեռքից գումարների բռնագանձումը պետպիւտճէ տեւական ժամանակ պահանջող, շատ պարագաներում էլ անհնարին մի գործընթաց է: Աւելի՛ն. բռնագանձումների եւ ծաւալուն ստուգումների այս թոհուբոհում առաւել մեծ թափ է ստացել «տագնապած մրջնաբնիէ շարժը, եւ բոլորը լեղապատառ այս ու այն կողմ են թաքցնում այդ գումարները, անխնայ ոչնչացնում հետքերը կամ ամրացնում հիմքերը (դէպի արտերկիր դրամական հոսքերի մասին այստեղ եւս պէտք է յիշեցնենք):

Չենք կարող չխօսել նաեւ այն իրողութեան մասին, որ նոր իշխանութիւններն իրենց այս հակափտածութեան գործողութիւններին ձգտում են տալ հանրային մեծ հնչեղութիւն, դեռ փաստեր կամ արդիւնքներ ցոյց չտուած` յայտարարում են «լուրջ կասկածների», «սպասուելիք բացայայտումների», «շուտով հրապարակուելիք ցնցող լուրերի» եւ այլնի մասին: Տպաւորութիւն է, որ իշխանութիւնների նպատակը ոչ թէ չարաշահումները վերացնելն է, այլ այդ ճանապարհով, հանրութեան աչքին, Պեգասին թամբած դէպի ազատութեան Պառնաս սլացող ասպետի կերպարի մէջ մնալը: Այստեղ յիշեցի վրացական իշխանութիւնների կողմից վերջերս ներդրուած երկլեզուեայ ուսուցման համակարգը Ջաւախքում, երբ մէկ պարբերութիւն հայոց, մէկ` վրաց լեզուներով կազմուած գիտութեան, բնագիտութեան կամ ուսողութեան դասագրքերը նպատակ են հետապնդում ոչ թէ աշակերտին սովորեցնել տուեալ առարկաները, այլ տուեալ առարկաների միջոցով դպրոցներում անխնայ կիրառել վրացերէնը: Սրանք բոլորովին տարբեր բաներ են:

Ի՞նչ անել: Թողնել, որ անօրինական ճանապարհով կուտակածը վայելե՞ն. այսպիսի հարցադրում կ՛անեն շատերը: Ահա այստեղ է, որ Ն. Փաշինեանը պէտք է, իր խմբակի բառամթերքով ասուած, քայլ անի, համարձա՛կ, պատմակա՛ն քայլ, ինչպէս արեց 2018 թ. գարնանը: Փաշինեանը պէտք է քաշի հին եւ նոր իրականութիւններն իրարից բաժանող պատմական գիծը, որից այն կողմ անցեալի միջավայրն է` իր փտած համակարգով ու արատաւոր երեւոյթներով: Գծից այս կողմ նոր միջավարն է, որտեղ իրապէս գործում են օրէնքները, որտեղ հետայսու ամենախիստ կերպով կը պատժուեն օրինազանցները, որտեղ հին յիշողութիւններ են դառնում չարաշահումները, հովանաւորչութիւնը, կաշառքը, փտածութեան այլեւայլ դրսեւորումներ եւ այլն, որտեղ պիզնես միջավայրն իրապէս ազատ է, եւ չկան այնտեղ իշխանական միջամտութիւններ կամ խանգարիչ այլ գործօններ, որտեղ բացակայում է վախի, կասկածանքի մթնոլորտը, որտեղ բոլորը ենթարկւում են ոչ թէ իշխանութիւնների քմահաճոյքներին, այլ օրէնքին, որտեղ ոչ ոք այլեւս ջանք չի թափում ճամբարափոխութեան եւ առնէտավազքի միջոցով փրկել սեփական պիզնեսը կամ յաւերժացնել իր պատգամաւորական մանդատը, որտեղ ոչ ոք այլեւս չի մտածում սեփական դրամական միջոցներն աւելի խորը թաղելու կամ երկրից դուրս փախցնելու մասին. շարքը կարելի է շարունակել, բայց բաւարարուենք այսքանով:

Չպատժե՞լ ոչ ոքի: Իհարկէ պատժել` հինգ հոգու, տասնհինգ հոգու (թուերը պայմանական ենք նշում)` լաւագոյնս հաշուարելուց յետոյ միայն, թէ պատժական այդ տնօրինումները որքանով կը նպաստեն պետական համակարգի կամ պիզնես միջավայրի առողջացմանը: Այլապէս` մեկնել հեռաւոր գիւղական վայրեր եւ զինուած-դիմակաւորուած անձանց միջոցով գետնին պառկեցնել գիւղական խեղճուկրակ պաշտօնեաներին, ներխուժել մայրաքաղաքային եւ մարզային տարբեր հաստատութիւններ, բարեւելուց յետոյ աջ ու ձախ կա՛մ պահանջել հեռանալ, կա՛մ ցոյց տալ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեան գրասենեակի տեղը (սա, իհարկէ, ոչ բարձրաձայն) կա՛մ, որպէս մեղադրեալ, ներկայանալ դատուելու` սա ոչ մի լաւ տեղ չի տանելու մեր երկիրը:

Ի վերջոյ պէտք է գիտակցել, որ նախկին արատաւոր համակարգը ստեղծել են մի խումբ մարդիկ, իսկ դրա գերին` ինչպէս սեփական կամքով, այնպէս էլ դրանից անկախ, դարձել են միլիոնաւորները: Պատժելով այդ եզակիներին եւ «համակարգի գերութիւնից» կամ «ճահճային համակարգից» ազատելով միլիոնաւորներին` երկրում կը ստեղծուի իրապէս առողջ ու ստեղծարար մթնոլորտ, եւ նախկին համակարգի բոլոր ներկայացուցիչները, չվախենալով կորցնել իրենց կուտակած դրամագլուխը եւ տեսնելով իրական երաշխիքներ` դրանք կը ներդնեն երկրի տնտեսութեան մէջ` զարգացնելով արտադրութեան եւ ծառայութիւնների ոլորտը եւ այլն: Արդիւնքում` երկրում անօրինական ճանապարհով առաջացած նշեալ դրամագլուխը աւելի հեշտ ճանապարհով ու կարճատեւ ժամկէտներում կը յայտնուի տնտեսութեան մէջ, քան` վերոնշեալ բռնի մեթոտների, դատական մղձաւանջների միջոցով: Այսպիսի «ինքնակամ» երկրի տնտեսութիւն հոսող դրամագլուխի մեծութիւնը հազարապատիկ անգամ աւելին կը լինի, եթէ այն համեմատենք դատական քաշքշուկների արդիւնքում երկրի պիւտճէ մուտքագրուելիք խղճուկ միջոցների հետ: Ի վերջոյ` բոլորն են հասկանում, որ դատական գործընթացների կամ վախի ու շանթաժի միջոցով բռնագանձուած գումարները տարիներով կուտակուածի փշրանքներն են միայն:

Տպաւորութիւնն այնպիսին է, որ այն, ինչ ներկայումս կատարւում է երկրում եւ կոչւում է «պայքար փտածութեան դէմ»` խորքում նպատակ ունի վախի մթնոլորտի ստեղծմամբ հասարակութեան տարբեր շերտերին ու հատուածներին թեքել դէպի իշխող կուսակցութեան կողմը եւ յառաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնների համար ձեւաւորել յուսալի յենարան: Այդ երեւոյթի ապացոյցը նախկին խոշոր պիզնեսմենների, պաշտօնեաների եւ այլ շրջանակների առնէտավազքն է դէպի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեան ցուցակներ: «Տագնապած մրջնանոցի» այս վազքին մէջ թէ ինչո՞վ է «նոր իրականութիւնը» տարբերւում «հին իրականութիւնից», դժուար է ասել:

Ն. Փաշինեանը պարտաւո՛ր է կատարել վերը յիշատակուած «բաժանարար գծի» ստեղծման պատմական քայլը: Նրան միգուցէ մեղադրեն դրա համար, նրան շատերը չեն հասկանայ, բայց յանուն պետութեան, յանուն պետականութեան պէտք է նաեւ գին վճարել: Յիշեցնենք նաեւ, որ հէնց այս սկզբունքներն էին դրուած Փաշինեանի գլխաւորած շարժման հիմքում, սկզբունքներ, որոնց անխնայ կերպով ոչնչացման ականատեսն ենք այսօր:

Նիկոլ Փաշինեանը պարտաւո՛ր է կատարել պատմական այդ քայլը, եթէ իր նպատակներն ազնիւ էին եւ են:

Ի վերջոյ, համաշխարհային պատմութեան մէջ, Միացեալ Նահանգների նախագահ Ա. Լինքըլնը յիշւում է ոչ միայն որպէս առաջին հանրապետական նախագահ, ոչ միայն որպէս հիւսիսի եւ հարաւի միջեւ քաղաքացիական երկարատեւ ու դաժան մարտերում յաղթանակած առաջնորդ կամ ստրկատիրութեան վերացման հեղինակ, այլեւ` Միացեալ Նահանգների վերամիաւորման, Միացեալ Նահանգներ զարգացող տնտեսութեան հիմքերի ձեւաւորման գործերում ունեցած անփոխարինելի աւանդի, ամերիկեան ժողովրդավարութեան հիմնական սկզբունքների մշակման, ամերիկեան ժողովրդի ձեւաւորման եւ համախմբման, Միացեալ Նահանգների պառակտուած հասարակութեան մէջ ներդաշնակութեան սերմանման եւ ստեղծարար մթնոլորտի ձեւաւորման համար: Ի հարկէ ժամանակակիցների կատաղի քննադատութիւնը եւս չէր ուշանում, դրանք նաեւ կեանք արժեցան, բայց Լինքըլնը երբեք չվախեցաւ դրանից, եւ այստեղ է ուրուագծւում նրա բացառիկ երեւոյթ լինելը:

Ամփոփենք` մէջբերելով Ապրահամ Լինքըլնի խօսքերը. «Ոչ ոքի հանդէպ քէն չտածելով, լինելով ողորմած, ճշմարտութեան մէջ` ամուր, ամերիկացիները պէտք է կապեն երկրի վէրքերը…»:

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Մանաւանդ հայրենիքի մէջ, կան որոշ քաղաքական գործիչներ, մամլոյ պատասխանատուներ, հրապարակագիրներ եւ մտաւորականներ, որոնցմէ կը խուսափի Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան խօսքը, գործը եւ էութիւնը ճիշդ ներկայացնելու եւ արդար դատելու ըմբռնողութիւնը:

Այս կացութիւնը մասամբ կարելի է բացատրել իբրեւ հետեւանք այն հակադաշնակցական մոլուցքին, որ շղթայազերծեցին ու տակաւին կը շարունակեն պոլշեւիկեան եւ նոր-պոլշեւիկեանն շրջանակները:

Զուգահեռաբար, գոյութիւն ունին մակերեսայնութեամբ կամ օրուան քաղաքական հաշուարկներէ մղուած Դաշնակցութեան ծանօթացումը կատարողներու յեղյեղուկ շրջանակները:

Նաեւ գոյութիւն ունի շրջանակ մը, որ «սրտացաւութեամբ» Դաշնակցութեան ապագային ու ընելիքին մասին վճիռներ կ՛արձակէ եւ թելադրանքներ կ՛առաջադրէ` հիմնուելով իրեն հաճելի թուացող մեկնաբանութեանց եւ թէական տուեալներու վրայ:

Այսուհանդերձ, կան նաեւ անոնք, որոնք ճիշդ ճանչցած են կամ կրցած են ճիշդ ըմբռնել Դաշնակցութիւնը: Լաւագոյն օրինակը Կոմանդոսն է, արցախեան ազատամարտի հերոս, զօրավար-հազարապետ Արկադի Տէր Թադեւոսեանը, որ մեր ազատագրական պայքարի այդ տաք օրերուն հետեւեալ բնութագրումը կատարեց. «Ես ո՛չ դաշնակցական եմ, ո՛չ ՀՀՇ-ական, բայց պիտի ասեմ, որ Շուշիի ժամանակ գլխաւոր դերը ՀՅԴ-ն էր խաղում, ՀՅԴ-ի գիծը ճիշդ գիծ էր, իրենք պաշտպանում էին Ղարաբաղը, ուզում էին, որ շարժումը համաժողովրդական լինի, ես շփուել եմ երկու կողմի հետ էլ, կարող էի ՀՀՇ-ի կողմից անպատիւ խօսքեր լսել դաշնակցականների մասին, բայց դաշնակցականները տենց չէին խօսում…»:

Այսօր եւ ընդմիշտ «դաշնակցականները տենց» չեն խօսիր ու գործեր: Դաշնակցականները կը խօսին ազգամիջեան համերաշխութեան մասին, ընդհանրական շահերու մասին, հաւաքական աշխատանքի մասին, միայն ու միայն հայրենիքին ու ժողովուրդին ծառայելու մասին: Այդ խօսքը կը հնչէ ոչ միայն մարտի դաշտին վրայ, այլեւ` արդարութեան, հաւասարութեան, տնտեսական բարօրութեան, ընկերային բաւարարման եւ քաղաքացիական ազատութեան ճակատներու վրայ: Դաշնակցականի այս խօսքին անբաժան ընկերակիցն է դաշնակցական գործը, որպէսզի իրականանայ խօսքը: Ինչպէս ատենին հայութեան աշխարհիկ սուրբը Սիմոն Զաւարեան ըսած է, Դաշնակցութեան համար «խօսքը առանց գործի` մեռեալ է»:

Այսքան պարզ են Դաշնակցութեան խօսքն ու գործը, որոնք գաղափարական, քաղաքական եւ կազմակերպական պարտադրանք են իւրաքանչիւր դաշնակցական մարդու համար: Այս պարտադրանքը հանրագումարն է կազմակերպական երկար փորձառութեան:

Բայց գոյութիւն ունի իրավիճակ մը, որ իրականութիւն ըլլալէ չի դադրիր հայրենի հողին վրայ: Այս իրավիճակը հեղձուցիչ է Դաշնակցութեան խօսքի ընկալման եւ արգելակիչ է դաշնակցական գործի կիրարկման համար: Մօտ երեք տասնամեակներէ ի վեր ու նաեւ այսօր հայրենիքն ու հայրենի ժողովուրդը գործ ունին սեփական տիրութիւնը պարտադրող իշխանական մշակոյթի մը հետ, որուն արմատները կ՛երթան մինչեւ համայնավարական մենատիրութեան օրերը:

Յոյսը այն էր, որ մայիսեան ժողովրդային յեղափոխութիւնը վերջ պիտի դնէր այս իրավիճակին: Սակայն այսօր փաստը այն է, որ իրավիճակը կրկին ինքզինք կը պարտադրէ:

Երեւանի քաղաքապետական արտահերթ ընտրութիւններուն քուէարկողներուն ութսուն տոկոսէն աւելի իրենց քուէները տուին օրուան վարչապետին հովանաւորած ցանկին: Տարի մը առաջ կայացած ընտրութիւններուն օրուան իշխանաւոր Հայաստանի Հանրապետական կուսակցութիւնը Երեւանի մէջ ստացաւ քուէներուն գրեթէ ութսուն տոկոսը: Երբ կը բաղդատենք երկու ընտրութեանց մասնակից քուէարկողներուն ցանկերը, կը նկատենք, որ նոյն քուէարկողները աւելի քան իննիսուն տոկոսով մասնակցած են երկու ընտրութիւններուն: Ըստ երեւոյթին, նոյն շարժիչ ուժերը այս անգամ քուէները ուղեւորեցին ի նպաստ նոր իշխանութեան:

Ոչ մէկ պատճառ կայ ակնկալելու, որ այս դեկտեմբերին կայանալիք խորհրդարանական արտահերթ ընտրութիւնները պիտի վնասազերծուին շարժիչ ուժերու ազդեցութենէն: Ընդհակառակը, այս ուժերը ողջ եւ առողջ են իրենց թաղապետներով եւ գիւղապետներով: Անոնց համար առաջնահերթութիւն չեն ժողովուրդը եւ յեղափոխութեան սկզբունքները, այլ` միայն ու միայն իրենց սեփական առանձնաշնորհումները եւ սեփական շահերը:

Հետեւաբար այսօր իշխանութեան ղեկի տիրոջ համար նոյն օլիկարխը դարձած է գործակից, անցեալի թալանողը վերածուած է բարերարի, գողապետներու շրջապատի մարդիկը կը յայտնուին իբրեւ խորհրդարանի վարկանշային ու համամասնական ցուցակներու թեկնածուներ, մինչեւ իսկ կը նշանակուին մարզպետներ…

Չմոռնանք, հակառակ մայիսին կատարուած խոստումներուն` ցարդ ոչ մէկ օլիկարխ կամ թալանչի դատական ընթացակարգի ենթարկուած է: Տակաւին չենք ուզեր անդրադառնալ տնտեսական եւ ընկերային բարեկարգումներու կամ կառավարական այլ աշխատանքներու աղաղակող բացակայութեան մասին:

Ուրեմն, ո՞ւր է իրական յեղափոխութիւնը: Ինչո՞ւ չի գար:

Նոր իշխանաւորներուն այլազան գոյնի պաշտպանները այսօր կ՛ուզեն համոզել ժողովուրդը, որ պէտք է գործակցիլ անոնց հետ, որոնց դէմ ու անոնց ներկայացուցած համակարգին դէմ էր յեղափոխութիւնը, որպէսզի կարելի ըլլայ «ներսէն» կատարել անհրաժեշտ փոփոխութիւնները:

Սակայն նոյն մարդիկը տարիներ շարունակ «ներսէն» բարեփոխելու Դաշնակցութեան ճիգերը դաւաճանութեան որակումին կ՛արժանացնէին:

Այս մարդոց համար անցեալին եղածը դաւաճանութիւն էր, սակայն այսօրուան գործակցութիւնը պետականութեան կառուցման անհրաժեշտութիւն է:

Այս պայմաններու տակ Դաշնակցութեան խօսքին ու գործին հանդէպ յերիւրածին վճիռ արձակելը պարզապէս կեղծաւորութեան համազօր է:

Լոս Անճելըս

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

«Մենք մեծ ընտանիք ենք` բաղկացած 300 միլիոն մարդուց, Ատրիականից մինչեւ չինական Մեծ պարիսպ»: Այսպէս յայտարարել է  Թուրքիայի նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանը: Յայտարարել է վերջերս` հոկտեմբերի երկրորդ կէսին, Մոլտովա կատարած երկօրեայ այցի ժամանակ, աւելի որոշակի` այցի երկրորդ օրը, հոկտեմբերի 18-ին, Կակաուզիայում, որը, ինչպէս յայտնի է, ինքնավար վարչական միաւոր է Մոլտովայի Հանրապետութեան կազմում: Այդ երկրամասը եւս Թուրքիայում դիտարկւում է որպէս թուրքական մեծ աշխարհի մաս: Թէկուզ տարածաշրջանի թուրք բնակիչները կակաուզները, դաւանանքով մահմետականներ եւ դասական իմաստով թուրքական աշխարհի ներկայացուցիչներ չեն: Կակաուզներն աշխարհում միակ թուրքական հանրութիւնն են, որոնք ուղղափառութիւն են դաւանում, այսինքն` քրիստոնեաներ են: Սակայն Թուրքիայի խոշորածաւալ ներդրումները, ինչ խօսք, երկուստեք թոյլ են տալիս աչքաթող անել նման, այսպէս ասած,  «մանրուքը»: Թուրքական փողերով Կակաուզիայում կառուցուել են բազմաթիւ շինութիւններ, այդ թուում` մշակոյթի տուն, զբօսայգի, ախտորոշման կեդրոն եւ այլն: Զարմանալի չէ, որ  ինքնավարութեան մայրաքաղաք Քոմրաթում թուրք բարձրաստիճան հիւրին ընդունել են ամենաբարձր կարգով, եւ ի պատիւ Էրտողանի` նրա այցի օրը ոչ աշխատանքային է յայտարարուել Կակաուզիայի տարածքի բոլոր պետական ու պիւտճէական հիմնարկների համար:

Բայց մի կողմ թողնենք այցի մանրամասները: Կակաուզիան, ի վերջոյ, թուրքական աշխարհի եւրոպական հատուածում ծուարած մի աննշան անկիւն է ընդամէնը, մինչդեռ, ըստ Թուրքիայի նախագահի տեսլականի, այդ աշխարհը եւրասիական տարածքում սահմանանշւում է շատ ու շատ հեռուներում: Արեւմուտքում դա Ատրիական ծովն է` Օսմանեան կայսրութեան նախկին պալքանեան տիրոյթներով,  արեւելքում` Չինական մեծ պարիսպը, որի մերձակայքից հին ու միջին դարերում չեն դադարել մերօրեայ թուրքերի խաշնարած նախնեաց` սելճուկ-թուրքերի աւերիչ, զաւթողական արշաւանքները դէպի արեւմուտք, ընդհուպ մինչեւ Ատրիական ծովի ափերը` ուղեկցուելով այդ տարածքների բնիկ ազգութիւնների ու ժողովուրդների, այդ թուում` հայ ժողովրդի  զանգուածային կոտորածներով, բռնի հաւատափոխութեամբ, առ այսօր շարունակուող բազմադարեայ քաղաքակրթութեան ոչնչացմամբ, նիւթական ու ոչ նիւթական արժէքների կողոպուտով, այդ թուում` պատմական ժառանգութեան իւրացմամբ: Երեւի թէ պատմութեան մերօրեայ ծաղրանք կարելի է համարել. նոյն այդ բարբարոս ցեղերի մերօրեայ ժառանգը` Թուրքիայի նախագահը, հանդէս գալով Կակաուզիայի ինքնավարութեան մայրաքաղաքում, խոր զայրոյթի զգացումով է բարձրաձայնել, թէ այլ մշակոյթների ներկայացուցիչների նկատմամբ անբարեացակամ վերաբերմունքը մի երեւոյթ է, որը ժանտախտի պէս տարածւում է ամբողջ աշխարհում: Եւ դա ասում է մի երկրի քաղաքական առաջնորդ, որի նախնիք պետականօրէն բացարձակապէս բնաջնջման քաղաքականութիւն են իրականացրել թէ Օսմանեան կայսրութեան եւ թէ հանրապետական Թուրքիայի այլադաւան բնիկ ժողովուրդների` հայերի, յոյների, ասորիների եւ այլ ազգութիւնների նկատմամբ, իրագործել մարդկութեան պատմութեան մէջ ամենախոշոր ոճիրը` Հայոց  ցեղասպանութիւնը, մարդկութեան դէմ ուղղուած նոյն այդ ոճիրին համարժէք ասորիների, պոնտացի յոյների զանգուածային կոտորածները, իսկ ինքը` Էրտողանը եւ իր գլխաւորած վարչախումբը, ինչպէս որ Թուրքիայի նախորդ վարչախմբերը, քաջատեղեակ լինելով հեռու ու մօտ պատմական անցեալի այդ արիւնալի իրադարձութիւններին, յամառօրէն փորձում են ժխտել անժխտելին, բազմիցս փաստարկուած, բացայայտ  պատմական ճշմարտութիւնը:

Այնուամենայնիւ, հետաքրքիր է իմանալ. իսկ ինչո՞ւ Էրտողանի տեսլականով թուրքական աշխարհի արեւելեան սահմանագիծը  յատկապէս չինական պարիսպն է, այլ ոչ, ասենք, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետութեան պետական սահմանը: Չին ժողովրդի պատմութիւնից յայտնի է, որ Մեծ պարիսպը կամ պատնէշը կառուցուել է երկու հազարամեակի ընթացքում` Հիւսիսային Չինաստանից մինչեւ հարաւային Մոնկոլիա: Այն ներկայումս գտնւում է Չինաստանի տարածքի համեմատաբար խորքում եւ վաղուց ի վեր որպէս այդ երկրի պետական սահման չի ծառայում: Պարսպի ամենախոշոր եւ լաւագոյնս պահպանուած հատուածը, որն ունի մօտաւորապէս 8850 քմ երկարութիւն, 1987 թուականից, ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի որոշմամբ, ճանաչուած է Համաշխարհային ժառանգութեան շինութիւն` դէպի իրեն գրաւելով միլիոնաւոր զբօսաշրջիկների աշխարհի բոլոր ծայրերից: Բայց, արդեօք, հէնց այդ հեռանկարային նպատակո՞վ են չինական իշխանութիւնները  խոր միջնադարում կառուցել Մեծ պարիսպը` որպէս մերօրեայ զբօսաշրջիկների համար ոչ պակաս տեսարժան վայր, քան` աշխարհի այլ հրաշալիքներ, օրինակ, Եգիպտոսի բուրգերը եւ կամ Փարիզի Էյֆելեան աշտարակը:

Ո՛չ, ի հարկէ: Պատմութիւնն այլ բան է ասում: Պատմութիւնը յուշում է, որ Մեծ պարիսպը վեր է յառնուել հին Չինաստանի սահմանում` որպէս պաշտպանական կառոյց: Իսկ չինական պետութիւնը, իրօք, պաշտպանուելու լուրջ խնդիր ունէր: Այո՛, թուրքական քոչուոր ցեղերից պաշտպանուելու խնդիր, ցեղեր, որոնց հրոսակախմբերն անընդհատ աւերիչ եւ արիւնահեղ ասպատակութիւններ էին կատարում չինական պետութեան տարածքներում: Փաստօրէն, Մեծ պարսպի կառուցմամբ, չինական պետութիւնը  յուսալիօրէն սահմանազատուեց թուրքական աշխարհից:  Բայց ահա ներկայումս այն անցնում է Չինաստանի պետական սահմանից բաւական հեռաւորութեամբ: Իսկ սահմանի եւ պարսպի միջակայքում են մնացել Ներքին Մոնկոլիան եւ Սինցզեան-Ույղուրական ինքնավար շրջանը, տարածքներ, որոնք պայմանականօրէն կրելով  Արեւելեան Թուրքեստան աշխարհագրական անունը, Չինաստանի կազմի մէջ են մտել 18-րդ դարում: Ի դէպ, Սինցզեան բառը չինարէնից  թարգմանաբար հէնց «նոր սահման» էլ նշանակում է: Այնպէս որ, կարծում եմ` պարզ է դառնում, թէ ինչո՛ւ Էրտողանը Քոմրաթի իր ելոյթում թուրքական աշխարհի արեւելեան սահման է հռչակել յատկապէս չինական Մեծ պարիսպը, այլ ոչ` Չինաստանի պետական սահմանը: Այսինքն` այն պարագայում, երբ պաշտօնական Փեքինը, նեղուելով երկրի աւելի քան մէկուկէս միլիառ բնակչութեանը տեղաւորելու խնդրից, հայեացքը յառել է հիւսիսային եւ հիւսիսարեւելեան հարեւանների` Մոնկոլիայի, Ռուսաստանի, անգամ Հարաւային Քորէայի, նաեւ միջինասիական հանրապետութիւնների  տարածքներին, պարզւում է, որ պաշտօնական Անգարան նոյն կերպ նկրտումներ ունի չինական հողերի նկատմամբ` որպէս թուրքական աշխարհի կամ ապագայ Մեծն Թուրանի արեւելեան տարածքի:

Ասենք` Թուրքիայի ներկայիս առաջնորդն իր երկրում առաջինը չէ այդ սին պատրանքներում: Անցած դարասկզբին Օսմանեան կայսրութեան փլուզումից յետոյ հռչակուած հանրապետական Թուրքիայի անխտիր բոլոր վարչախմբերն էլ այս կամ այն չափով փայփայել են թուրքական աշխարհի հիմքով Մեծն Թուրանի ստեղծման երազանքը: Այն փաստօրէն դարձել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան առանցքային բաղադրիչներից մէկը` իրագործուելով թուրքական աշխարհի հետ իբր թէ սոսկ տնտեսական ու մշակութային համագործակցութեան քօղածածկոյթի ներքոյ: Մինչդեռ գաղտնիք չէ, որ թուրքախօս ժողովուրդներին, այսպէս ասած,  ընդհանուր «մեծ հայրենիքի» մէջ ընդգրկման գաղափարը տեղաւորւում է թուրքական պետութեան գաղափարախօսական-քաղաքական ուղղութիւններից մէկի` փանթուրքիզմի մէջ, որը, սակայն, այդպէս էլ չիրականացաւ եւ, դատելով աշխարհաքաղաքական զարգացումների տեսանելի հեռանկարից, կարծում եմ, դժուար թէ իրականանայ: Չնայած դրան, այնուամենայնիւ, ինչպէս նշում է «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի հայագիտական կեդրոնի ղեկավար, քաղաքական վերլուծաբան Արեստակես Սիմաւորեանը, յատկապէս ներկայիս թուրքական քաղաքական եւ մտաւորական խաւի որոշ շրջանակներ շարունակում են մտածել թուրքական միասնականութեան կատարեալ մոտելի ստեղծման շուրջ, ինչը նոր լիցք է ստացել առանձնապէս վերջին տարիներին: Քաղաքագէտի հաւաստմամբ, առանձնապէս ԽՍՀՄ փլուզումից յետոյ թուրքախօս շրջանների հետ սկսեցին կապեր հաստատել փանթուրքական եւ իսլամական կողմնորոշում ունեցող առանձին անհատներ ու խմբեր, իսկ 1991թ. օգոստոսից այդ ամէնը պաշտօնական բնոյթ ստացաւ:

Նորագոյն պատմութեան այդ ժամանակաշրջանում թուրքական միութիւն ստեղծելու գաղափարի նախաձեռնողն էր Թուրքիայի նախկին նախագահ Թուրկութ Օզալը: Ի տարբերութիւն քեմալական քաղաքականութեան, որը Թուրքիան տեսնում էր որպէս աշխարհիկ եւրոպական պետութիւն` մեկուսացնելով այն մահմետական աշխարհից, Օզալի քաղաքականութիւնը ենթադրում էր աշխուժ յարաբերութիւններ թուրքական եւ կամ արաբական բռնի պարտադրմամբ մահմետական դաւանանք ընդունած ազգերի  հետ Պալքաններում, Մերձաւոր Արեւելքում եւ Կովկասում, այսինքն` ժամանակին Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուած տարածքներում: Ի հարկէ, այդ գաղափարի իրագործման կարեւոր խթան էր ԽՍՀՄ-ի եւ Եուկոսլաւիայի փլուզումը, որից յետոյ  Թուրքիան արդէն կարող էր անմիջական յարաբերութիւններ հաստատել թուրքալեզու Ազրպէյճանի, Ղազախստանի, Ուզպեքստանի, Թուրքմենստանի, Խըրխըզստանի, Պոսնիայի, Քոսովոյի եւ Ալպանիայի հետ:

Օզալի կարծիքով, թուրքական  միութիւնը պէտք է հիմնուած լինի բոլոր կողմերի փոխադարձ շահերի վրայ: Իր նախագահութեան օրօք նա բազմիցս այցելեց Միջին Ասիա եւ Ազրպէյճան` այդ երկրների ղեկավարների հետ հարցի շուրջ ընդհանուր մօտեցումներ ձեւաւորելու նպատակով: Այս ընդհանուր պարունակում `Թուրքիայի համար խոշոր ձեռքբերում կարելի է համարել առաջին հերթին Թուրքախօս ժողովուրդների նախագահների գագաթնաժողովները, որոնք էլ դարձան Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան մեխն այս ուղղութեամբ: Առհասարակ, թուրքախօս երկրների միջեւ ստեղծուած բազմաթիւ միութիւնները` Թուրքախօս ժողովուրդների կամ նախագահների գագաթնաժողովը, Թուրքական համաժողովը եւ Թիւրքսոյը, արդէն բաւարար հաստատութենական  նախադրեալ են դարձել այդ երկրների միջեւ երկկողմ ու բազմակողմ համագործակցութեան ամրապնդման եւ դրանց զարգացման համար:

Ընդ որում, թէեւ Թուրկութ Օզալն իր սկզբունքները երբեք չի բնութագրել որպէս «նոր օսմանականութիւն», ինչպիսին էր հետագայում` 2000-ականներին ձեւաւորուած քաղաքականութիւնը, որի գլխաւոր տեսաբան էր Թուրքիայի նախկին վարչապետ, իսկ մի կարճ ժամանակ` 2014-2016թթ., կառավարող Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան  առաջնորդ Ահմեթ Տաւութօղլուն, սակայն թուրքական ակադեմիական շրջանակները երկու դէպքում էլ օգտագործում են հէնց «նոր օսմանականութիւն» ձեւակերպումը: Այդուհանդերձ, Թուրկութ Օզալի «նոր օսմանական» գաղափարները վերջնական յաջողութեան չհասան, քանի որ դրանք Թուրքիայի համար այդ ժամանակահատուածում խիստ յեղափոխական էին եւ անհրաժեշտ քաղաքական աջակցութիւն չստացան: Ճիշդ է, զինուած ուժերի վերնախաւի դժգոհութիւնը չվերածուեց աւանդական դարձած յեղաշրջման, սակայն` միայն այն պատճառով, որ 1993թ. գարնանը Թուրկութ Օզալն անսպասելիօրէն մահացաւ:

Թուում էր, թէ երկրի նախագահի պաշտօնում քեմալական գաղափարախօսութեան կողմնակից Սուլէյման Տեմիրելի ընտրուելը փակեց թուրք քաղաքական մտքի «նոր օսմանականութեան» շրջանը, սակայն աշխարհաքաղաքական նոր իրողութիւնները թելադրում էին արտաքին քաղաքականութեան ուղեգծի առանցքում պահպանել Օզալի հռչակած «թուրքական աշխարհի» ձեւաւորման նպատակը: Տակաւին վարչապետութեան օրօք նորանկախ թուրքալեզու հանրապետութիւններ իր այցի ընթացքում Տեմիրելը յայտարարել էր, որ նոր թուրքական աշխարհ եւ նոր քարտէս է ձեւաւորւում, հինգ նոր դրօշներ իրենց կիսալուսիններով աւելացել են Թուրքիայի դրօշի կողքին եւ մեծ թուրքական աշխարհը տարածուելու է Ատրիականից մինչեւ Չինական ծով: Այլ կերպ ասած` Թուրքիան փորձում էր վերադառնալ ու վերադարձնել հարիւր տարի առաջ կորցրածը:

Անկասկած, թուրքական աշխարհի հետ յարաբերութիւններում Թուրքիայի ամենաաշխուժ գործընկերն է համարւում Ազրպէյճանը, որը, ի դէպ, ինչպէս եւ Թուրքիան, արտաքին մարտահրաւէր ներկայացնող խնդիրները փորձում է միջնորդաւորուած կերպով արտայայտել համաթուրքական տարբեր կազմակերպութիւնների հաւաքների միջոցով: «Թուրքական աշխարհը մեծ աշխարհ է: Մենք պէտք է այնպէս անենք, որ թուրքական աշխարհն է՛լ աւելի համախմբուի: Դրա բոլոր հնարաւորութիւնները կան: Առաջին հերթին կայ  ուժեղ քաղաքական կամք», յայտարարել է նախագահ Իլհամ Ալիեւը` ելոյթ ունենալով Ղազախստանի մայրաքաղաք Ասթանայում 2011թ. հոկտեմբերի 21-ին կայացած թուրքալեզու պետութիւնների համագործակցութեան խորհրդի առաջին գագաթնաժողովում: Ուշագրաւ է, որ թուրքական համերաշխութեան այդ նոր կառոյցի ստեղծման որոշումը կայացուել էր դրանից երկու տարի առաջ` թուրքալեզու պետութիւնների ղեկավարների 9-րդ գագաթնաժողովում, որ կայացել էր Նախիջեւանում: Թէ ինչո՛ւ յատկապէս այդ տարածքում, որը Կարսի եւ Մոսկուայի 1921 թուականի պայմանագրերով ապօրինաբար յանձնուել էր Խորհրդային Ազրպէյճանի խնամակալութեանը` դժուար չէ կռահել. Նախիջեւանը պէտք էր դառնար այն կամուրջներից մէկը, որի միջով, ըստ Թուրքիայի քեմալական եւ Ազրպէյճանի մէկէն համայնավարական կարմիր հագած նախկին մուսաւաթական իշխանութիւնների հեռագնայ ծրագրով, ոչ հեռու ապագայում պէտք էր անցնէր մէկ միասնական պետութեան մէջ թուրքական աշխարհի միաւորման ուղին:  Յայտնի է, որ Հայաստանի, Արցախի, Ջաւախքի եւ հայկական սփիւռքի դէմ տարուող քաղաքականութեան մէջ այս երկու երկրների` Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի համագործակցութիւնն ամենասերտն է, որոնց միաւորում են Հայաստանի հետ ունեցած խնդիրները:

Այս տողատակում յատկանշական է նաեւ Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարպայեւի յայտարարութիւնը, որ նա կատարել է չորս տարի առաջ` 2014 թուականի սեպտեմբերին, արձագանգելով  Ռուսաստանի նախագահ Վլատիմիր Փութինի դրանից օրեր առաջ կատարած այն յայտարարութեանը, թէ` «Նուրսուլթան Նազարպայեւը իւրօրինակ մարդ է. նա կարողացաւ ստեղծել զարգացող մեծ պետութիւն մի տարածքում, որտեղ երբեւէ պետութիւն չի եղել»: «Բոլոր թուրքերի հայրենիքը Ղազախստանն է, այստեղից են ծնունդ առել մեր նախնիները, իսկ Ռուսաստանը մեզ համար միշտ եղել է գաղութարար երկիր», խոր վրդովմունքով հակադարձել է Նազարպայեւը` յաւելելով.  «150 տարուայ ռուսական լծի տակ ղազախները քիչ մնաց կորցնէին իրենց ազգային մշակոյթը, լեզուն, կրօնը, մինչդեռ դարեր առաջ մեր տարածքից հեռացած թուրքերն իրենց հետ տարան ոչ միայն աւանդոյթները, այլեւ` ընդհանուր անունը»: Ապա վկայակոչելով հանրապետական Թուրքիայի հիմնադիր առաջնորդին` նա շարունակել է. «Աթաթուրքը ժամանակին ասել է, որ կը գայ ժամանակ, երբ բոլոր թուրքերը կը միաւորուեն: Այսօր այդ ժամանակն է: Ալթայից մինչեւ միջերկրական ծով 200 միլիոն թուրք է ապրում, միանալով` մենք կը դառնանք շատ մեծ ուժ` ընդդէմ տարածաշրջանի գերտէրութիւնների»:

Ինչպէս յայտնի է, Թուրքախօս ժողովուրդների նախագահների գագաթնաժողովները մէկ, երբեմն երկու տարուայ ընդմիջումներով կազմակերպուեցին մինչեւ 2001թ.: Սկսած 2002 թուականից, երբ իշխանութեան եկաւ Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւնը, գագաթնաժողովները մինչեւ 2006 թուականը դադարեցին: Փորձագէտների կարծիքով, դա կապուած էր որոշակի գործօնների հետ: Նախ` Թուրքիան այդ ժամանակաշրջանում ուշադրութեան կեդրոնում էր պահում իրաքեան խնդիրը, երկրորդ, թէեւ` ոչ պաշտօնապէս, այդուհանդերձ, արտաքին եւ ներքին քաղաքականութեան հարցում Թուրքիան նախապատուութիւնը տուեց «նոր օսմանականութեանը» մերձաւորարեւելեան-պալքանեան ուղղութեանը, որի պարագայում թուրքական ուղղութիւնը մղուեց երկրորդ գիծ: Միեւնոյն ժամանակ նման փոփոխութիւնը կապուած է Եւրոմիութեանն անդամ դառնալու Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան անյաջող փորձի հետ: Փաստօրէն, Էրտողանն ու իր կուսակցութիւնը, ունենալով իսլամական կողմնորոշում, ետնաբեմ մղեցին թուրքական աշխարհի հետ ուղիղ քաղաքականութիւն վարելու նախկին գործունէութիւնը: Միեւնոյն ժամանակ Թուրքիայում խորացաւ նաեւ ազգայնական եւ իսլամական կողմնորոշում ունեցող ուժերի առճակատումը, ինչը, մասնաւորապէս, արտայայտուեց ազգայնական եւ քեմալական կողմնորոշման զինուորականութեան եւ գերազգայնական «Էրկենեքոն» կազմակերպութեան անդամների ձերբակալութիւններով:

Հակառակ այն իրողութեանը, որ «թուրքական ճակատը» 2007 թուականից ի վեր սկսել է նորից աշխուժանալ, այնուամենայնիւ, համաթուրքական առկայ կառոյցների գործունէութիւնն արդէն ձեւական բնոյթ է կրում: Անգարան կարծես թէ ըմբռնում է, որ Մեծն Թուրան ստեղծելու հնարաւորութիւնները գաղափարական տեսանկիւնից սնանկ են, քանի որ, ազգային տնտեսութեան զարգացման, սեփական քաղաքական դիրքորոշման հետ մէկտեղ, թոյլ է տուել այդ երկրներին` վերագնահատել իրենց տեղը տարածաշրջանային եւ միջազգային քաղաքականութեան համակարգում: Այս ընդհանուր պարունակում, կարծում եմ, մանկամիտ ու պատրանքային է հնչում ազրպէյճանական քաղաքական մտքի հորթային հրճուանքը թուրքական աշխարհի մեծութեան ու վիթխարի ներուժի մասին Թուրքիայի նախագահի կակաուզեան ճամարտակութեան կապակցութեամբ: Այսպիսի իրավիճակում, ոգեւորուած բացագանչում են Պաքուի երազահան վերլուծաբանները, պէտք չէ բացառել, որ շատ շուտով Սինցզեանը «հին սահմանից» կը վերածուի նոր սահմանի, իսկ ահա յաջորդ նոր սահմանը կ՛անցնի հէնց պատմական եզրագծով: Ասել է թէ` չինական Մեծ պարսպով: Երեւի թէ նման պարագաներում են մեր հներն ասել. «Ծիտը երազում կորեկ տեսաւ»:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

ԳԷՈՐԳ ՄԱՆՈՅԵԱՆ

Մեքսիքա հասած գաղթականներէն մաս մը

Միացեալ Նահանգներու տարածքին անհաշիւ դարձած զանգուածային սպանութիւններուն թիւը մէկով աւելցաւ 7 նոյեմբերի երեկոյեան, Հարաւային Քալիֆորնիոյ մէջ տեղի ունեցած յարձակումով, սակայն աւելի ցաւալին այն է, որ այդ եւս բաւարար չէ եղած երկրին իշխանութիւնները մղելու, որ առաւել լրջութեամբ մօտենան զէնքերու սանձարձակ առուծախը զսպելու կամ նման ոճիրներու տուն տուող հոգեկան կամ մտային խանգարումները դարմանելու ջանքերուն:

Արդարեւ, չափուած-ձեւուած եւ արդէն իսկ անարժէք դարձած իր ցաւակցականէն ետք, նախագահ Տանըլտ Թրամփ արդէն մոռցած է հարցը եւ վերադարձած է իր երեւակայածին «տագնապ»-ներուն` փորձելով ամերիկացիները համոզել, որ երկրին բոլոր հարցերը ներածուած են:

Առ այդ, 9 նոյեմբերին ան դարձեալ միջնադարեան ոճով հրամանագիր մը արձակեց` պնդելով, որ «ազգային ապահովութեան սպառնացող արտակարգ» վտանգներուն պատճառով յառաջիկայ երեք ամիսներուն (երկարաձգուելու հաւանականութեամբ) երկրին սահմանները ապօրինի կերպով հատած գաղթականներուն ապաստանեալի իրաւունք պիտի չտրամադրէ: Մինչ դատարանները յառաջիկայ շաբաթներուն պիտի քննեն այս հրամանագիրին օրինականութիւնը, պէտք է նշել, որ ան այս քայլը կ՛առնէ այն ժամանակամիջոցին, երբ Միացեալ Նահանգներէն շատ աւելի աղքատ պետութիւններ աշխարհի տարածքին կը հիւրընկալեն միլիոնաւոր կարիքաւոր գաղթականներ, որոնք տեղահան եղած են յաճախ նոյնինքն Միացեալ Նահանգներու իշխանութեանց ուղղակի կամ անուղղակի քայլերուն պատճառով:

Մէկ կողմէ, Հրացանի ազգային ընկերակցութեան ճնշումներուն տեղի տալով, իսկ միւս կողմէ` իբրեւ ոչ ոքի առջեւ տեղի տուող գործարար-նախագահը նոյնիսկ չի յանդգնիր նուազագոյն սեղմումներ առաջարկելու հրազէնի առուծախին դէմ եւ ամէն առիթով կը փորձէ լուսարձակները շեղել դէպի երկրին հարաւային սահմանները, ուր «ներխուժող» քանի մը հազար գաղթականները, որոնք տակաւին հարիւրաւոր մղոններ հեռու կը գտնուին սահմանագիծէն, իր կողմէ կը ներկայացուին իբրեւ մարդասպաններ, բռնաբարողներ եւ ահաբեկիչներ:

Վերջապէս, պէտք է գիտակցիլ, որ Թաուզընտ Օքսի մէջ 12 հոգի սպաննած, ապա անձնասպան եղած  ամերիկացի նախկին զինուորը ոչ մէկ սահման հատած էր Միացեալ Նահանգներ գալու համար, այլ անզսպելի դարձած եւ «սպաննող գործիք»-ի մը վերածուած էր ամերիկեան զինեալ ուժերուն կողմէ: