Երեւանի մէջ լոյս տեսած «Իմ Հայաստան» բանաստեղծութիւններու ժողովածուն, զոր մտայղացած, կազմած եւ հրատարակած է Հայաստանում ճանչցուած լրագրող, հրապարակագիր, գրականասէր մտաւորական Լեւոն Լաճիկեանը: Հատորը նուիրուած է Մեծ եղեռնի յիշատակին եւ կ՛ընդգրկէ արեւմտահայ եւ արեւելահայ անուանի 36 բանաստեղծների Հայաստանին նուիրուած քերթուածները (անոնց կարգին` Մկրտիչ Պեշիկթաշլեան, Պետրոս Դուրեան, Սիամանթօ, Դանիէլ Վարուժան, Մուշեղ Իշխան, Յովհաննէս Թումանեան, Վահան Տէրեան, Եղիշէ Չարենց, Յովհաննէս Շիրազ, Պարոյր Սեւակ եւ այլք): Ստորեւ կը ներկայացնենք գիրքը կազմող-հրատարակիչ Լեւոն Լաճիկեանի նախաբանը:

Իւրաքանչիւր ազգի գոյութեան եւ շարունակելիութեան գլխաւոր պայմանը հայրենիքն է: Հայերս բացառութիւն չենք. վասն հայրենեաց են մղուել մեր բոլոր կռիւները: Միաժամանակ յանուն հայրենիքի են մղել մեր բոլոր յղացքներն ու իրագործումները:

Պատահական չէ, որ «մայր» եւ «հայր», պաշտելի բառերը հէնց «Մայր հայրենիք» հասկացութեան մէջ են գտել իրենց ամենակուռ ու ներդաշնակ համադրութիւնը: Դրանով այն կարծես ծնողի դերակատարում է ստանձնել իւրաքանչիւր մարդու, ամէն հայորդու համար` ենթադրելով ու պարտադրելով սէր առ նուիրական Հող հայրենին:

Դժուար բան է Հայրենիքը, եւ ամէն մարդ չի կարող ունենալ: Այն, ի հարկէ, նախ եւ առաջ մեծ աշխարհի մեր անկիւնն է, որտեղ մեր պապերն ու նախապապերն են ապրել, եւ որտեղ մեր թոռներն են ապրելու: Բայց այն տարածք չէ լոկ, այլ նաեւ լեզու է ու մշակոյթ, նիստուկաց ու մտածելակերպ, նոյնիսկ` հոգեվիճակ: Կարելի է հայրենիքում բնակուել, բայց հոգով ու մտքով բացակայել այնտեղից (նաեւ հակառակը): Ամենաերանելին ու ցանկալին, անշուշտ, հայրենիքում հայրենիքով ապրելն է:

Ոմանք հայրենիքն իրենց ընտանիքից դուրս չեն պատկերացնում. իրականում մեծ ընտանիք է Հայրենիքը եւս: Յարատեւ շարժման մէջ գտնուող այս աշխարհում շատերը, թողած իրենց հայրենի ոստանը, «հայրենիքներն» ուրիշ տեղ են փնռտում: Մինչդեռ հնուց անտի հայերիս համար այն Հայկական լեռնաշխարհում է` Արարատի ստորոտին, Արագած լերան շուրջբոլորը եւ մայր Արաքսի ափերին. ուրիշ ոչ մի տեղ Մայր երկիր չկայ: Անհող այդ հողում է հազարամեակներ շարունակ քարից հաց քամել հայ շինականը` դրան խառնելով հազար ու մի երազանք: Նոյն քարից հայ շինարարը հրաշակերտել է Զուարթնոց ու Աղթամար, եւ դրանց մութ խուցերում հայ գրիչը լուսաւոր մատեաններ է ձեռագրել:

Աստուածապարգեւ ընծայ է Հայոց աշխարհը, ուստի Աստծոյ առաջ պատասխանատու ենք մեր Հայրենիքի համար: Դրանով դարեր շարունակ հիացել են թէ՛ հայութեան սերունդները, թէ՛ օտարները: Այդ նոյն դարերի ընթացքում նաեւ ոսոխներ են յայտնուել, որ աչք են տնկել Հայոց տան վրայ` դարձնելով այն «սեւ ու սուգի մի հովիտ» (Յովհ. Թումանեան): Եւ արիւնել են լանջերը ճերմակ ու անբիծ Մասիսի: Արարատ լերան հայեացքի ներքոյ, «եղեալ ու չեղեալ Դրախտի տեղում», դժոխք է արարուել` Հայաստանը վերածելով իսկական «Մահաստանի»: Արդիւնքում ծովից ծով ձգուող մեր Հայրենիքից լոկ մի թիզ հող է մնացել եւ դրան կառչած մի բուռ ժողովուրդ: Իր իսկ հայրենիքում հայրենազրկուած այդ ժողովրդի զաւակները աշխարհի տարբեր անկիւններում բնակութիւն հաստատելուց եւ բիւր բնակավայրեր փոխելուց յետոյ էլ իրենց հոգում պահել ու պահում են մեն-միակ հայրենիքը` Հայաստանի Հանրապետութիւնը:

… Ժամանակի ընթացքում հայ գրականութեան մէջ հայրենասիրական մեծ աւանդոյթ է ձեւաւորուել, որին հետեւել են անցեալի ու ներկայ մեր գրողները: Չկայ (գոնէ ես չգիտեմ) մի հայ բանաստեղծ, ով իր գրական նախափորձերից սկսեալ գովերգած չլինի հայրենի եզերքը զմայլուած չլինի նրա բնական գեղեցկութիւններով եւ տառապած` նրան բաժին հասած դժբախտութիւններով: Գրելով հայրենասիրական բանաստեղծութիւններ` հայ գրողները սկզբից եւեթ նպատակ են ունեցել նպաստել հարազատ ժողովրդի ինքնաճանաչմանը, սեփական հող ու ջրի, ընդհանրապէս արմատների հանդէպ ջերմ եռանդ սէր սերմանելուն եւ ազգային հպարտութիւն դաստիարակելուն: Որպէս արդիւնք աճեցին ու հասակ առան հայրենիքի ազատութեան կռուին զինուորագրուած սերունդներ` կրելով հետեւեալ ճշմարիտ գաղափարը. «Վասն հայրենեաց մեռար, դու շա՜տ ապրեցար» (Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան): Հայ բանաստեղծները ոչ միայն երգեցին հայրենի վիշտն ու ցաւը, այլեւ դրանց դէմ ըմբոստացող ոգին ու յանուն ազատութեան մղուող պայքարը: Անցնելով շուրթից շուրթ` այդ երգերը սրտի ջահեր վառեցին եւ հայրենասիրական հրդեհ առաջացրին` լուսաւորելով մեր հերոսների յաղթանակները Սարդարապատի ճակատամարտում ու արցախեան ազատամարտում:

Պայմանաւորուած մեր ժողովրդի պատմական ճակատագրով` հայրենաբաղձութիւնն է տիրել ամէնուր եւ ամէնքին, իսկ կարօտի լարն ամենաբարձրը հնչել մեր պոեզիայում: Ընդ որում, հայ բանաստեղծների հայրենասիրական խօսքի ուժը ոչ թէ զգացմունքային զեղումների մէջ է, այլ սեղմ ու տարողունակ բնութագրումների, որոնք հսկայական գաղափարական լիցք են պարունակում:

Հին ու միջնադարի մեր քնարերգուներն առ Հայրենիք տածած իրենց սէրը մէկ հիւսել են իբրեւ Վարդի ու Սոխակի պատմութիւն, մէկ հայոց աշխարհը բնորոշել իբրեւ «մայր» ու «թագուհի», երբեմն էլ` այն համեմատել դրօշակի հետ ու «յար» (Եղ. Չարենց) անուանել: Նոր ժամանակներում եւս գրական տարբեր միջավայրերում կազմաւորուած մեր պոետները` սկսած 18-րդ դարի բանաստեղծներ Պաղտասար Դպիրից ու Պետրոս Ղափանցուց, «Աւարայրի պլպուլ» Ղեւոնդ Ալիշանից ու հանրայայտ «Կիլիկիա»-ի հեղինակ Նահապետ Ռուսինեանից, պանծացրին Մայր Հայաստանը` մերթ նրան կոչ անելով արթնանալ «արքայական նինջից», մերթ էլ իրենք ցանկանալով ննջել հայրենի հողում.

Երթամ ննջել յիմ Կիլիկիեա,
Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:

Հայոց վիշտն ու տառապանքը յաճախ են մոռացնել տուել մեր գրողներին` երգելու այս գեղեցկութիւններ ու անձնական սէրեր: Նրանք ինքնակամ ստանձնելով իրենց «Ցեղին սրտի» բաբախիւնը չափագրողի դերը` գեղարուեստօրէն բացայայտեցին եւ տարբեր բառերանգներով հիւսեցին մեր Աւետեաց երկրի կերպարը:

Մեզանից շուրջ 100 տարի առաջ` 1914-ին կարդացած «Հայ գրականութեան գալիք օրը» զեկուցման մէջ Վահան Տէրեանն իրաւացիօրէն նկատել է, որ հայ գրականութեան ամբողջ ընթացքում գերիշխող է եղել «ազգային գոյութեան, ազգային անկախութեան գաղափարը: Հետաքրքիրն այն է, որ վերջինս փոփոխութիւն չկրեց նաեւ դրան յաջորդած գրական հարիւրամեակում. մեր բանաստեղծների սիրոյ ամենամեծ չափաբաժինը շարունակեց պատկանել Հայրենիքին: Ի դէպ, նոյն Տէրեանը «O~, հայրենիք դառն ու անուշ» տողով յստակ բանաձեւեց հայ քերթողների հայրենասիրութեան երկու էական կողմերը` ցաւի դառնութիւնն ու կաթոգին սէրը: Հոգու այդ շաղախն առկայ է նաեւ նրան յաջորդած միւս հայ բանաստեղծների գործերում` Չարենց, Թէքէեան, Շիրազ, Սեւակ, Կապուտիկեան, ուրիշներ:

«Իմ Հայաստան» ժողովածուում մէկտեղուած արեւելահայ, արեւմտահայ եւ սփիւռքահայ դասականների հայրենասիրական բանաստեղծութիւնների ամբողջութիւնից գոյանում է իմ քո, բոլորիս Հայաստանի «հոգեւոր դիմանկարը»: Բանաստեղծութիւնից բանաստեղծութիւն այն աւելի սիրելի ու հոգեմօտ է դառնում մեզ:

Որքանով էլ որ սէրն առ Հայրենիք բնական ու բնածին է լինում, այն մշտապէս ներբողել ու տարփողել է պէտք: Ի վերջոյ, գիտակցուած սէրն աւելի հաստատուն ու ուժգին է լինում: Այս գրքում ներառուած տողերից իւրաքանչիւրը նման անթաքոյց սիրոյ տաղաչափուած արտայայտութիւն է: Դրանք հնչում են մերթ որպէս ձօն ու յորդոր, մերթ էլ որպէս պատգամ ու ուխտ` արժանի լինելու մեր նախնեաց փառքին, մեր պապերի կտակած հայրենիքին, նրա դառն անցեալին, դժուարին ներկային ու, վստահաբար, շէնշող ապագային…

Հայրենազուրկ մարդն, ըստ Վիքթոր Հիւկոյի, նման է ստուերի, որ «ոչ մի տեղ չի կարողս ներկայ լինել»: Այո՛, հայրենիքից դուրս խաբուսիկ են բոլոր դրախտները: Դարեր շարունակ Երկիր դրախտավայրն աշխարհասփիւռ հայութեան համար եղել եւ այսօր եւս մնում է Մայր Հայաստանը` ամենայն հայոց հայրենիքը: Մօրը հիւանդ ու տկար վիճակում թերեւս աւելի շատ պիտի սիրել: Նոյնը եւ Հայրենիքի պարագայում: Սէր, անխառն սէր մեզ, որ աւելի ամուր փարուենք մեր չքնաղ Մայր երկրին, որ շէնացնենք Տունը հայոց: Երիցս ճիշդ է մեծն Գարեգին Նժդեհը, երբ գրում է. «Հայրենիքներն ապրում են հայրենասիրութեամբ եւ կործանւում` դրա պակասից»:

Ապրե՛նք հայրենասիրութեամբ:

ԼԵՒՈՆ ԼԱՃԻԿԵԱՆ

Կը կանչեմ քեզ, Հայաստա՜ն,
Բոլո՜ր, բոլո՜ր կարօտներու հրայրքով,
Իբրեւ երկինք, իբրեւ լոյսի
Անհուն ծով, մայրական գիրկ,
Իբրեւ ժպիտ, լռութիւն,
Եւ ծաղկաւէտ երանութեան իբրեւ տուն`
Իմ հեռաւո՜ր Հայաստան:
Միա՜կ հեքիաթ իրական,
Կենսաժպիտ միա՛կ երազն անթառամ:
Հայաստա՜ն:

ՄՈՒՇԵՂ ԻՇԽԱՆ

* * *

Իմ քաղցրանուն,
Իմ բարձրանուն,
Իմ տառապած,
Իմ փառապանծ,
Հների մէջ դու ալեհեր,
Նորերի մէջ նոր ու ջահել:
Դուն հանգրուան կանչող փարոս,
Դու` հայկական գերբ ու դրօշ,
Խօսուն վկայ կոտորածի
Ու վճիտ աչք ցամքած լացի:
Արդարութեան ահեղ ատեան,
Սրի պատեան, սիրոյ մատեան,
Միշտ հին ու նոր
Իմ Հայաստան:

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ

ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ

Մտքերը թարմացնելու համար ըսենք, որ պատմական մեծ արժէք ներկայացնող սոյն յօդուածը կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներուն ե՛ւ որպէս պատմական, ե՛ւ որպէս այժմէականն արժէք ներկայացնող գրութիւնը մը, որուն վրայ հիմնուելով` Արամ Ա. վեհափառ հայրապետը շուրջ երկուտարի առաջ Հայ դատը ներկայացուց թէ՛ թրքական եւ թէ՛ եւրոպական ատեաններու մէջ` պահանջելով Սսոյ վանքին կալուածները վերադարձնելու իր իրաւատիրոջը` հայ ժողովուրդին

Վանքին Կարաւանը

1914-ի ամառնամուտին սկսող համաշխարհային պատերազմի Ա. տարին Կիլիկիոյ այլեւայլ քաղաքներէն արդէն սկսած էր տեղահանութիւնը դէպի Հալէպ, եւ` Սսոյ բնակչութեան մեծ մասն ալ տարագրուած, մնացող ափ մը հայութեան հետ մայրավանքի փոքրաթիւ միաբանութիւնն ալ ինքզինք ազատ կը զգար գաղթականութեան դժուարին արհաւիրքներէն:

Սահակ կաթողիկոսը պատերազմի վաղորդայնին, ձգելով իր աթոռը, կը մեկնի Ատանա` տեղական կառավարութեան մօտ անձամբ կատարելու համար իր ազդու դիմումները, այն յոյսով, որ պիտի կրնար իր հօտին համար կեդրոնէն հասած հայաջնջումի հրամանները մասամբ մեղմացնել: Դժբախտաբար տեղահանութիւնը հետզհետէ կը ստանար աւելի մեծ համեմատութիւններ, եւ ալեզարդ հայրապետը այլեւս յուսահատ կառավարութեան մօտ կատարած իր կրկնակի դիմումներուն անհետեւանք մնալէն` կ՛երթար Հալէպ, գաղթականաց կեդրոն քաղաքը, ուր հետզհետէ կը հասնէին մեծ Հայաստանէն, Կիլիկիայէն, Պոլսոյ եւ շրջանակներէն տեղահանուած հայերու հսկայ կարաւաններ:

1915 սեպտեմբեր 3-ին կաթողիկոսական փոխանորդ Տ. Եղիշէ արք. Կարոյեանը Սսոյ կառավարիչին քովէն վանք վերադարձին մեզի կը բերէ տարագրութեան մահաբոյր գոյժը, ըստ որուն, տասն օր պայմանաժամ տրուած էր միաբանութեան` երթալու համար Հալէպ: Պոլսէն եկած սոյն հրամանը վերջնական ըլլալով, տրուած պայմանաժամի միջոցին գիշեր-ցերեկ չարաչար կ՛աշխատինք Սսոյ ութդարեան պատմական Աթոռին թանկարժէք անօթներն ու ծանրագին զգեստները, ինչպէս նաեւ հին գրքերը մասնաւոր պատրաստուած սնտուկներու մէջ տեղաւորելու հոգեմաշ գործով եւ վանքին գոյքերէն կարեւոր մաս մըն ալ բեռներ կապած` կը սպասենք մեկնումի հրամանին:

13 սեպտեմբեր` Խաչվերացի կիրակին լաց ու կոծի պատմական օր մը կ՛ըլլայ  թէ՛ միաբանութեան եւ թէ՛ ալ Սսոյ մէջ մնացող ափ մը հայութեան համար: Նոյն օրը վանքին բանալիները տրցակով կը յանձնուին կառավարութեան: Սրտաճմլիկ էր պարզուած տեսարանը. Հասած ըլլալով այլեւս մեկնումի վերջին ժամը` բաժանման այդ րոպէին արտասուքը յորդառատ կը հոսէր մեր աչքերէն: Վերջին մնաք բարովի լալագին համբոյր մը տալով մայր տաճարին սրբատաշ քարերուն, կը մեկնինք անդարձ` բարբարոս ձեռքերուն յանձնելով երջանկայիշատակ Կիրակոս Մեծագործ կաթողիկոսին օրով շինուած Սսոյ բազմադարեան Աթոռին հոյակապ մայրավանքը, իր վեհաշուք կաթողիկոսարանով եւ յարակից բոլոր շէնքերով:

Հոս կ՛արժէ յիշել մայր տաճարի աւագ սեղանին հոյակապ խաչկալը եւ հայրապետական մարմարեայ գեղակերտ աթոռը: Առաջինը` գեղաքանդակ եւ համակ ոսկեզօծ, հայկական գեղարուեստի գլուխ-գործոց մը: Երեք մեթր լայնքի վրայ խորանը ունէր տասներկու աստիճաններ` չորս նրբաքանդակ սիւներու վրայ բարձրացած հսկայ եւ ակնախտիղ գմբէթով, որուն ճակատը զարդարուած էր հայկական արծուանշանով մը: Նոյնպէս խորանին ետեւը տանող երկու կողմի դռներուն վրայ մէյ-մէկ գմբէթներ` խաչկալին ձեւն ու տեսքը աւելցնող: Իսկ հայրապետական աթոռը միակն էր իր տեսակին մէջ. գետինէն վեր երկաստիճան պատուանդանի մը կողմերուն վրայ զետեղուած էին քանդակուած մարմարեայ միակտոր քարեր, դուրսի կողմին վրայ չորս աւետարանիչները` խորհրդանշան կենդանիներու պատկերներով: Պատուանդանի քառանկիւնէն վեր բարձրացող մարմարեայ չորս սիւներուն վրայ կաթողիկէն` բոլորուած տասներկու կամարաձեւ շրջանակներով, մէջը` երկոտասան Առաքեալներու պատկերներ:

Կիլիկեան Աթոռին համար պատմական արժէք ունեցող այս կարգի բոլոր հնութիւնները Սիս ձգած` նոյն օրը ճամբայ կ՛ելլենք եւ հազիւ թէ հասած քաղաքին ծայրը, արկածով մը, միւռոնի կաթսան կը կոտրի եւ սոյն նուիրական հողը, վերջին անգամ ըլլալով, անգամ մը եւս կ՛օծուի մօտ երեք լիթր սրբալոյս միւռոնով: Մեկնումի օրն իսկ պատահած այս դէպքը, տարագրութեան արիւնոտ ճամբուն վրայ, առաջին չարագուշակ նշանը կ՛ըլլայ մեզի համար. այն օրէն յուսահատութիւնը կը պատէ մեզ մեր մօտալուտ մահուան պատկերը սոսկում կ՛ազդէ մեր վրայ, սակայն եւ այնպէս, ապաւինելով Տիրոջ օգնութեան, Կիլիկեան դաշտին վրայ լճացած ս. միւռոնը բացուած փոսին մէջ թաղելէ ետք կը շարունակենք մեր ճամբան:

Առաջին օրը կ՛իջեւանինք Գայան ըսուած վայրը` ոտքով Սիսէն հազիւ երկու ժամ հեռու` եւ հետեւեալ առտուն շարունակելու մեր ճամբան: Իրիկուան մօտ կը հասնինք Ճիհան գետին եզերքը: Հոն Կիլիկիոյ զանազան կողմերէն տարագրուած հազարաւոր հայեր կը սպասեն իրենց կարգին` լաստափայտով  գետին միւս եզերքը անցնելու համար: Պահակ ոստիկաններ, թերեւս` ի յարգանս մեր եկեղեցականի հանգամանքին բացառիկ դիւրութիւններ կը շնորհեն մեզի. այնպէս որ, առանց օրերով սպասելու, ամիջապէս կը սկսինք գոյքերու փոխադրութեան: Այդ պահուն, սակայն, նոր ձախորդութիւն մը եւս կը պատահի: Գոմէշի սայլերէն մին երբ քալել կու տանք լաստափայտին վրայ , յանկարծ երկաթաթելը կը փրթի, ու ջուրի զօրաւոր հոսանքէն տարուած լաստը բաւական կը հեռանայ եզերքէն` գետին յատակը տանելով մէջի սայլը, որուն մէջ կը գտնուէին վանքի արժէքաւոր անօթներուն բոլոր սնտուկները: Ի տես այս անակնկալ ձախորդութեան` խումբ մը հաճընցի եւ վահկացի երիտասարդներ ամիջապէս կը նետուին գետին մէջ եւ արհամարհելով խեղդուելու ամէն վտանգ` կը խորասուզուին 4-5 մեթր խորութիւն ունեցող ջուրին մէջ. նախ կը քակեն սայլի վրայի կափարիչ տախտակները եւ այնուհետեւ մէջի սնտուկները մէկիկ մէկիկ կը հանեն ցամաք` երկար ու տաժանակիր յոգնութենէ մը ետք, մէջը ըլլալով Լուսաւորչի Աջին, Նիկողայոս Սքանչելագործ եւ Սեղբեստրոս հայրապետներուն մասունքներու արծաթապատած ու նրբարուեստ սնտուկը` գեղազարդուած հին հայրապետներու պատկերներով:

Փոխադրական աշխատանքը կը վերջանայ ուշ ատեն, նոյն օրը կը գիշերենք գետին միւս ափին վրայ եւ հետեւեալ առտուն կը շարունակենք ճամբան ու մէկ օրէն կը հասնինք Օսմանի, ուր տեսարանը բոլորովին տարբեր պատկեր մը կը պարզէ մեր առջեւ: Թուրքիոյ այլ եւ այլ կողմերէն տեղահան եղած 10 հազարէ աւելի մարդկային խլեակներու ծովածաւալբազմութիւն մը քաղաքէն մի քիչ հեռու, բաց դաշտին մէջ վրաններ կանգնած` կը սպասէ մեկնումի հրահանգին. զարմանալի ոչ մէկ բան կայ, երբ ըսեմ, որ հայ տարագիրներու հսկայ կարաւաններ յանձնուած են քանի մը կեղեքիչ եւ ոճրագործ ոստիկաններու հսկողութեան, որոնք ամէն առաւօտ, խարազան ի ձեռին, կ՛իյնան վրաններու մէջ, ծեծ, հայհոյանք, լուտանք եւ անարգանք, մինչեւ որ առաքումը վերջանայ:

Երկու օր կը մնանք Օսմանիէ, այնուհետեւ մենք ալ ուրիշներու կարգին ճամբայ կը դրուինք դէպի Հասանպէյլի, ուր քանի մը օր աւելի մնալու միջոցը կը գտնենք` կոտրած սայլերը նորոգելու պատրուակին տակ: Մեր հոն գտնուած միջոցին հաճընցի գաղթականներ փափաք կը յայտնեն իրենց հայրենակից Բարսեղ վրդ. Մանկրեանը միատեղ տանիլ, ուր որ ալ իրենք կ՛երթան: Եղիշէ արք. Կարոյեանն ալ` մօրը հիւանդութեան պատճառով, առաջին օրէն մեզմէ բաժնուած եւ Հալէպ գացած ըլլալով` կը մնանք սոյն տողերս գրողս եւ Կիրակոս վրդ. Մարգարեանը` Երուսաղէմի միաբան:

Հասանպէյլիէն դէպի Իսլահիէ տանող ճամբան աւելի դժուարին եւ յոգնեցուցիչ էր. այնպէս որ, երբ արշալոյսին կը մեկնինք, իրիկուան մօտ հազիւ կը հասնինք Էնթելլիի բարձունքը, ուսկից դէպի զառիվայր քանի մը քայլ առած` եզան սայլերէն երկուքին անիւները կը կոտրին եւ տեղւոյն վրայ անմիջապէս շինել կարելի չըլլալով` կը պարտաւորուինք մնալ հոն: Միւս օրը մութը կը կոխէ եւ ամայութեան մէջ երկիւղը հետզհետէ կը պաշարէ մեզ, մանաւանդ երբ պատահական անցորդներէ կը տեղեկանանք, որ քանի մը օր առաջ նոյն բարձունքին վրայ տասնեակ մը հայեր ջարդուած են թուրք ու քիւրտ չեթեներուն կողմէ: Սեւ լուրը աւելի կ՛ահաբեկէ մեզ, կը շուարինք, ի՛նչ ընելիքնիս չենք գիտեր, երկար կը մտածենք միջոցին վրայ` վայրկեան առաջ հեռանալու համար Էթելիի սպանդանոցէն: Վերջապէս, ճարահատ, կու գանք այն որոշման, որ մեզմէ մին կառապաններէ մէկուն հետ մնայ հոն, ինչ որ մեզի կը վիճակուի, եւ միւսները շարունակէն ճամբան մինչեւ Այրանի ձորը` հոն իջեւանած գաղթական հայերէն կենդանի կամ սայլակառք ճարելով մեզ ղրկելու համար:

Կարաւանին մէկ մասը ուշ ատեն ճամբու դնելէ ետք մենք ալ գիշերուան սարսռազդեցիկ լռութեան մէջ, առ ի զգուշութիւն, պահուըտած մօտակայ մացառներուն մէջ, հասնելիք օգնութենէն աւելի վայրկեանէ վայրկեան մահուան կը սպասենք: Կ՛անցնին ժամեր, ոչ մէկ լուր գացողներէն, այդ միջոցին հազար ու մէկ գէշ մտածումներ կը չարչրկեն մեր միտքը, մահուան սարսուռը ուժգնօրէն կը թողացնէ ամբողջ մեր մարմինը, թուրքին արիւնոտ դաշոյնը կը շողայ մեր երեւակայութեան առջեւ, եւ այդ վիճակին մէջ, այլեւս յոյսերնիս կտրած օգնութենէ, կը սպասենք մարդակերներու վոհմակին. այդ պահուն յանկարծ ոտնաձայն մը լսելի կ՛ըլլայ մեզի: Քովս գտնուող կառապանը` աւելի փորձառու մէկը, վայրկեան մը կը հեռանայ ականջ դնելու համար ձայնին եկած կողմը, եւ ահա քիչ մը վերջ երկու չերքեզ կառապաններ, կեցած ճամբուն վրայ կը պոռան` րահիպ Խադ ըսելով: Եկող այդ ձայնէն  քիչ մը ուժաւորուած, երկիւղախառն համարձակութեամբ դուրս կու գանք մեր թաքստոցէն, կը մօտենանք կառապաններուն ու վարդապետին ղրկած քարտը կարդալէ ետք, գերեզմանէն ելլող Ղազարոսին պէս կեանք առած, կ՛աճապարենք սնտուկները տեղաւորել սայլերուն մէջ եւ կէս գիշերը անցած` ճամբայ կ՛ելլենք եւ արշալոյսին ապահով կը հասնինք Այրան, ուր քանի մը ժամ հանգիստ կ՛առնենք եւ կոտրուած անիւները սայլերուն շինել տալէ ետք, նորէն ճամբան կը շարունակենք դէպի Իսլահիէ:

Մեր Իսլահիէ հասնելուն երրորդ օրը` առտուն հայ գաղթականներ լուր կու տան մեզի, որ այս գիշեր քանի մը ձիաւոր ոստիկաններու հսկողութեան տակ հայ կրօնաւոր մը բերած են հոն: կը հետաքրքրուինք, կ՛ուզենք իմանալ ով ըլլալը եւ անմիջապէս կը վազենք գաղթակայանէն բաւական հեռու կեցած կառքին մօտ: Սիվիլ  հագած մէկը, գլուխը հասարակ գլխարկ մը դրած, նստած է կառքին մէջ` բոլորովին ընկճուած եւ յուսահատ: Մեր այն հարցումին, թէ ի՞նչ է ձեր անունը, Խոսրով եպս. Պէհրիկեան` կ՛ըլլայ պատասխանը: Նորին գերապատուութեան հետ մեր խօսակցութիւնը կը տեւէ հազիւ քանի մը վայրկեան, այնուհետեւ ոստիկանները կը պատգամեն, որ հասած է մեր մեկնումի ժամը: Կառքը կը քալէ, ձիաւորները ետեւէն, չենք գիտեր սակայն, թէ ո՛ւր…

Իսլահիէյէն Հալէպ մեր ճամբորդութիւնը տեղի կ՛ունենայ բաղդատաբար քիչ մը աւելի հանգստաւէտ պայմաններու տակ: Օրական 4-5 ժամ ճամբայ կտրելով` վերջապէս կը հասնինք Գաթմայի կայանը: Ճամբուն հարաւային կողմը` բաց դաշտին մէջ տարածուող գաղթականաց հսկայ վրանաքաղաքը զարմանք կը պատճառէ մեզի: Գաթման առաքման կեդրոն, այսինքն հայ տարագիրները Սուրիոյ եւ Միջագետքի անապատները քշելու համար որոշուած վայր, ուր առաջին անգամ արտասուախառն աչքերով կը դիտենք հազարաւոր հայերու հողակոյտերը, տարաժամ մեռած` անօթութեան, թշուառութեան եւ այլ եւ այլ հիւանդութեանց երեսէն: Գիշեր մը կը մնանք Գաթմա եւ յաջորդ առտու  կը մեկնինք Քեֆեր Ալթուն, Հալէպէն վեց ժամ հեռու` ոտքով:

Քեֆեր Ալթուն Հալէպ տանող ճամբուն վրայ, արաբական գիւղի մը մօտ պետեւիներ կը պաշարեն մեզ. բարեբախտաբար ապահովութեան համար մեզի ընկերակցած ոստիկանները նախատեսելով մեզի սպառնացող վտանգը` կը սկսին կրակել, եւ շնորհիւ անոնց կորովի պաշտպանութեան, վերջին վտանգէն ալ ազատած, նոյն օրը գիշեր ատեն կը հասնինք Հալէպ քաղաքը:

Սիսէն Հալէպ մեր ճամբորդութիւնը կը տեւէ 23 օր: հակառակ ճամբու ընթացքին պատահած մէկէ աւելի արկածներուն, ձախողութեանց եւ յարձակումներուն, Տիրոջ օգնութեամբ վանքին հարստութիւնը կը հասցնենք Հալէպ` անվնաս ու անկորուստ եւ կը յանձնենք վեհափառ կաթողիկոսին:

Քանի մը տարիներ առաջ կիլիկեան ջախջախուած Աթոռին վերահաստատումը Լիբանանի գիւղերէն` Անթիլիասի մէջ մխիթարական երեւոյթ մըն էր Սուրիոյ հայութեան համար, ազգային ու եկեղեցական կրկնակ տեսակէտներով. մաղթենք, որ Ղուկասներու, Եփրեմներու եւ Կիրակոսներու հայրապետական Աթոռը օրըստօրէ ծաղկի եւ բարգաւաճի` ի շինութիւն ազգիս եւ ի պայծառութիւն Հայ առաքելական ս. եկեղեցւոյ:

*Խադ Եպս. Աջապահեանի այս գրութիւնը անթուական է, պէտք է ըլլայ 1935-ին:

ԳԷՈՐԳ ՅԱԿՈԲՃԵԱՆ

Գրեթէ մէկ ամիս անցած է Հայաստանի մէջ ՀՄԸՄ-ի հիմնադրութեան դարադարձին նուիրուած պաշտօնական եւ ժողովրդային հանդիսութիւններէն: Մանաւանդ այս օրերուն, երբ շատերս քննադատութեան մէկական վարպետներ ենք, յաճախ ձեռնածալ նստած` կը քննադատենք այս կամ այն միութեան ըրածը կամ չըրածը, սխալներն ու, մարտահրաւէրները նշելու կողքին, գործնական ու ազդու լուծումներ չենք առաջարկեր, «եթէ մենք չենք կազմակերպողը, ուրեմն թերի-անկատար է»-ի հոգեբանութեամբ կը գործենք ու կը ծլանանք արդար գնահատականներ տալ դրական երեւոյթներուն: Կը հաւատամ, որ ՀՄԸՄ-ի 100-ամեակին նուիրուած հայաստանեան ձեռնարկներուն բոլո՛ր դերակատարներուն, ամէնէն մեծէն մինչեւ ամէնէն չնչին ներդրում ունեցողներուն անխտիր` երախտապարտութեան խօսք արձանագրելը իմ խղճի նուազագոյն պարտքն է:

Հետեւաբար, երախտապարտութեան ազնիւ խօսք` բոլոր անոնց, որոնք ամիսներ շարունակ ծրագրեցին, դասաւորեցին, կազմակերպեցին, համակարգեցին, գործադրեցին, նուիրաբերեցին, օժանդակեցին, շարքերը զօրաշարժի ենթարկեցին, քուլիսներու ետին, ժողովներու միջոցով կամ Երեւանի ու Բիւրականի տօթին ու կիզիչ արեւին տակ ջիղ ու համբերութիւն վատնեցին, ուժաթափ եղան, մարտահրաւէրներ յաղթահարեցին, մէ՛կ խօսքով` ԳՈՐԾԵՑԻ՛Ն, որ այդ տասը պատմական օրերը ոսկի տարերով արձանագրուին ո՛չ միայն ՀՄԸՄ-ի, այլ հայոց նորագոյն պատմութեան տարեգրութեան մէջ:

Պատմական էին այդ օրերը, որովհետեւ ՀՄԸՄ-ը համայն հայութեան առջեւ իր հարիւրամեայ աշխարհատարած երթին հաշուետուութիւնը կու տար ՃԱԿԱՏԱԲԱ՛Ց, հայրենի անկախ հողին վրայ, եռագոյնի հովանիին ներքեւ, ինքնիրո՛յն, կազմակե՛րպ, բծախնդրօրէն մշակուած ձեռնարկներով, սկաուտական կուռ շարքերով, զանազան երկիրներէ ժամանած հարիւրաւոր միութենականներով, պետական, քաղաքական, ակադեմական աւագանիի ներկայութեամբ, անոնց իրաւացի գնահատականով ու քաջալերանքով, հայրենաբնակ ու սփիւռքաբնակ հայրենակիցներու ժողովրդային մասնակցութեամբ:

Պատմական էին, որովհետեւ ՀՄԸՄ-ը որպէս հայկական ժամանկակից իրականութեան մէջ մեծագոյն թիւ եւ ցանց ունեցող համահայկական կազմակերպութիւն` Հայաստանի մէջ սոյն ձեռնարկներու կազմակերպումով կու գար իր լուման ներդնելու ընդամէնը երկու ամիս առաջ ժողովրդային յեղափոխութեամբ իշխանափոխութիւն ապրած հայրենիքին ու ժողովուրդին կեանքին մէջ, ինչպէս նաեւ կը նպաստէր ներկայ իշխանութիւններուն վաւերականութեան առաւել հաստատման: Այսպիսով, ՀՄԸՄ-ը անգամ մը եւս կը փաստէր, որ ինք հայրենակեդրոն ու հայրենանուէր միութիւն է: Միւս կողմէ` իշխանութիւններուն ցուցաբերած ողջունելի համագործակցութիւնը եւ անվերապահ զօրակցութիւնը վստահութիւն կը ներշնչէին բոլոր մասնակիցներուն եւ կ՛ամրապնդէին ժողովուրդ-իշխանութիւն  համահայական կազմակերպութիւններ յարաբերութիւնները:

Պատմական էին այդ օրերը, որովհետեւ խորհրդանշականօրէն Պոլիսէն, Արարատի գագաթէն, Փարիզէն ու Անթիլիասէն բերուած ջահերը կը միաձուլուէին Ծիծեռնակաբերդի անմար կրակին հետ, որ մեր ժողովուրդի արդար իրաւունքներու եւ պահանջատիրութեան կրակն է:

Պատմական էին, որովհետեւ աշխարհի չորս ծագերէն աւելի քան 1200 սկաուտներ Հայաստան մէկտեղելով` ՀՄԸՄ-ը անուղղակիօրէն կը վերահաստատէր իր առաքելութիւնը «նահատակ ցեղի անմահները» դէպի հայրենի կատարներ առաջնորդելու:

Պատմական էին, որովհետեւ Օփերային թատրոնի սրահի պաշտօնական հանդիսութեամբ, Բիւրականի մէջ բացուած յուշաքարով, Երեւանի ՀԱՍԿ-ի կեդրոնին մօտ քողազերծուած ՀՄԸՄ-ի հիմնադիրներու կիսանդրիներով եւ Գիւմրիի մէջ տեղադրուած Վահան Չերազի արձանով, ինչպէս նաեւ հարիւրամեակի դրոշմաթուղթի, գիտաժողովի եւ ՀՄԸՄ-ի թանգարանային իրերու ալպոմին հրատարակութեամբ, Երեւանի կեդրոնին մէջ տեղադրուած մեծ պաստառներով ու լրատուական զանգուածային միջոցներու անդրադարձով Հայաստանի մէջ ՀՄԸՄ-ի հանրաճանաչութեան մակարդակը կը բարձրանար:

Յառաջիկայ տասնամեակներուն նմանատիպ պատմական յոբելեաններ նշելու համար, ՀՄԸՄ-ը ունի կայացած համաշխարհային կառոյց, կամաւորներու հսկայ բանակ, ներուժ եւ պատմական փորձ: Կը մնայ առարկայական արժեւորումի ենթարկել միութեան ներկա՛ն, ներկան ու ներկայի նպատակասլաց գործը առաջնային դասել, չգինովնալ անցեալի փառքով, չտարուիլ ապագայի վարդագոյն երազներով, վերանորոգուիլ, աւելի արդիականանալ, միշտ որակը գերադասել, ստեղծագործել ու ժամանակակից աշխարհայեացքով, ռազմավարութեամբ, ծրագրով  աշխատելաոճով թեւակոխել երկրորդ հարիւրամեակ:

Վիեննա, 23 օգոստոս 2018

ԱՇՈՏ ՎԱՒԵԱՆ

Օգոստոսի 27-ը երջանկայիշատակ Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց հայրապետի ծննդեան տարեդարձն է, ով նաեւ Կիլիկիոյ Աթոռի գահակալն էր նախքան Ս. Էջմիածնում իր կաթողիկոսութիւնը: Այսօր նա կը դառնար 86 տարեկան:

Գարեգին կաթողիկոսն իր աննախադէպ մտաւոր ու հոգեւոր կարողութիւններով մեծ ներդրում ունեցաւ Հայաստանեայց եկեղեցու եւ հայ ժողովրդի կեանքում: Նա կամուրջներ կառուցեց հայոց զոյգ կաթողիկոսութիւնների, Հայ առաքելական եւ օտար եկեղեցիների միջեւ, հոգեւորականների եւ աշխարհականների սերունդներ կերտեց, կարեւոր դերակատարութիւն ունեցաւ համաշխարհային միջեկեղեցական յարաբերութիւնների զարգացման գործում, հեղինակը հանդիսացաւ արժէքաւոր աստուածաբանական ու գիտական աշխատութիւնների, հիմնեց բազմաթիւ եկեղեցիներ եւ ազգային-եկեղեցական հաստատութիւններ:

Անհնար է մէկ յօդուածում ներկայացնել այն ամէնն, ինչն առնչւում է այդ վառ անհատականութեանը, դրա համար թերեւս հատորներ են պէտք: Դրա համար նաեւ ժամանակ է հարկաւոր, որպէսզի կարողանանք ամբողջութեամբ գնահատել նրա կողմից երբեւէ ի ցոյց չդրուած իր ազգաշահ գործերը, եւ կարողանանք ինքներս մեզ համար «բացայայտել» Գարեգին հայրապետին:

Այս իմաստով կարեւորագոյն իրողութիւն է վերջերս Մայր Աթոռի Վանորէից տեսչութեան կողմից նրա` Հայաստանում կաթողիկոսական տարիների քարոզների լոյս ընծայումը: Քարոզախօսութիւնը առաջնային էր Լուսահոգի կաթողիկոսի համար. «Մեր ամենաանհրաժեշտ եւ անյետաձգելի գործը «առողջ» մարդու պատրաստութեան գործն է», ասում էր նա: Խօսենք այս հրատարակութեան մասին, որպէսզի նաեւ ընդհանուր պատկերացում ունենանք Հայաստանում իր հովուական գործունէութեան մասին:

Քարոզները ներկայացուած են երկու հատորներով, շուրջ 1450 էջ, շքեղ կազմով ու արտաքին ձեւաւորմամբ` ներքին բովանդակութեանն արժանի: Առաջին հատորը հանդիսանում է դեռեւս 2000 թուականին հրատարակուած եւ իր տպաքանակը սպառած «Հայրենիքը պատկերն է հայութեան» խորագրով գրքի վերահրատարակութիւնը, որտեղ հիմնականում ընդգրկուած են մայր տաճարի եւ Հայաստանեայց եկեղեցու Հայաստանի ու սփիւռքի թեմերի եկեղեցիների բեմերից հնչեցուած քարոզները:

Երկրորդ` աւելի ստուարածաւալ հատորում զետեղած նիւթերը հրատարակւում են առաջին անգամ: Դրանք Հայաստանում կամ արտերկրում վեհափառի խօսքերն են` արտասանուած տեղի ունեցած պաշտօնական հանդիպումների, ազգային-հոգեւոր կեդրոնների կամ ցուցահանդէսների բացման, Ամանորի առիթներով, նրա ելոյթները` միջեկեղեցական համաժողովների, ռատիօ- հեռուստատեսային հաղորդաշարերի, տարբեր հաստատութիւններում կամ համալսարաններում դասախօսութիւնների ընթացքում: Այնտեղ կարելի է կարդալ Գարեգին Ա.-ի քարոզները Հայաստանի եւ արտերկրի թեմերում, հայ գաղթօճախներում: Յատուկ ուշադրութեան է արժանի իրեն իւրայատուկ անմիջականութեամբ, սիրով լեցուն եւ ի հարկէ ազդեցիկ նրա խօսուած քարոզները ժողովրդի հետ ոչ պաշտօնական հարթակներում: Դրանք տեղի են ունենում Հայաստանի ու Արցախի տարբեր բնակավայրերի եւ հեռաւոր գիւղերի մշակոյթի տներում, հրապարակներում, զօրամասերում, դպրոցներում, մարզադաշտերում, նոյնիսկ` գերեզմանատներում: Այստեղ ակամայից մտաբերում ես իր իսկ խօսքերը. «Քրիստոսն ինքը յայտնւում էր մարդկանց մէջ այնտեղ, որտեղ գտնում էր նրանց` ծովափին, բլուրների վրայ, փողոցներում, տներում, տաճարում: Եւ, ինչպէս յաճախ ասում եմ, նա երբեք չի ունեցել աշխատասենեակ: Նա ներգրաւուած էր մարդկանց կեանքում, իրեն նոյնացնում էր նրանց հետ, եւ ես կարծում եմ, որ հոգեւորականութիւնը պէտք է վերադառնայ դրան»:

Կարդալով այս քարոզները` կարող ենք հասկանալ, թէ ինչպէ՛ս էր Գարեգին կաթողիկոսը տեսնում նորանկախ Հայաստանի կայացման ու ծաղկման, նրա քաղաքացիների համար երջանիկ կեանքի կառուցման հեռանկարը, որի առաքելութիւնն իր գլխաւորութեամբ վերապահուած էր Հայ առաքելական եկեղեցուն: Դա կարող էր իրագործուել` վերադառնալով հարազատ ազգային-հոգեւոր արժեհամակարգ եւ քրիստոնէութեան բարոյա-դաստիարակչական գործօնի ազդեցութեամբ առողջ հասարակութեան ստեղծման ճանապարհով: Մէջբերենք այդ քարոզախօսութիւններից հատուածներ, դրանք այժմէական են նաեւ այսօր:

«Լոյսը իջաւ մեր երկրի՛ն, ազատութեան եւ անկախութեան լոյսը: Բայց ժողովուրդը ամէն տեղ պէտք ունի քրիստոնէական հաւատքի ուսուցման, իր հայրերի հաւատքի ճանաչման, իր եկեղեցական կեանքի լրիւ գործադրման` հոգեկան մաքրութեան, բարոյական ամրութեան եւ առողջութեան համար»:

«Մեր եկեղեցին կոչուած է մեր նորաստեղծ անկախ պետութեան խիղճը լինել, սիրտը լինել եւ դառնալ Հայաստանում բարոյական վերականգնման քարոզիչը»:

«Մեր եկեղեցին է եղել բարոյական ըմբռնումների, հոգեւոր արժանիքների սնուցող մայրը: Եթէ մի ազգի մէջ բարոյական ուժը տկարանայ, ո՛չ դրամը մեզ կը փրկի եւ ո՛չ է՛լ` զէնքը: Կարեւորը հոգեւոր եւ բարոյական առողջութիւնն է, որը իմաստ է տալիս ե՛ւ դրամի՛ն, ե՛ւ զէնքի՛ն: Դրամը տուր յիմար մարդու ձեռքը, կը մսխի: Զէնքը տուր մի ոճրագործի ձեռքը` մարդ կը սպաննի:

«Եկէ՛ք` լինենք հաւատարիմ մեր եկեղեցականի իսկատիպ ինքնութեանը: Ինչ գեղեցիկ է հոգեւորական բառը, այսինքն` հոգումա՛րդ, Աստծոյ սուրբ հոգու ճառագայթները ցոլացնող մարդ: Մեր երկնառաք վարդապետի սրբախօս շրթերից արտասանուած բառերով` լինենք աղ, որպէսզի մեր կեանք-խօսքը կարողանայ համ տալ մեր հաւատացեալների կեանքին, լինենք լոյս, որպէսզի կարողանանք լուսաւորել մարդկանց կեանքի ճանապարհը: Թող վերանորոգութեան շունչը մեզնից սկսուի:

«Մեր գործն է, առաջին հերթին, ամէն բանից վեր, Աստծու խօսքը, Աստծուց բխող ճշմարտութիւնը, Քրիստոսով յայտնուած, Աւետարանով քարոզուած այդ ճշմարտութիւնը մեր ժողովրդի կեանքի սեփականութիւնը դարձնել: Երբեք անջատում թող չլինի Աստծու ճշմարտութեան եւ ժողովրդի հոգու միջեւ»:

«Ազգի ուժն իր բարոյական բարձրութեան մէջ է»:

«Երկիրը կը փոխուի, երբ մարդն ինքն ունենայ փոխուելու քաջութիւն»:

«Ընդհանուրի շահով է պայմանաւորուած անհատի շահը, ոչ թէ անհատականով` ընդհանուրինը»:

«Ընդհանրական շահերի գերադասման, երկրորդական ու մասնաւոր եւ ժամանակաւոր շահերի ստորադասման իմաստութեան մէջ է կայանում ազգի հզօրութեան գաղտնիքը»:

«Մեր ազատագրական պայքարի մէջ արիւնն աւելի թափուեց, քան` մեր քրտինքը: Այսօր մեր քրտինքը աւելի պէտք է թափուի՛: Քրտինքն է այժմ հայրենաշինութեան հեղուկը»:

«Ես չեմ հաւատում այլեւս հայրենասիրութիւն բառին, չեմ հաւատում եկեղեցասիրութիւն բառին: ես հաւատում եմ հայրենակերտութիւն, եկեղեցաշինութիւն բառերին»: «Սէրն առանց կեանքի, առանց գործի շրթնային արտայայտութիւն է, զգացական խօսք եւ ինքնամխիթարութիւն»:

Եկէք` միասին դադարենք ողբալուց, լալուց, դժգոհելուց: Ողբի հայրենիք չկայ, լոյսի հայրենիք կայ, յոյսի հայրենիք կայ: Այլեւս մենք չենք նայելու անցեալին եւ միշտ ասելու, թէ ուրիշները մեզ ջարդել են: Թող նրանք ամաչեն մեր կեանքովը: Ամաչելու են, եթէ տեսնեն մեր կեանքը ծաղկուն, պտղաբեր եւ արդիւնալից»:

«Լծուեցէք աշխատանքի՛, մեր քրիստոնէական հաւատքով սուրբ է աշխատանքը»:

«Մութն անիծելու փոխարէն` մէկ մոմ վառիր»:

«Մեր Հայաստան աշխարհում հարկ է ստեղծել ներդաշնակութիւն հոգեւոր եւ նիւթեղէն իրականութիւնների միջեւ` միշտ բարձր պահելով հոգեւորի գերիշխանութիւնը, առանց որի` կեանքը կը դառնայ սպառողական եւ սպառուողական մի անիմաստ գոյութիւն»:

«Եթէ ուզում էք երջանիկ լինել, ուրիշին երջանկացրէք: Ուրիշին երջանկացնելը մարդու գերագոյն երջանկութիւնն է»:

«Աստծու սէրը, Աստուած-մարդ յարաբերութիւնը մարդ առ մարդ յարաբերութեամբ է արտայայտւում»:

«Խաչը սիրոյ գերագոյն արտայայտութիւնն է»:

Գարեգին Ա. իբրեւ Ամենայն Հայոց հայրապետ` կարճ գահակալեց, ընդամէնը` 4 տարի, որի շուրջ մէկ եւ կէս տարիները նրան ուղեկցեց անբուժելի հիւանդութիւնը: Նոյնիսկ այս ընթացքում նա չդադարեցրեց իր ինքնանուէր գործունէութիւնը` ի շահ Հայ եկեղեցու, պետութեան ու ժողովրդի: Ի թիւս իր այլ գործերի` խորհրդային անաստուածութիւնից յետոյ նա բեկում մտցրեց մարդկանց մտածողութեան մէջ: Առանց դրա` մեր կեանքն այսօր թերեւս կը լինէր այլ. պատմական մեր գործող եկեղեցիները կարող էին մեզ ներկայանալ անշունչ յուշարձանների կարգավիճակով, կարող էին չբացուել նորանոր եկեղեցիներ այնտեղ, որտեղ նրանց կարիքը կայ, կարող էին չլինել շփման եզրեր աշխարհի միւս եկեղեցիների հետ, հոգեւորականները կարող էին մարդկանց հետ երբեք չխօսել նրանց յուզող հարցերի շուրջ, մեզանում առաւել տիրապետող կարող էր լինէր նիւթապաշտութիւնը, ագահութիւնը եւ հասարակութիւնը քայքայող ուրիշ յատկանիշներ…

Այսօր Գարեգին Ա. կաթողիկոսը մեզ հետ չէ, որպէսզի շարունակուէր իր կենսական առաքելութիւնը, սակայն վեհափառը նաեւ ստեղծեց այն երբեւէ իրագործելու համար անհրաժեշտ հիմքեր: «Բարեբախտութիւն է, որ մնացին նրա ազգաշահ գործերը, բազում ու բազմազան աշխատութիւնները, նրա արտասովոր մտքի ու հայութեամբ բաբախող հոգու գրաւոր վկայութիւնները, որոնք շատ անելիք ունեն մեր այս նիւթապաշտ, օրէցօր հայաթափուող ու ոգեթափուող ժամանակներում», գրել է Ամենայն Հայոց բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկեանը: Հէնց սեփական այդ գրաւոր ժառանգութիւնն է, որ պիտի հնարաւորութիւն ընձեռնի փոխանցելու իր հայրենակերտ եւ եկեղեցաշէն առաքելութիւնը երբեւէ` այլոց:

Լուսանկարում վեհափառի լուսանկարներն ու նրա քարոզների երկհատորեակի ընդհանուր շապիկը

Ապրելով սփիւռքի մէջ, մեր ողջ ուշադրութիւնը բնականաբար կը կեդրոնանայ հայրենիքի քաղաքական զարգացումներուն վրայ:

Հայաստանը յեղափոխութիւն կ՛ապրի: Յեղափոխութիւն մը, որ կոչուած է` բարելաւելու երկրի քաղաքական, տնտեսական, ընկերային կեանքը, վերացնելու անվստահութեան մթնոլորտն ու փտածութիւնը, վերջ տալու շահագործումներուն, մենաշնորհումներուն, ժողովրդավարութեան ազատ ու խաղաղ ընթացքի խափանման փորձերուն ու վերջնականապէս քանդելու արհեստական պատը` ժողովուրդին եւ իշխանութիւններուն միջեւ:

Սա դրական յառաջխաղացք է, որուն յաջողութեան պէտք է նպաստեն ժողովուրդն ու քաղաքական ուժերը:

Ժողովուրդը իր աշխուժ մասնակցութեամբ, քաղաքական ուժերը իրենց ծրագիրներով ու այդ ծրագիրներուն լուսաբանման նպաստող հասարակական միջավայրի ապահովումով, իսկ իշխանութիւնները այս բոլորին ի նպաստ առողջ միջավայր ստեղծելու յանձնառութեամբ` զերծ մնալով քաղաքական դաշտին մէջ բաժանարար սահմանագծումներէն ու այլակարծութիւնը կաշկանդող փորձութիւններէն:

Ժողովրդավարական պայքարը սկսած է, պայքար մը, որ նոյնիսկ երկրի խորհրդարանը ժողովրդային հրապարակով ճնշումի տակ պահելու այլընտրանքը նկատի ունի, եթէ խորհրդարանը ժողովուրդէն խորթանալու ընթացք ունենայ: Սակայն ժողովրդային հրապարակի տեւական բանեցումը` իբրեւ խորհրդարանը քաղաքականօրէն հակակշռող մեքանիզմ, արդիւնաւէտ կրնայ ըլլալ որոշ փուլի մը համար, հաւանաբար մինչեւ խորհրդարանական արդար ընտրութիւններու իրականացում: Պէտք չէ մոռնալ, այդուհանդերձ, որ մեր երկիրը խորհրդարանական կառավարման համակարգի առաջին քայլերը կը թեւակոխէ, հետեւաբար առկայ փոփոխութիւնները պէտք չէ նսեմացնեն այդ համակարգին առողջ զարգացումը ու նման քայլերու նախօրէին նկատի ունենան սահմանադրական ընթացակարգը, սահմանադրութեան գերակայութիւնը, որովհետեւ Հայաստանի պետութիւնը իրաւական պետութիւն է:

Յեղափոխութեան յաղթանակը այլընտրանք չունի: Անոր արժէքները պէտք է պահպանուին ու արդիւնաւորուին գործնականապէս, որովհետեւ ժողովուրդը մեծ յոյսերով կառչած է այս յեղափոխութեան, փտածութեան երեւոյթը սկսած է տեղի տալ արդէն, ուժի կիրարկումը, քաղաքացին նսեմացնելու երեւոյթները խորթ են այլեւս նոր Հայաստանին համար, պետութեան առաջին դէմքերն ու քաղաքական գործող ուժերը իրենց իսկ օրինակով կը մերժեն փտածութիւնը, այլակարծութեան կաշկանդումը, կաշառքը, կ՛ուրուագծեն քաղաքական գործիչի համեստ, պարկեշտ պահուածքն ու ժողովուրդին ակնկալութիւնները արդարացնելու յանձնառութիւնը: Ժողովուրդին հաւատքն ու վստահութիւնը վերականգնած են, սա պէտք է պահպանել ու դրական ուղղուածութիւն տալ անոր:

Վստահութեան մթնոլորտն ու քաղաքական կառուցողական ուժերու թափանցիկ գործելակերպն է, որ պարարտ հող պիտի ստեղծեն միջազգային գետնի վրայ նոր վարկ ու համբաւ ձեռք բերած նոր Հայաստանի ոստումնային զարգացումին համար:

Տնտեսական եւ ընկերային կեանքի բարելաւման ծրագիրներ, սահմանադրական կարգի ու օրէնքի պահպանում եւ խորհրդարանական համակարգի ամրապնդման նպաստող խորհրդարանական արդար ընտրութիւններու երաշխաւորում: Ահա այն հիմնաքարերը, որոնք պիտի նպաստեն յեղափոխութեան յաջողութեան ու քաղաքական տարբեր ուժերու նոր Հայաստանի վերակառուցման մասնակցութեան:

Յեղափոխութիւնը շահագործող, յեղափոխական կուսակցութիւններու դերակատարութիւնը նսեմացնող ցեցեր միշտ ալ պիտի յայտնուին, էականը, այդ բոլորէն վեր, երկրի զարգացման ու անոր անվտանգութեան պահպանման, ժողովրդավարութեան ամբողջական կիրարկման նպաստող գործունէութեան լայն ու ազատ դաշտի պահպանումն է:

ՀՅԴ ընկերա-տնտեսական քաղաքականութեան հիմնադրոյթները յստակ կերպով կ՛ուրուագծեն տնտեսական զարգացման, ազգային եկամուտի արդար բաշխման ու Հայաստանը բանուկ գործարանի մը վերածելու անհրաժեշտ միջոցները, տնտեսական քաղաքականութիւնն ու նախաձեռնելի քայլերը:

Այս եւ նման ծրագիրներու քննարկման ու կեանքի կոչման քայլերը եւս կը նպաստեն յեղափոխութեան յաղթանակին ու երկար սպասուած նոր Հայաստանի կերտումին:

«Գ.»

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Այս օրերուն շատ դժուար է Հայաստանի մէջ խօսիլ օրէնքի, արդարութեան, խորհրդարանի եւ դատարանի մասին: Երբ ցուցարարներ կը մերժեն դատարանի վճիռը եւ կը պահանջեն դատաւորներու աշխատանքէ հեռացումը, հարց կը ծագի, թէ ո՞ւր կը մնայ օրէնքի պետութիւնը, ինչպէ՞ս պէտք է վերաբերիլ օրէնքի գերակայութեան հետ:

Օրէնքը անանձնական է: Ան հեռու պէտք է մնայ մասնակի մեկնաբանութիւններէ, անմիջական շահերէ, մանաւանդ` յուզումներէ, զգացումներէ, քէներէ: Տարակարծութիւնները երբեք չեն վերացած կացինի հարուածներով:

Ոչ ոք կը խօսի այն մասին, որ հանրահաւաքի մը ներկայ խուռներամ բազմութիւնը հաճոյք կը պատճառէ, ուժ կը ցուցադրէ, բայց յանձնառութիւն կ’ընթադրէ՞, թէ՞ ոչ, արդէն այլ հարց է: Մարդիկ կը մտածե՞ն, որ այդպէս, խուռներամ, ծափերով, կարգախօսներով, երկիր չի կառավարուիր: 1895-ին, ֆրանսացի ընկերաբան Կիւթաւ լը Պոն ուսումնասիրութիւն մը հրատարակած էր «Ամբոխներու հոգեբանութիւնը» անունով, զոր կը սերտեն բոլոր սկսնակ ընկերաբանները: Չեմ ըսեր, որ հանրահաւաքի մասնակիցներ պէտք է կարդան այդ գիրքը, բայց առնուազն հանրահաւաքի աղմուկը որպէս արժէք եւ ուղեցոյց ընդունողներ իրենք երկու անգամ պէտք է կարդան: Յետոյ ի՞նչ նպատակի կը ծառայեցնեն այդ ընթերցումը, արդէն այլ հարց է:

Կ’ըսեն, որ քանի աճի ամբոխի համրանքը, անոր ուշիմութեան միջին տարիքը (âge mental moyen) նոյն համեմատութեամբ կը նուազի: Ամբոխին ուղղուած խօսքը արդէն ո՛չ վերլուծում կ’ըլլայ, ո՛չ տեսութիւն, այլ` անմիջականօրէն տեսնուող, հասկցուող, յուզող եւ հակազդեցութիւն սպասող պատգամ: Առանձին քաղաքացին բրածեծ չ’ըներ կամ քարկոծելով ոճիր չի գործեր, բայց ամբոխը նման արարքներ կրնայ գործել բնազդական եւ անգիտակից հակազդեցութեամբ: Ամբոխէն լսուելու համար անոր քէներուն կամ երազներուն բաւարարման մասին խօսք պէտք է ըսել:

Ամբոխը ժողովրդավարութիւնը կը հասկնայ մէկ ձեւով` իր ակնկալութիւններուն ուղղութեամբ:Ան նաեւ միւսը` անձ կամ հաստատութիւն,կրնայ նախայարձակման թիրախ դարձնել` որպէս իր իրաւ կամ երեւակայական զրկանքներու բաւարարումը խանգարող:

Հայաստանի «թաւշեայ յեղափոխութիւն»-ը յաջողելու եւ ապագայ ունենալու համար իրաւ ժողովրդավարութեան, իրաւունքի, օրէնքի գերակայութեան եւ ազգային-մշակութային ճակատներու վրայ համազգային նուաճում պէտք է ըլլայ` ընդունելով տարբերութիւնները: Տարբեր մտածել, չի նշանակեր թշնամի ըլլալ: Դատարանի մը վճիռը չի մերժուիր եւ չի բեկանուիր` ըստ ամբոխային ցանկութիւններու, այլ` օրէնքի նախատեսած հիմնաւորումներով: Անոնք, որոնք սխալ գործած են, երկիրը կողոպտած են, պէտք է հաշիւ տան դատարանի մէջ եւ օրէնքին առջեւ, եւ ոչ` հրապարակի վրայ խմբուած ցուցարարներուն: Քսան կամ հարիւր հազար մարդոց ամբոխը ո՛չ դատաւոր է, ո՛չ դատարան, ինչ որ ալ ըլլայ կրկնուող կարգախօսներուն բովանդակութիւնը:

Երկրի եւ ազգի հիմնահարցերը կը քննուին, հիմնական որոշումները կը կայացուին ժողովուրդի ազատ կամքով ընտրուած համապատասխան ժողովներու մէջ: Մենիշխանութիւնը եւ ամբոխային ճնշումը պարզապէս թշնամի են ժողովրդավարութեան, քանի որ կը շրջանցեն վիճարկումը եւ փոխլուսաբանումը` հասնելու համար ճիշդին:

Հայաստանի մէջ դատարանի որոշումը (Ռոպերթ Քոչարեանի պարագային) բողոքի եւ աղմուկի պատճառ դարձաւ փողոցին մէջ, եւ մարդիկ չվարանեցան դատարանի վճիռը հակաօրինական համարել, յայտարարել եւ դատաւորներու աշխատանքէ հեռացումը պահանջել: Նման վերաբերումներու զարգացումը եւ կրկնութիւնը կրնան քաոս ստեղծել:

Ի հարկէ ճնշուած ժողովուրդին հակազդեցութիւնը կարելի է հասկնալ, բայց այդ ալիքին վրայ պետական կառոյցներու անտեսումը աղէտ է, իսկ վտանգաւոր է իշխանութեան սեփականացումը մէկ անձի կողմէ: Ինչ որ ալ եղած ըլլան արդարացումները «թաւշեայ յեղափոխութեան», թոյլատրելի պէտք չէ ըլլայ անոր հունով «յեղափոխական արդարադատութիւն» ստեղծելու փորձը` շրջանցելով օրէնք, դատարան եւ դատաւոր:

Ցանկալի է, որ «թաւշեայ յեղափոխութիւնը» յաջողութիւն ըլլայ ազգին եւ երկրին համար` քաղաքական կեանքի մէջ վերահաստատելով յաւելեալ բարոյականութիւն: Յեղափոխական արդարութիւնը, երբ կը շրջանցէ օրէնք եւ բարոյական, կը գործուի չարիք: Երբեմն պէտք է մտաբերել Ֆրանսական Մեծ յեղափոխութեան կիյոթինը, որ աւելի քան 200.000 գլուխ անջատեց վիզէն եւ նոյնիսկ դատապարտուած Մատամ Ռոլանի ըսել տուաւ. «Օ՜, ազատութիւն, ի՜նչ ոճիրներ կը գործուին քու անունովդ»… Նոյն ձեւի յեղափոխական-ամբոխային դատապարտութեան ոճիրներ գործուեցան պոլշեւիկներուն կողմէ:

Այսօր Հայաստանի մէջ ժողովրդավարական կառոյցները առկախուած են: Ազգային ժողովը չի գործեր եւ փոխարէնը` կը խօսուի ուղղակի ժողովրդավարութեան մասին: Հրապարակի վրայ հաւաքուած հազարաւորներ կրնան ծափահարել ներկայացուած առաջարկ մը, բայց կրնա՞ն քննել եւ վիճարկել: Առանց քննութեան եւ վիճարկումին ժողովրդավարութիւնը դատարկաբանութիւն է:

Այս «կացութիւն»-ը արտածուած է նաեւ սփիւռքներ: Անհատներ, խմբակներ, կազմակերպութիւններ զօրակցութիւն կը յայտնեն: Անոնք պէտք է ճշդեն, թէ ի՛նչ բանի զօրակցութիւն կը յայտնեն, եւ ո՛ւր կը կանգ կ’առնէ այդ զօրակցութիւնը: Իսկ ոմանք, կարծէք, չեն վախնար անհեթեթութենէ եւ ծիծաղելիութենէ, եւ արտագաղթելէ ետք, որուն ճիշդ անունը հայրենալքում է, կարծիք կը յայտնեն, տեսակէտ կը պաշտպանեն, զօրավիգ կը կանգնին ուրիշներու կատարած «թաւշեայ յեղափոխութեան», որուն իրենք ձեռնարկած պէտք էր որ ըլլային` փոխանակ երջանիկ ապաստան գտնելու հեռաւոր երկիրներու «ապահով» երկինքներուն տակ: «Թաւշեայ յեղափոխոխութիւն»-ը ինք թոյլ պէտք չէ տայ նման չարաշահում: Կրնանք այլ բանաձեւումներ ալ աւելցնել:

Հայաստան կանգնած է փոփոխութիւններու անկիւնադարձին մէջտեղը: Կա՛մ կը հաստատուի օրէնքի գերակայութեամբ ժողովրդավարական համակարգ, կա՛մ Հայաստան կը դատապարտուի խարխափումներու «լապորոթարիական» փորձերու:

Կոչեր կ’ըլլան հայկական եւ օտար դրամագլուխներու Հայաստանի մէջ ներդրման համար: Բայց տարրական ողջախոհութիւնը մի՞թէ չի յուշեր այն իմաստութիւնը, որ դրամագլուխը կը փնտռէ ապահով հորիզոններ, ապահովութիւն ներշնչող օրէնքներ, քաղաքական կայունութիւն եւ օրէնքի գերակայութիւնը: Այսինքն յեղափոխութիւնը, ան ըլլայ թաւշեայ թէ այլ, անոր հրապարակ-ակորայի քաղաքականութիւնը եւ հոն կայանալիք-կայացուած որոշումները վստահութիւն չեն ներշնչեր:

Եւ պարզ հարցումը հետեւեալն է. նկատի ունենալով Հայաստան-Արցախի քաղաքական, տնտեսական, ռազմական կացութիւնը, նոյնիսկ` «թաւշեայ յեղափոխութեան» «լապորոթարիական» փորձերը, ո՞ւր կրնան հասցնել, կամ` վտանգել, ինչ որ կարելի եղած է փրկել եւ կառուցել:

Հակառակ ըսուածին եւ գրուածին, անմիջականէն անդին, կան մտավախութիւններ, որ դիւրին խանդավառութեամբ տարուած մարդիկ չեն ուզեր տեսնել, չեն տեսներ:

Այս փուլին մամուլ եւ մտաւորականութիւն կոչուած են կարեւոր դերի: Անոնք թոյլ պէտք չէ տան, որ ժողովրդայնացման (populisme) գինովութիւնը առաջնորդէ անցանկալի եւ անվերադարձ կացութիւններու: Քաղաքական կեանքի մէջ, աւերէն ետք, զղջումը անպայման վերականգնումի չ’առաջնորդեր:

Սփիւռքը պահ մը փակագիծի մէջ պէտք է դնէ իր զգացական հայրենասիրութիւնը: Ափրիկեան տափաստաններու մէջ շրջագայող «տուրիստ»-ի ականջներուն այնքա՜ն հաճելի է լսել հեռուէն եկող «թամ-թամ»-ի ձայնը: Կարդալ ափրիկեցի բանաստեղծ եւ նախագահ Լէոփոլտ Սենկորի բանաստեղծութիւնները: Եւ ողջմտութիւնը չ’ըսե՞ր, որ «թամ թամ»-ով քաղաքականութիւն չի խաղցուիր:

Նոյնիսկ եթէ ակնկալութիւններ ունեցող զանգուածին հաճոյք պիտի չպատճառուի` հրաժարելով «թիմ»-ային խաղէ, Հայաստան «դուխով»-էն ետք պէտք է հասնի պետական իմաստութեան:

Իսկ սփիւռք(ներ)ն ալ նոր թառ մը գտնելու զուարճութեան անձնատուր պէտք չէ ըլլան:

Իսկ Հայաստան սփիւռք(ներ)ի, բացի ներդրումներ ընելու կոչէն, համաժողովներու ճառայէն աղմուկէն, քաղաքական կեանքին եւ որոշումներուն մասնակցութեան հնարաւորութիւն պէտք է ստեղծէ, որպէսզի ընդգրկուինք իրաւ մէկութեան ապագայակերտ ընթացքին մէջ:

Այս թղթածրարը բաց է: Աւելի լաւ է արտայայտուիլ, վիճարկել, քան` տրտնջալ եւ մնալ ամուլ, կամ վասն երեւելիութեան` բաւարարուիլ ծափով եւ ողջոյնով:

27 օգոստոս 2018, Երեւան

ՍԵՐԺ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ

Քանի մը օր առաջ լիբանանահայ ընկեր մը Դիմատետրի վրայ հրապարակեց նկար մը, որ անմիջապէս ցանցի հայ օգտատէրերուն մեկնաբանութիւններուն թիրախ դարձաւ: Սովորութիւն դարձած է այլեւս, որ ամէն «յարմար առիթի» կարելիութիւնը պէտք չէ փախցնել` հակադաշնակցական քարոզչութիւն տանելու:

Ես միշտ համբերութեամբ կը հետեւէի նման ապազգային արարքներուն, բայց այս անգամ համբերութեանս բաժակը յորդեցաւ այլեւս: Ո՜վ յուսալքուած, նեղացած, անձնատուր եղած հայ երիտասարդ, քեզի ո՞վ իրաւունք տուաւ գաղափարը հարուածելու, ինչպէ՞ս կը համարձակիս հարիւր քսան տարիէ աւելի հայ ազգի ամուր վահանը եղող կազմակերպութեան մը ճակատին մուր քսել, ի՞նչ խղճով կը քարկոծես կուսակցութիւնը, որուն հիմը կը կազմեն բիւրաւոր հաւատաւոր նահատակներուն արիւնն եւ ոսկորները:

Միշտ կ՛ուզես ճարպիկ ըլլալ, կ՛ուզես համոզել, որ կուսակցութեան այսօրուան պատասխանատուները կը քննադատես միայն եւ ոչ թէ` գաղափարը. «գաղափարական» մարդ եղած ես, սակայն «յուսախաբ» եղած ես, բայց նոյնիսկ կը յայտարարես, որ ՀՅԴ-ն մեռած է, գոյութիւն չունի այլեւս, եւ հարց կու տաս, թէ շարքայինները եւ համակիրները ինչպէ՞ս կրնան պատկանիլ եւ հետեւիլ այս «ապիկար կազմակերպութեան»: Կ՛ուզես ցոյց տալ, որ իբր թէ առանձին կուսակցական դէմքերուն դէմ կ՛արտայայտուիս, իբր թէ անոնք պատճառ դարձան քու «յուսախաբութեանդ», սակայն խորքին մէջ արտայայտուելու ձեւէդ եւ օգտագործած խօսքերէդ յայտնի կը դառնայ, որ բուն թիրախը ամբողջ կազմակերպութիւնն է:

Նախ եւ առաջ պիտի ըսեմ, որ ՀՅԴ-ն մեռած չէ եւ չի կրնար մեռնիլ, այնքան ատեն որ կան հաւատաւոր շարքայիններ եւ համակիրներ, որոնք այս կուսակցութեան ծնունդ տուող գաղափարին, սկզբունքներուն եւ նպատակին կը հաւատան: Յետոյ, պատկանելիութեան հարցին մասին եթէ կը խօսինք, Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը աւատատէր չէ եւ անոր հետեւողները ճորտեր չեն, այլ գաղափարապէս կապուած ազատ անձերն են, որոնք ճիգ կ՛ընեն այս կուսակցութեան ճամբով այլեւայլ ծառայութիւններ մատուցելու իրենց ազգին: Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը բռնաւոր կազմակերպութիւն չէ, առեւտրական հաստատութիւն չէ, ճամարտակախօսներու ակումբ չէ: Դաշնակցութիւնը ազգին ծառայելու ձեւ մըն է, հայեցի կազմաւորման կարօտող հայորդիներուն հասնելու շիտակ ճամբայ մըն է, գաղութները պահելու ազդու միջոց մըն է: Պահ մը երեւակայէ, ո՜վ յուսահատութեամբ համակուած երիտասարդ, եթէ Դաշնակցութիւնը չըլլայ, ո՞վ ապրիլեան քայլարշաւները պիտի կազմակերպէ, տարուէ տարի ո՞վ հաւաքական յիշողութիւնը պիտի թարմացնէ, դաշնակցական երիտասարդները եթէ չըլլան, որո՞նք շեփորախումբին առաջնորդութեամբ պիտի քալեն հպարտօրէն եւ բարձր ճակատով, «Զէյթունցիներ» քայլերգով կամ «Զարթիր լաօ» երգով ո՞վ պիտի թնդացնէ թաղերը, դաշնակցական ակումբները եթէ չըլլան, հայ պատանիները ո՞ւր պիտի երթան ճատրակ խաղալու, հայ երաժշտութիւն ունկնդրելու, իրենց անհոգ ժամանցը ունենալու, եւ շարքը դեռ կարելի է շա՜տ երկար շարունակել: Մտածեցի՞ր պահ մը գոնէ այդ մասին, ո՜վ անգիտակից երիտասարդ:

Ինչ որ կը վերաբերի կուսակցական պատասխանատուները քննադատելու կամ ալ անոնց ղեկավարելու ձեւին համաձայն չըլլալու երեւոյթին, այո՛, կարելի է քննադատել, եթէ խնդրոյ առարկայ անձը իր ընթացքով վնաս կը հասցնէ կուսակցութեան եւ ազգին: Դաշնակցութիւնը սուրբերու միութիւն չէ, դասալիքներ եւ դաւաճաններ միշտ եղած են, նոյնիսկ` Քրիստափորի եւ Ռոստոմի օրերուն, սակայն անոնք միշտ զտուեցան եւ մաքրուեցան այնպէս, ինչպէս որոմը ցորենէն կը բաժնուի, եւ ՀՅԴ-ն անոնց վրայ չի խարսխուիր երբեք, այլ` միայն ու միայն նուիրեալներու անմնացորդ ծառայութեան վրայ: Անմահաձայնութեան պարագային, այո՛, կարելի է տարակարծութիւններ ունենալ, նոյնիսկ Արամի եւ Իշխանի տարողութեամբ գործիչներ տարակարծութիւններ ունեցած են եւ պարբերաբար անհամաձայն գտնուած են: Սակայն ատիկա պատճառ չդարձաւ, որ մէկը միւսէն նեղացած, իրենց սկզբունքները եւ համոզումները մէկդի դրած`  կուսակցութիւնը պախարակելու սկսին: Ընդհակառակը, իրենց իսկ տարբեր կարծիքներով աւելի հարստացուցին զիրար, նոր գաղափարներ մէջտեղ բերին եւ աւելի ամրացան իրենց դիրքերուն մէջ: ՀՅԴ-ը չէ հիմնուած, որ իր ղեկավար դէմքերը գնահատուին կամ քննադատուին, այլ ղեկավարները կոչուած են ծառայելու եւ իրենց ընթացքով ուրիշները հրաւիրելու, որ միանան գաղափարական կուռ ընտանիքին: Հարկ է գաղափարով ներշնչուինք եւ ոչ թէ` պատասխանատու դէմքերով: Այո՛, անոնց փառք ու պատիւ կու տանք, կը յարգենք անոնց յիշատակը` գիտակցելով, որ դաշնակցական գաղափարական բագինին քուրմերը եղան անոնք, սակայն առաջնորդուինք եւ ոգեւորուինք գաղափարով միայն: Պանք Օթոմանը գրաւած Բաբգէն Սիւնիին, Արմէն Գարոյին եւ անոնց պէս միւս անձնուրացներուն փառք կու տանք, սակայն կ՛ոգեւորուինք դրամատունը գրաւելու գաղափարի յանդգնութենէն եւ անոնց հեռատես նպատակէն: Խանասոր գացած Վարդանին, Դումանին եւ միւսներուն «անմահացած էք» կ՛ըսենք, սակայն դարձեալ արշաւանքը ծրագրած գաղափարական հասունութեամբ եւ մարտական ոգիով կը հիանանք: Ուրեմն, Դաշնակցութեան մահը տեսնող կամ անոր գաղափարի կենսունակութեան վրայ կասկածող երիտասարդ, քեզի կը դիմեմ, հաւատաւոր եւ սկզբունքները յարգող կուսակցականի կամ համակիրի համար ղեկավարութեան հետ տարակարծութիւնները չեն կրնար պատճառ դառնալ, որ գաղափարին դաւաճանեն, լքեն եւ «յուսախաբուած»-ի դիմակը երեսնին դրած` սկսին կազմակերպութիւնը սեւցնել: Եթէ իսկապէս գաղափարին կը հաւատաս, եկո՛ւր եւ լուռ գործէ, փորձէ աշխատանքովդ օգտակար ըլլալ շուրջիններուդ, քանի որ եթէ յեղափոխական պատմութեան ծանօթ ես, պէտք է գիտնաս, որ բուն դաշնակցականի արժէքը անոր խոնարհութեան մէջ է: Իսկ եթէ այս բոլորին հետ կապ չունիս, եթէ ՀՅԴ-ի մասին ուրիշներու բամբասանքներով «լուսաւորուած է միտքդ» եւ պարզապէս «ժամանակը սպաննելու» համար իր անիմաստ մեկնաբանութիւնները կը տեղադրես, աւելի լաւ է, որ լուռ մնաս: Ոչ ոք թող փորձուի գաղափարը հարուածել:

«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի երկար տարիներու պատուոյ բարերարներէն լոսանճելըսաբնակ Անդրանիկ Պաղտասարեանը գլխաւոր դեր ունեցաւ ապրիլեան պատերազմի ծանր վնաս կրած Թալիշ գիւղի վերակառուցման գործին մէջ:

Ազրպէյճանի սահմանէն հազիւ քանի մը վայրկեան հեռու գտնուող Թալիշը արցախեան առաջին համայնքն էր, որ ազրպէյճանցիներուն կողմէ յարձակման ենթարկուեցաւ 1 ապրիլ 2016-ի կանուխ ժամերուն: Պատերազմի աւարտին Թալիշը հաստատապէս կը մնար հայկական տիրապետութեան տակ, բայց աւերակի վերածուած էր: Մեծ թիւով մարտիկներ եւ գիւղացիներ իրենց կեանքը կորսնցուցած էին, եւ գիւղի հանրային շէնքերուն, բնակարաններուն, առեւտրական հաստատութիւններուն եւ ենթակառոյցներուն մեծամասնութիւնը մասամբ կամ ամբողջովին քանդուած էր: Աւելի՛ն. ամբողջ բնակչութիւնը գաղթական դարձած էր, եւ Թալիշը` ամայացած:

Պատերազմէն անմիջապէս ետք, սակայն, Լոս Անճելըսի մէջ գործող «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը հրատապօրէն իր ուշադրութիւնը կեդրոնացուց համայնքի վերակառուցման վրայ` վճռելով օգնել անոր, որպէսզի ան տառացիօրէն յառնէր մոխիրներէն: Այս նպատակով «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը սկսաւ «Թալիշի վերածնունդ» ծրագիրին, որ իրականացաւ շնորհիւ Անդրանիկ Պաղտասարեանի առատաձեռնութեան եւ Արցախի կառավարութեան բերած յաւելեալ նեցուկին:

20 մայիս 2018-ին Թալիշի մէջ տեղի ունեցած հանդիսաւոր արարողութեամբ մը «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը բազմաթիւ նորաւարտ ծրագիրներու բացումը կատարեց: Ձեռնարկին կը մասնակցէին թալիշցիներ, պատուոյ հիւրեր, ներառեալ` Արցախի նախագահ Բակօ Սահակեանը, Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգեւ արք. Մարտիրոսեանը եւ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի համաշխարհային գործընկերներու ներկայացուցիչներ, ինչպէս նաեւ` Անդրանիկ Պաղտասարեանը եւ Սօսի Պապէլեանը:

Պատերազմէն ետք, կարճ ժամանակամիջոցի մը մէջ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը վերակառուցեց Թալիշի համայնքային կեդրոնը, հանդիսասրահը եւ 18 բնակարաններ: «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը վերակառուցեց նաեւ գիւղի 45 քիլոմեթր երկարութեամբ խմելու ջուրի ցանցը, եւ կառուցեց նոր` 22 քիլոմեթր երկարութեամբ կոյուղիի ցանց մը:

«Այդ ծրագիրները նպատակ չունին միայն բարելաւելու արցախցիներու ընկերային եւ կենցաղային պայմանները: Այդ ծրագիրները կը նպատակադրեն վերջնականապէս կառուցելու երկիր մը, ուր յարաբերութիւնները կանոնակարգուելու են ազնուութեան, աշխատասիրութեան, խոնարհութեան, հայրենապաշտութեան, բարութեան եւ այլ արժէքներու վրայ, իր ուղերձին մէջ յայտնեց նախագահ Բակօ Սահակեանը:

«Չէի երեւակայեր, թէ այն գումարով, որ նուիրեցի, կարելի էր այս գործը ընել, եւ դեռ դրամ ալ մնացած է մեր աշխատանքը շարունակելու համար: Երբ փոքր էի, հայրս կ՛ըսէր, որ պէտք էր սորվէի դրամը ճիշդ եւ իմաստուն կերպով գործածել: Ահա այսօր անվարան կը հաստատեմ, որ հոս` Թալիշի մէջ դրամս իմաստուն կերպով կը գործածուի», բացման արարողութենէն ետք յայտնեց բարերար Անդրանիկ Պաղտասարեանը:

Ներկայիս, մինչ Թալիշի բնակիչները աստիճանաբար կը վերադառնան իրենց ծննդավայրը, «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը կը շարունակէ զանազան ծրագիրներ իրականացնել համայնքին մէջ ներառեալ` դպրոցի եւ մանկապարտէզի վերակառուցումը, գլխաւոր ճամբու հիմնանորոգումը եւ 17 յաւելեալ բնակարաններու վերակառուցումը: Մեծագոյն նպատակներէն մէկն է մօտաւորապէս 70 տուն վերակառուցել մօտիկ ապագային, որպէսզի կարելի ըլլայ վերաբնակեցնել Թալիշի ամբողջ համայնքը:

«Պատմականօրէն, հայը, մինչեւ որ դանակը ոսկորին չհասնի, բան մը չ՛ըներ: Ասիկա զիս կը մտահոգէ: Ես կը հաւատամ, որ եթէ ձեռք ձեռքի տանք եւ զօրացնենք մեր հայրենիքը, մտահոգուելիք ոչինչ կը մնայ: Միայն պէտք է իրարու հանդէպ վստահութիւն եւ հաւատք ունենանք», յայտնած է Ա. Պաղտասարեանը:

ՄԵԼԻՔ ԳԱՐԱԳԱՒՈՐԵԱՆ

Այսօր Միացեալ Նահանգներու շղթայազերծած տնտեսական աննախընթաց պատերազմը եւ ծաւալած պատժամիջոցներու քաղաքականութիւնը` Քուպայի, Չինաստանի, Թուրքիոյ, Իրանի եւ Ռուսիոյ նկատմամբ, եւ վերջինին ցուցաբերած ոչ բանաւոր  միջպետական յարաբերութիւններու Թրամփի կառավարութեան մարտավարութիւնը եւ նոր ոճը իրապէս աշխարհը վերածած են անկանխատեսելի միջազգային քաղաքական եւ տնտեսական անապահով թատերաբեմի մը:

Արդարեւ, ներկայ միջազգային անորոշ, հակասական եւ տարաբնոյթ կացութեան լոյսին տակ, ուր նախկին ռազմաքաղաքական դաշնակիցներու փոխյարաբերութիւնները կրնան փոփոխութեան ենթարկուիլ, ուր շրջանային եւ միջազգային գերպետութիւնները զանազան տարածաշրջաններու մէջ ուժերու վերադասաւորման փորձեր կը կատարեն, երբ նոր ռազմաքաղաքական համաձայնութիւններ կը ստորագրուին, յատկապէս վերջերս ականատես կը հանդիսանանք Թուրքիոյ, Իրանի եւ Ռուսիոյ մերձեցման քարոզչական եւ քաղաքական նպատակներով գումարուած գերաստիճանին,  ինչ որ բնականաբար անտարբեր եւ աննկատ պիտի չձգէր Հայաստանի եւ ընդհանրապէս հայկական քաղաքական միտքը:

Փաստօրէն, ինչպէս որ Միջին Արեւելքի, Անդրկովկասեան տարածաշրջանի եւ ինչ-որ չափով Ծայրագոյն Արեւելքի մէջ ակնյայտ են Միացեալ Նահանգներու քաղաքական եւ տնտեսական նկրտումները` մէկ կողմէ Թրամփի նոր խմբակի ճիգը` լեզու գտնելու Հիւսիսային Քորէայի հետ, միւս կողմէ` հարուածելով Չինաստանի ձգտումը միջազգային քաղաքական դերակատար դառնալու, համաշխարհային շուկաներու մակարդակի վրայ տնտեսական, առեւտրական եւ ապրանքաշրջանառութեան  արգելափակումներու եւ սահմանափակումներու քաղաքականութեամբ, եւ նեցուկ հանդիսանալով Թայուանի եւ վերջերս` Ֆիլիփիններուն:

Սակայն, հակառակ վերոնշեալ գերպետութեանց հակադրութեան եւ Թրամփի պատերազմական-քարոզչական յոխորտանքներուն, որոնք աւելի ներքին շուկայի սպառումի համար են, բոլորովին հասկնալի պատճառներով, բայց կը թուի, թէ Սուրիոյ հակամարտութեան վերջին փուլին կարծես խնդիրներու կարգաւորման եւ գործակցութեան որոշ եզրեր գտնուած են, յատկապէս` Միացեալ Նահանգներու եւ Ռուսիոյ միջեւ, ուր սակայն Թրամփի կառավարութիւնը ճիգ  չի խնայեր ահաբեկչութեան դէմ պայքարի պիտակին տակ   ընդհանուր այս խաղէն դուրս շպրտելու Իրանը եւ անոր դաշնակիցները, որոնք անվիճելիօրէն տիրական դերակատար էին պատերազմի ամբողջ տեւողութեան:

Հակառակ Միացեալ Նահանգներու ազգային անվտանգութեան խորհրդատու Ճորճ Պոլթընի պնդումներուն` պատժամիջոցներու քաղաքականութեան անհրաժեշտութեան վերաբերեալ, պէտք է ըսել, որ Միացեալ Նահանգներու պատժամիջոցներու այս քաղաքականութիւնը բնաւ չի համընկնիր Եւրոպական միութեան երկիրներու քաղաքական եւ տնտեսական հաշիւներուն, եւ պէտք է աւելցնել, որ Թրամփի կառավարութեան ու եւրոպացիներու միջեւ թէեւ առայժմ լուռ, սակայն շատ ուժեղ շահերու բախում գոյութիւն ունի այդտեղ, յատկապէս` տնտեսական եւ մշակութային, մասնաւորաբար` նոր շուկաներ որոնելու եւ հաստատուելու նոյնինքն պատժամիջոցներու ենթարկուող երկիրներու մէջ. արդարեւ, եւրոպական մեծ ընկերութիւններ կը շարունակեն իրենց ներդրումային մարտավարութիւնը եւ արտադրութիւնները` մերժելով Միացեալ Նահանգներու միակողմանի պատժամիջոցներու եւ այլ տեսակի քաղաքականութիւնը:

Փաստօրէն անվիճելի իրողութիւն է, որ Միացեալ Նահանգներու արկածախնդիր այս քաղաքականութիւնը միջազգային զօրակցութիւն չի վայելեր ո՛չ իր աւանդական դաշնակիցներուն կողմէ, ո՛չ ալ իր դասական մրցակիցներուն, ուր պարբերաբար որոշ տարածաշրջաններու մէջ գոյութիւն ունեցող հարցերու կապակցաբար քաղաքական կարգաւորումներուն եզրեր կը գտնուէին:

Իսկ միջազգային յարաբերական եւ քաղաքական այս թոհ ու բոհին մէջ մեզի համար հարցումներուն հարցումը Հայաստանի եւ հայութեան ներքին եւ արտաքին քաղաքական վիճակն է: Տարածաշրջանը յուզող, ապակայունացնող, պատերազմական յորդորներով հանդէս եկող հարեւաններուն առկայութիւնն է եւ ընդհանրապէս Հայաստանի դիրքաւորումը` տուեալ շրջանի մէջ ընթացող քաղաքական գործընթացներուն նկատմամբ: Ուր դարձեալ զանազան ուժերու կողմէ Միջին Արեւելքը եւ կովկասեան տարածաշրջանը վերածուած են կռուախնձորի, եւ որոնց խուլ եւ անվերջ պայքարը կրնայ երկար տեւել:

Արդարեւ, գոյութիւն ունեցող տուեալ քաղաքական իրադրութիւններու լոյսին տակ, ուր փաստօրէն Անդրկովկասը մրցադաշտի վերածուած է, ուր մէկէ աւելի շրջանային եւ միջազգային ուժեր իրարու կը բախին եւ կը փորձեն ծաւալել իրենց սեփական ազդեցութեան գօտին: Այս իմաստով ուշագրաւ էր Գերմանիոյ վարչապետ Անկելա Մերքէլի Հայաստան այցելութեան ընթացքին Հայաստանի վարչապետին հետեւեալ խօսքերը. «Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին յարաբերութիւններուն մէջ որեւէ գործընկերոջ հետ քաղաքականութիւն չի վարեր այլ գործընկերներու հետ յարաբերութիւնները հակակշռելու նպատակով»: «Մենք ըսած ենք, որ արտաքին յարաբերութիւններուն մէջ շրջադարձեր պիտի չըլլան: Մենք մտադիր ենք զարգացնելու մեր յարաբերութիւնները Ռուսիոյ հետ, ՀԱՊԿ-ի եւ ԵԱՏՄ-ի շրջանակներուն մէջ, ինչպէս նաեւ` Եւրոպական Միութեան հետ»:

Այդ իսկ պատճառով նախ հարկաւոր է ազգովին ուրուագծել եւ ամրագրել մեր ազգային կենսական միասնականութիւնը` որով կարելի է կանխել ցանկացած ներազգային պառակտում, որպէսզի նոր Հայաստանի ներքաղաքական դաշտէն ներս պարարտ հող չստեղծուի եւ միջազգային ուժերու զանազան շահերու բախման խաչմերուկի չվերածուի:

Հայաստանի ու հայութեան անվտանգութեան երաշխիքները կը հանդիսանան առաջին հերթին նոր Հայաստանի կառավարութեան ազգային քաղաքականութեան, տնտեսական, ներդրումային, ընկերային արդարութեան, ռազմական ծրագիրները, որովհետեւ մենք տակաւին պատերազմի մէջ ենք, եւ բոլոր միւս բնագաւառներուն մէջ հարկաւոր է անվերապահ աջակցութիւնը եւ զօրակցութիւնը համայն հայութեան, որպէսզի յաջողի ներկայ կառավարութեան թիմը:

Հայաստանի ու հայութեան արտաքին ու ներքին անվտանգութեան սպառնացող ամէն տեսակի վտանգ եւ մարտահրաւէր դիմակայելու ի խնդիր` անհրաժեշտ է ազգային միասնականութեան ամէնէն բարձր մակարդակը, որովհետեւ այլապէս ո՛չ պատմութիւնը, ո՛չ ալ մեր հակառակորդ թէ բարեկամ հարեւանները պիտի խնայեն մեզ:

Այսօր, հակառակ տարածաշրջանի պարզած քաղաքական անկայուն ու ռազմական իմաստով անապահով իրավիճակներուն, բայց եւ այնպէս հայութեան համար բախտորոշ այս հանգրուանին խիստ անհրաժեշտ է նաեւ ազգային միասնականութեան, ներազգային կայունութեան եւ անդորրութեան կողքին զարգացնել հայկական զուտ արեւելումի գաղափարաբանութիւն եւ քաղաքական գործօնը` ի խնդիր Հայաստանի ու Արցախի ինքնուրոյնութեան եւ անվտանգութեան, առանց անտեսելու, բնականաբար, շրջանէն ներս գոյութիւն ունեցող պետութեանց առկայ շահերը եւ հաշիւները:

Իսկ վերջապէս աշխարհաքաղաքական տեսանկիւնէն կը կարծենք, թէ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութեան ռազմավարութեան առնչութեամբ անպայման որ հաշուարկուած են` Հայաստանի Հանրապետութեան բնակչութեան թիւը, աշխարհագրական դիրքը, սեփական անվտանգութիւնը եւ ներուժը, Հայ դատը` իբրեւ գերագոյն նպատակ, եւ զինք շրջապատող մէկ կողմէ անկայուն, միւս կողմէ` ռազմատենչ եւ պատերազմական նկրտումներով երկիրներու կամ հարեւաններու առկայութիւնը, առաւել` միջազգային եւ տարածաշրջանային քաղաքական բարդ եւ մրցակցային կացութիւնները:

Ինչ որ կը պարտաւորեցնէ Հայաստանի Հանրապետութեան բոլոր կողմերուն հետ վարելու չափազանց զգուշաւոր եւ հաւասարակշռուած ոսկէ միջինը հանդիսացող «ե՛ւ, ե՛ւ» քաղաքականութեամբ, որով կարելի է շրջանային եւ միջազգային բոլոր դերակատարներուն հետ գործակցութեան եզրեր ունենալ, առաջին հերթին Հայաստանի Հանրապետութեան ռազմավարական եւ տնտեսական անփոխարինելի դաշնակից Ռուսիոյ հետ` զարգացնելով եւ խորացնելով փոխյարաբերութիւնները, ինչպէս նաեւ ՀԱՊԿ-ի եւ ԵԱՏՄ-ի շրջանակներուն մէջ աւելի ընդլայնելով գործակցութիւնը` հնարաւոր բոլոր բնագաւառներուն մէջ: Ինչպէս նաեւ Հայաստանի հարաւային հարեւան Իրանի հետ, հակառակ միջազգային ճնշումներուն, պէտք է զարգացնել բարեկամական, տնտեսական եւ գործնական փոխյարաբերութինները, վերջապէս Իրանը կը մնայ շրջանային կարեւորագոյն ազդեցիկ ուժերէն մէկը:

Հայաստանի` Հանրապետութեան տուեալ զգուշաւոր եւ հաւասարակշռուած ոսկէ միջինը հանդիսացող «ե՛ւ, ե՛ւ» քաղաքականութեամբ պէտք է շարունակել Հայաստանի` Եւրոմիութեան անդամակցութեան խիստ կենսական գործընթացը, ինչպէս նաեւ Միացեալ Նահանգներու հետ փոխադարձ յարգանքի վրայ հիմնուած յարաբերութիւնները պէտք է շարունակել յանուն շրջանի ընդհանուր տնտեսական եւ այլ մարզերու զարգացման համարկման կառուցողական գործընթացը:

Արդարեւ, ըսել ուզուածը պարզապէս այն է, որ հակառակ բազմաթիւ դժուարութիւններուն` պէտք է բացառել, եւ Հայաստանը ի վիճակի է, այս կամ այն գերպետութեանց ունեցած ռազմական եւ տնտեսական գերակշռող առաւելութիւններուն եւ իրենց լծակից միջազգային կազմակերպութիւններուն ազդեցութեան տակ զիջիլ ինքնուրոյն քաղաքականութիւն մը որդեգրելու հնարքէն, համապարփակ եւ փորձագիտական տարածաշրջանային գնահատումներուն առընթեր համազգային ընդհանուր ուժերու լարումով կիրարկել պէտք է հայկական զուտ արեւելում ունեցող լրացուցիչ քաղաքականութիւն մը` ի խնդիր Հայաստանի, Արցախի եւ հայութեան անվտանգութեան եւ անկաշկանդ գոյութիւն:

Որքան այժմէական են ընկ. Սարգիս Զէյթլեանի հետեւեալ խօսքերը.

«Ո՛չ մէկ քաղաքական արեւելում, ո՛չ մէկ ուղղութիւն ինքնըստինքեան նախապայման է: Նախապայմանը մեր հիմնական շահերուն ու ձգտումներուն գիտակցութիւնն է: Այդ շահերուն ու ձգտումներուն հաւատարմութիւնը ու անշեղ հետապնդումը ամէն ատեն, ամէն տեղ, ամէն ձեւով:

«Ահա թէ ինչու ո՛չ Արեւելքի հետ ենք ըստ ամենայնի եւ ո՛չ ալ Արեւմուտքի հետ` ըստ էութեան:

«Հայկական հարցը ո՛չ Արեւմուտքի հարց է եւ ո՛չ Արեւելքի: Պարզապէս զուտ հայկական հարց է: Չենք ուզեր նաեւ, որ Հայ դատը դառնայ թուրանական կամ ռուսական եւ կամ ամերիկեան հարցին բաղկացուցիչ մէկ մասը:

27 օգոստոս 2018

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Դա երեւի թէ լեզուի թռիչք էր, որ թոյլ էր տուել գերմանացի լրագրողուհի Քիւֆները Պաքւում` Գերմանիայի վարչապետ Անկելա Մերքելի եւ Ազրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի համատեղ ասուլիսի ժամանակ: Գերմանիայի առաջնորդը, ինչպէս յայտնի է, Պաքւում էր գտնւում Հարաւային Կովկաս  օգոստոսի 23-26 կատարած իր  համայցի շրջանակներում: Վերջին հանգրուանը Պաքուն էր: Մինչ այդ նա Երեւանում էր, ուր ժամանել էր Թիֆլիսից: Ընդ որում, ի տարբերութիւն Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի, Մերքելն իր ներկայիս կարգավիճակով երկրորդ անգամ էր Վրաստանի մայրաքաղաքում: Առաջին անգամ Վրաստանում եղել է գրեթէ ուղիղ տասը տարի առաջ` 2008-ի օգոստոսի 17-ին` ռուս-վրացականի փոխարկուած վրաց-օսական պատերազմից յետոյ, հանդիպում ունենալով այն ժամանակ Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլու հետ: Ի դէպ, չմոռանանք նշել, որ, չնայած վրաց հիւրընկալիների ակնկալիքին, Մերքելն այս անգամ չօգտագործեց «Ռուսաստանի կողմից բռնազաւթուած տարածքներ» եզրաբանութիւնը` Հարաւային Օսեթայի եւ Աբխազիայի կապակցութեամբ,  բաւարարուելով յայտարարել միայն, թէ տասը տարի առաջ  ինքը  վճռականօրէն պահանջել էր դուրս բերել  ռուսական զօրքը  եւ  տասը տարի անց կրկին աջակցում է Վրաստանի տարածքային  ամբողջականութեանը:

Եւ ահա Պաքւում, Իլհամ Ալիեւի հետ Անկելա Մերքելի համատեղ ասուլիսի ժամանակ, որ տեղի է ունեցել այցի առաջին իսկ օրը, ընդլայնուած կազմով կայացած հանդիպման աւարտից յետոյ, գերմանացի լրագրողուհին Իլհամ Ալիեւին ուղղուած իր հարցում կամայ թէ ակամայ Ազրպէյճանը շփոթել է մէկ այլ ասիական պետութեան հետ: Քիւֆները բառացիօրէն այսպէս է ձեւակերպել հարցը. «Վերջերս ազատ է արձակուել ընդդիմութեան առաջնորդ Իլկար Մամետովը: Հետաքննութիւն անցկացնող շատ լրագրողներ, այդ թւում` Աֆղան Մուխթարլին, մնում են արգելափակման մէջ: Ուստի Եւրոպայի խորհուրդը քննադատութեան է ենթարկում ձեզ: Գերմանիայի եւ Եւրամիութեան հետ այդչափ սերտ տնտեսական համագործակցութեան պարագայում, ինչի մասին քիչ առաջ դուք ինքներդ նշեցիք` ելնելով Եւրոպայի խորհրդում ձեր` Աֆղանստանի կողմից ստանձնած պարտաւորութիւններից, արդեօք, նորի՞ց սկսելու էք քայլեր անել մարդու իրաւունքների ասպարէզում առկայ կարծրատիպերի  ուղղութեամբ»: Կարելի է ենթադրել` գերմանուհուն նման աշխարհագրական շփոթութեան է դրդել ներկայումս ճաղերի հետեւում գտնուող Մուխթարլու Աֆղան անունը:

Յիշեցման կարգով նշեմ, որ սա առաջին դէպքը չէ, երբ Ազրպէյճանը շփոթում են Աֆղանստանի հետ: Տակաւին անցեալ դարի 80-ականների սկզբներին խորհրդային առաջնորդ Լէոնիտ Պրեժնեւն իր վախճանից ամիսներ առաջ,  վերջին անգամ ժամանել էր Պաքու, այսպէս ասած, հերթական «Փոխանցիկ կարմիր դրօշով» պարգեւատրելու Ազրպէյճանին` որպէս միջհանրապետական ընկերվարական մրցութիւնում նախորդ տարուայ արդիւնքներով յաղթողի: Եւ ահա Պաքուի այն ժամանակ Լենինի անուան, ներկայումս Հայտար Ալիեւի անունը կրող շքեղ պալատի դահլիճում Պրեժնեւը պէտք էր կարդար ամպիոնում իր առջեւ դրուած տօնական ճառը: Ու սկսում է կարդալ մի գրութիւն, որն Աֆղանստանում տիրող պատերազմական իրավիճակի մասին էր: Պարզւում է` զառամախտ ապրող խորհրդային առաջնորդի առջեւ թիւրիմացաբար այլ գրութիւն էր դրուած, որը, ըստ երեւոյթին, պէտք էր կարդացուէր Աֆղանստանում: Նրա օգնականներից մէկը, ի հարկէ, հապշտապ փոխեց ամպիոնի թղթերը, բայց արդէն ուշ էր. դահլիճում, ինչպէս նաեւ հեռուստաէկրաններին արդէն հնչել էր Աֆղանստան պետութեան անունը` ծայր աստիճան շփոթութեան մատնելով ներկաներին, առանձնապէս այն ժամանակ Ազրպէյճանի միանձնեայ կուսակցական տիրակալ Հայտար Ալիեւին, ում երեսին, հեռատեսիլով անգամ յստակ երեւում էր, բոլորովին գոյն չէր մնացել:

Այս անգամ նոյն իրավիճակը, ճիշդ է` ոչ բարձր ամպիոնից, այլ` դահլիճից, շարքային լրագրողի կատարմամբ,  կրկնուեց նաեւ աւագ Ալիեւի նախագահ որդու` Իլհամի ներկայութեամբ` մէկէն ստուերելով վերջինիս մինչ այդ ինքնագոհ հայեացքը: Սակայն, ինչպէս հանգուցեալ հօր պարագայում էր, «թռչնակն արդէն թռել, գնացել էր», քանզի մամլոյ ասուլիսը նոյնպէս ուղիղ հեռարձակմամբ սփռւում էր ազրպէյճանական հեռատեսիլով: «Պէտք է գերմանական պատուիրակութիւնից իմանալ, թէ ե՞րբ է Անկելա Մերքելը մեկնելու Աֆղանստան, հնարաւոր է` հէնց այդ այցի համար է նախատեսուած գերմանացի լրագրողի հարցադրման աֆղանական մոտիվը», նեղսրտած հարցնում է Պաքուի իշխանամէտ հաքքին.ազ էլեկտրոնային լրատուամիջոցը: Կարելի է ենթադրել` Պաքւում չհասցրին հարցնել կամ եթէ հարցրել են, ապա պատասխան չի հետեւել. ի վերջոյ, պետական գաղտնիք է, Գերմանիայի Առաջին տիկնոջ անվտանգութեան ապահովման խնդիր կայ: Թէկուզ, ասենք, ի՞նչ մեծ տարբերութիւն` Աֆղանստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ. Պաքուն այսօր հեղեղուած է աֆղանցիներով, ովքեր կա՛մ մուճահետ վարձկանների կարգավիճակով տակաւին 90-ականների սկզբներին բերուել էին Ազրպէյճան` Արցախի դէմ կռուելու համար, ու նրանցից ոչ քիչ թուով զգեստափոխուած աֆղաններ մնացել, հաստատուել են այդտեղ,  եւ կա՛մ վերադառնալով Սիրիայից` լքելով, այսպէս կոչուած, «Իսլամական պետութեան» հրոսակախմբերը, դէպի հայրենի երկիր տանող առաւել ապահով տարանցիկ ուղի են ընտրել Ազրպէյճանը եւ այժմ մեկնելու կամուկացի մէջ են, կամ էլ թէ` ապօրինի գաղթականների պէս տարիներ շարունակ հատում են Ազրպէյճանի սահմանը` այդտեղ բնաւորուելու համար:

Պաքուի համար երկրորդ տհաճ միջադէպը, կապուած` Անկելա Մերքելի այցի հետ, վերաբերում է ` Ֆէյսպուք ընկերային կայքում  գերմանական կառավարութեան պաշտօնական էջում տեղադրուած տեսահոլովակին, որի մէջ, ինչպէս յայտնում է մէկ այլ ազրպէյճանական լրատուամիջոց` մինուալ.ազը, Հայաստանը ներկայացնող տեսապատկերն է: Աւելի՛ն. թոնթորում են ազրպէյճանցի լրագրողները, տեսանիւթում ոչ միայն արտացոլուած է Երեւան տանող ճանապարհը, որով ընթանում էր Մերքելի պատուիրակութիւնը, այլեւ երեւում են հայկական դրօշները:  Ընդ որում, տեսահոլովակն ամենեւին էլ երկիմաստ չէ ու ոչ էլ նուիրուած` վարչապետի ընդհանուր տարածաշրջանային այցին:

Այն ենթագրուած է բառացիօրէն այսպէս` «Ուղեւորութիւն Ազրպէյճան» («Reise nach Aserbaidschan»): Իսկ տեսագրութեան մէջ հայկական դրօշը երեւում է մէկ վայրկեանից աւելի: Իսկ ահա աւելի վաղ` օգոստոսի 25-ին, վրդովուած յայտնում է նոյն լրատուամիջոցը, Գերմանիայի վարչապետ Անկելա Մերքելը Պաքւում գտնուելու ժամանակ  Ինսթիկրամի իր էջում կիսուել է  մի տեսահամայնապատկերով, որը նկարահանուած է Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանում ու գերմաներէն ենթագրուած դարձեալ բառացիօրէն այսպէս` «Բարի լոյս Ազրպէյճանից» («Guten Morgen aus Aserbaidschan»): Պաքուի լրատուամիջոցի գնահատմամբ, երկու դէպքում էլ մեղքը Գերմանիայի վարչապետի մամլոյ ծառայութեանն է, որը մէկ օրուայ ընթացքում թոյլ է տուել երկու դիւանագիտական կիքսեր: Կիքսը, ինչպէս հաւանաբար գիտէք, պիլիարտի խաղում եզրոյթ է, որ նշանակում է կիյով, այսինքն` խաղաձողով անյաջող կատարուած հարուած գնդակին, որի դէպքում խաղաձողի ծայրը սխալմամբ սղղալով մի կողմ, շեղւում է ցանկալի ուղղութիւնից: Ինչ խօսք, տուեալ պարագայում ցանկալիից շեղումն առաւել քան անգիտութեան արդիւնք  է: Ի վերջոյ, ինչպէ՞ս կարելի է Պաքուն շփոթել Երեւանի հետ: Թէկուզ չշտապենք դատապարտել տիկին Մերքելի մամլոյ ծառայութեանը կամ հէնց անձամբ իրեն` վարչապետին: Իսկ գուցէ նա ինքը կամ իրեն ուղեկցող լրագրողներն առաւել յարմար վա՞յր չեն գտել Պաքւում` այցի ընթացքը հնարաւորինս տեսարժան ներկայացնելու համար, եւ ահա ստիպուած են եղել դիմել երեւանեան իրօք աչք շոյող տեսարաններին: Միւս կողմից, ինչո՞ւ չմտածել, որ գերմանացիները դիտաւորեալ չեն կատարել դա, որպէսզի վարչապետի պատուիրակութեան ուղեւորութիւնն արտացոլուի Ազրպէյճանի նախագահի այն յայտարարութիւններին համահունչ, համաձայն որոնց, Հայաստանի տարածքն Արեւմտեան Ազրպէյճանն է, Երեւանը` 1918 թուականին 90-ամեայ ժամկէտով հայերին տրամադրուած ազրպէյճանական քաղաք, եւ ազրպէյճանական ժողովուրդը  պէտք է վերադառնայ իր նախնեաց պատմական հայրենիք, ինչի ուղղութեամբ երկրի իշխանութիւնները եռանդուն աշխատում են: Բայց մինչ այդ, ահա` խնդրեմ, սկուտեղի վրայ Անկելա Մերքելի մատուցմամբ. Guten Morgen aus Aserbaidschan: Կարելի է, ի հարկէ, համակարգչային հնարքով կերպափոխել տեսահոլովակի անբեղ հերոսուհուն` փոխարէնը տեղադրելով բեղաւորի կերպար, անշուշտ, ի դէմս Իլհամ Ալիեւի, եւ մէկ ակնթարթում աշխարհին ի տես կը ստացուի այն, ինչի մասին զառանցագին երազում է Ազրպէյճանի տխրահռչակ առաջնորդը:

Առհասարակ Պաքւում շարունակում են միամտօրէն կարծել, որ թէ իրենց նախագահի զառանցանքներին անտեղեակ ու անգիտակ են եւրոպաներում, այդ թւում, մանաւանդ, աշխարհի հին ու նոր անցուդարձերին քաջագիտակ Գերմանիային: Երեւի թէ Պաքուին մոլորութեան մէջ է գցել տիկին Մերքելի եւ նրա գլխաւորած պատուիրակութեան տարածաշրջանային այցի պաշտօնապէս յայտարարուած բնոյթը` ճանաչողական: Այսինքն` եթէ ճանաչողական է, ուրեմն դեռ չի ճանաչում ո՛չ Վրաստանը, ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ էլ Ազրպէյճանը եւ Գերմանիայից Հարաւային Կովկաս հեռաւոր ճամբորդութեան է ելել իբրեւ մի նոր Քրիստափոր Քոլումպոս կամ Ամերիկօ Վէսփուչի` Ամերիկան անպայման յայտնագործելու, Հին աշխարհին միացնելու անսպառ մղումով: Ուստի ինչպէս անծանօթ ու անտեղեակ ճանապարհորդի` բնիկ ձեւացիր ու փչիր զուռնադ` ինչքան կ՛ուզես, ճար չունի, պիտի լսի ու հաւատայ:

Մի խօսքով, Մերքելի այցը մեր տարածաշրջան, կարելի է ասել, իւրօրինակ բարդութիւն էր Ազրպէյճանի իշխանութիւնների համար, անկախ նրանից, թէ հանդիպումների ժամանակ ի՛նչ բանաւոր պայմանաւորուածութիւններ են ձեռք բերուել Պաքւում` Գերմանիան ինչ ներդրումներ կը կատարի Ազրպէյճանում, ինչքա՛ն փող կը տայ ու ե՛րբ կը տայ: Եւ կամ` երբեւէ կը տա՞յ արդեօք:

Թէկուզ նոյն այդ բարդութիւնն ի սկզբանէ էր կը ռահելի: Ի հարկէ` ոչ Պաքուի համար: Այլապէս վիթխարի ակնկալիքներ ունենալով պաշտօնական Պերլինից` ինչպէս քաղաքական, նոյնպէս եւ տնտեսական, Պաքուն էն գլխից իր իսկ ձեռամբ քար չէր գցի գերմանական վարչապետի այցի հետ կապուած իր յոյսերի ու նպատակների վրայ: Խօսքը, այո՛, փոխվստահելի միջպետական յարաբերութիւնների կառուցման գործընթացին, այդ թւում` դիւանագիտական բարոյագիտութեան համընդունելի կանոններին անյարիր  այն վիրաւորանքի մասին է, որ պաշտօնական Պաքուն անխոհեմաբար պատճառել է անձամբ Անկելա Մերքելին եւ յանձին նրա` գերմանական պետութեանը` արգելելով պատուիրակութեան անդամ, վարչապետի իսկ գլխաւորած Քրիստոնեայ-դեմոկրատական միութիւն կուսակցութիւնից Պունտեսթակի պատգամաւոր Ալպերթ Վայլերի մուտքն Ազրպէյճան:

Ինչ-ինչ` վերջինս երկու անգամ` 2014 եւ 2016 թուականներին, առանց Պաքուի իշխանութիւնների թոյլտուութեան, խիզախել է այցելել Արցախ: Այլ կերպ ասած` Պաքուն Վայլէին յայտարարել է «անցանկալի անձ», մի որոշում, որ, ինչպէս պարզաբանում է գերմանական «Պիլտ» պարբերականը, կայացուել է ամենաբարձր, այսինքն` նախագահ Իլհամ Ալիեւի մակարդակով. այնպէս որ, Գերմանիայում Ազրպէյճանի դեսպանատան հետ այդ հարցով օգոստոսի 20-ին ամբողջ օրը վարած բանակցութիւններն ապարդիւն են աւարտուել:  Արգելքի արդիւնքում 52-ամեայ գերմանացին երկրի վարչապետին ուղեկցել է միայն Վրաստան եւ Հայաստան կատարած այցերի ընթացքում, իսկ Երեւանից պատուիրակութիւնը Պաքու է մեկնել առանց նրա: Գերմանացի լրագրողի հարցմանն ի պատասխան` Անկելա Մերքելը Երեւանում` մամլոյ ասուլիսում, ի հարկէ, անդրադարձել է խնդրին` նշելով, որ Գերմանիան պատգամաւոր Վայլերին հանել է պատուիրակութեան կազմից` Ազրպէյճան այցի շրջանակում: «Մենք,- ասել է նա,- այդպէս ենք որոշել, քանի որ մեզ համար առաւել կարեւոր են բանակցութիւնները»: Եթէ փորձենք վեր հանել ասուածի դիւանագիտական հենքը, ապա տողատակում կարելի է տեսնել, որ տիկին Մերքելը վարուել է այնպէս, ինչ աւելի քան երկու դար առաջ ժամանակակիցներին յորդորում էր մեծն Սայաթ-նովան. «Խիլքդ յիմարին բաբ մի անի»:

Այդ արտառոց միջադէպին, ինչ խօսք, արձագանգել է նաեւ անձամբ ինքը` քաւութեան նոխազ դարձած գերմանացի պատգամաւորը` յայտարարելով. «Ազրպէյճանը հաճոյքով իրեն որպէս ժողովրդավար է ներկայացնում: Ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրուած պատգամաւորի դէմ այդ գործողութիւնները ոչ մի ընդհանուր բան չունեն ժողովրդավարութեան հետ»:

Իրողութիւնը լրագրողների հետ հանդիպմանն առաւել կոշտ է գնահատել Գդհ-ի պաշտօնական ներկայացուցիչ Շթեֆֆեն Զայպերթը, յայտարարելով. «Պերլինը ցաւում է, որ Պաքուն արգելել է Գերմանիայի Պունտեսթակի պատգամաւոր Ալպերթ Վայլերին մուտք գործել Ազրպէյճան ու զգուշացնում է` դա չի նպաստում արցախեան հարցի շուրջ երկխօսութեանը»:  Պերլինը ցաւում ու զգուշացնում է: Ցաւը հասկանալի է, քանզի իրօք ցաւոտ էր վիրաւորանքը: Իսկ զգուշացո՞ւմը: Արդեօ՞ք այդ մասին չի վկայում օգոստոսի 24-ին Երեւանում` վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի հետ համատեղ ասուլիսի ընթացքում Անկելա Մերքելի յայտարարութիւնը, թէ` Գերմանիան, որպէս Մինսքի խմբի անդամ, կարեւորում է ղարաբաղեան հակամարտութեան լուծումը լաւ մթնոլորտում, եւ այդ հարցում Գերմանիան կ՛աջակցի Հայաստանին: Իսկ յաջորդ օրը` Պաքւում Իլհամ Ալիեւի հետ հանդիպմանը նա սոսկ բաւարարուել է դիւանագիտական արտայայտութեամբ` Գերմանիան կը շարունակի ջանքեր գործադրել հակամարտութեան քաղաքական լուծմանը հասնելու նպատակով: Միեւնոյն ժամանակ, նա Պաքւում շեշտել է հակամարտութիւնը միայն խաղաղ միջոցներով կարգաւորելու հրամայականը, այսինքն` չփորձէք սուր ճօճել: Առանց բանակցութիւնների, ընդգծել է Մերքելը, հնարաւոր չէ լուծել հակամարտութիւնը, ուստի անհրաժեշտ է բոլոր ջանքերը գործադրել հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման համար: Եւ կամ` Ալիեւի հետ հանդիպմանը Մերքելի շեշտադրումն առ այն, որ Պերլինը շահագրգռուած է Պաքուի հետ քննարկել մարդու իրաւունքների պաշտպանութեան եւ մարդասիրական կացութեան հարցերը, քաջ գիտակցելով, թէ զրուցակցի համար ինչքան ցաւոտ են այդ հարցերը:

Այնուամենայնիւ արդեօք, վարչապետի պաշտօնական պատուիրակութեան անդամի մուտքի արգելումն Ազրպէյճան իր ազդեցութիւնը կ՛ունենա՞յ գերմանա-ազրպէյճանական յարաբերութիւնների վրայ: Դժուար է միանշանակ ասել: Բայց, յամենայն դէպս, արդեօք, հէնց այդ մասին չէ՞ վկայում նաեւ Անկելա Մերքելի յայտարարութիւնը, որ նա կատարել է Թիֆլիսիի պետհամալսարանում` անդրադառնալով Ռուսաստանից եւ այլ երկրներից դէպի Եւրոպա ածխաջրածնայինների մատակարարման խնդրին: «Գերմանիայի համար ազրպէյճանական կազն աւելի թանկ կ՛արժենայ, քան ռուսաստանեանը», ասել է նա: Վարչապետի խոստովանութեամբ, Գերմանիան չի կարող Ռուսաստանին «ոչ» ասել ուժանիւթի մատակարարումների կապակցութեամբ, քանզի Եւրոպան ռուսական կազի ու նաւթի այլընտրանք չունի: Ինչ վերաբերում է Ազրպէյճանից կազի մատակարարումներին, ապա, նրա խօսքով, «Պերլինը  հնարաւորութիւն չունի կազ ստանալ այդ երկրից նոյն այն գնով, որով գնւում է ռուսաստանեան վառելիքը»: Միւս կողմից, արդէն Պաքւում,  երկու երկրների գործարարների հետ հանդիպման ժամանակ, վարչապետը կարծիք է յայտնել, որ ուժանիւթի ապահովման բազմատեսակացման տեսանկիւնից Ազրպէյճանը Եւրամիութեան  համար կարեւոր երկիր է:  «գերմանական տնտեսութեան բազմատեսակացումը հիմք է ստեղծում այդ ոլորտում լաւ համագործակցութեան համար»,  ասել է Մերքելը:

Թէ որքա՛ն անկեղծ էր Գերմանիայի վարչապետն ազրպէյճանական կազի եւ, առհասարակ, ուժանիւթի դէպի Եւրոպա մատակարարման իր այդ հակակշիռ գնահատումներում, չշտապենք եզրայանգումներ կատարել: Ի վերջոյ, միջպետական յարաբերութիւնները միշտ չէ, որ կառուցւում են զգացմունքային գետնի վրայ: Կան նաեւ ազգային-պետական կամ պետութիւնների դաշինքային շահեր, որոնք շատ յաճախ գերադաս են նոյն այդ զգացմունքների նկատմամբ:

Այնուհանդերձ, հայ փորձագիտական մտքի տիրոյթում սկսում է շրջանառուել տեսակէտ, որ գերմանական պատուիրակութեան տարածաշրջանային այցի բուն նպատակը հէնց Պաքուն է: Մասնաւորապէս, Պէյրութի «Ազդակ» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիր, քաղաքական վերլուծաբան Շահան Գանտահարեանի տեսակէտով, որ հրապարակել է իր խմբագրած «Ազդակ» օրաթերթում` նախքան բուն համայցը. «Գերմանիայի վարչապետի այցը Հարաւային Կովկաս արժէ դիտարկել տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական գործընթացների ընդհանուր եղելութիւնների շրջանակներում»: Քաղաքագէտի համոզմամբ` «Ուաշինկթըն-Մոսկուա պարանաձգային մրցակցութիւնը վաղուց թափանցել էր տարածաշրջան: Յարաբերութիւնների ելեւէջներին առընթեր կայուն ընթանում էր մրցակցային կամ ազդեցութեան գօտի պահպանել-նուաճելու գործողութիւնները: Այժմ այդ պարանաձգութեան խաղի ընթացքում յաւելեալ ուժանիւթ ապահովելու փոխկիրառման պահին է, որ Եւրոպայի ղեկավարը ժամանում է Թիֆլիս-Երեւան-Պաքու»:

Համարժէք է նաեւ երեւանցի քաղաքագէտ Հայկ Մարտիրոսեանի կարծիքը, որ նա արտայայտել է ` «Ա1+»-ի հետ զրոյցում. «Անկելա Մերքելի այցն ուղղուած է նրան, որպէսզի հիմքեր դնի Ազրպէյճանից Գերմանիա կազի արտահանում կազմակերպելու եւ ապահովելու համար»: Նրա դիտարկմամբ` «Ճափոնական «ֆուքուսիմա» հիւլէական արհաւիրքից յետոյ Գերմանիան ամբողջութեամբ հրաժարուել է միջուկային ուժանիւթից եւ հիմա հումքային ահռելի վառելիքի կարիք ունի»: Միւս կողմից`  «Ռուսաստանից արտահանումների կախուածութեանը դէմ է նախագահ Թրամփը, որը բարձրաձայնում է այդ մասին: Մերքելը սկսել է այլընտրանքային ուղիներ փնտռել եւ այս այցը հէնց դրան է միտուած»:

Ամէն դէպքում, փորձենք, արցախցու ասած, չբոպիկանալ դեռ գետին չհասած: Քանզի ժամանակը, յուսանք, մօտ ապագայում կը պարզի ջրերը եւ ջրի երես կը հանի գերմանական պատուիրակութեան համայցի իրական շեշտադրումները:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Ա. Աշխարհամարտէն ետք յաղթական ուժերը իրարու միջեւ բաժնեցին պարտուած Օսմանեան կայսրութեան տարածքները: Թուրքիոյ եւ Հայաստանի պարագային, Ազգերու լիկայի Գերագոյն խորհուրդը փափաք յայտնեց, որ Ամերիկան ստանձնէ անոնց հովանաւորութիւնը եւ ճշդէ երկու երկիրներուն միջեւ սահմանը:

Ընդառաջելով այս փափաքին` Ամերիկայի նախագահ Վուտրօ Ուիլսըն քաղաքական եւ զինուորական երկու առաքելութիւններ Փոքր Ասիա եւ Հայաստան գործուղելէ ետք, 24 մայիս 1920-ին դիմեց ծերակոյտին` վաւերացնելու համար Միացեալ Նահանգներու կողմէ յանձն առնելու Հայաստանի եւ Թուրքիոյ հովանաւորութիւնը (mandate)` իբրեւ ընդառաջում Սան Ռեմոյի վեհաժողովի (19-26 Ապրիլ 1920) խնդրանքին: Նախագահը միեւնոյն ժամանակ յայտնեց, որ ինք համաձայն գտնուած է Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններու ընդարձակման` ներառելով Թուրքիոյ Վան, Պիթլիս, Տրապիզոն եւ Էրզրում նահանգները (Սեւրի դաշնագիրի սահմանները) (1):

Ստորեւ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ հրատարակուող ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Յառաջ»-ի 17 յուլիս 1920 թիւին «Ինչպէս մերժուեց Հայաստանի հոգատարութիւնը» լրատուութիւնը` արեւմտահայերէնի վերածուած:

««Թայմզ»-ի Ուաշինկթընի թղթակիցը յունիս 2 թուակիր հետեւեալ հեռագիրը յղած է իր թերթին. «Երէկ ծերակոյտը 62 ձայնով, ընդդէմ 12-ի, մերժեց նախագահին առաջարկը` Հայաստանի հոգատարութիւնը ընդունելու մասին: Նախապէս արտաքին յարաբերութեանց յանձնախումբը տեղեկագիր մը ներկայացուցած էր, որուն մէջ քաղաքավար կերպով կը մերժէր նախագահը լիազօրել` ընդունելու Հայաստանի հոգատարութիւնը: Այս վճիռին դէմ քուէարկած էին քանի մը ռամկավար (դեմոկրատ` նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի կուսակցութենէն, ՅՉ) անդամներ այն առարկութեամբ, որ յանձնախումբը գործած էր առանց հարցը բաւարար կերպով ուսումնասիրելու:

«Յառաջ»-ի 17 Յուլիսի լուրը

Ծերակուտական (Կիլպըրթ, 1859-1934, Նեպրասքա, դեմոկրատներու խօսնակ, Յ.Չ.) Հիչքոք աշխատեցաւ այս վճիռը վերստին յանձնել յանձնախումբին, մինչեւ որ Ամերիկան կարողանար Գերմանիոյ հետ հաշտութիւն կնքել, սակայն չյաջողեցաւ, եւ ան այլ առաջարկ մը ներկայացուց, որով նախագահին իրաւունք պիտի տրուէր ուսումնասիրելու Հայաստանի վերականգնումին հարցը եւ առնուազն 50 միլիոն (տոլար) փոխառութիւն տալու նորակազմ հանրապետութեան. 34-ի դէմ 41 ձայնով այս առաջարկն ալ մերժուեցաւ:

«Այդ ժամանակ «Ազգերու դաշնակցութեան» անհաշտ հակառակորդներէն` ծերակուտական Պրանճետին (Ֆրենք Պրանտեկի 1864-1924, Քոնեքթիքըթ, հանրապետական) պահանջեց ծերակոյտէն` տալու իր աներկդիմի մտածումը Հայաստանի հոգատարութեան մասին, պահանջելով, որ նախագահին յանձնարարութիւնը ընդունուի:

«Այս հանգամանքը շփոթեցուց դեմոկրատները, որոնց առիթ չտրուեցաւ խնդիրը առաջ մղելու, եւ անոնցմէ միայն 12-ը կողմնակից մնացին նախագահին: Հայաստանի վերաբերեալ քաղաքականութեան մէջ Ուիլսընի դէմ քուէարկողներուն մէջ էր պ. Անտըրվուտը (Օսքար, 1862-1929, Ալապամա, ՅՉ), որ դեմոկրատներուն պարագլուխն է: Հայաստանի հոգատարութեան դէմ մէջբերուած պատճառաբանութիւնները քաղուած են զօրավար Հարպորտի տեղեկագիրէն (3), (4), (5), որ թէեւ հոգատարութեան ի նպաստ կողմեր ունի, սակայն միաժամանակ ցոյց կու տայ այն հսկայ սպառումը (ծախսը` 5 տարուան վրայ շուրջ 750 միլիոն տոլար, ընդգրկելով ամբողջ Թուրքիան եւ Հայաստանը, ՅՉ), որ կը յառաջանայ հոգատարութիւնը ստանձնելէն ետք»:

Սակայն քոնկրեսականները ուշադրութիւն չեն դարձուցած զօրավար Հարպորտի ա՛յն եզրակացութեան` մարգարէութեան, ուր կ՛ըսէ. «Նախընտրելի է միլիոններ ծախսել հոգատարութեան, քան թէ միլիառներ` ապագայ պատերազմներուն»: Ցայսօր Ամերիկան հազարաւո՛ր միլիառներ ծախսեց Մերձաւոր Արեւելքի մէջ, եւ ըստ նախագահ Թրամփի` 7 թրիլիոն (6), այսինքն` 7 հազար միլիառ, եւ տակաւին պիտի շարունակէ ծախսել`«Հարպորտ առաքելութեան» տեղեկագիրը լրջօրէն չուսումնասիրելուն եւ հոգատարութիւնը չընդունելուն պատճառով:

12 օգոստոս 2018

———————

(1) http://www.aztagdaily.com/archives/315557

(2) «Յառաջ» օրաթերթ, Երեւան, Բ. տարի, թիւ 150, 17 Յուլիս 1920, էջ 4:

(3) http://www.aztagdaily.com/archives/400768

(4) http://www.aztagdaily.com/archives/359818

(5) http://www.aztagdaily.com/archives/359654

(6) https://www.news18.com/news/world/donald-trump-says-7-trillion-wasted-in-middle-east-wars-us-will-pull-out-of-syria-very-soon-1703487.html

Լիբանանեան քաղաքական բեմին վրայ արձանագրուած յայտարարողական հարթութիւնը երկիրը կ՛առաջնորդէ կրակի եւ արդարութեան արանքին: Խօսքը բնականաբար կը վերաբերի միջազգային դատարանի մօտալուտ վճիռին առիթով կատարուած տրամագծօրէն հակառակ ուղղութիւններ բովանդակող յայտարարութիւններուն:

Ներլիբանանեան հանգոյցներու վերագրուող կառավարութեան կազմութեան արգելակումի տեսութիւնը տեղի կու տար յաճախ` շրջանային մակարդակի վրայ արձանագրուող զարգացումներու հետ կապուած գործընթացներու հետեւանքային ազդեցութիւններու վարկածներուն: Այժմ ո՛չ միայն ներլիբանանեան-շրջանային, այլ նաեւ միջազգային նոր թնճուկներ կ՛աւելնան` միջազգային դատարանէն ակնկալուած վճիռին ընկալելիութիւնը քաղաքական տարբեր մօտեցումներու ենթարկելով: Մինչ, արաբական մամուլին մէջ կ՛երեւին Լիբանանի նկատմամբ Ուաշինկթընի նախապատրաստող պատժամիջոցներու մասին ենթադրական վերլուծումներ:

Կառավարութիւն  կազմելու նպատակով բանակցային երթեւեկութեան տպաւորութիւնը կը ձգեն որոշ լուրեր, յայտարարութիւններ, այնուամենայնիւ տակաւին չէ գոյացած համոզում, որ համակողմանի համաձայնութեան առաջնորդող շրջափուլը մուտք գործած է երկիրը: Հաւաստիութիւն փոխանցող նախագահ-վարչապետ հանդիպումի եւ կառավարութեան կազմի անուանացանկի փոխանցումի լուրը ինքնին  այս պայմաններուն մէջ կը թուի, որ բաւարար չէ ընթացակարգի գործնական փուլը անցնելու:

Անորոշ է նաեւ նախագահի յայտարարած 1 սեպտեմբերի ժամկէտը: Սահմանադրական ընթացակարգը նման կազմալոյծ վիճակներու համար որեւէ տնօրինումի ելք յայտնապէս չէ նախատեսած:

Միակ ելքը` տարածաշրջանային իրավիճակի եւ միջազգային նոր իրադրութիւններու ձեւաւորման առաջնորդող կացութեան քաղաքական ճիշդ ընթերցումի հիման վրայ կայանալիք համալիբանանեան գիտակցական կամքի դրսեւորումն է: Արտաքին այդ պայմաններուն վրայ կ՛աւելնան ֆինանսատնտեսական հեռանկար մթագնող ցուցանշային պատկերները եւ անոնց հետեւող ընկերային վիճակներու բարդացման միտումներու տեսանելիութիւնը:

Փոխզիջումնային մօտեցումը գերակայ հրամայական է լիբանանեան բոլոր կողմերուն, հոսանքներուն, կազմակերպութիւններուն համար: Միջհամայնքային համակարգը այստեղ ոչ թէ համայնքային հատուածականութեան գերադասումն է, այլ համայնքներու միջեւ փոխհասկացողութեամբ, փոխզիջումով ընդհանուր շահի առաջադրումը: Փոխադարձ զիջումը այս պարագային համայն Լիբանանի շահն է:

Ակնկալուած ընթացակարգը կը թուի, որ դիւրին չէ: Ներհամայնքային անհամաձայնութիւններու փարատում, որմէ ետք միջհամայնքային համախոհութեան գոյառման համար արագ միջոցառումներու որդեգրում: Արտաքին ալիքներու դիմակայման համար ներքին համախմբումի անհրաժեշտութեան գիտակցում. իսկ այս պարագային սահմանադրական համախմբուածութիւնը կ՛առարկայանայ կառավարութեան կազմութեամբ:

Այլապէս խաղը կը դառնայ վտանգաւոր. թէ՛ կրակին, եւ թէ՛ արդարութեան հետ խաղերը անպայման կ՛ունենան իրենց ծանր հետեւանքները: Միջազգային ընտանիքի անդամ Լիբանանը կառավարազուրկ կարգավիճակով դժուար թէ կարենայ յաղթահարել արտաքին-ներքին մարտահրաւէրները: Այլընտրանք չկայ. անյապաղ կազմե՛լ կառավարութիւնը:

«Ա.»

Յ. ԼԱՏՈՅԵԱՆ

2018-2019 կրթական տարեշրջանը պիտի դիմաւորենք մտահոգ վիճակի մէջ:

Լիբանանահայ կրթական համակարգը դժուար վերամուտի սեմին է:

2018-2019 տարեշրջանին լիբանանահայ վարժարանները տնտեսական, կրթական, թիւի եւ կրթական մշակի լուրջ հարցերու առջեւ կը գտնուին:

Ուսուցիչներու ամսաթոշակներու յաւելումի օրէնքը եւ անոր ընկերակցող կրթաթոշակներու բարձրացումը բնականաբար դէպի օտար` ձրիավարժ վարժարաններու հոսք մը ստեղծած է:

Երկարաժամկէտ ծրագիրով պետութիւնը յստակօրէն իր պետական ձրիավարժ վարժարաններուն թափ տալու եւ անձնական, համայնքային համեստ եւ միջակ դասակարգի վարժարաններուն դէմ ակնյայտ պայքար կը մղէ:

Հայկական վարժարաններէն դէպի օտար վարժարաններու հոսքը կը շարունակուի, միաժամանակ հայկական վարժարանները այս երեւոյթին ի տես եւ նորարարութեան հետ քայլ պահելու անհաւասար ճիգով վարժարանները միացնելու ընթացքի մէջ են: Անցնող տարուան աւարտին դարձեալ աւելի քան 50 ուսուցիչներ գործէ արձակուեցան խտացումի, միացումի պատճառով: Յիշենք, որ անցեալ տարեշրջանին նոյնքան թիւով ուսուցիչներ գործէ արձակուած էին:

Յարանուանական վարժարաններէն չորսէն երկուքը տնօրէն չունին եւ տնօրէն խորհուրդով կը գործեն: Այլ յարանուանութեան պատկանող  վարժարաններէն չորսին մէջ ալ թիւի զգալի անկում կայ, եւ ներքին մրցակցութեան պատճառով վարժարանները դժբախտաբար թուային առումով տժգոյն վերամուտի մը կը սպասեն:

Երրորդ յարանուանութեան պարագային`  վարժարաններու պատասխանատուները դարձեալ վերանորոգման որոշում ունին: 2019-2020 տարեշրջանին ալ վարժարանի մը երկրորդականը փակելու որոշում տուած են: Միւս կողմէ` միութենական երկու վարժարաններ տարուէ տարի թիւի նահանջ կ՛արձանագրեն: Նորակառոյց մանկամսուրներու ակնկալած թիւը դժբախտաբար առաջին տարին պիտի չհասնի իր նպատակին:

Այս պայմաններով կը դիմաւորենք 2018-2019 կրթական տարեշրջանը: Գաղութի մը զօրութեան ցուցանիշը իր կրթական օճախներն են: Այսօր լիբանանահայ վարժարանները տնօրէնի թեկնածու չեն գտներ: Հայրենաւանդ նիւթերու ուսուցիչներ չեն պատրաստեր:

Չենք գիտեր` ո՛ւր կ՛երթանք:

Չենք զգար, որ տագնապող կայ:

Չենք տեսներ, որ հարցերը ըստ էութեան ընկալող կայ:

Լիբանանի նման գաղութ մը փաստօրէն վերամուտը կը դիմաւորէ այս դժուարութիւններով: Ինչպէ՞ս կը բացատրուի այս մէկը: Ընդհանրապէս ազգային հաստատութիւններու հանդէպ նոր սերունդին անվստահութի՞ւնն է:

Կարծէք ստեղծուած է այնպիսի մթնոլորտ մը, որ նոր, թարմ, խոստմնալից եւ ատակ ու պատրաստուած ուժեր չուզեն ծառայել մեր մօտ:

Լիբանանը, այս բոլորէն ետք, դարձեալ կը հաստատեմ, բնական ներուժ ունի, որ բնականաբար մեր սերունդները հայօրէն մեծնան, մտածեն եւ զգան: Կը մնայ ճիշդ մարդիկը ճիշդ տեղը դնել:

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Տիգրան Բեկզատեան

Տիգրան Բեկզատեան. քաղաքական-պետական գործիչ, անկուսակցական: Կ՛ենթադրուի, որ ծնած է 1875-ին:

Ան եղած է Պաքուի հայկական եկեղեցւոյ Ծխական խորհուրդի նախագահ, որ գործած է 1906-ին եւ կը գտնուէր Պաքուի ուսումնարանի փողոցը: Ազգային խորհուրդի անդամ:

Հայաստանի անկախացումէն եւ հանրապետութեան կերտումէն ետք եղած է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան դիւանագիտական ներկայացուցիչ Թիֆլիսի եւ Պաքուի մէջ:

1919-ին մասնակցած է հայ-ազրպէյճանական խորհրդաժողովին, ապա` անդրկովկասեան երեք երկիրներու հանրապետութիւններու խորհրդաժողովին:

Տիգրան Բեկզատեանը կը մահանայ 8 օգոստոս 1942-ին:

Էլլեն Բիւզանդ

Հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, գրող, բարեսիրական գործիչ, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է Գիւմրի, ապրած է Կարս: Ուսանած է Թիֆլիսի նշանաւոր Յովնանեան օրիորդաց վարժարանին մէջ:

1916-ին ընդունուած է Վարշաւայի համալսարանի իրաւաբանական հիմնարկ:

Էլլեն Բիւզանդ եղած է Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան անդամ:

1918-ին մեկնած է Հայաստան` մասնակցելու համար Սարդարապատի ճակատամարտին:

Աշխատած է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան խորհրդարանի գրասենեակին մէջ` որպէս գործավար:

Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք ձերբակալուած եւ բանտարկուած է: Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ ազատած եւ ուղարկուած է Քամարլինի ճակատ, ուր ան կը մնայ մինչեւ 1921 ապրիլ:

Այնուհետեւ ամուսնացած է Յովհաննէս Քիւթքեանի (հետագային` բժիշկ) հետ: 1921-ին Էլլեն ամուսինին հետ Հայաստանէն մեկնած է Իրան: Անոնք 2 մանչ զաւակ կ՛ունենան:

1929-ին ընտանիքը տեղափոխուած է Ֆրանսա եւ 30 տարի ապրած Ալֆորվիլ քաղաքին մէջ: Զբաղած է հասարակական-կուսակցական եւ գրական գործունէութեամբ: Եղած է Ֆրանսայի Հայ օգնութեան միութեան (ՀՕՄ) ղեկավար:

Կեանքի վերջին տարիները շատ ծանր եղած են այն պատճառով, որ կորսնցուցած է ամուսինն ու 2 տղաները: Հետագային տեղափոխուած է Լոս Անճելըս` քրոջ եւ փեսային մօտ եւ ապրած է անոնց հետ մինչեւ կեանքին վերջը:

Ան այն հայ կին գրողն էր, որ գրականութեան մէջ հայ կինը դարձուցած է գլխաւոր հերոս: Անոր գործերէն են` «Նոր կին», «Կարսը եւ ախպէր Արշոն» , «Ուխտագնացութիւն դէպի Վենետիկ», «Վահագնի» վէպերը, «Պահակ» մանկական պատմուածքները: 1981-ին, յետմահու, Լոս Անճելըսի մէջ հրատարակուած է «Զրոյց Կարսի մասին» պոէմը, իսկ «Սարի բոբչէ» պոէմն ուղղուած է հայ ժողովուրդի հերոս որդիներուն` ֆետայիներուն եւ գիւղացիներուն:

Էլլեն Բիւզանդ կը մահանայ 1970-ին:

Աբրահամ Գիւլխանդանեան

Աբրահամ Գիւլխանդանեան. ազգային-ազատագրական շարժման, հասարակական եւ քաղաքական գործիչ, պատմաբան, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 1875-ին, Վաղարշապատ, Էջմիածին: Աւարտած է էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը, աւելի ուշ Եարոսլաւլի Տեմիտով բարձրագոյն վարժարանի իրաւաբանական բաժինը:

1894-ին կը յարի Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան:

1898-ին կը փոխադրուի Պաքու, ուր կը զբաղի Պաքուի նաւթաշրջանի հայ բնակչութեան ազգային եւ ընկերային պայքարը կազմակերպելու գործով: 1902-1908 տարիներուն գրեթէ անընդհատաբար ընտրուած է Կեդրոնական կոմիտէի անդամ:

1905-1906 թուականներուն հայ-թաթարական ընդհարումներու ժամանակ մասնակցած է մարտերուն, կազմակերպած է Գանձակի հայութեան ինքնապաշտպանութիւնը:

1908-էն սկսեալ` անդամ ՀՅԴ Արեւելեան Բիւրոյի, Ռ. Սեւեան ծածկանունով:

1910-ին ցարական իշխանութիւնները Գիւլխանդանեանը ձերբակալած եւ բանտարկած են, ապա ազատ արձակած են 1912-ին: 1913-ին մտած է Ազգային բիւրոյի կողմէ Թրքահայաստանի մէջ բարենորոգումներ անցնելու գործին օժանդակող պատասխանատու մարմնի մէջ: 1916-ին` Պաքուի Հայոց ազգային խորհուրդի նախագահ:

1918-ին մասնակցած է Պաքուի հայութեան դիմադրութեան կազմակերպումին:

Հայաստանի անկախացումէն ետք, 1919 յունիսին Գիւլխանդանեան ընտրուած է Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի անդամ, եղած է ներքին գործերու եւ արդարադատութեան, 1920-ին ելեւմտական նախարար: 2 դեկտեմբեր 1920 Ալեքսանդր Խատիսեանին հետ ստորագրած է Ալեքսանդրապոլի (այժմ` Գիւմրի) պայմանագիրը:

Հայաստանի պոլշեւիկեան նուաճումէն ետք անցած է Ռումանիա, ապա հաստատուած է Փարիզ, ուր իբրեւ Բիւրոյի անդամ` մնացած է մինչեւ մահ, զբաղած է Դաշնակցութեան դիւանին մէջ պահուող աւելի քան 100 հազար վաւերագրերու ու փաստաթուղթերու կարգաւորումով:

1942-ին եղած է Պերլինի մէջ հիմնադրուած Հայ ազգային խորհուրդին փոխնախագահը:

Բ. Համաշխարհային պատերազմի աւարտին, Փարիզը գերմանացիներէն ազատագրուելէ ետք, ֆրանսացի համայնավարներու պահանջով զաւակին հետ ձերբակալուած եւ բանտարկուած է 1944 հոկտեմբերէն մինչեւ 1945 սեպտեմբերը:

Մեծ է Գիւլխանդանեանին վաստակը հայ յեղափոխական, ազգային-ազատագրական շարժման ղեկավարման եւ անկախ Հայաստանի պետական կեանքի կազմակերպումի գործին մէջ:

Աբրահամ Գիւլխանդանեանը մահացած է 1946-ին, Փարիզ:

Ռուբէն Դարբինեան

Ռուբէն Դարբինեան. իսկական անունը` Արտաշէս Չիլինկարեան, հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, խմբագիր, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 1883-ին, Ախալքալաք, Ջաւախք:

Աւարտած է Թիֆլիսի երկրորդական ռուսական վարժարանը, ուսանած է Հայտելպերկի եւ Միւնիխի համալսարաններուն մէջ, 1906-ին աւարտած է ՄՊՀ իրաւաբանական ուսումնարանը:

Աշխատակցած է կովկասահայ մամուլին («Մշակ» եւ «Մուրճ») տպագրած է գիտական, քաղաքական, արուեստաբանական յօդուածներ:

1906-ին կատարած է կուսակցական աշխատանք: Աշխուժօրէն մասնակցած է «Փոթորիկ» խումբի աշխատանքներուն: 1906-ին մասնակցած է Էջմիածնի մէջ գումարուած Ազգային ընդհանուր ժողովին: 1909-ին խուսափելով ցարական իշխանութիւններու հետապնդումներէն` հաստատուած է Կ. Պոլիս, աշխատակցած` «Ազատամարտ»-ին:

1913-ին գործած է Գերմանիոյ մէջ, սակայն հետապնդումներէ եւ ամբաստանութիւններէ խուսափելու համար ձեռք բերած է անձնագիր` Դարբինեան Ռուբէն անունով եւ մինչեւ կեանքին վերջը կրած է այդ անունը: Պերլինի մէջ օգնած է գերմանա-հայկական ընկերութեան ստեղծումին:

1914-ին կը վերադառնայ Անդրկովկաս, ուր աշխատած է Թիֆլիս եւ Պաքուի մէջ (մինչեւ 1916` «Արեւ» օրաթերթի խմբագիր): Թիֆլիսի, ապա Պաքուի մէջ մասնակցած է հայ ազգային խորհուրդներու կազմութեան աշխատանքներուն: Պաքուի Հայոց ազգային խորհուրդի քարտուղար եղած է: 1917-ին հրատարակած է «Գործ» ամսագիրը (Պաքու):

1918-ին, Ռոստոմի կողքին, իր մասնակցութիւնը բերած է հայկական հերոսական դիմադրութեան կազմակերպումին` ընդդէմ իթթիհատ-մուսաւաթական հակահայ միացեալ գրոհներուն: Պաքուի անկումէն ետք անցած է Երեւան:

Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք մաս կազմած է Խորհրդային Ռուսիոյ հետ բանակցութիւններ վարող հայկական իրերայաջորդ պատուիրակութիւններուն: Իսկ 1920-ի աշնան մաս կազմած է Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին կառավարութեան` ստանձնելով արդարադատութեան նախարարի պաշտօնը:

Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդայնացումէն ետք պոլշեւիկներու նորակազմ Յեղկոմը բանտ նետեց նաեւ Ռուբէն Դարբինեանը, որ 18 փետրուարի համաժողովրդային ապստամբութեան յաղթանակով ազատ արձակուեցաւ, մինչեւ ապրիլ ամիսը մնաց Երեւան եւ, այնուհետեւ, իր կարգին Զանգեզուրի վրայով անցաւ Պարսկաստան, ուրկէ ուղարկուեցաւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ (Պոսթըն):

1922-ին ապրիլին ՀՅԴ Արեւելեան Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէի որոշումով Դարբինեանին յանձնուեցաւ «Հայրենիք»-ի խմբագրութիւնը: Խմբագիր Դարբինեանին առաջին նուաճումը եղած է «Հայրենիք Ամսագիր»-ի լոյս ընծայումը` 1922 նոյեմբերին: Երկրորդը` 1933-ին, Դարբինեանի մղումով ՀՅԴ Պատգամաւորական ժողովը որոշում տուած է նաեւ անգլերէն հրատարակութիւն մը ունենալու համար: 1934-ի մարտէն սկսեալ լոյս տեսնող «Hairenik Weekly»-ն (ներկայիս` «Armenian Weekly»): Իսկ աւելի ուշ, անգլերէն քարոզչութեան, վերլուծման եւ մտաւորական զարգացման համար անհրաժեշտութիւնը զգացուած է անգլերէն այլ հրատարակութեան մը, եւ Ռ. Դարբինեանի օրով սկսած է հրատարակուիլ «Armenian Review» հանդէսը, 1948-ի յունուարէն սկսեալ: Պէտք է նշել, որ յատկապէս «Հայրենիք Ամսագիր»-ը հանդիսացած է կոթողական աշխատանք: Դարբինեան իր գաղափարախօսական կարեւոր ներդրումը ունեցաւ «Հայրենիք» օրաթերթի եւ ամսագիրի մէջ, հոն գրած է պատմագիտական կարեւոր յօդուածներ («Ինչ պայմաններու մէջ ծնունդ առաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը» 1953-ին, «Ի՞նչ կարելի է սպասել Ստալինի յաջորդներից»` 1953-ին եւ այլն):

Ռուբեն Դարբինեանը կը մահանայ 1968-ին, Պոսթըն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ:

(Շար. 7)

ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ

Տարիներ առաջ էր եւ` կրկին ամառ: Ամբողջ աշխարհը գրեթէ արձակուրդի մէջ էր: Մենք ալ` նոյնպէս: Խորքին մէջ ինծի համար արձակուրդ ըսուածը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ` փախուստ մը սովորական եւ միօրինակ առօրեայէն: Այլ խօսքով նաեւ վերանորոգուելու արդար եւ միաժամանակ ծախսալից փորձ մը: Հաճելի ակնկալութիւն մը` կեանքիդ որոշ եւ ճշդուած օրերը տարբեր ձեւով ընդունելու եւ ապրելու գաղտնիքով:

Նախաբանս չեմ ուզեր երկարել:

Այդ օրերուն Եւրոպա էինք էրիկ-կնիկ, եւ յատկապէս անոր ծայրագոյնը` Իրլանտա եւ Իրլանտական Հանրապետութիւն: Այս վերջինը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ` Միացեալ Թագաւորութեան մէկ բաժինը:

Ու սկսելով Իրլանտայի Տապլինէն, ամբողջ երկու շաբաթ, մեծ ու հանգստաւէտ փոխադրակառքով եւ ընկերակցութեամբ հմուտ կայտ-առաջնորդի մը, շուրջ յիսուն հոգիով եզերած էինք այս երկու երկիրներու մեծ ու փոքր քաղաքներն ու գիւղերը ու վերջապէս` հասնելով Պելֆասթ:

Եւրոպա ըսի, պէտք էր նաեւ աւելցնէի, թէ ան կարծես ամբողջ աշխարհի պատմութիւնն ալ էր:  Պատմական հսկայ թանգարան մը: Ամէն օր մեր այդ կայտը քարեղէն հնութիւններու տակէն կորսուած կամ պահուըտած կեանքերու «շունչ» տալով` զանոնք դուրս կը բերէր ու կը փռէր մեր յիշողութեան առջեւ, գեղեցիկ կրկներգի նման: Այլ խօսքով’ պատմութեան կանչերու հոսանք: Ու յուսահատ կողոպուտ մը կարծես կար մեր` զբօսաշրջիկներուս աչքերուն մէջ: Բոլորս ագահօրէն կը փորձէինք պատմական յուշեր հաւաքել: Տեսանելի էր, թէ հոս ալ որքա՛ն խոր էր պատմութիւնը:

Սակայն եւ այնպէս, պատմութեան կողքին եւ պատմութեան չափ ալ մեր բոլոր ընկերակիցները մեզ իբրեւ «արմենիանզ»` հայեր անունով կը ճանչնային: Ո’չ մեր անունը սորվեցան եւ ո՛չ ալ ազգանունը: Իրենց համար մենք միայն այս նոր անունով  կը ճանչցուէինք: Մեր հոգը չէր: Ներքնապէս ուրախ էինք: Հպարտ եւ երջանիկ: Գոնէ այս ձեւով այս օտարները տեղեակ եղած էին, որ մենք` այս նոր անուն ունեցողներս, հայրենիք մը ունէինք Արմենիա անունով, եւ որ մենք այս երկրագունդի վրայ իբրեւ հին ազգ կ’ապրէինք: Դարաւոր պատմութիւն ունեցող ժողովուրդ էինք եւ ներկայիս ալ ազատ եւ անկախ երկիր մը ունէինք, որ որ իրենց գիտցած այս Արմենիան մենք` Հայաստան կը կոչէինք: Այսքան եւ դեռ ասկէ աւելին:

Ու առանց պարտադրանքի, ամէն օր ճաշի կամ ընթրիքի միջոցին, մեր պատմութենէն, մեր լեզուէն, մեր մշակոյթէն տող մը, դրուաք մը յիշեցուցինք, սորվեցուցինք: Սորվեցան, թէ ոչ, շատ ալ վստահ չէի: Բայց գլուխնին «արդուկելու» չափ խօսեցանք: Ո՛չ ոք բողոքեց: Չեմ գիտեր զբօսաշրջութեա՞ն եկած էին, թէ՞ հայոց պատմութեան դասընթացքներուն մասնակցելու: Հետաքրքրական էր: Շեշտեցինք ամէն բան: Նմանութիւններ բերինք: Դէմքեր ու դէպքեր յիշեցինք: Ցեղասպանութիւն եւ քրիստոնեայ առաջին պետութիւն` իբրեւ մեծ վկայութիւն եւ հաստատ փաստ առաջ «քշեցինք»: Նաեւ պարզեցինք, որ մեզ ճանչնալու համար նախ պէտք էր ճանչնալ մեր երկիրը` Հայաստանը: Մեր դրախտավայրը:

Ապա շրջապտոյտի ընթացքին վերադառնալով տեղւոյն երկրի պատմութեան, իրենց հետ համեստօրէն ընկերացանք անոր դարերու շարքին: Տեսանելի էր, թէ որքան խոր էր պատմութիւնը: Անկասկած: Ուստի աչքերուս մէջ ամփոփեցի մեծ ընդարձակութիւնը` այդ երկրի կանաչութեան հետ միասին:

Պէտք է ճանչնալ երկիրը եւ անոր մտայնութիւնը: Գիտէի այդ մէկը: Ուստի քալեցինք: Բոլորս միասին քալեցինք, երկար, յաճախ շնչասպառ, որովհետեւ այդպէս էր դասաւորուած: Քալեցինք տեսնելու` երկրի արշալոյսի գոյներով զարդարուած անցեալը: Իւրաքանչիւր կառոյցի պատի վրայ դարերը կը խօսէին երկարօրէն: Ու մենք որոշ չափով մօտեցած էինք այդ անցեալին:

Սակայն Արեւելքը այսպէս չէր, կ’ըսէի մտովի: Արեւելքը ուրիշ է: Հիմա այդ Արեւելքը կորսնցուցած է իր վերանորոգուելու աւիշն ու հմայքը: Հոս տարբեր էր: Իսկ հոն® Հոս ամէն բանի մէջ Աստուած կար: Գոյն, լոյս, գիծ, ե՛ւ խորհուրդ, ե՛ւ հաւատք: Կեանքի յաւիտենականութեան հոլովոյթը կար մարդոց երակներու մէջ: Թէեւ պատմութիւնը հոս ալ գրուած էր կրակով ու թուրով, ատելութեամբ եւ յաղթանակով, սակայն ամէն «բան» հպարտութեամբ կը յայտնաբերուէր: Իսկ եկեղեցին արդէն ամուր  նստած էր իւրաքանչիւր դէմքի, պատահարի ու փլատակի  սրտին վրայ:

Ամէն քաղաք կամ աւան, կամ` մթին քարեր ու քանդակներ, մեր դիմաց կը բանային նոր դռներ, նոր թուականներ, նոր պատկերներ` տաք ու խանդավառ շունչով: Նկատելի էր, որ քրիստոնեայ աղօթքը երկար ատենէ ի վեր պառկած էր այդ հնամաշ փլատակներուն տակ: Ու, ի՛նչ մեղքս պահեմ, պատմութիւնը իսկապէս խածած էր սիրտս, ուղեղս, ժամերս եւ վայրկեաններս լեցուցած` նորութիւններով: Այլեւս օրերս սկսած էին պատմութիւն խօսիլ, անոր հետքին հետեւիլ: Ու նոր իմաստ մը տալու համար ժամերուս` մօտէն հետեւեցայ հրամցուած թուականներուն, մեծ ու փոքր անուններուն, դէպքերուն, դէմքերուն, հերոսներուն եւ անոնց  արձաններուն ու մշակոյթին եւ անոր թելադրանքին ու այդ ձեւով ալ աւելի մօտեցայ երկրի անցեալին: Տեսակաւոր եկեղեցիներ ու դղեակներ, պալատներ ու ամրոցներ, թանգարաններ եւ յուշարձաններ, կարծր ու փափուկ սրտերու մէջ հաւատք բուրող մէկական կոթողներ էին: Միւս կողմէ` տեսանելի էր, թէ ինչպէ՛ս խմիչքը, ոգելից ըմպելին մարդոց դէմքերուն վրայ կարմիր բոցեր նետած էր: Իսկապէս` կախարդական աշխարհ:

Ասկէ մեկնած` մտովի կ’ըսէի. «Իրլանտա, դո՛ւն այն երկիրն ես, որ միլիոնաւոր զբօսաշրջիկներու երեսին կարողացած ես հպարտութեան լռութեամբ պոռալ»:

Եւ յանկարծ ինքնածին նախանձ մը ծնունդ կ’առնէր մէջս:

Բայց ամէնէն հետաքրքրականն ու շատերու համար զարմանալին այն էր, որ Անգլիոյ կողմէ նախկին ոճրագործ նկատուածները ներկայիս այս երկրին մէջ իբրեւ ազատամարտիկներ ճանչցուած էին ու` մէկական քաղաքական գործիչներ դարձած: Ուրեմն մէկուն ոճրագործը միւսին ազատամարտի՞կն էր: Ահա՛ քեզի` կեանք եւ պատմութիւն:

Այս բոլորը հարազատ եւ համարձակ կը լսէի մեր այդ առաջնորդին բերնէն` թափանցիկ հոգիով, լուսաւոր երաժշտութեամբ, որ յաճախ կը կրծէր նաեւ ամբողջ էութիւնս:

Կարծես ներքին ձգտում մը բառերս կը յուշէր եւ մտածումներս կ՛առաջնորդէր: Իրականութիւնն էր, որ կ՛ապրէր: Նոր մարդու թափ, որուն մէջ ներկայ էր մարդուն, իր ազգին հանդէպ որդեգրած կամ ունեցած բոլոր գլխաւոր ձգտումները: Այսպէս, տեղ տեղ ապրումներս կիսեցի եւ սակայն զգացի, որ այս անծանօթ հեռաւորութիւնը իրեն հետ մտքիս ամայութիւն մըն ալ բերած էր, մօտիկ անցեալիս թելադրանքով հիւսուած` զգացումով միատեղ:

Ահա թէ ինչպէ՛ս կսկիծը նետած էր զիս իր անդունդը: Մտածումս խանգարուած էր հաստատապէս: Կը խօսուէր թագաւորութեան, հերոսութեան, ազատութեան եւ հին աստուածներու մասին:  Թէեւ զարմանքն ու հիացմունքը թակած էին միտքս, սակայն յանկարծ կը զգայի, որ կրկին անգամ լեզուիս վրայ հին երգ մը սկսած էր անձայն քալել: Է՛հ, մենք ալ փառաւոր անցեալ մը ունեցած էինք: Թագաւորներ, իշխաններ, յաղթանակներ, ազատամարտիկներ, ֆետայիներ, աստուածներ եւ Աստուած մը: Է՛հ, իրապէս, որ մեր աստուածները տարբեր էին: Մեր հերոսները` նոյնպէս: Հապա՞ մեր երկիրը եւ հապա՞ մե՛նք: Հայրենիքս եւ հայութիւնը: Հաստատապէս` Հայաստանը, որ մնացած էր ենթագիտակցութեանս մէջ վիպային կերպարով, հիմա սկսած էր արթննալ: Իր կարօտը խանգարած էր զիս: Յստակ էր, որ ինք այս երկրին մէջ ալ հետս էր: Մօտս: Մտածումներուս մէջ: Մէկ խօսքով, ինքն ալ ներկայ էր:

Դարձեալ, բառերու փոխարէն, այս անգամ դարաւոր պատմութիւնս, հերոսներուս յաղթանակներն ու նոյնիսկ պարտութիւնները լռութեամբ կը խօսէին, ու այդ մէկը տենդով մը կը զգայի: Ահա թէ ինչո՛ւ աշխարհի տարածքին մեր կեանքը ներքնապէս կը հիւծէ մեր մարմինը:

Պատմութեան հետն էի, եւ մեր Հայաստանն ալ պատմական է:

Գացէ՛ք, տեսէ՛ք: Վայելեցէ՛ք: Այցելեցէք մեր երկիրը: Հոն ալ պատմութիւն կը հոսի իր եզերքներէն: Հաւատացէ՛ք` պատմութիւնն է ամէնէն վստահելին: Յաճախ կը պոռայի:

Կը զգայի, որ հոգիս պաշարուած էր երկիւղով: Կսկիծը կը հոսէր սրտէս: Անոր համար անկէ ետք այլեւս չհաշտուեցայ սովորական առաւօտին հետ:

Ես այդ օտար երկրի, իր օտար հողին վրայ, քալած էի հայրենիքիս անցեալէն, անոր ներկայի եւ անմիջական վաղուան յոյսով եւ հաւատքով:

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

Այս օրերին ականատես ենք, թէ ինչպէս մի կողմից բացայայտւում են 30 տարիներ մեր երկրում տիրած զեղծարարութիւններն ու կողոպուտները, քննարկւում ընկերային բարձիթող վիճակները, օրէնքներ են մշակւում այն բարելաւելու ուղղութեամբ, վերջապէս ժողովուրդը զգում է իրեն իր երկրի տէրը, ժամ առ ժամ էլ աւելի մեծ սիրով է կապւում իր ընտրեալ վարչապետին, իսկ միւս կողմից` կաշկանդւում է ազատ, անկախ մտածելակերպը, լինի դա հայրենիքում, թէ հայրենիքից դուրս:

Համացանցում կամ նոյնիսկ ընկերային խօսակցութիւնում պարտադրւում է միակարծութիւնը այնքան, որ շատերը ոտնատակ չգնալու համար լռում են, անտարբեր ձեւանում նոյնիսկ իրենց ճակատագրին վերաբերող հարցերում:

Համատարած միակարծութիւնը իրեն է պարտադրում եւ ստացւում է, որ խորհրդային մտածողութիւնը` բոլորը միակերպ,նոյն ուղղութեամբ դիտելու, նոյնը տեսնելու, ընկալելու, վերլուծելու, դատելու, քանի որ ղեկավարը այդպէս է պահանջում, դեռ չի վերացել, նոյնիսկ նոր զարթօնք է ապրում:

Ղեկավարութեանը իրենց հաւատարմութիւնը հաստատելու համար ժողովուրդը իրար դէմ պատնէշներ է ստեղծում, մինչեւ իսկ անվայել անձնական վիրաւորանքներ հասցնում միմեանց:

Միատեսակ մտածելու վնասները մեր երկիրը մէկ անգամ արդէն ապրել է երկար տարիներ, 35թ. սկսած, երբ մարդիկ վախից իրար են մատնել իրենց կեանքը փրկելու յոյսով: Թաքուն հետեւել են արտայայտուող ընդհանուրի կարծիքը չկիսող իւրաքանչիւրի բառին ու մտքին, եւ քանի որ համացանց չկար` իրար վարկաբեկելով հանգստանային, գաղտնի նամակներ (մատերիալներ, այդպէս էին անուանում մատնիչ գրութիւններին) են յղել բարձրագոյն բաժանմունքներին` ազգին <<ազատելով այդ դաւաճաններից>>: Այդ համատարած ախտի պատճառով մենք կորցրեցինք ազգի արժանաւոր զաւակներին եւ հարիւր հազարաւոր անմեղ հայերի:

Վստահաբար այդ ախտը դեռ մնացել է մեր  ժողովրդի մէջ, դարձել ազգային նկարագիր: Դա է վկայում նաեւ ՀՅԴ-ի դէմ համացանցում սկսուած ատելութեան արշաւը` խորհրդային քարոզչութեան «դաշնակ շներ» արտայայտութեամբ:

Ցաւալի է տեսնել մեր ժողովրդի միակողմանի, մակերեսային, քարոզչութեան ազդեցութեամբ ծնունդ առնող մտածողութիւնը: Չէ՞ որ նոյն` ՀՅԴ կուսակցութեան ջանքերով փրկուած այդ փոքրիկ հողակտորն ենք հայրենիք անուանում, եւ ինչպէ՞ս են իրենց թոյլ տալիս նոյն այդ հողակտորից հայհոյանքներ տեղալ այդ երկիրը ստեղծած կուսակցութեանը: Ինչպէ՞ս կարելի է 100-ից աւել տարիներ ազգի պահպանման մէջ ներդրում ունեցող  ժողովրդային կուսակցութեան ոտնատակ տալ:

Իսկ ինչո՞ւ նոյն մարդիկ լռում են այլ կուսակցութիւնների մասին, երբ այդ կուսակցութիւնները, այս էլ որերորդ անգամ, խորհրդային կարգերից սկսած մինչեւ օրս, հաւատարմօրէն ծառայել են բոլոր տեսակի իշխանութիւններին եւ, դեռ աւելի՛ն, պառակտել ժողովրդին: Պատասխանը մէկն է, որովհետեւ դրանք միշտ լինելով իշխող կուսակցութեան թիկունք` դրանց դէմ խորհրդային քարոզչութիւնը ատելութիւն չի սերմանել:

Տեսնելով այսօրուայ մեր ժողովրդի միատարր մտածելու պարտադրանքը` փորձում եմ արդարացման եզրեր գտնել: Գուցէ ժողովուրդը իր հին փորձից ելնելով` կարծում է, որ նոր յեղափոխութեանը չխանգարելու համար պէտք չէ քննադատի, եթէ նոյնիսկ այլ կարծիք ունի, չյայտնի, որ չմեղադրուի որպէս հակառակորդ տիրող իրավիճակին, կամ` չմեղադրուի անվստահութեան մէջ: Ի վերջոյ, մեր նոր վարչապետի յենարանը ամբողջովին ժողովուրդն է:

Ինչպէս էլ վերլուծենք եւ արդարացնենք իրավիճակը, միայն այն փաստը, որ ժողովուրդը միակարծիք է լինելու, անհանգստացնում է ինձ` որպէս մտածողի, ստեղծագործողի, խօսքի ազատութիւնը յարգողի: Ի վերջոյ, խօսքի ազատութեան շնորհիւ, մեր նոր վարչապետը ճանաչուեց ու ժողովրդականութիւն ձեռք բերեց, որն այսօր խախտում է հէնց ինքը` ժողովուրդը:

Ինքս լինելով ազատ մտածող եւ իմ համարձակ կարծիքը յայտնող` այսօր էլ ուզում եմ իմ մտածումները կիսել ձեզ հետ, ձեր ուշադրութեանը յանձնել հարցեր, որոնք անհրաժեշտ են մեր ապագան կերտելու, մեր երկրի, մեր սերունդների համար, եւ որոնք ընդհանուր առօրեայ պահանջների հեղեղում ազգովին մոռացութեան ենք մատնել:

Բոլորի հետ միասին գրկաբաց ընդունելով եւ ողջունելով մեր երկրում կատարուած մեծ փոփոխութիւնները, կիսելով ժողովրդի սէրն ու յարգանքը` հանդէպ մեր նոր վարչապետի, հասկանալով այն դժուարին ուղին, որ ապրելու եւ յաղթահարելու ենք ազգովին, ուզում եմ նաեւ շեշտել այն բացթողումները, որոնք շարունակում ենք անտեսել, որոնք անտեսուած են եղել ոչ միայն խորհրդային տարիներից, այլ աններելիօրէն` մեր անկախութեան վերջին 30 տարիներում:

Աշխարհով մէկ յայտարարում ենք, որ թաւշեայ յեղափոխութիւն ենք արել ողջ հայութեան ինքնակամ ջանքով, սակայն հին արգելքների փլուզումը (որը յեղափոխութեան հիմնական նախապայմաններից է) մեր ազգային հարցերում, որը պիտի որ առաջնակարգ, հրատապ խնդիր համարուէր, մինչեւ օրս նոյնիսկ չի շօշափւում:

Եթէ խաղաղ իշխանափոխութիւն է, որը աւելի ճիշդ սահմանումն է մեր երկրում կատարուածի, կրկին պիտի փլուզէր, չեղեալ համարէր նախկին իշխանութիւնների կողմից որդեգրուած ազգային հարցերի լուծումները, նոյն աշխուժութեամբ եւ համազօրութեամբ, ես կ՛աւելացնէի նաեւ աւելի հրատապօրէն, ինչ կողոպուտի, զեղծարարութեան, օրինազանցութեան դէմ պայքարն է:

Այսօր այն տպաւորութիւնն ենք ստանում, որ մեր անկախացման այս 30 տարիներում երկիրը դէպի կործանում տանելու եւ այդ երկարատեւ տարիներում միայն 10 զոհեր տալու համար մէկ նախագահ է պատասխանատու, այն էլ երկրորդ` Ռ. Քոչարեանը: Բայց չէ՞ որ մենք ուզում ենք վերացնել նախկին անօրինութիւնները, կատարուած եւ կոծկուած անարդարութիւնները եւ օրինաւոր, արդարադատ երկիր ստեղծել: Ուրեմն որքան էլ թշնամանքի հասնող ատելութեամբ լցուած լինենք երկրորդ նախագահի հանդէպ, մեր առաջնահերթ խնդիրը պիտի լինի արդարադատութիւնը օրինական հիմք դարձնելը: Իսկ դրա համար քննութեան ենք ենթարկելու այն ամէնը, ինչ տեղի է ունեցել անցած 30 տարիների ընթացքում` սկսելով մեր անկախութեան հէնց առաջին տարուց:

Մինչեւ այդ 10 անմեղ զոհերը, մեր անկախութեան առաջին տարիներում մենք ունեցել ենք տասնեակ այլ զոհեր, չլուսաբանուած սպանութիւններ, պարտադիր անձնասպանութիւններ, երկրի առաջին նախագահի կողմից անօրինական կերպով ջրի եւ ելեկտրականութեան կտրուկ կասեցում, որի պատճառով հարիւրաւոր քաղաքացիներ մահացան, քաղաքամերձ անտառները հատուեցին, ոչնչացան, անօրինականութիւնն ու տեռորը դարձան երկրի օրէնքը, Արցախը չընդգրկուեց հայրենի կազմում, այլ ստիպողական, վնասակար բանակցութիւնների մէջ մխրճուեց: Այս ամէնից յետոյ ինչպէ՞ս է լինում, որ առաջին նախագահի` ԼՏՊ-ի անունն իսկ չի շօշափւում ո՛չ ժողովրդի, ո՛չ էլ արդարադատութեան ջատագով մեր վարչապետի կողմից:

Մինչ մեր ժողովրդային պաշտելի Սայաթ Նովան յիշեցնում է մեզ` ասելով. «Արդա՛ր դատէ, չէ՞ որ թագաւոր իս դուն»:

Ինձ զարմացրեց մեր վարչապետի 100 օրուայ հաշուետուութեան հրապարակային հանդիպման ընթացքին, ժողովրդի ուշադրութիւնը կեդրոնացնելով կրկին երկրորդ նախագահի անօրէն գործունէութեան դէմ վերջնական միջոցներ ձեռնարկելու, ժողովրդի ատելութիւնը էլ աւելի բորբոքելով, անօրինութեան դէմ պայքարի իր կեցուածքը շեշտելը:

Պատմութեան դասերը մեզ սովորեցրել են, որ երբ ժողովրդի ատելութիւնն են բորբոքում, այն վերածւում է ամբոխի, ընդունակ` միայն հրամաններ կատարելու: Յիշեցնեմ թէկուզ մէկը, այդ ատելութեան քարոզով մեծ գիտնական Ճորտանօ Պրունոյին այրեցին:

Չէ՞ որ հաւաքուած այդ հսկայածաւալ մարդկային ծովի մէջ մեր մատաղ սերունդը, մեր երիտասարդութիւնն էր հրավառ հայեացքով կլանում իր սիրելի վարչապետի իւրաքանչիւր արտայայտութիւնը: Ին՞չ պատգամ էինք փոխանցում նրանց, միայն այն, որ երկրի եւ իրենց ճակատագիրը խաթարողը եղել է երկրորդ նախագահը եւ մի քանի տասնեակ աւազակ կողոպտիչներ, որոնց դէմ անողոք պայքա՞ր է ծաւալւում, որն արդէն փաստ էր:

Ես սպասում էի, որ վարչապետը կ՛անդրադառնայ այնպիսի յոյժ կարեւոր  հարցերի, որոնք իշխանափոխութեան հապճեպ օրերին գուցէ չէր հասցրել կիսել ժողովրդի հետ, կամ դեռ իրենց վերջնական ձեւաւորումը չէր գտել: Այն հարցերի, որոնք այդ հաւաքուած երիտասարդութեան ճակատագրին էր վերաբերւում: Չէ՞ որ ի վերջոյ մենք յարատեւել ենք «Ոչ միայն հացիւ կեցիւ» խորհուրդով:

Այդ երեկոյ մեր վարչապետը թռուցիկ անդրադարձաւ Արցախի հարցին, այն էլ` միայն Քոչարեանի նախկին օրուայ հարցազրոյցում իրեն դէմ ուղղուած մեղադրանքի սուր պատասխանով:

30 տարիներ մենք լսում ենք նոյն կարգախօսը, որ` Արցախի ժողովրդինն է վերջին խօսքը: Սակայն չէ՞ որ այդ նոյն երեկոյ մի քանի անգամ շեշտուեց թաւշեայ յեղափոխութիւն արտայայտութիւնը: Եթէ յեղափոխութիւն է տեղի ունեցել, ինչո՞ւ Արցախի հարցը դեռ մնում է ժողովրդից թաքուն նոյն մութ պարունակում, առանց փոփոխութեան:

Չէ՞ որ այս յեղափոխութիւնը պայքարում է նախկին բոլոր տեսակի  անօրինականութիւնների դէմ: Եթէ այդպէս է, հապա ինչո՞ւ խօսք չկայ ստալինեան անօրինականութիւնը չեղեալ համարելու, Արցախը հայրենի հողի ամբողջական մասը նկատելու: Կամ` առաջին նախագահ ԼՏՊ-ի սեւ գործարքի մասին, որը յաղթանակից յետոյ անգամ Արցախի հարցը թշնամու վոհմակի նպատակակէտը դարձրեց: Չէ՞ որ  1989թ. դեկտ. 1-ի Հայաստանի Գերագոյն խորհուրդը միջազգային բոլոր օրինական իրաւասութիւններով որոշում է ընդունել ԼՂ-ն Հայաստանին միաւորելու, յայտարարուել անկախ, Ազրպէյճանի իրաւասութիւնից դուրս:

Ես մեծ յոյսով սպասում էի, որ նոր յեղափոխութիւնը կը յեղափոխի նաեւ Արցախի հարցը: Յոյս ունէի նաեւ լսել ապրիլեան քառօրեայ պատերազմում թշնամուն զիջած մեր 800 հ. տարածքի նոր բացայայտումների մասին, չէ՞ որ դա էլ նախկին իշխանութեան գործարքների մասն է կազմում եւ հիմնականում Արցախի ճակատագրին է վերաբերւում: Ինչպէ՞ս կարելի էր արցախեան այս թէժ օրերին այդ մասին չխօսել:

Հրապարակում հաւաքուած երիտասարդ սերունդը մի՞թէ արժանի է միայն առօրեայ կողոպուտի դէմ պայքարի մասին լսելու: Չէ՞ որ հայրենի տարածքները իր ապագան են:

Այն հսկայածաւալ բազմութիւնը, որը քիլոմեթրեր էր կտրել, արեւի տակ ժամեր սպասել, որ նոր աւիւն, սնունդ ստանայ իր սիրելի վարչապետից, անշշուկ կախուած նրա բերանից` կլանում էր նրա իւրաքանչիւր բառը, որ տանի իր հետ, ապրեցնի ու զարգացնի իր հետ:

Ես ցաւ զգացի, որ բազմութիւնը հեռացաւ` առանց ազգային ապագայի պատգամի: Մի՞թէ հայրենիքը սահմանափակւում է այն տարածքում, ուր ժողովուրդը անմիջական ապրում ու քուէարկում է, եւ մի՞թէ ժողովուրդը յարատեւման լուրջ հարցեր չունի:

Յանկարծ մտովին յիշեցի Մարթըն Լիւթեր Քինկի` «Ես երազանք ունեմ» հանրայայտ ճառը` ուղղուած իր հալածուած, ստրկացուած ժողովրդին, այն էլ` օտար հողում, օտար տիրապետութեան տակ, իրենց դէմ ուղղուած անմարդկային հալածանքի թէժ օրերին, ուր պատգամում էր` ձգտել իրենց իրաւունքներին տիրանալու:

Իսկ մի՞թէ իմ ժողովուրդը այլեւս երազանք ու ձգտում չունի, որ այդ մասին չխօսուեց ո՛չ 30 տարիների ընթացքում, ո՛չ իշխանափոխութեան 100 օրերի ընթացքին եւ ո՛չ էլ յետոյ:

Լինելով արեւմտահայ թափառական սերունդից, Ցեղասպանութիւնից մազապուրծ փրկուածների շառաւիղ, դեռ մանկուց երդուել եմ մեր կորուստների համար մեծ մօրս 40 երկար տարիների թափած իւրաքանչիւր արցունքի կաթիլի համար պատասխան պահանջել ցեղասպանից, պահանջատէր լինել, երբեք չզիջել մեր սերունդների յափշտակուած իրաւունքները:

Չկասկածելով մեր վարչապետի բնածին հայրենասիրութիւնը` կ՛ուզէի յատկապէս այդ օր լսել նրանից մեր փոքրիկ հողի մեծ երազանքի մասին: Չէ՞ որ հազարամեակներ յարատեւել ու անդադար ստեղծել ենք մեր երազանքների փշրանքների վրայ: Կանգուն ենք մնացել ոչ թէ մեր զօրքերի ուժով, այլ` մեր երազանքները վառ պահելով: Այդ օրուայ ժողովրդի հոծ ներկայութիւնը դրա փայլուն ապացոյցներից էր, եւ ես կ՛ուզէի, որ ի լուր հայութեան` վարչապետը յայտարարէր, որ երկիրը ներքին ապականութիւնից մաքրելը չէ միայն իր ժողովրդի նպատակը: Մեզ պարտադրել են սեղմուել հայրենի հողի մի փոքրիկ հատուածում, իսկ մեր տարածքները, մեր սերունդների իրաւունքները, մեր յափշտակուած դարաւոր երկրները ու խլուած հարստութիւնները ցեղասպանի սերունդներն են վայելում: Մեր հազարամեայ կոթողներն ու յուշարձաններն են ախոռների վերածւում, մինչեւ իսկ մեր գերեզմանները արտաքնոցի հիմք են դառնում:

Մենք ազգովին ձգտում ունենք եւ այդ ձգտումը մենք ենք իրականացնելու: Կ՛ուզէի լսել յատկապէս բանտուած Մասիսների հայեացքի տակ հաւաքուած երիտասարդութեան երդումը` մեր պահանջատիրութեան անժամկէտ պայքարի հաստատումը, խօսքով լինի, զօրքով լինի, թէ` գրչով:

Ինչո՞ւ մի Հրանդ Տինք կարող էր, կամ Կարօ Փայլան կարող է թուրքերի որջում համարձակօրէն պայքարի ելնել, խօսել ու արդարութիւն պահանջել մեր կողոպտուած իրաւունքների համար, իսկ մենք մեր երկրում չենք կարողանում բարձրաձայնել, հրապարակաւ ազգային ծրագիր դարձնել: Միայն ձեռնունայն դեռ շարունակում ենք խոնարհուել մեր միլիոնաւոր զոհերի յուշարձանին` անտեսելով, որ ազգովին պարտք ունենք նրանց հանդէպ եւ այդ պարտքը դեռ չենք կատարել:

Այսօր չունենք բանտուած Մասիսը մեզ յիշեցնող մեծ բանաստեղծ Շիրազին, բայց կայ նրա անմիջական շնչով սնուած մի սերունդ, որի ներկայացուցիչը նաեւ մեր վարչապետն է: Ուրեմն իրաւունք չունենք անտեսելու մեր բանտուած Մասիսի կանչը, իրաւունք չունենք այլեւս միայն բանաստեղծութիւն ու երգ դարձնելու, միայն հաւաքոյթներում դրանցով ոգեւորուելու:

Քաղաքական դարում ենք ապրում եւ քաղաքական հարց է դառնալու  մեր պահանջատիրութիւնը, որն  անտեսեցին նախկին երեք նախագահները:

Այսօր մեր վարչապետի ուսերին, բացի երկրի ներքին հարցերից, արեւմտահայութեան թափառական սերունդի պարտադրանքը կայ` մեր պահանջատիրութիւնը դարձնել մեր երկրի օրինագծի կարեւորագոյն խարիսխը:

25 օգոստոս, 2018
Սան Ֆրանսիսքօ 

ԽԱՉԻԿ ԽԱՉԵՐԵԱՆ

Գաղտնիք չէ արդէն, որ ապրիլեան թաւշեայ յեղափոխութեամբ հայ ժողովուրդը իր արդի պատմութեան կարեւորագոյն նուաճումներէն մէկը արձանագրեց` կոտրելով զինք արիւնաքամ ընող աւատապետական համակարգի անել թուացող օղակը ու վերցնելով ինքնիշխանութեան ա՛յն ձեռնոցը, որ գետին շպրտուած մնացած էր արդէն աւելի քան քսանամեակէ մը:

Ցաւօք, հայ քաղաքական աւագանին միայն թերի ներկայացուցչութեամբ կրցաւ քայլ պահել ժողովրդային պատմական այս ոստումին հետ, եւ եղան անոնք, որոնք ոչ միայն խուլ մնացին հասարակութեան արդար պոռթկումին, այլ ծառացան ու կը շարունակեն ծառանալ անոր դէմ: Ահա այսօր, միեւնոյն այդ քաղաքական ուժերը, հակառակ իրենց ռազմաշունչ ելոյթներուն, կը դիմագրաւեն խիստ լուրջ մարտահրաւէրներ, որոնցմէ ամէնէն հրատապը կը կայանայ հետեւեալ հարցադրման մէջ. մնա՞լ անցեալի անհեթեթ դիրքերուն վրայ, իմա` հին ռեժիմի ապականած կլիմային մէջ, թէ՞ սեփական վերաքննութեան, ախտաճանաչման ու ինքնասրբագրման ճամբով փորձել վերագտնել հանրութեան բազկերակը ու անսալ անոր թելադրանքներուն:

Առաջին ընտրանքը զինք որդեգրող քաղաքական ուժերը կրկնակի տարողութեամբ ետ պիտի մղէ դէպի յետադիմութեան աւելի խոր նկուղները, ուր սեփական թեզն ու կողմնորոշումը արդարացնելու համար թռիչք պիտի առնեն դաւադրական նոր տեսութիւններ, պիտի փնտռուին քաւութեան նոր նոխազներ, պիտի ստեղծուին երեւակայական նոր թշնամիներ, եւ փորձ պիտի կատարուի զօրակոչ յայտարարել այդ երեւակայական թշնամիներուն դէմ: Աւելի՛ն. ողջ ժողովուրդին զզուանքին արժանացած երկրի կառավարման նախկին կիրարկումները պիտի ներկայացուին որպէս ժամանակի անխուսափելի անհրաժեշտութիւններ, անոնց հեղինակները` ազգանուէր մարտիրոսներ, մինչ հրապարակը իր բազմահազար հայորդիներով պիտի համարուի մոլեգնած ու տգէտ ամբոխի հաւաքավայր: Վերջապէս, այս խրամին մէջ բոլոր քննադատութիւնները դաւաճանական արարքներ պիտի սեպուին, անդին` ոչ իսկ անդրադարձ մը պիտի ըլլայ անոնց տուն տուող իսկական պատճառներուն:

Երկրորդ ուղղութիւնը, ի հակասութիւն առաջինին, համարձակութիւն ենթադրող ընտրանք մըն է, որ վերատեսութեան ու խոկումի բազմագլուխ գործընթացի մը պիտի մատնէ խնդրոյ առարկայ քաղաքական ուժերը: Հոս անհրաժեշտութիւն կայ ձերբազատելու թապուներու ու անսխալական ըլլալու բարդոյթներէն ու, ըստ այնմ, կողքէ կողք քննելու սեփական կենսագրութեան ժամանակակից մատեանը, որովհետեւ անաչառ տրամադրութիւններով կատարուած այդ քննութիւնները միայն կրնան մեկնարկել վերականգման հոլովոյթի սկզբնական փուլը: Այս շրջանակին մէջ աշխատանքը աւելի քան դժուար է` վերստին վաստկելու ժողովուրդին վստահութիւնն ու համակրանքը, բայց այլընտրանք գոյութիւն չունի, հետեւաբար եւ ճիգ պէտք չէ խնայել վերադարձնելու համար այն ծով վարկը, որ անխնայ կերպով մսխուեցաւ Հայաստանի Գ. Հանրապետութեան օրով:

Յիշեալ քաղաքական ուժերը, թէեւ ցայժմ զբաղած են յեղափոխութեան նսեմացման ու խեղաթիւրման աշխատանքով եւ տէ ֆաքթօ արդէն կատարած` իրենց ընտրանքը, այնուամենայնիւ դեռ կարելի չէ վարագոյրը իջած համարել օրուան քաղաքական բեմին վրայ: Հետեւաբար, թերեւս վերջին առիթ մը տակաւին գոյութիւն ունի զգաստանալու եւ տատանող նաւերը ուղղելու դէպի ժողովուրդի կամարտայայտութեան հարազատ փարոսները:

Եմէնի «բաժանումը»

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

Միջազգային լսատեսողական եւ գրաւոր լրատու աղբիւրներ երեքշաբթի, 28 օգոստոսին, լայն արձագանգ եղան Եմէնի ողբերգական վիճակին մասին նոյն օրը լոյս աշխարհ եկած` ՄԱԿ-ի խումբ մը մասնագէտներու այն տեղեկագիրին, որ «բոլոր կողմերը» յանցաւոր կը նկատէ աւելի քան 3 տարիէ ի վեր շարունակուող նախճիրներուն եւ կը խոստանայ յառաջիկայ ամիս ամբողջական տեղեկագիր մը ներկայացնել ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդին` հիմնաւորելով իր մեղադրանքները:

Զօր. Մին Աունկ Հլանինկ

Խմբակին բանբերը` Չարլզ Կերըուէյ, լայն տեղեկութիւններ տուաւ տարուած աշխատանքին մասին` հաւաստելով, որ մասնագէտներու խմբակին յայտնաբերած տուեալները «կրնան հետեւցնել տալ, որ պատերազմական ոճիրներ» կը գործուին Եմէնի մէջ: Ինչ կը վերաբերի մանրամասնութեանց, Կերըուէյ նշեց, որ Եմէնի կառավարութիւնը, նախագահ Հետիի գլխաւորութեամբ, ու վայելելով Սէուտական Արաբիոյ եւ անոր դաշնակից ուժերուն զօրակցութիւնը, անընդհատ յարձակումներ գործած է ու կը շարունակէ հութի ընդդիմադիրներուն դէմ, որոնք զօրակից ունին Իրանը: Ան բացայայտ դարձուց, որ սէուտցիներու համախմբումին ետին կը կանգնին` Միացեալ Նահանգներ, Բրիտանիա եւ Ֆրանսա, այսինքն բոլորն ալ մեղսակից են ու կրնան իրենց «արդար բաժինները» ստանալ յառաջիկայ ամիս խոստացուած ամբաստանագիրէն:

Ոճիրները կատարուած են բազմապիսի ձեւերով. բնակարանային շրջաններու, շուկաներու, հիւանդանոցներու, յուղարկաւորներու եւ հարսնեւորներու ռմբակոծում, քաղաքներու պաշարում, բազմապիսի բռնարարքներ` բանտարկութիւն, տանջանք եւ այլն. ըստ պաշտօնական վիճակագրութեանց, 3 տարիներու ընթացքին ինկած են աւելի քան 6500 զոհ, աւելի քան` 10.500 վիրաւոր, 3 միլիոն քաղաքային բռնագաղթի ենթարկուած է 22 միլիոն բնակիչ սննդանիւթի սուր տագնապի մատնուած է, իսկ ժանտախտը իր «հովանին» տարածած է աւելի քան մէկ միլիոն բնակիչի վրայ: Տեղեկագիրը բացայայտ կը դարձնէ, որ զոհերուն թիւը շատ աւելի մեծ է եւ ցաւ կը յայտնէ, որ կողմերը ոչինչ կ՛ընեն անմեղ զոհերուն թիւը նուազագոյնի իջեցնելու համար…

Ռմբակոծումէն փրկուած մանուկ մը` աւերակներու մէջ

Առաջին ակնարկով պէտք է գնահատել ՄԱԿ-ի մասնագէտները, որոնք յայտնապէս «առիւծի կաթ» խմած են ու կը յանդգնին նման տեղեկագիրով մը աշխարհի աչքերը բանալ լռութեան մատնուած ողբերգութեան մը վրայ, մարդկային իրաւունքներու պաշտպանութեան նպատակով ճիչ բարձրացնել ու արդարութեան սուրը շողշողացնել: Միւս կողմէ, սակայն, պէտք է անպայման հարց տալ, թէ նման տեղեկագիրներ ինչո՞ւ այսպիսի ուշացումով հրապարակ կու գան. Իրաքի, Սուրիոյ նախընթացները բաւարար ահազանգ չէի՞ն… Պէ՞տք էր 3 տարի սպասել, բազմատասնեակ մանուկներ փոխադրող փոխադրակա՞ռք մը պէտք էր ռմբակոծուէր ու փոխադրուողները զոհաբերուէին մեծերու մրցակցութեան զոհասեղանին վրայ, որպէսզի տեղ մը բան մը շարժէր, յետոյ ալ` «կրնան հետեւցնել տալ հաւանական ոճիրներու մասին», մինչդեռ փաստերը իրենց ձեռքին է. արդեօք ինչո՞ւ պէտք է սպասել «մինչեւ յառաջիկայ ամիս»: Անկէ ետք, Աստուած գիտէ, թէ Ապահովութեան խորհուրդը որքա՛ն ժամանակի պիտի կարօտի, որպէսզի զսպումի քայլ առնէ, պահ մը մոռնալով, որ նոյն այդ մեծերը անատամ թողած են Ապահովութեան խորհուրդ կոչուող առիւծը: Վերջապէս, ի՞նչ պէտք է հասկնալ «զոհերուն թիւը նուազագոյնի իջեցնել» ակնարկութենէն: Քանի՞ անմեղ զոհ կը նկատուի «նուազագոյն թիւ»…

Գաղթականներուն մէջ բազմաթիւ մանուկներ

Ի դէպ, ՄԱԿ-ի մարդոց «առիւծի կաթ խմած ըլլալուն» մէկ այլ ապացոյցին ականատես եղանք օր մը առաջ, երբ երկուշաբթի, 27 օգոստոսին, քննիչներու այլ տեղեկագիր մը նմանօրինակ «ռումբ» մը պայթեցուց` Միանմարի զինուորական պատասխանատուները յականէ անուանէ ամբաստանելով իբրեւ ցեղասպաններ, աշխարհին յիշեցնելով լուսանցքային վիճակի մատնուած ուրիշ ողբերգութիւն մը` ռուհինճաներու սպանդն ու բռնագաղթը: Զոհերուն թիւը անորոշ է, աւելի քան 700.000 ռուհինճաներ բռնագաղթուած են Խաղաղութեան Նոպէլեան մրցանակի արժանացած Աունկ Սան Սու Չիի երկրին մէջ, բազմաթիւ գիւղեր ու բնակավայրեր հրկիզուած են, որպէսզի բռնագաղթուածները չմտածեն վերադառնալու մասին: ՄԱԿ-ի տեղեկագիրը կը սպառնայ Լա Հէյի միջազգային ատեանին ներկայացնել միայն… 6 բարձրաստիճան զինուորականներ` գլխաւորութեամբ  ընդհանուր հրամանատար զօր. Մին Աունկ Հլանինկի, իբրեւ անմիջական պատասխանատուները ողբերգութեան: Բնականաբար նոյն հարցումները կարելի է կրկնել հոս ալ:

Եւ ինչպէ՞ս հարց չդնել` «Մինչեւ առուն ջուր գայ…»: Նաեւ` «Այսօր ո՜վ կը յիշէ…»:

28 օգոստոս 2018

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

Վերջերս բոլորը` ՄԱԿ-ը, անոր ընդհանուր քարտուղարը, Մոսկուան, Ուաշինկթընն ու Փարիզը, ինչպէս նաեւ տեղական, շրջանային ու միջազգային մամուլը կը խօսին Սուրիոյ մէջ զինուորական նոր գործողութիւններու մասին: Մինչ ամերիկեան կողմը մտահոգութիւն կը յայտնէ սուրիական բանակին կողմէ Իտլիպի դէմ սպասուող յարձակումին առնչութեամբ եւ կը սպառնայ Սուրիան հարուածել, եթէ կառավարական ուժերը այդ յարձակումին ընթացքին քիմիական զէնք օգտագործեն, ռուսական կողմը մտահոգութիւն կը յայտնէ ահաբեկչական խմբաւորումներու կողմէ քիմիական զէնքի օգտագործման եւ այդ պատրուակով ամերիկեան հարուածի մը նկատմամբ:

Երկու կողմերն ալ իրենց ընելիքը որոշած են, սակայն անոնցմէ իւրաքանչիւրը կը սպասէ, որ միւս կողմը առնէ առաջին քայլը, որպէսզի իրը ներկայացնէ իբրեւ հակազդեցութիւն:

Ռուսիոյ եւ Իրանի հովանաւորութիւնը վայելող սուրիական բանակին կողմէ Իտլիպի դէմ զինուորական գործողութեան մը շղթայազերծումը կը բխի Ուաշինկթընի շահերէն, որովհետեւ այդ քայլը ո՛չ միայն Թուրքիոյ դէմ պատժական տնօրինում մը պիտի ըլլայ, այլ նաեւ իր ժխտական անդրադարձը պիտի ունենայ Անգարա-Մոսկուա-Թեհրան նորակազմ ձեւաչափին վրայ, որ իր երրորդ վեհաժողովը պիտի գումարէ 7 սեպտեմբերին` Թաւրիզի մէջ: Այդպիսով, Անգարան կրնայ ստիպուիլ վերադառնալ Ուաշինկթընի «հնազանդ» դաշնակիցի կարգավիճակին:

Իտլիպի դէմ յարձակումէն մեծագոյն վնաս կրող կողմը պիտի ըլլայ Թուրքիան, որ նահանգին վրայ իր վերահսկողութիւնը կորսնցնելով դուրս պիտի մղուի սուրիական տագնապի լուծման հոլովոյթէն:

Իտլիպի դէմ յարձակումը կը թուի մօտալուտ ըլլալ, սակայն, նաեւ կարելի չէ բացառել այն դիպաշարը, ուր այդ նահանգի հարցը լուծուի համաձայնութեամբ` այդպիսով առաջքը առնելով ամերիկեան եւ ռուսական ճամբարներուն միջեւ անբաղձալի բախումի մը անախորժ հետեւանքներուն:

Իտլիպի հարցի բռնի ուժով ի նպաստ Դամասկոսի լուծումը կրնայ սուրիական տագնապի լուծման Թուրքիոյ մասնակցութեան դիմաց դուռը փակել, եթէ ան համամիտ չգտնուի, սակայն հարցի դիւանագիտական համաձայնութեամբ լուծումի մը պարագային կրնայ Թուրքիոյ համար փոքրիկ պատուհան մը բաց ձգուիլ, եթէ ան չարեաց փոքրագոյնով բաւարարուի:

Թուրքիոյ խորհրդարանի նախագահին Պաքուի մէջ կատարած յայտարարութիւնը Երեւան-Անգարա յարաբերութիւններու կարգաւորման ուղղութեամբ հին յանկերգի վերահնչումն է: Եըլտըրըմը պարզապէս վերաբանաձեւած է նախապայմանային քաղաքականութեան առաջին բաղադրիչը: Եթէ Հայաստանը «չվերադարձնէ Ազրպէյճանի գրաւուած հողերը», ապա հայ-թրքական յարաբերութիւնները չեն կրնար կարգաւորուիլ: Ան խօսած է նաեւ «Հայ-ազրպէյճանական եւ հայ-թրքական յարաբերութիւններու մէկ ամբողջութիւն ըլլալուն մասին` պարզ դարձնելով, որ Անգարա-Երեւան յարաբերութիւններու կարգաւորման նախափուլը Պաքու-Երեւան յարաբերութիւններու բնականոնացումն է: Եւ ուրեմն` նախապայմանայինի նախապայմանը հայկական ուժերու հեռացումն է Արցախէն: Ըսուածը այն է, որ Անգարայի կիրարկած նախապայմանային քաղաքականութեան առաջին բաղադրիչը իր հերթին ունի նախապայմաններ. հայկական ուժերու հեռացում Արցախէն, ապա Պաքու-Երեւան յարաբերութիւններու բնականոնացում, որմէ ետք Անգարա-Երեւան յարաբերութիւններու կարգաւորում: Միեւնոյն յայտարարութեան մէջ Թուրքիոյ խորհրդարանի նախագահը անարդիւնաւէտ, հետեւաբար` հեղինակազրկուած կառոյց կը նկատէ ՄԱԿ-ը: Իր համոզումով ՄԱԿ-ը հետզհետէ կը վերածուի անարդիւնաւէտ կառոյցի: Անիկա արդէն անյոյս է միջազգային հարցերը լուծելու առումով: Պատճառը` ՄԱԿ-ի կառուցուածքն է: Այդ կառուցուածքով խաղաղութիւն ապահովել կարելի չէ: Այդ «գործիքակազմերը անպայման պէտք է վերանայուին, որպէսզի տարածաշրջանին եւ ամբողջ աշխարհին մէջ կարելի ըլլայ դիւրութեամբ խաղաղութիւն ապահովել»:

Թուրքիան եւ Ազրպէյճանը մէկ ամբողջութիւն նկատող Թուրքիոյ վարչապետը այստեղ Պաքուի արտաքին քաղաքականութեան մէջ երեւցող ռազմավարական վարքագիծէն շեղում կը կատարէ: Պաքուն տարիներու հետեւողականութեամբ բանակցային գործընթացը կը փորձէր ԵԱՀԿ-էն տեղափոխել ՄԱԿ տարբեր պատճառներով սկսած` Անգարայի ազդեցութիւնը այդ միջավայրին մէջ գործօն նկատելէ մինչեւ ՄԱԿ-ի անդամ իսլամ պետութիւններու մօտ կրօնական պատկանելիութեան շահարկումի առիթներու գործադրման հաւանականութիւնները գնահատելով: Եւ եթէ ԵԱՀԿ-ը եւ այժմ ՄԱԿ-ը սպառած կառոյցներ են, ապա միջազգային ո՞ր ատեանը պիտի զբաղի հակամարտութեան լուծման գործընթացով: Մէկ ամբողջութիւն կազմող երկու երկիրներու պատկերացմամբ, գուցէ Իսլամական վեհաժողովը®:

Եըլտըրըմի շեղումը սակայն ըստ էութեան ոչ թէ յարաբերակցաբար Պաքուին է, բանակցային ձեւաչափի առումով, այլ կը վերաբերի իր ինքնապահուածքին:

Ընդամէնը քանի մը ամիս առաջ, մայիսին պաշտօնական Անգարան արձագանգած էր Հայաստանի Հանրապետութեան վարչապետին առանց նախապայմաններու Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու կարգաւորման կողմ ըլլալուն:

«Տեսնենք, եթէ Հայաստանը Թուրքիոյ նկատմամբ տարիներ շարունակ ունեցած թշնամական դիրքորոշումը փոխէ, հրաժարի Թուրքիոյ տարածքային ամբողջականութեան ու սահմաններուն նկատմամբ ունեցած սխալ դիրքորոշումներէն, հրաժարի այդ բոլորէն, ցանկանայ նոր էջ բանալ, մենք ալ ուսումնասիրելով մանրամասնութիւնները, համարժէք պատասխան կու տանք: Մենք չենք ցանկար ոեւէ մէկուն, յատկապէս մեր դրացիներուն հետ թշնամական յարաբերութեան մէջ ըլլալ: Եթէ այդպիսի մօտեցում ըլլայ, բնականաբար մեր պետութեան շահերու շրջանակներուն մէջ կը քննարկենք»:

Խօսքերը կը պատկանին միեւնոյն Եըլտըրըմին: Այսպէս ուրեմն. Անգարան պատրաստ է քննարկելու դիւանագիտական կապերու հաստատման Երեւանի մօտեցումները, եթէ Երեւանը ճանչնայ  այսօրուան սահմանը եւ Թուրքիոյ տարածքային ամբողջականութիւնը: Գէթ այս բանաձեւման մէջ Ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջէն հրաժարելու ուղղակի պայման չկայ. հրաժարման պահանջը յստակօրէն տարածքայինին կը վերաբերի:

Բայց աւելի կարեւորը այն էր, որ Եըլտըրըմ չէր ակնարկեր Արցախի խնդիրին  եւ կը խօսէր Թուրքիոյ վերաբերող հարցերու մասին:

Որքան ալ յայտարարութեան միջավայրային տրամաբանութիւնը նկատի ունենանք եւ անով ալ բացատրենք միայն արցախեան նախապայմանի արծարծումը, այնուամենայնիւ միեւնոյն պաշտօնեայի երկու յայտարարութիւններուն միջեւ  ընդհանուր բաղադրիչ չկայ: Թուրքիոյ մէջ ան կը պայմանականացնէր տարածքային պահանջներէ հրաժարման անհրաժեշտութիւնը, Պաքուի մէջ` Արցախի հարցի պայմանային  եւ միակողմանի զիջումներով պատկերացուած լուծումը:

Միջավայրին տրամաբանութիւնը ընկալելի է անշուշտ: Այդ պատճառով ալ չէ բացառուած, որ Պաքուէն դուրս Անգարան առնուազն նոյն շեշտադրումներով չպայմանականացնէ խնդիրը կամ ալ ընդհանրապէս արցախեան բաղադրիչը չնշէ Երեւան-Անգարա յարաբերութիւններու կարգաւորման միտուած որեւէ նախաձեռնութիւն սկսելու համար:

Թուրքիոյ նախապայմանային քաղաքականութիւնը ի զօրու է. կը փոխուին նախապայմաններու առաջնահերթութիւնները, շեշտադրումները, կէտերէն մէկը առիթով  մը նշելով կամ չնշելով` խաղի դասական կանոնները:

«Ա.»