Կուտակային կենսաթոշակի օրէնքի հետ կապուած կառավարական քննարկումներու առիթով ստեղծուած մթնոլորտը եւ սուր մեկնաբանութիւնները կը շարունակուին։ Այս նոր համակարգի պարտադիր բաղադրիչը, օրէնքը ընդհանրապէս, որոշ թուականէ ետք ծնածներու հետ կապուած համեմատութիւնները եւ այլ մանրամասնութիւններ սերտօրէն կապուած են այս դրութեան ունենալիք առաւելութիւններուն եւ անպատեհութիւններուն հետ։ Խնդիրը իր ընդհանուրին մէջ մէկ կողմէ քաղաքացիներուն ստանալիք հետագայ թոշակներու գումարներու բարձրացումին  առաջադրանքն է, միւս կողմէ ներկայ պահին քաղաքացիները առաւել եւս տնտեսական նեղ կացութեան չմատնելու մտահոգութիւնն է։

Այս երկուութեան միջին լուծումը կամ հանգրուանային հանգուցալուծումը պարտադիր բաղադրիչի վերացումը կրնար ըլլալ, որ նաեւ ըստ էութեան քաղաքացիի ընտրութեան, մարդու իրաւունքի եւ ժողովրդավարական հասկացողութիւններուն հետ աւելի առնչութիւն ունէր։

Տնտեսութեան զարգացման հարցերու նախարարի առարկութիւնները եւ աւելի ուշ ընկերային հարցերու եւ աշխատանքի նախարարի հրաժարականը, որքան ալ որ դուռ բացին թէժ մեկնաբանութիւններու, այնուամենայնիւ քաղաքական առումով նոր մշակոյթի ձեւաւորման նպաստեցին եւ դեռ կը նպաստեն անպայման։

Պարզ է տրամաբանութիւնը։ Եթէ կառավարութեան նիստին օրակարգով նախատեսուած քուէարկութիւն տեղի պիտի ունենայ, այդ մէկը կը նշանակէ որ պիտի նախորդէ քննարկում։ Իսկ քննարկում կը նշանակէ բազմակարծութիւն, տարբեր տեսակէտներու պաշտպանութեան համար հիմնաւորումներ։ Բնականաբար նախընտրելի է, որ յետ քննարկումներու կառավարութիւնը յանգի ընդհանուր յայտարարի։ Բայց քուէարկութեան առկայութիւնը կ՛ենթադրէ նոյնիսկ ընդհանուր յայտարարի բացակայութեան պարագային, ազատ կամարտայայտութիւն ոչ միայն տեսակէտով այլ նաեւ քուէով։

Արտակարգ կամ հակաընթացակարգային ոչինչ արձանագրուեցաւ ուրեմն կուտակային կենսաթոշակի հետ կապուած կառավարութեան նիստի քննարկումներուն, այնտեղ ներկայացուած առարկութիւններուն կամ նոր օրէնքի սահմանադրականութիւնը ճշդելու նախանձախնդրութեամբ բարձրացուած հարցերուն մէջ։

Ի տարբերութիւն օրէնսդիր ժողովին, գործադիր մարմնի ժողովները աւելի միաձայն համանուագով կ՛ընթանային. Ծրագրի հետ կապուած ելոյթներ, աշխատանքային զեկուցումներ, յանձնարարականներ եւ անոնց կատարողականութեան մասին լսումներ, հարցումներ, որոշումներ։

Քննարկումի եւ ինչու չէ ներկառավարական բանավէճի որեւէ երեւոյթ կ՛ընկալուէր իբրեւ քաղաքական տագնապի դրսեւորում եւ կառավարութեան վարքագիծէ շեղում։

Հիմա, քննարկումները կը ստանան նաեւ կառուցողական նշանակութիւն եւ իբրեւ այդպիսին նաեւ քաղաքական առանցք։ Այստեղ պէտք չէ մտահան ընել, որ նոր սահմանադրութեամբ կառավարութիւնը ըստ էութեան տնտեսական գործառոյթներ իրականացնելու զուգահեռ եւ գուցէ յաճախ շատ աւելի քաղաքական հաստատութեան դեր ունի եւ իբրեւ գործադիր իշխանութիւն պատասխանատու է երկրի բազմաոլորտ գործունէութեան իբրեւ մէկ ամբողջութիւն։ Հետեւաբար նախարարները ոչ միայն իրենց ոլորտին կապուած խնդիրներուն քննարկումի իրաւունք ու պարտաւորութիւն ունին, այլ ընդհանրապէս համակառավարական գործունէութեան։ Եւ ինչպէս որ գերնախագահականէն գերվարչապետականի անցումը, այնպէս նաեւ ուժային գերնախարարական կամ ընթացիկ ոլորտներու նախարարութիւններու միջեւ տարբերութիւնները պէտք է վերանան. յատկապէս որեւէ հարցի քննարկման բոլորին մասնակցութեան իրաւունքը գործնապէս կիրարկելու երեւոյթներով։

Ժողովրդավարական կանոններու մաս կը կազմէ նաեւ ոեւէ նախարարի կառավարութենէն դուրս գալը։ Եթէ պետական գործիչը չի յաջողիր իր անձնական եւ կառավարական որոշումները համատեղել իր իրաւունքն է հրաժարական տալը։ Այստեղ եւս արտակարգ որեւէ երեւոյթ չկայ եւ երեւոյթը յարիր է ժողովրդավարական կարգերով կառավարուող երկիրներուն։

Միաձայն համանուագները ընդհանրապէս միանձնեայ համակարգերուն կամ ոչ ժողովրդավարական կարգերուն համապատասխան են։ Կեդրոնական դէմքով կառավարուող բազմաձայն կառավարութիւններու քննարկումները կը հարստանան բազմակարծութեամբ եւ որոշումներ կայացնելէ ետք կ՛աշխատին իբրեւ մէկ ամբողջական հաւաքականութիւն։

Հրաժարականի երեւոյթին հետ կապուած մէկ դիտարկում կարելի է արձանագրել։ Ճիշդ է, որ իր ստանձնած ոլորտին հետ կապուած էր նախարարի հրաժարականի որոշումը։ Նախարարը նախապէս դէմ եղած էր կուտակային կենսաթոշակի ապահովման օրինագիծին եւ որոշած էր հաւատարիմ մնալ իր սկզբունքներուն։ Սկզբունքայնութեան հետ կապուած որոշում է եւ ժողովրդավարական կանոններու ընդառաջ առնուած քայլ։

Սակայն եթէ ընդունինք, կառավարութեան իբրեւ մէկ ու միասնական խումբ գործելու մեկնակէտը, ապա անմիջապէս կը նկատենք, որ կուտակայինի հետ կապուած քննարկումներուն ընթացքին չէ միայն, որ նախապէս յայտարարուածներէն շրջադարձներ կը կատարուին տարբեր հանգամանքներու պատճառով։

Ասկէ նաեւ կը նկատենք, որ ընկերային հարցերու հետ կապուած որոշումները, քննարկումները շատ աւելի սուր զգայնութիւն եւ նկատառումներ ունին քան օրինակ երկրի արտաքին քաղաքականութեան գերակայ ուղղութիւններու հետ կապուած հարցերը։

Քաղաքագիտական մակարդակի վրայ ընկալելի է խորհրդարանական եւ կառավարական միեւնոյն խմբակցութեան ներկայացուցիչին կողմէ հնչած յայտարարութիւններուն, տեսակէտներուն միջեւ կատարուած շրջադարձերը։ Այնուամենայնիւ նոյնքան ընկալելի է նաեւ պաշտօնէ հրաժարական տալը այդ անհատական եւ կառավարական տեսակէտներու անհամատեղելիութեան պատճառով։

Կարեւորը այն է, որ խորհրդարանին առընթեր, նոր սահմանադրութեամբ քաղաքական բովանդակութիւն ստացած կառավարութիւնը իր քննարկումներուն կ՛ապահովէ բազմակարծութիւն եւ դուրս կու գայ միաձայնութեամբ համահարթեցում յառաջացնելու իրավիճակէն։

«Ա.»

Թարգմանեց ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆԸ

«Ակունք»-ը թուրքերէնից թարգմանաբար եւ առանց կրճատումների ներկայացնում է «Հիւրիէթ»-ում հրապարակուած յօդուածը` նուիրուած Զիլ ամրոցի պատմութեանը: Հրապարակման մէջ, սակայն, ոչ մի խօսք չկայ այն մասին, որ սոյն բերդը կառուցուել է Համշէնի հայկական կիսանկախ իշխանութեան ժամանակաշրջանում եւ հայ իշխանների կողմից.

«Ֆըրթընա հովիտն այն վայրերից է, որտեղ բնութիւնը պահպանել է իր գեղեցկութիւնը: Նշանակալի է ոչ միայն այս հովտի բնութիւնը, այլեւ` պատմութիւնը, իսկ այստեղի ամենանշանաւոր կառոյցը Զիլ ամրոցն է…

Չամլըհեմշին գաւառի (պատմական Համշէնն է, գտնւում է Թուրքիայի ներկայիս Ռիզէ նահանգում, «Ակունք»-ի խմբ.) կենտրոնից մօտ 20 քմ վերեւ գտնուող Շէնքէօյ (Ամոթքա), Փալովիթ հովտի եւ Մեճմուն գիւղի միջեւ, գետից 100 մ բարձրութեան վրայ տեղակայուած եւ դղեակի տեսք ունեցող Զիլ ամրոցը հինաւուրց ժամանակներից մեզ հասած ամենակարեւոր մշակութային եւ պատմական յուշարձաններից է: Այն զառիվեր ժայռերի կոյտը, որի վրայ կառուցուել է Ֆըրթընա ձորահովտի արեւմտեան կողերի վրայ հիմնուած սոյն ամրոցը, գտնւում է ծովի մակերեւոյթից 750 մ բարձրութեան վրայ: Ասում են` ամրոցի եւ ձորահովտի միջեւ մի գաղտնի գետնուղի է եղել, որը ժամանակի ընթացքում փակուել է: Պատահական չէ, որ սոյն ամրոցը կառուցուել է Տրապիզոնը Թաւրիզի հետ կապող Մետաքսի ճանապարհի ամենաէական կէտերից մէկը հանդիսացող Ֆըրթընա հովտում: Կարելի է ենթադրել, որ այս ամրոցը կառուցուել է ոչ թէ ռազմական նկատառումներով, այլ` հետեւեալ նպատակով. հէնց այստեղ էին ամբարւում Իրանի միջով բերուող առեւտրական ապրանքները, որոնք հասցւում էին տեղի բնակիչներին: Այնպէս որ, այս շրջանում կանանց գոյնզգոյն գլխաշորերին «պարսկական շար» էին ասում (համշէնահայ կանանց գլխաշորը կոչւում է նաեւ փուշի: Այս անուանումը եւս պարսկական ծագում ունի, «Ակունք»-ի խմբ.): Որոշ շրջաններում այն անուանում են նաեւ «շայ»: Այս աւանդական գլխաշորերը նոյնպէս այդ վայրերում կատարուած աշխուժ առեւտրի արտացոլումն են:

Խորը հնագիտական պեղումներ չեն կատարուել

Սոյն ամրոցի շուրջ խորը հնագիտական պեղումներ չեն արուել: Մի քանի գտածոյ կայ միայն: Հին աւերակներից ելնելով` մասնագէտները հետեւեալ մեկնաբանութիւնն են անում սոյն ամրոցի կառուցուածքային առանձնայատկութիւնների մասին. «Ամրոցը բաղկացած է արտաքին պարիսպներից, ներքին պարիսպներից եւ միջնաբերդից: Արտաքին պարսպի դրանը կարելի է հասնել հիւսիս-արեւմուտքում գտնուող մի նեղ արահետի միջոցով: Հիւսիսային դռների քարերը թափուած են: Մի պատշգամբի միջոցով կարելի է մտնել միջնաբերդ, որտեղ երեք կարեւոր կառոյցներ կան: Այդ շինութիւններն են` պահնորդների սենեակը, մատուռը եւ գլխաւոր աշտարակը: Պատերի վրայի հեծանների հետքերից եւ անցքերից հասկացւում է, որ ամրոցը քառայարկ շինութիւն է եղել: Պատերի վրայ արեւելեան կողմում կան կամարաձեւ պատուհաններ, իսկ միւս կողմերում` որմնածակեր: Ենթադրւում է, որ պատերի ներսում ուղղաձիգ ձգուող խողովակների խոռոչներից ջուր է հոսել դէպի ջրամբարներ: Որեւէ տուեալ չկայ սոյն ամրոցի կառուցման ճշգրիտ թուականի վերաբերեալ, այն թուագրւում է 14-15-րդ դարեր (ըստ Էնթոնի Պրայըրի, այն կառուցուել է Համշէնի իշխան Առաքելի կողմից, որն ապրել է 15-րդ դարի սկզբներին, տես` BRYER A. & WINFIELD D. (1985), Byzantine Monuments and Topography of the Pontos. Dumbarton Oaks Centre Studies. 2 vol. Washington p. 348, «Ակունք»-ի խմբ.): Տեղեկութիւններ չկան տուեալ շրջանի թէ՛ նախնադարեան եւ թէ՛ միջնադարեան պատմութեան մասին (թուրքական պարբերականը ակնյայտ կերպով խուսափում է յիշատակել տուեալ տարածքների բիւզանդական եւ հայկական պատմութեան մասին, «Ակունք»-ի խմբ.): Յայտնի չէ` Համշէնի տեղանքը իլհանլըների, գարագոյունլուների եւ ագգոյունլուների ժամանակաշրջաններում ամբողջովի՞ն է գրաւուել, թէ՞ մասամբ: Այնպիսի ամրոցներ ու բերդեր, ինչպիսիք են` Վարոշը, Զիլը, Ճիհանը եւ Փազար Քըզը, ապահովում էին թէ՛ տուեալ շրջանների եւ թէ՛ Բայբուրթ (Բաբերդ, «Ակունք»-ի խմբ.) հասնող կարեւոր միջնադարեան տարանցիկ ուղիների անվտանգութիւնը: Ամրոցը շարունակել է օգտագործուել նաեւ օսմանցիների կողմից տուեալ շրջանի նուաճումից յետոյ: Բերդում գտնուած երկու թնդանօթի գնդակ ներկայում պահպանւում է Տրապիզոնի թանգարանում»:

Անդադար հիանալ հովտով

Թէեւ որոշ աղբիւրներում նշւում է, որ անվտանգութեան նկառումներից ելնելով` ամրոցից դէպի գետ մի գաղտնի անցուղի է եղել, սակայն նման բան մինչ օրս, գոնէ տեղացիների կողմից, չի յայտնագործուել: Քանի որ սոյն ամրոցը, օսմանցիների տիրապետութեան տակ անցնելուց յետոյ, լրիւ թողնուել էր բախտի քմահաճոյքին, ամենայն հաւանականութեամբ տանիքը փլուել էր, եւ այն լիովին ձեւազեղծուել էր` Սիւմելա վանքի նման, իսկ քարերը ներս էին թափուել, եւ բերդը վերածուել էր  հեռուից ուրուականի յիշեցնող մի դղեակի, ուր բարձրանալը բարդ էր: Սակայն սխալ չի լինի ասել, որ այդ վիճակով այն շատ աւելի գրաւիչ էր: Իսկ ներկայում, սրանից մօտ 5-6 տարի առաջ, երբ կառուցւում էր Չաթ հովտի ճանապարհը, այս ամրոցին էլ ձեռք գցեցին, եւ այն որոշ չափով վերականգնուեց: Կրաղիւսով շաղախուած պատերով եւ հնարովի յարկաբաժիններով այս ամրոցը հիմա տարեկան գրեթէ մէկ միլիոն այցելու է ունենում: Այնինչ, եթէ այն վերականգնուէր, ինչպէս որ հարկն էր, եւ եթէ բերդում աւելի մանրամասն տեղեկութիւններ հաղորդող ցուցատախտակներ դրուէին, ապա այցելուների թիւն աւելին կը լինէր: Սակայն, այնուամենայնիւ, սոյն ամրոցը տուեալ շրջանի ամենաուշագրաւ կառոյցներից մէկն է, որը հաստատ պէտք է այցելել: Մի առանձնայատուկ հաճոյք է ամրոցից հովտով հիանալը:

Մի ամրոց եւս…

Զիլը սոյն բերդի` բոլորի կողմից ճանաչուած անուանումն է, սակայն ամրոցի իսկական անունը Kale-i Zir է, այսինքն` Ստորին ամրոց: Քանզի Զիլ ամրոցից 25 քմ վերեւ, Քալէ  (Հիսարճըք) գիւղի սահմաններում մի բերդ էլ կայ, որի անունը Kale-i Bala է, այսինքն` Վերին ամրոց: Որոշ գրաւոր աղբիւրներում այս ամրոցը հանդիպում է նաեւ Վարոշ անուամբ: Սոյն բերդի գլխաւոր յատակագիծը քառանկիւն է, նրա արեւելեան, հարաւային եւ մասամբ էլ հիւսիսային հատուածները ժայռոտ են: Իսկ արեւմտեան մասը մի զառիվայր հողատարածքի վրայ է գտնւում: Kale-i Bala-ի մուտքի դուռը հիւսիս-արեւմուտքում է: Ակնյայտ է, որ այս բերդն առնչութիւն ունի Զիլ ամրոցի հետ, քանի որ Քալե-ի Պալան եւս կարեւոր կէտում է գտնւում: Այս բերդը նոյնպէս «վերանորոգուել է»` այցելուների ուշադրութիւնը գրաւելու նկատառմամբ: Այս երկու ամրոցներն էլ արժանի են, որ այցելէք եւ տեղում տեսնէք, քանի որ շատ ուշագրաւ վայրում են գտնւում, եւ այնտեղից հիասքանչ տեսարաններ են բացւում»:

http://www.hurriyet.com.tr/seyahat/firtinanin-kapilari-40818452

«Ակունք»

Կարելի՞ է ժողովուրդի մը երեսնամեայ պայքարը եւ կեանքը լուսանկարներով ներկայացնել:

ՀՅԴ Հայաստանի Գերագոյն մարմինին վերջերս լոյս ընծայած շքեղ ալպոմը դրական պատասխանն է այս հարցումին:

Եռալեզու (հայերէն, անգլերէն եւ ռուսերէն) ալպոմը ունի վեց բաժիններ.

– Համազգային շարժում.- Այստեղ ամփոփուած են Ստեփանակերտի եւ Երեւանի առաջին հանրահաւաքներու ու բողոքի ցոյցերու լուսանկարներ: Բոլորին հայեացքները հաւատք, հպարտութիւն ու վճռակամութիւն կը փոխանցեն:

– Երկրաշարժ.- Աւերի եւ ցաւի պահեր են այստեղ: Սեւ ու սպիտակ լուսանկարներու բաժինը կը փակուի նոր յոյս ներշնչող պատկերով մը. ծննդաբերութիւն` աւերակ Լենինականի մէջ:

– Ազատամարտ.- Արցախի խաղաղ բնակիչներ, հայդուկային խումբեր, մարտերու դժուար պահեր, վիրաւորներ, նահատակներ, ֆետայիներու կեանքէն պատկերներ ամփոփուած են այս բաժինին մէջ: Լուսանկարները համեմատաբար քիչ են, բայց պատկերացում կու տան այդ տարիներու պայքարի դժուարութիւններուն մասին, նաեւ` մարտական ոգիին:

– Թիկունքում.- Ցուրտ եւ մութ տարիներու համառօտ ներկայացումը կայ հոս. շրջափակում, հերթեր եւ այլն: Այստեղ կան նաեւ իրենց հարազատները սպասող մայրեր ու կիներ… Սովորական քաղաքացիի առօրեան է` դպրոցի բակէն մինչեւ հարսանիք` Արցախի մէջ: Կեանքը կը շարունակուի…

– Քառօրեայ պատերազմ.- Ապրիլ 2016-ի շատ հակիրճ նկարագրութիւնը կայ այս բաժնի նկարներուն մէջ: Թնդանօթները, խրամատները եւ ժպիտը դէմքին` ինքնավստահ հայ զինուորը…

– «Խաղաղ» կեանք.- Պայմանական է այս խաղաղութիւնը… Սակայն կեանքը վառ գոյներով կ՛ընթանայ հայկական երկու պետութիւններուն մէջ: Անկախ հայրենիքի շուքին մէջ ապրող երիտասարդ սերունդներու կեանքէն պատառիկներ կան այս բաժնին մէջ:

29 հայ եւ օտար, հանրածանօթ ու տաղանդաւոր լուսանկարիչներու տարբեր տարիներու հաւաքածոներէն լուսանկարներ համախմբող այս ուշագրաւ նախագիծին հեղինակն է Սպարտակ Ղարաբաղցեանը, համակարգողը` Գերման Աւագեանը, իսկ գեղարուեստական խմբագիրը` Արտակ Պաղտասարեանը:

Այս ալպոմը թերթելով` անգամ մը եւս կը հասկնաս, որ մեր երկիրի եւ մեր ազգի ճակատագիրը դժուար է, բայց աւելի՛ զօրաւոր ու աննկուն է ապրելու, արարելու կամքը:

ԼԱԽՏ

12 յունիսին Սինկափուրի մէջ Հիւսիսային Քորէայի ղեկավար Քիմ Եոնկ Ընի հետ իր հանդիպումէն ետք, Միացեալ Նահանգներու նախագահ Տանըլտ Թրամփ յայտնեց, որ Ըն «շատ լաւ բնաւորութիւն ունի, զուարճալի է եւ շատ-շատ խելացի, հրաշալի բանակցող է: Ան ռազմավարական խառնուածքի տէր տղայ է»: Անկախ այն իրողութենէն, թէ ո՛վ որո՛ւ մասին «շատ-շատ խելացի» կ՛ըսէ, եւ թէ այդ արտայայտութիւնը պէտք է իբրեւ գովասա՞նք, թէ՞ նախատինք ընկալել, ահաւասիկ Թրամփի խօսքը «հաստատող» կարգ մը երեւոյթներ, որոնք իրականութեան մէջ հալածախտի ախտանշաններ են.

– Հիւսիսային Քորէայի բռնապետը «շատ լաւ բնաւորութիւն ունի», արդարեւ, ան անցեալ տարի հրամայեց գնդակահարել իր արտասանած «խիստ հետաքրքրական» ճառին ընթացքին քնանալու ծանր յանցանք գործած երկրին պաշտպանութեան նախարարը:

– Ըն «Ռազմավարական խառնուածքի տէր տղայ է», որովհետեւ` հետեւելով իր հօր օրինակին, իրեն հետ Սինկափուր տարած էր անձնական պէտքարան մը, որպէսզի կարողանայ «ազգային հարստութիւն»-ը իրեն հետ վերադարձնել հայրենիք: Այս առումով` ան նաեւ կղկղանքը ոչ ոքի զիջելու հայրական խրատը յարգող տղայ մըն է: Չարամիտ մարդիկ այս երեւոյթը կրնան նաեւ վերագրել ծայրայեղ կծծիութեան:

– Հիւսիսային Քորէայի մենատէրը Թրամփին հետ հանդիպումին ընթացքին` ձգտելով բարձրահասակ երեւիլ, բարձր յատակով կօշիկ հագած է: Իրողութիւն մը, որ կը հաստատէ, թէ ան հաւասարապէս «զուարճալի է եւ շատ-շատ խելացի, հրաշալի բանակցող է: Ան ռազմավարական խառնուածքի տէր տղայ է»:

– Ըն նաեւ մերժեց ամերիկեան կողմին հրամցուցած գրիչով ստորագրել համաձայնագիրը եւ փոխարէնը օգտագործեց իր քրոջ տրամադրած մելանը: Այդ ալ թերեւս ցուցանիշն է անոր «աչքը կուշտ» ըլլալուն: Նկարագիրի գիծ մը, որ կը թուի վրիպած ըլլալ Միացեալ Նահանգներու «շրջահայեաց ու փափկանկատ» նախագահին ուշադրութենէն:

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ծրագիրին, գաղափարաբանութեան հիմքին եւ ընկերային-տնտեսական առաջադրանքներուն համաձայն, ՀՅԴ-ն կը ձգտի ընկերային եւ տնտեսական արդարութեան հաստատման: ՀՅԴ-ն կը ձգտի հաստատել այնպիսի կացութաձեւ, ուր գոյութիւն կ՛ունենան տնտեսական աճ եւ մրցակցութիւն (միջին եւ փոքր ձեռնարկութիւնները մրցակցութեան դաշտ մղելով` անոնց համար կարելիութիւն ստեղծել մեծ ձեռնարկութիւններուն հետ մրցակցելու)` պսակուած ընկերային արդարութեամբ (պետական հսկողութեան հզօրացում` բարձր հարկեր հաստատելով մեծ ընկերութիւններուն վրայ):

ՀՅԴ-ն նախկին քոալիսիոն կառավարութեան համաձայնագիրի, Ազգային ժողովի 2017-ի ընտրութիւններու նախընտրական իր ծրագիրին եւ ներկայիս անցումային ժամանակաշրջանի ամէնէն կարեւոր կէտերէն մէկը նկատած է ընկերային շուկայական տնտեսութեան ձեւաւորումը` ազատ շուկայական տնտեսութեան փոխարէն: Ուսումնասիրելով ներկայիս Հայաստանի Ազգային ժողովին մէջ գործող բոլոր կուսակցութիւններուն ընկերային-տնտեսական ծրագիրները, պիտի նկատենք, որ բացի ՀՅԴ-էն` բոլորն ալ կը դաւանին տնտեսական ազատականութիւն, ուր կը գերիշխեն անհատապաշտ եւ շուկայամոլ հիմքերը, ուր աշխատաւոր ժողովուրդը կ՛արժեւորուի միայն շուկայի պահանջներով, ուր ընկերային իրաւունքները (առողջապահութիւն, կրթութիւն եւ այլն) շուկայացուած են, եւ ուր հասարակ քաղաքացին կ՛ենթարկուի մեծ ընկերութիւններու եւ շուկայի ցանկութիւններուն:

Ազատ շուկայական տնտեսութիւնը Հայաստանի մէջ առաջին անգամ գործադրուեցաւ ՀՀՇ-ի իշխանութեան օրերուն, երբ լայնածաւալ սեփականաշնորհման ենթարկուեցան հանրային սեփականատիրութեան պատկանող ընկերութիւնները, գործարաններն ու հողերը, վերացուեցաւ պետական հսկողութիւնը անձնական սեփական ձեռնարկութիւններուն վրայէն. այսպիսով, միայն մեծ ընկերութիւններու սեփականատէրերը կրցան հարստանալ, իսկ պետութեան հսկողութեան բացակայութեան պայմաններուն մէջ տեղի չունեցաւ հարստութեան արդար վերաբաշխում, որ իր կարգին յառաջացուց աղքատութիւն եւ զրկուածութիւն: Այս կացութիւնը կը շարունակուի մինչեւ օրս` իբրեւ հետեւանք տնտեսական ազատականութեան դաւանող կուսակցութիւններու քաղաքականութիւններուն, որոնք կը մերժեն յանուն հասարակութեան զիջիլ իրենց ազատ շուկայական սկզբունքներէն:

«Հրայր Մարուխեան» հիմնադրամին կողմէ լոյս տեսած վերլուծական հետազօտութիւններուն, ՀՅԴ-ի 2017-ի նախընտրական ծրագիրին եւ աշխատանքային իրաւունքներու պաշտպանութեան գրասենեակի կատարած գործերուն մէջ ընթերցողները նկատած պէտք է ըլլան ընկերային արդարութեամբ առաջնորդուած ՀՅԴ-ի հակամենաշնորհային կեցուածքը, արդար մրցակցութիւնը ջատագովելու սկզբունքը, փոքր ու միջին ձեռնարկութիւններու քաջալերանքը, արժանապատիւ վարձատրութեան եւ ընկերութեան բարեկեցութեան սկզբունքներուն վրայ շեշտադրումը:

Ի վերջոյ, ընկերային շուկայական տնտեսութիւնը լոկ նշանաբան չէ, անիկա այն համակարգն է, որ Գերմանիոյ մէջ տնտեսական հրաշք գործեց` պատերազմէն մոխիր դարձած երկիրը վերածելով ընկերային ապահովագրութեամբ, առողջապահութեամբ, թոշակառութեամբ, բարձր տնտեսական աճի արձանագրութեամբ եւ զարգացած ճարտարարուեստի բնագաւառին մէջ առաջին դիրքեր գրաւող պետութիւններէն մէկը:

Հայաստանի Ազգային ժողովին մէջ գտնուող բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնները, որոնք շահագրգռուած են հակամենաշնորհային պայքար մղելու հարցով, պէտք է լրջօրէն քննարկեն եւ վերատեսութեան ենթարկեն իրենց տնտեսական ազատականութիւնը, եթէ իրաւ կ՛ուզեն անսալ ժողովուրդի պահանջներուն, ինչպէս նաեւ պէտք է զիջին իրենց ծայրայեղ շուկայական կեցուածքներէն` յօգուտ հասարակութեան մեծամասնութեան շահերուն, ապա համագործակցին ՀՅԴ-ի հետ` իրականացնելու համար ընկերային շուկայական տնտեսութիւնը:

Դալի Ղազար,       Դալի Ղազօ,                                                      Միշա Արզումանեան

ՀՅԴ հերոսական պատմութեան մէջ` երեք փայլուն անուններ, որոնց վերաբերեալ յաճախ թիւրիմացութիւններ են ծագել ընթերցողների մօտ, քանի որ ինչ-ինչ պատճառներով մէկի գործը վերագրուել է միւսին եւ զանազան, նոյնիսկ խիստ վաւերականութիւն ունեցող հրատարակութեանց մէջ պահպանուել է այդ անճշդութիւնը:

Դալի Ղազարի իսկական անուն-ազգանունն է Միքայէլ Բադալքէխեան կամ Բադալքէոխեան: Դալի Ղազոն` Ղազար Թարխանեանն է: Միշա Արզումանեանի անունն է Միքայէլ:

Հաւանաբար Դալի Ղազարի եւ Միշա Արզումանեանի անուան նոյնութիւնը` Միքայէլ, առիթ է դարձել թիւրիմացութեան, որով «Պատմագրութիւն Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան» քառահատոր շարքի Գ. հատորի անձնանունների ցանկում (էջ 427) ԴԱԼԻ ՂԱԶԱՐ անուան դիմաց նշուած է ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ ՄԻՇԱ, ինչը ճիշդ չէ:

Նոյնպէս Ալվարդ Ղազիյեանի «Արեւմտահայոց պայքարի Արցախի զաւակները» գրքում` Երեւան, 2015, Դալի Ղազարին վերաբերող գրութեան մէջ տեղադրուած է Դալի Ղազոյի նկարը:

Ստորեւ ներկայացնում ենք իւրաքանչիւրի մասին վաւերական տեղեկութիւններ` փարատելու համար առկայ թիւրիմացութիւնները:

Ա. Ա.

ԴԱԼԻ ՂԱԶԱՐ-ՄԻՔԱՅԷԼ ԲԱԴԱԼՔԷԽԵԱՆ
Երեւան, 3 յունիսի 1920

Կը շարունակուի զոհերու շարանը: Ոմանք զոհ կ՛երթան անողոք սովին, ուրիշներ` թշնամիին գնդակին, իսկ ոմանք ալ` քաղաքացիական կռուին: Միքայէլ Պատալքէխեան, կեղծ անունով Տէլի Ղազար, մէկը եղաւ թշնամիին դաւաճան գնդակի այն բիւրաւոր զոհերէն, որոնք ինկան յանուն մեր հայրենիքի ազատութեան` առանց այդ ազատութիւնը կարենալ վայելելու:

Միքայէլը բնիկ գանձակեցի է` հազիւ 30 տարեկան: Ստացած էր միջնակարգ կանոնաւոր կրթութիւն: Գանձակի մէջ ան աչքի էր ինկած իբրեւ կուսակցական զինապահեստի միակ հաւատարիմ հսկող:

Անցած էր Պաքու եւ կատարած` բազմաթիւ տեռորներ:

Ռուս կառավարութիւնը զայն աքսորած էր մինչեւ Սիպիր: Վտանգն աչք առնելով` ան փախած էր Սիպիրէն եւ անցած` Տաճկահայաստան-Մուշ, Վան, ուր զբաղած էր կուսակցական աշխատանքներով:

Կամաւորական գնդերէն մէկուն մէջ (Դրոյի գունդ) ամենաաշխուժ դեր կատարած էր: Իր գումարտակը ամէնէն քաջը եւ յանդուգն դուրս եկած էր: Ան գնացած էր մինչեւ Սասուն: Միքայէլը այդ օրերուն ստացած էր Տէլի Ղազար կեղծ անունը:

Ղազարը եղած է տեռորիստը յայտնի Միհրանին, որ փորձած էր Միհրանական շարժում` Դաշնակցութիւնը պառակտելու համար:

Ղազարը ամենափայլուն գործունէութիւն ցոյց տուաւ Ղարաբաղի վերջին կռիւներու ընթացքին: 300 կտրիճներով ան գրաւեց Ասկերանի կիրճը: Երեք անգամ թաթարական հազարաւոր ուժեր ետ մղեց: Փամփուշտի պակասութեան պատճառով մերոնք հարկադրուած էին վերջ ի վերջոյ նահանջել: Ղազարը կռուի տաք րոպէին կ՛իյնայ գետին:

Թուրքեր այնուհետեւ կտրած են անոր գլուխը եւ տարած են Գանձակ եւ Պաքու` թաթար ամբոխը մեր հերոսի մահուամբ հաճոյացնելու համար:

Դալի Ղազարը (կենտրոնում` x նշանով) իր խմբով

Անկարելի բան է Միքայէլի կեանքի լրիւ պատկերը տալ այստեղ: Կարճ տարիներու մէջ ան ապրած է շատ բեղմնաւոր կեանք մը: Հանգի՜ստ իր ոսկորներուն:

«Հայրենիք» օրաթերթ, Պոսթըն, հինգշ. 29 յուլիսի 1920, թիւ 2508, էջ 1:

ԾԱՆՕԹ.- Դալի Ղազարի մահուան առիթով յօդուածներ են լոյս տեսել նաեւ Պոլսի «Ճակատամարտ» թերթի 1920 թուականի 30 մայիսի, 3 եւ 6 յունիսի (թիւ 465, 468 եւ 471) համարներում: Ա. Ա.

ԴԱԼԻ ՂԱԶՕ
(1891-1956)

Գրեց` ՂԱԶԱՐ

Պուլանուխի մեր դաշնակցական լաւագոյն եւ ամբասիր գործիչ երիտասարդ ընկերներէն մէկն էր Ղազոն: Նա ծնուել է Պուլանուխ գաւառի Հարտոնկ գիւղում, 1891 թուին, համեստ եւ նահապետական ընտանիքի մը ծոցին մէջ:

Գիւղացու մը համար գառ ու այծ արածեցնելն աւելի յարգի է, քան` զաւկի դպրոց յաճախելը, ուստի Դէլի Ղազոն մեծցեր եւ հասակ նետեր է տաւար եւ ոչխարներու ետեւէ վազելով:

Հակառակ ատոր եւ ըստ երկրի սովորութեան, պատանի տարիքէն կը մտնի ՀՅ Դաշնակցութեան շարքերը: Ղազոն անգրագէտ էր, հազիւ թէ կարողանար իր անուն-ազգանունը ստորագրել:

Սկզբնական շրջանին պատանի Ղազոն կուսակցական պաշտօն կը կատարէ (սուրհանդակ) Պուլանուխ-Խնուս եւ շրջաններուն մէջ:

Կը պատմեն, որ երբ օր մը Խնուսէն վերադարձին Ղարաչոպան կոչուած հայկական գիւղի սահմաններում կը հանդիպի քրդու մը, վերջինը դիմացինը երեխայ կարծելով` կը փորձէ կողոպտել զայն, ուստի քաջարի Ղազոն կռահելով քրդու միտքը, ակնթարթի մը մէջ ատրճանակի խողովակը ուղղելով քրդու դէմքին ու երկու գնդակ պարպելէ ետք, աւազակը կ՛երկնցնէ գետին եւ կը փախչի դէպի Ղարաչոպան գիւղը ու հետքը կը կորսնցնէ:

Յիշեալ դէպքից յետոյ, քրդու կնքահայրութեամբ, տղու անունը կը մկրտուի Դէլի Ղազօ եւ այդպէս ալ կը մնայ:

1913-ի սկզբներից, թուրք կառավարութիւնը ռազմական մեծ պատրաստութիւններ կը տեսնէ, երկրի մէկ ծայրէն միւսը եւ ամէնուրեք իր ուշադրութիւնը կը կեդրոնացնէ գլխաւորապէս հայ զանգուածին վրայ:

Մի կողմից զինակոչը, միւս կողմէ ալ վերոյիշեալ դէպքի պատճառաւ Դէլի Ղազոն ստիպուած կ՛ըլլայ թողնելու երկիրը եւ իր սիրելիները ու հեռանալ:

Գտնելով քանի մը հոգի իր խելքով ու գաղափարին համապատասխան երիտասարդներ, Պուլանուխէն փախչելով, Ալաշկերտի վրայով սահման կ՛անցնեն, կու գան Կաղզուան, հոնկէ ալ կ՛անցնին Հիւսիսային Կովկասի ծովափնեայ քաղաքներէն Օթոթիի նաւահանգիստը, ուր բեռնակրութեամբ զբաղում են իրենց օրապահիկը ապահովելու համար:

Ա. Համաշխարհային պատերազմին (1914), երբ կը կազմակերպուէին հայ կամաւորական գունդերը, մեր Դէլի Ղազոն թողնելով նաւահանգիստն ու իր աշխատանքը, կը փութայ արձանագրուելու հերոս Անդրանիկի բանակում` մտնելով անոր Ա. վաշտի շարքերում (վաշտապետ` Արտաշէս Սուճեան)` որպէս պարզ ու համեստ զինուոր:

Դէլի Ղազոն իր գործօն մասնակցութիւնը բերած է պատկան գունդի կողմէն մղուած բոլոր կռիւներուն` Կովկասեան ճակատում` թուրք բանակին դէմ, որոնցմէ նշանաւորներն են` Դիլմանին (Իրան), Սուրբինը, Դատուանին, Պիթլիսի գրաւումը եւ այլն:

Երբ որ ցարի կառավարութիւնը լուծուած յայտարարեց հայ կամաւորական գունդերը (1916), մեր Դէլի Ղազոն ալ մի խումբ տարագիր հայրենակիցներու գլուխն անցնելով եւ յաչս իր եղբայր Աբգարին` միասին կու գան Երեւան գաւառի Կոտայքի շրջանում ու կը հաստատուին հոն Ղարաղալա կոչուած եւ թաթարներէ լքուած գիւղում ու կը սկսեն խաշնարածութեամբ եւ գիւղատնտեսութեամբ զբաղուել:

Կարճ ժամանակամիջոցում ընկ. Ղազոն իր ժրաջան եւ խաղաղ աշխատանքներով կարողացաւ «առասպելական» տնտեսութեան տէր դառնալ ու ամուսնանալով` պարկեշտ ընտանիք կազմեց:

Արդեօք Երեւանի նահանգում կա՞յ ու կը գտնուի՞ մարդ մը, որ Դէլի Ղազոյին չճանչնայ եւ կամ անունը լսած չըլլայ:

Մեր Դէլիին դուռն ու սեղանը եկող-գնացողին առջեւ միշտ բաց է եղեր:

Հայաստանի Հանրապետութեան անկումէն ետք, խաբեբայութեամբ, համայնավար աւազակներն ու կողոպտիչները տէր դարձան մեր երկրին:

Դանակը հասեր էր հայ ժողովուրդի ոսկորին, այլեւս համբերել, տոկալ ու տանել անկարելի էր այդ բոլոր կատարուածները` յայտնի ու անյայտ: Հայաստանի մի ծայրէն միւսը պոռթկալով` հայ հասարակութիւնը յառաջ բերաւ արար աշխարհին ծանօթ համահայկական փետրուար 18-ի արիւնալի ապստամբութիւնը (1921):

Այդ օրերուն ոչ թէ ղեկավարներէն մէկն էր Դէլի Ղազոն, այլ ամբողջ գերդաստանով եւ տնտեսութեամբ միասին նետուած էին պայքարի մէջ, կարմիր բորենիներուն դէմ` նիւթապէս, բարոյապէս ու ֆիզիքապէս:

Ինքը` քաջարի Ղազոն, ճերմակ նժոյգին վրայ նստեր` զէնն ի ձեռին, դիրքէ դիրք սլանալով կռուող տղոց կը քաջալերէր եւ թէ փամփուշտ ու պարէն կը մատակարարէր յեղափոխականներուն:

Այդ բոլորէն ետք, դժբախտաբար, կարմիր Ռուսաստանէն աւազակային Կարմիր բանակը վրայ հասաւ:

Ուստի, յաւելեալ արիւն չթափելու համար, Հայաստանի Փրկութեան կոմիտէն հրաման տուաւ յեղափոխական իր մարտական կռուող ուժերին` յետ քաշուելու դէպի Բաշգեառնի ու այնտեղիցն ալ խիստ կարգապահ ու աստիճանաբար նահանջելու Լեռնահայաստան:

Այդ փառահեղ պայքարը, որ մօտաւորապէս տեւեց 65-70 օր եւ ինչպէս շատերը, նա էլ որպէս քաղաքական տարագիր, ընտանիքով միասին եւ ամէն բանէ զուրկ, գաղթականի ցուպը ձեռքին կը հետեւի նահանջողներուն եւ Մեղրիի վրայով Արազ գետը կ՛անցնեն ու կ՛ապաստանեն շահնշահերու երկիրը: Նախ Թաւրիզ եւ ապա Թեհրան բնակութիւն կը հաստատեն:

Թեհրան գալով` Դէլի Ղազոն կարճատեւ հիւանդութենէ մը ետք, 1956-ին իր մահկանացուն կը կնքէ 65 տարեկան հասակի մէջ: Հանգուցեալն իր ետին կը թողնէ երկու մանչ ու մի աղջիկ զաւակներ, բոլորն ալ` ամուսնացած:

Հողը թեթեւ գայ վրադ, մեր բոլորին սիրելի Ղազօ:

Թեհրան, 1960
«Յեղափոխական Ալպոմ», Գ. շարք, թիւ 4(28), էջ 113:

ՄԻՔԱՅԷԼ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

Պոսթընում հրատարակուող «Հայրենիք» օրաթերթի 28 յուլիսի 1949 համարում տպագրուած այս գրութեան սկզբում խմբագրութեան կողմից տրուած է հետեւեալ ծանօթագրութիւնը.

Մեր տարաբախտ ընկեր եւ յաւէտ ողբացեալ Մինաս Մակարեան իր մահէն քիչ առաջ սկսած էր գրի առնել նահատակ ընկերներու մասին իր յիշողութիւնները: Ափսո՜ս, որ չաւարտած իր այդ թանկագին աշխատանքը` Մակարեան յաւիտեան փակեց իր աչքերը: Ինչ որ դուրս եկած է մեր սիրելի ընկերոջ գրչէն, կը յանձնենք հրատարակութեան` իբրեւ նուիրական մասունք մը եւ նահատակի մը վկայութիւնները նահատակներու մասին:

Միքայէլ Արզումանեանը յայտնի էր Միշա Արզումանեան անունով: Անցնել աննկատ Մ. Արզումանեանի մահուան ծանր լուրի վրայով, իր կարեւոր տեղը չտալ նրան Խորհրդային Ռուսաստանում մեր նահատակուած ընկերների շարքերում, ինձ թւում է, որ իրաւունք չունինք: Ճիշդ է` տաճկական գերութիւնից վերադառնալուց յետոյ նա ստիպուած էր յայտարարել իրեն քաղաքական հոսանքներից դուրս, «անկուսակցական սոցիալիստ», բայց այդ բնաւ չէր խանգարում նրան միշտ ընկերական զգացումներով սերտ կապուած լինել նրանց հետ, որոնց հետ անցեալում երկար տարիներ բաժանել էր մեր իրականութեան ու մեր ժողովրդի ծանր լուծը ու տառապել նրա ամենածանրակշիռ օրերին:

ԿԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԻՑ
1.- Համազասպ, 2.- Քեռի, 3.- Իշխան, 4.- Ս. Վրացեան, 5.- Արմէն Գարօ, 6.- Վարդան, 7.- Մալխաս: Գետնին նստած աջից` Միշա Արզումանեան եւ Արամ Մանուկեան:

Միշան մինչեւ վերջն էլ շարունակել է, ըստ հնարաւորութեան, շրջապատուած լինել մեր այն ընկերներով, որոնք որեւէ կարիք ունէին: Այդ ընկերներին նա մատուցել է միշտ բարոյական ու նիւթական աջակցութիւն: Լինելով առօրեայ կեանքում չափազանց պարզ` Արզումանեանին մօտիկից ճանաչողնրը կարող են հաստատել, որ օժտուած էր գործելու առանձին ընդունակութիւններով այն բոլոր ասպարէզներում, որ կապուած են եղել քաղաքական ու հասարակական աշխատանքների հետ` 1905-ի եւ 1917-ի ռուսական երկու յեղափոխութիւնների շրջանում ընդհանրապէս եւ Անդրկովկասում` մասնաւորապէս:

Մեր ժողովրդի համար ստեղծուած այդ ճգնաժամային օրերին Միշային մենք յաճախ տեսնում էինք հեղինակաւոր քաղաքական գործիչի դերում` ազգային-յեղափոխական հաստատութիւնների մէջ:

Մ. Արզումանեանը թէեւ մասնագիտական զինուորական կրթութիւն չունէր, բայց յաճախ հանդէս էր գալիս զինուորական պատասխանատու գործերում` աշխատելով այս կամ այն ռազմա-յեղափոխական հիմնարկութեան մէջ: Յաճախ եղած է այս կամ այն զօրաճակատում: Իբրեւ քաղաքական գործիչ` միշտ գործօն մասնակցութիւն է ունեցել կովկասեան քաղաքական-յեղափոխական ձեռնարկութիւններում:

Ես լիովին ծանօթ չեմ Մ. Արզումանեանի գործունէութեանը` ռուսական առաջին յեղափոխութեան շրջանին` Պաքւում, բայց գիտեմ, որ այդ բոցավառ օրերին նա ամբողջովին տարուած էր մեր կուսակցութեան անմիջական գործերով` մասնակցելով նոյնիսկ Կենտրոնական կոմիտէի աշխատանքներին: Չնայած իր երիտասարդ հասակին` նա քաջատեղեակ էր Պաքուի մեր կազմակերպութեան այն ժամանակուայ գործունէութեան եւ նոյնիսկ Յովհաննէս Քաջազնունու տատանումներին` քաղաքական հեռանկարի վերաբերմամբ: Դա էր պատճառը, որ Քաջազնունու յայտնի գրքոյկը բոլորովին չզարմացրեց Մ. Արզումանեանին: Նա էր, որ մեզ ծանօթացրեց Քաջազնունու առանձին դիրքի հետ եւ Ռուսաստանում յետաշրջումի տարիներին, գլխաւորապէս սոց. դեմոկրատիայի մէջ առաջացած, այդպէս կոչուած, «լիկուիդացիոն» շարժմանը:

Մ. Արզումանեանի այս յայտարարութիւնից յետոյ մեզ համար դժուար չէր իր ժամանակին մեր հաւաքական վերաբերումը ցոյց տալ Յ. Քաջազնունիի մտքի այդ ձեւի թռիչքի հանդէպ:

Առաջին յեղափոխութիւնից յետոյ Մ. Արզումանեանը, երկարատեւ յետաշրջման օրերին, աննկատելի քաշւում է քաղաքական եւ կուսակցական ասպարէզից: Քայքայուած ցարիզմի մթագնած շրջանում խստօրէն նօսրացել էին մեր կուսակցութեան շարքերը. յախուռն գործունէութեան ժամանակաշրջանը տեղի էր տուել մանր գործերի առջեւ. խիստ հալածուած մեր կուսակցութիւնը` ՀՅ Դաշնակցութիւնը այդ ժամանակ խտացնում էր իր շարքերը եւ աստիճանաբար քարոզչական աշխատանքները կանոնաւորում` ամրացնելով կազմակերպական ներքին կեանքը:

Մ. Արզումանեանը, շնորհիւ իր ներքին կառուցուածքին ու հոգեկան պահանջներին, փաստօրէն գործ չունէր անելու այդ շրջանում մեր կուսակցութեան մէջ: Բայց ահա մօտենում են պատմական 1914 թուի ցնցիչ շրջանը եւ կուսակցական խմբերի կազմակերպման եռուն աշխատանքի օրերը: Եւ Մ. Արզումանեանին մենք տեսնում ենք Քեռիի խմբում, որտեղ նա երկար ժամանակ, մինչեւ խմբի լուծումը, խմբի սպայակոյտի պետն էր համարւում: Թէեւ չունէր նա ռազմական կրթութիւն, բայց անփոխարինելի էր տարիների ընթացքում, երբ նա պահում էր անհրաժեշտ փոխյարաբերութիւնները ռուսական բանակի ներկայացուցիչների հետ: Արզումանեանը վայելում էր ռուսական զօրքի սպայակոյտի պետի` զօրավար Բարատովի մտերմութիւնը եւ յարգանքը` իբրեւ Քեռու պաշտօնական օգնականներից մէկը:

Ինձ քաջ յայտնի է, որ կամաւորների կողմից էլ Միշան աւելի քան յարգուել է միշտ եւ ընդունուել իբրեւ հեղինակութիւն… Այդ բացատրւում է ընկեր Միշայի անձնական քաջութեամբ ու արիութեամբ: Նա երբեք չի խուսափել կռիւներից, եթէ դա անհրաժեշտ է եղել գործի յաջողութեան համար:

Միքայէլ Արզումանեանին մենք տեսնում ենք 1917 թուի յեղափոխութեան շրջանում, պատասխանատու գործերում: Նա եղել է համարեա թէ բոլոր հիմնարկութիւնների անդամ, դրանց թւում` Անդրկովկասի յեղափոխական, զինուորական, գիւղացիական եւ բանուորական խորհուրդներում եւ հայ զինուորական միութեան գործադիր մարմինի մէջ: Նա Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան շրջանին հանդէս եկաւ իբրեւ լաւագոյն պաշտպան Անդրկովկասի ժողովրդների անկախութեան եւ աշխատում էր հայ ու վրացի քաղաքական գործիչների հետ` ազատել Անդրկովկասը մեծամասնականների մենատէր հովանաւորութիւնից եւ ազդեցութիւնից:

Թիֆլիսի մեծամասնականների հետ պատահած բախումների ընթացքում Միշան անձնապէս մասնակցում էր զինարանի գրաւմանը: Զինարանը անցնում է ժողովրդական զօրախմբի եւ տեղի սոցիալիստ յեղափոխականներից կազմուած հրամանատարութեան ձեռքը:

Անգլեւթրքական շրջանում Մ. Արզումանեանը իր անմիջական մասնակցութիւնն է բերել այն պատուիրակութիւններին, որոնք իր ժամանակին կոչուած էին հարթելու մեր յարաբերութիւնները Ղարաբաղի ու Գանձակի թրքութեան հետ` աշխատելով մի ընդհանուր լեզու գտնել, բոլոր վիճելի քաղաքական ու տեղական բնոյթ կրող ծանրակշիռ խնդիրների նկատմամբ:

1917 թուի ձմեռուայ ողբերգական ժամանակաշրջանին կովկասեան զօրաճակատում, ուր մեր փոքրաթիւ ազգային զօրամասերը օրհասական դիմադրութիւն էին ցոյց տալիս իրենցից գերազանցօրէն ուժեղ հակառակորդին, Մ. Արզումանեանը իր մասնակցութիւնը բերաւ հայրենիքի պաշտպանութեան գործին` ստանձնելով Կարսի պաշտպանութիւնը, իբրեւ բերդի քաղաքական կոմիսար: Նա բերդի հրամանատար զօրավար Դէեւի հետ միասին կազմակերպեց բերդի պաշտպան ուժը: Եթէ անդրկովկասեան կառավարութեան զինադադարի հետ կապուած չարաբաստիկ կարգադրութիւնը չլինէր, բերդի հրամանատարութեան կողմից ամիսների ընթացքում տարուած աշխատանքները բերդի պաշտպանութեան համար` թերեւս այլ արդիւնք տային:

Մեր երկրի երկու եւ կէս տարուայ ժողովրդապետութեան շրջանում, երկրի վերաշինման օրերին, Միշան, ըստ իր սովորութեան, քաշուած էր մի անկիւն եւ զբաղւում էր մասնաւոր գործերով` Հայաստանի սահմաններից դուրս:

Բայց ահա մօտենում են 1920 թուի եղերական օրերը, երբ տաճկական հորդաները, Քեմալ փաշայի կարգադրութեամբ եւ ռուսների հաւանութեամբ, յարձակւում են մեր փոքրիկ հանրապետութեան վրայ` ցանկանալով յաւիտենապէս վերջ տալ մեր ժողովրդի փրկուած սակաւաթիւ բեկորների ֆիզիքական գոյութեանը: Նրանք ուզում էին իրականացնել, հայ ժողովրդի անմիջական հաշուին, իրենց փանթուրանական հակամարդկային գաղափարները:

Մ. Արզումանեանը նորից իր տեղն էր, առաջին շարքերում, Կարսի պարիսպների տակ: Բայց այս անգամ քաղաքական եւ ռազմական բախտը մեզ բոլորովին դաւաճանեց: Մենք պարտուեցինք: Ամէն ինչ անցաւ թշնամու արիւնոտ ձեռքը: Միանգամայն ողբերգական էր բերդում մնացած զօրահրամանատարութեան դրութիւնը: Բերդումն էր նաեւ Արզումանեանը: Իսկական կոտորածից յետոյ, բերդում պատահաբար փրկուած հայ զինուորականները, նախարար Արտաշէս Բաբալեանի առաջնորդութեամբ, տարւում են Էրզրում, ուր եւ պատսպարւում են տեղի բանտերի տակ` միշտ սպասելով մահուան: Այդ վտանգը շարունակ կախուած էր նաեւ մեր ռազմիկ գերիների գլխին:

Եթէ Խորհրդային Ռուսաստանը, հանգուցեալ Սահակ Տէր Գաբրիէլեանի հեղինակաւոր ազդեցութեան շնորհիւ, անմիջական միջնորդութիւն չյարուցանէր նրանց ազատագրման համար քեմալական Տաճկաստանից, նրանք կը մնային անմխիթար դրութեան մէջ: Մ. Արզումանեանը բոլոր ազատագրուածների հետ վերադարձաւ Թիֆլիս, որտեղ եւ բնակւում էր ու աշխատում մինչեւ 1922 թուի ընդհանուր բանտարկութեան շրջանը:

Ջեմալ փաշայի սպանութեան պատմական օրերին, զանգուածային բանտարկութիւնների ընթացքում, նա եւս, շատերի հետ միասին, բանտարկւում է եւ մի տարի նախնական քննութեան տակ գտնուելուց յետոյ, ազատւում է ու վերջնականապէս հաստատւում է Թիֆլիսում: Այնտեղ «երկար» տարիներ վայելում է համեմատական հանգստութիւն, խորհրդային իրականութեան քաղաքական պայմաններում, պաշտօնապէս հանդէս գալով իբրեւ «անկուսակցական սոցիալիստ»:

Չնայած դրան, 1936 թուին, զանգուածային բանտարկութեան օրերին, Միշան եւս կալանաւորւում է հազարաւորների հետ: Բայց այս անգամ նա չկարողացաւ տոկալ բանտարկեալի դժուարին պայմաններին եւ հէնց բանտարկութեան սկզբի ամիսներին հիւանդանում եւ տարւում է բանտի հիւանդանոցը` Թիֆլիսում…

1940 թուի ամառը պատահաբար անցնելով Թիֆլիսից` Միշային այլեւս չգտայ շատերին յայտնի իր բնակարանում: Միշան այլեւս չկար…

Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 100-Ամեակի Առիթով

ԹԱԹՈՒԼ ՕՀԱՆԵԱՆ

Բի՛ւր յարգանք քեզ, ո՛վ հայ ժողովուրդ, որ գիտակցաբար եւ արժանավայել կերպով թէ՛ Հայաստանում ու Արցախում եւ թէ՛ սփիւռքի զանազան հայաբնակ համայնքներում տօնեցիր ու նշեցիր Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան 100-ամեայ յոբելեանը եւ երախտագիտութիւն ու յարգանք մատուցեցիր բոլոր այն երախտաւորներին, որոնք իրենց գործով ու արիւնով, 1918 թուի մայիս 28-ին, 600 տարուայ ստրկութիւնից յետոյ, այն դժուարին պայմաններում, ստեղծեցին Հայաստանի Ա. Հանրապետութիւնը:

Թէեւ 100-ամեակի բոլոր միջոցառումները նուիրուած էին Հայաստանի Հանրապետութեանը, սակայն իրականում հայ ժողովրդի անկախութեան 100-ամեակի յոբելեանն էր, որ մարմնաւորուած էր Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ստեղծումով, որը որպէս լուսաշող աստղ` պարգեւեց հային ազատութիւն եւ անկախութիւն: Անկախութիւնը, որ նշանակում է ուրիշ պետութեան ենթակայ չլինել, իր երկրի գործերը անկախ տնօրինել եւ ինքնիշխան լինել, մարդու եւ ժողովուրդների անկապտելի իրաւունքն է:

Պատմական օրինակները ցոյց են տալիս, որ ժողովուրդների մօտ անկախութեան գաղափարը, ձգտումն ու ցանկութիւնը, իրենց զանազան դրսեւորումներով գոյութիւն են ունեցել տարբեր հասարակակարգերում, որոնք պայքարել ու պայքարում են օտարի լծից ազատուելու, անկախութիւն ձեռք բերելու եւ սեփական անկախ պետութիւն հաստատելու համար:

Հայ ժողովուրդն էլ բացառութիւն չկազմելով, իր անկախութեան համար, քաղաքական աննպաստ թէ նպաստաւոր պայմաններում, որդեգրել է պայքարի համապատասխան զանազան ձեւեր:

Աննպաստ պայմաններում իր անկախութեան համար պայքարը վեր է ածել մշակութային պայքարի, ինչպէս, օրինակ, ի հակադրութիւն զրադաշտական կրօնի, որի միջոցով էր պարսից պետութիւնը իր ճնշումների մի մասը գործադրում հայութեան նկատմամբ, իսկ այդ պայքարի արդիւնքում հայը ընդունում է քրիստոնէութիւնը:

Քրիստոնէութիւնը ընդունելուց յետոյ, հայկական այբուբեն չունենալու բերումով, մեր եկեղեցիներում Աւետարանը ընթերցուել է յունարէն կամ ասորերէն լեզուներով, հետեւաբար լեզուական կախուածութիւնից ազատուելու եւ հայոց լեզուն անաղարտ ու անկախ պահելու համար ստեղծել է իր իւրայատուկ տառերը, որոնք չեն նմանւում ոչ մէկ ուրիշ ժողովրդի տառերին:

Ընդունելով քրիստոնէութիւնը ու դրանով իր անկախութիւնը պահելու, օտար աղանդների հնոցի մէջ չձուլուելու համար վարել է հակաքաղկեդոնական եւ հակակաթոլիկական քաղաքականութիւն, որի արդիւնքում ստեղծել է Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցին, որ ազգային է եւ ենթակայ չէ ոչ մէկ օտար եկեղեցու:

Մշակութային պայքարից բացի, հայը նաեւ սկսեալ 1548 թուականից, դիւանագիտական աշխատանք է տարել իր անկախութեան համար, որի առաջատարներն են եղել Ստեփանոս 5-րդ Սալմաստեցի, Միքայէլ Սեբաստացի, Յակոբ 4-րդ Ջուղայեցի կաթողիկոսները, ինչպէս նաեւ` Յովսէփ արք. Արղութեանը, Մինաս վարդապետը, Իսրայէլ Օրին, Յովսէփ Էմինը, Շահամիրեան եղբայրները եւ այլն:

Նպաստաւոր պայմաններում հայը անկախութեան համար զէնքը ձեռքին մարտնչել է աքեմենեանների, սելճուկների (հասել անկախութեան), շուրջ մէկ դար հռոմայեցիների (հասել անկախութեան), Սասանեանների (Վարդանանց), բիւզանդացիների, արաբների (հասել անկախութեան), թուրքերի (հասել անկախութեան` շնորհիւ մայիսեան հերոսամարտերի) եւ այլնի դէմ:

Նշեալ ճակատամարտերից բացի` հայ ժողովուրդը պարտիզանական եւ հայդուկային կռիւներ է մղել զաւթիչների դէմ, ինչպէս` Վարդանանց պատերազմից յետոյ, Վահանեան հերոսական քառամեայ մաքառումները, որոնց գնով հայը վերստին ապահովեց իր ներքին անկախութիւնը եւ 18-րդ դարից սկսեալ ֆիտայական ազատագրական պայքարները` ընդդէմ թուրք բռնակալների, որոնց լրացուցիչ` Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերով թէ՛ հայ ժողովուրդը փրկուեց բնաջնջումից եւ թէ՛ հասաւ անկախութեան:

Փաստօրէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ծնունդը, հայ ժողովրդի դարերի ընթացքում տարած ազատագրական պայքարների, ի մասնաւորի 18-րդ դարից սկսած ֆիտայական շարժումների տրամաբանական արդիւնքն է: Հայ ժողովրդի նորագոյն պատմութեան լուսաւոր ու պանծալի էջերից է 1918 թ.-ի մայիս 28-ը:

Մայիս 28-ի գաղափարն էր, որ հայը 70 տարի իր մտքում ու հոգում պահելով՝ միահամուռ կերպով 1991 թ.-ի սեպտեմբեր 21-ին քուէարկեց յօգուտ իր անկախութեան: Մայիս 28-ի գաղափարն էր, որ ոտքի հանեց Արցախի մեր քաջարի զաւակներին, որոնց խիզախ պայքարով ստեղծուեց անկախ Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը:

Բի՛ւր յարգանք` ազատութեան ճամբին զոհուած ազատամարտիկներին: Փա՛ռք` մայիս 28-ը կերտողներին:

Նոր Ջուղա

ՆՈԷԼ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

1918 թուականի մայիսի 28-ին, աշխարհաքաղաքական բարդ իրավիճակում, թրքական ոճրագործ բանակի գործողութիւնները Արեւելեան Հայաստանում արիաբար կասեցնելով եւ ինքնապաշտպանական հերոսական մարտերից յետոյ իրագործուեց հայ ժողովրդի դարաւոր երազանքը` հիմնադրուեց Հայաստանի անկախ հանրապետութիւնը:

Ներքին ճակատում Հայաստանի անկախ հանրապետութեան հռչակումը տուեալ ժամանակաշրջանի քաոսային պայմաններում բացառիկ հնարաւորութիւն էր ցեղասպանութեան ենթարկուած, հայրենազրկուած, արիւնաքամ, հիւծուած եւ տարագիր հայութեան վերջին բեկորների համար պաշտպանուելու հայութեանը վերջնականապէս բնաջնջելու օսմանեան Թուրքիայի ոճրագործ բանակի գործողութիւններից, տապալել փանթուրքիստական ծրագրերը եւ երաշխաւորել իր լինելութիւնը` սեփական հայրենիքում:

Արտաքին ճակատում եւս առկայ էին բազմաթիւ խոչընդոտող գործօններ: Հայաստանի անկախ Հանրապետութեան հռչակումը չէր համընկնում դաշնակից պետութիւնների` Անգլիայի եւ Ֆրանսայի տարածաշրջանային քաղաքական շահերին: Նրանք անտեսելով օսմանեան Թուրքիայի իրաւազուրկ ժողովուրդների, ի մասնաւորի տեղի հայութեան պահանջները, հիմնականում առաջնորդւում էին իրենց կայսերապաշտական շահերով եւ աշխատում` անյապաղ սահմանել յետպատերազմական ժամանակաշրջանի նոր աշխարհակարգն ու սթաթիւս քուոն` հիմք ընդունելով 1916 թ. մայիսին կնքուած Սայքս-Փիքոյի գաղտնի համաձայնագիրը, որի մէջ բացակայում էին Հայաստանն ու հայկական անունները:

Իրադարձութիւնների վերոնշեալ զարգացումները հաշուի առնելով` Հայաստանի անկախ հանրապետութեան հիմնադրութիւնն անսպասելի, սակայն խիզախ ձեռքբերում էր մեր ժողովրդի համար, որն իրագործուեց հիմնադիր ղեկավարութեան գաղափարապաշտութեան, զոհաբերութեան, յանդգնութեան եւ ժողովրդի հերոսական դիմադրողականութեան շնորհիւ:

Հրաշքին համազօր այս մեծ յաղթանակը մեզ պարգեւեց սեփական ժողովրդին ծառայելու վճռակամ, իրենց կեանքը հայ ժողովրդի ազատութեան եւ անկախութեան բագինին նուիրաբերած գաղափարապաշտ փաղանգի ներկայացուցիչներ` Ռոստոմներ, Արամներ, Ռուբէններ, Վրացեաններ, Քաջազնունիներ, Դրոներ, Սիլիկեաններ, Նազարբէգեաններ եւ հազարաւոր այլ նուիրեալներ, որոնց կուռքի նման պաշտում եւ բացարձակ վստահութեամբ էին հաւատում հայ գիւղացին ու ֆիտային, զինուորն ու սպան, աշխատաւորն ու արհեստաւորը, ուսուցիչն ու մտաւորականը, մի խօսքով` ժողովրդի բոլոր խաւերը: Հաւաքական կամքի հզօրութիւնն ապացուցող փայլուն այս օրինակը հանդիսացաւ հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի գաղափարական աւիւնը վերջին 100 տարիների ընթացքում:

Բնականաբար մեր ժողովրդի նորագոյն պատմութեան շրջադարձային այդ ժամանակաշրջանի քաղաքական իրավիճակի վերծանումը պատահականօրէն չներկայացուեց. դա կարեւոր եւ արդիական է ոչ միայն պատմաքաղաքական հարցերի նկատմամբ մեր յիշողութիւնները թարմացնելու առումով, այլ` համեմատութեան եզրեր գտնելու համար անցեալի եւ ներկայի միջեւ եւ բացայայտելու պատմական այդ մեծ յաղթանակի պատճառները, դրանցից ուսանելի դասեր քաղելու` վերանկախացած Հայաստանի առջեւ ծառացած մարտահրաւէրները յաղթահարելու համար:

Այս օրերին համայն հայութիւնը մեծ խանդավառութեամբ նշում է Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութեան 100-ամեակը` վերանկախացած Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւնների 27-ամեակի փաստը արձանագրելով: Անկասկած 27-ամեայ վերանկախացած Հայաստանի հերթական իշխանութիւնների ձեռքբերումներն ու բացթողումները լաւագոյնս ապացուցում են այն, թէ որքանո՛վ ենք յաջողել դաս քաղել Ա. հանրապետութեան ժամանակաշրջանի պատմական փորձառութիւններից, փորձել` չկրկնել սխալներն ու չվտանգել մեր ձեռքբերումները:

27 տարիների ընթացքում մեր զոյգ հանրապետութիւնները քաղաքական ու տնտեսական, ներքին ու արտաքին դժուարութիւններով հանդերձ, որոշակի ձեռքբերումներ են արձանագրել պետութեան կայացման եւ ամրապնդման, ազատագրուած Արցախի պաշտպանութեան, քայքայուած տնտեսութեան վերականգնման, սփիւռք-Հայաստան յարաբերութիւնների, Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման, Հայ դատի եւ այլ ոլորտներում:

Այդուհանդերձ, նշուած ձեռքբերումները, տնտեսական եւ քաղաքական կայուն զարգացման համար անհրաժեշտ նախադրեալների բացակայութեան, անարդիւնաւէտ կառավարման համակարգի, փտածութեան եւ հայութեան հաւաքական ներուժը լաւապէս չօգտագործելու պատճառով, աննշան դերակատարութիւն են ունեցել Հայաստանի Հանրապետութեան տնտեսութեան հզօրացման եւ պետականութեան ամրապնդման ուղղութեամբ:

Դրա մասին են վկայում` տնտեսութեան ոլորտում արձանագրուած ցածր ցուցանիշները, աղքատութեան բարձր տոկոսը, հասարակութեան բեւեռացումը, տնտեսական միջավայրի մենաշնորհային կացութիւնը եւ այլն, որոնց պատճառով հասարակութեան մօտ առաջացել է անվստահութիւն հերթական իշխանափոխութիւնների նկատմամբ:

Բաւական է յիշատակել այն փաստը, որ 1991-2018 թթ. ընթացքում տեւական դժգոհութիւնների պատճառով իշխանափոխութեան գործընթացը Հայաստանում իրականացուել է զանգուածային ցնցումների եւ ներքաղաքական իրավիճակի լարուած մթնոլորտում:

2018 թ. համաժողովրդական շարժումը եւս պիտի դիտարկել վերոնշեալ տեսանկիւնից, որը հիմնովին տարբերւում էր նախորդներից` երիտասարդութեան զանգուածային ընդգրկուածութեան, խաղաղ բնոյթի եւ պայքարի նոր մեթոտների համար, սակայն` միեւնոյն պահանջով, այն է` անարդար համակարգի եւ այլեւս ժողովրդին չծառայող իշխանութեան փոփոխութիւն:

Մայիսի 8-ի իշխանափոխութեամբ հանգուցալուծուած համաժողովրդական շարժման ձեռքբերումները մեր եւ գալիք սերունդների համար կարող են մնայուն արժէք դառնալ, եթէ չմարեն` համակարգային փոփոխութիւնների կամքը, երկփեղկուած ու բեւեռացուած հասարակութիւնը փոխելու անհրաժեշտութեան գաղափարը եւ արդարութեան վերականգնման վճռակամութիւնը:

Առաջին հանրապետութեան հիմնադիրների նուիրումը, արդարութիւնը եւ ժողովրդավարութիւնը ամրագրելու նրանց քաղաքական պահուածքը վստահութիւն հաղորդեցին ժողովրդին` բարձրացնելով նրա տոկունութիւնը անսահման դժուարութիւնները յաղթահարելու ուղղութեամբ, միաժամանակ` հաւատ ներշնչելով Հայաստանի անկախ հանրապետութեան նկատմամբ, յաջորդական սերունդներին փոխանցելով դրա ճակատագրական իմաստը:

Սա է տեւական ցնցումներից մեր հանրապետութիւնը ձերբազատելու հնարաւորութիւնը:

Սա է Ա. հանրապետութեան հիմնադիրներից մեզ փոխանցուած պատմական դասը եւ մեր լինելութեան գրաւականը:

Կեցցեն Հայաստանի անկախ Հանրապետութեան հիմնադիրները:
Շնորհաւոր բոլորիս Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակը:

Նոր Ջուղա

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Անցեալ շաբթուան յօդուածիս մէջ անդրադարձած էի Միացեալ Նահանգներու մէջ յօգուտ Ազրպէյճանի լոպիինկի համար գաղտնի ֆինանսաւորման մասին. անդրադարձած էի այն վարձատրութեան, որ տրուած է «նախագահ Ալիեւի հետ սերտ կապեր ունեցող քարիւղի եւ կազի հարցերով ազդեցիկ խորհրդատուի մը, որ ինքզինք կը ներկայացնէ իբրեւ գաղթականի յաջող պատմութիւն ունեցող մը, եւ որ կ՛ապրի Օհայօ նահանգի Տէյթըն քաղաքը, նոյն ժամանակ լոպիինկ կը կատարէ Միացեալ Նահանգներու կառավարութեան մօտ` ի շահ  իր հայրենիքին»:

Ճանի Ռէյթ OCCRP.org (Կազմակերպուած յանցանքի եւ կաշառակերութեան լուսաբանման նախագիծ) համացանցային կայքին վրայ հրապարակած իր` «Պաքուի մարդը Ամերիկայի մէջ» յօդուածով մանրամասնութիւններ ներկայացուցած է Ատիլ Պակիրովի գործունէութեան եւ անոր մեծագումար վարձատրութեան մասին, զոր ան ստացած էր ազրպէյճանական աղբիւրներէ` Միացեալ Նահանգներու մէջ Ազրպէյճանի օգտին լոպիինկ կատարելու համար:

Ռէյթ հաղորդած է, որ` Պակիրով` ազրպէյճանական սփիւռքի աշխուժ անդամներէն մէկը, ստացած է 253 հազար 150 տոլարի փոխանցում` ամիսներ անց այն բանէն ետք, երբ Հիուսթըն գտնուող իր ղեկավարած «Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու ազրպէյճանցիներու ցանց» կազմակերպութիւնը համաժողով կազմակերպած էր Ազրպէյճանի մայրաքաղաք Պաքուի մէջ` մասնակից ունենալով Քոնկրեսի 10 անդամներ: Գործուղումը լայն քննադատութեան արժանացած էր եւ հետապնդուած` Ներկայացուցիչներու տունի բարոյագիտութեան յանձնաժողովին կողմէ` Ազրպէյճանի պետական նաւթային ընկերութեան գաղտնի ֆինանսաւորման պատճառով…

Պակիրովի ստացած գումարներուն իրական ծագումը անյայտ է եւ թաքնուած` գաղտնի, կեղծ ընկերութիւններու ետին: Սակայն կան բաւարար ապացոյցներ, ըստ որոնց, այդ բոլորին ետին կանգնած է ինքնիշխան երկրի իշխող վերնախաւը:

Պակիրով, որ` «սատարած է նաեւ Ուաշինկթընի մէջ կայացած ամերիկա-ազրպէյճանական այլ համաժողովներու կազմակերպման աշխատանքներուն, բազմիցս վկայութիւններ տուած է Ներկայացուցիչներու տունին առջեւ` ի նպաստ Ազրպէյճանի ամերիկեան ռազմական օգնութիւն տրամադրելու գծով, ծառայած է իբրեւ Քոնկրեսի ազրպէյճանական խումբի համակարգող եւ կարեւոր տեղ գրաւած է Հիուսթըն հաստատուած ընկերութեան մէջ, որ կը պնդէ, թէ կազմակերպած է երկրի նախագահ Իլհամ Ալիեւի այցելութիւնը Սպիտակ տուն», գրած է Ռէյթ:

Պակիրով եւ անոր ընտանիքը մեծ կապեր ունին նախագահ Իլհամ Ալիեւի հետ, որ զայն պարգեւատրած է մետալով` Միացեալ Նահանգներու մէջ Ազրպէյճանի օգտին իր մատուցած ծառայութիւններուն համար: Այսուամենայնիւ, Պակիրով չէ արձանագրուած իբրեւ լոպիիստ, ինչպէս որ կը պահանջուի Մ. Նահանգներու օրէնքով` համաձայն «Օտար գործակալներու արձանագրութեան մասին» օրէնքին (FARA): Երբ OCCRP-ի լրագրողները դիմած էին Պակիրովի, ան ըսած էր, որ իրենց հարցը չէ, թէ ինք որո՛ւ կողմէ վարձատրուած է:

Պակիրով Միացեալ Նահանգներ տեղափոխուած է 16 տարեկանին: Ան աւարտած է Հարաւային Քալիֆորնիոյ համալսարանը` միջազգային յարաբերութիւններու եւ առեւտուրի կառավարման ճիւղին հետեւելով: Հետագային ան քաղաքագիտութեան դոկտորի աստիճան ստացած է Մոսկուայի մէջ: Հետաքրքրական է, որ` «Պակիրով ընտրուած է «Տէյթըն» դպրոցի խորհուրդի անդամ, այդ պաշտօնը զբաղեցնելով մինչեւ 2017, ապա պաշտօնէն հեռացած է ժամկէտէն աւելի քան մէկ ամիս առաջ, այն պահուն, երբ գործիչ Տէյվիտ Էսրաթ բացայայտած էր, որ Պակիրով կեղծած է իր բնակութեան հասցէն»:

Ռէյթ բացայայտած է, որ Պակիրովի ղեկավարած «Թիւրպիլիըն Էլ. Էլ. Սի.» խորհրդատուական ընկերութիւնը ստացած է 253 հազար 150 տոլար վարձատրութիւն` «Հայլիւքս Սերվիսըզ» կեղծ ընկերութեան մը կողմէ, որ «ազրպէյճանական լուացքատան» մաս կը կազմէ: «Թիւրպիլիըն»-ը արձանագրուած է Ուայոմինկի մէջ` «նահանգ մը, որ յայտնի է շրջանակին մէջ այնպիսի մարդոց, որոնք կ՛ուզեն ստեղծել գաղտնի ընկերութիւններ` հարկերէ ազատ խթաններու եւ գաղտնիութեան ապահովման պատճառով»: Ուայոմինկ գտնուող եւ Պակիրովի կողմէ վերահսկուող մէկ այլ` «Նոպըլ Պրատըրզ փիքչըրզ Էլ. Էլ. Սի.» անունով ընկերութիւնը «իբր թէ հոլիվուտեան շարժապատկեր կ՛արտադրէ ազրպէյճանական նաւթային արդիւնաբերութեան պատմութեան մասին»:

Պակիրովի կողմէ 253 հազար 150 տոլար ստանալէն վեց ամիս առաջ անոր Հիուսթըն գտնուող «Մ. Նահանգներու ազրպէյճանցիներուն ցանց» (USAN) ոչ շահութաբեր ընկերութիւնը «օգնած է երկօրեայ համաժողով կազմակերպելու Պաքուի մէջ` «Միացեալ Նահանգներ-Ազրպէյճան յարաբերութիւնները. ապագայի տեսլականը» նիւթով: Ռէյթ պարզած է, որ Եու. Էս. Էյ. Էն.-ը նաեւ երկու այլ համաժողով կազմակերպած է Ուաշինկթընի մէջ:

«Պաքուի մէջ 2013-ի հանդիպման ներկայ եղած են Միացեալ Նահանգներու Քոնկրեսի 11 անդամներ, որոնցմէ տասն վճարուած են, իսկ 30-է աւելի անոնց աշխատակիցները, որոնց, ըստ «Ուաշինկթըն Փոսթ»-ի ձեռք բերած Քոնկրեսի բարոյագիտական գրասենեակի գաղտնի զեկոյցին, շռայլօրէն նուիրած են մետաքսէ շալեր, բիւրեղապակեայ թէյի սպասներ եւ ազրպէյճանական գորգեր` 2500-10.000 տոլար արժողութեամբ», հաղորդած է Ռէյթ:

Բացի նշեալներէն, Պակիրով աշխատած է քոնկրեսական Քուրթ Ուելտընի (հանրապետական, Փենսիլվենիա) համար` որպէս յատուկ խորհրդական Ռուսիոյ եւ նախկին Խորհրդային Միութեան հարցերով: Ուելտըն իր պաշտօնը կորսնցուցած է 2006-ին` «արդարադատութեան նախարարութեան կողմէ հետապնդուելէ ետք` իր դստեր լոպիիստական ընկերութեան ենթադրաբար գրեթէ մէկ միլիոն տոլարի խորհրդատուական պայմանագիրներու ստորագրումը ապահոված ըլլալուն համար, ռուսական երկու ընկերութիւններէ եւ սերպական հիմնադրամէ մը», յայտնած է Ռէյթ:

2004-ին Ուելտըն ստեղծած է Ազրպէյճանի քոնկրեսական խումբը, գործընկեր քոնկրեսական Սալըմըն Օրտիզի (դեմոկրատ, Թեքսաս) հետ միասին. վերջինս հետագային աշխատած է որպէս լոպիիստ` Ազրպէյճանի համար: Պակիրով «աշխատած է որպէս խումբի համակարգող եւ կ՛ենթադրուի, որ 2003-ին եւ 2004-ին ան քոնկրեսեան պատուիրակութիւններու հետ ճամբորդած է դէպի նախկին Խորհրդային Միութիւն»:

Բացի ասկէ, Ռէյթ յայտնած է, որ «2008-2016, գրեթէ ամէն տարի Պակիրովը նաեւ հրաւիրած են` օտարերկրեայ տնտեսական եւ ռազմական օգնութեան պիւտճէներ առաջարկելու Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի համար Ներկայացուցիչներու տունի պետութեան, արտաքին գործառնութիւններու եւ յարակից ծրագիրներու յատկացումներու ենթայանձնաժողովին: Քանի մը տարի Եու. Էս. Էյ. Էն.-ի եւ Պակիրովի մէկ այլ ոչ շահութաբեր կազմակերպութեան` Ղարաբաղի հիմնադրամի այլ ներկայացուցիչներ եւս վկայութիւն տուած են»: Քոնկրեսին մէջ տուած իր վկայութիւններուն մէջ Պակիրով կոչ ըրած է Միացեալ Նահանգներու Քոնկրեսին` զերոյի իջեցնել Հայաստանին տրուող օժանդակութիւնը, միւս կողմէ` խնդրելով, որ Ազրպէյճան ստանայ 26 միլիոն տոլար Եու. Էս. Էյ. Այ. Տի.-էն եւ 3,9 միլիոն տոլար` ռազմական օգնութիւն:

Պակիրով նաեւ միջազգային կապերու գծով գործադիր փոխնախագահ եղած է Համաշխարհային ռազմավարական ուժանիւթի կազմակերպութեան մէջ, որ Հիուսթընի մէջ գործող ընկերութիւն է եւ կ՛առաջարկէ «ուժեղ գործարար եւ քաղաքական կապեր»` հեռանկարային յաճախորդներու օգնելու, որ այս վերջինները օգտուին ածխաջրածինի զարգացման ընձեռած հնարաւորութիւններէն` «քաղաքականապէս բարդ երկիրներու մէջ», որոնց շարքին` Ազրպէյճանի:

Միացեալ Նահանգներու արդարադատութեան նախարարութենէն պէտք է պահանջել, որ քննէ Ազրպէյճանի օգտին Միացեալ Նահանգներու մէջ Պակիրովի չարձանագրուած լոպիիստական գործունէութիւնը` պարզելու համար, թէ արդեօք որեւէ անօրինական գործողութիւն կատարուա՞ծ է…

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Յառաջիկայ տարի, այս օրերուն, հարիւրամեակի յուզող, յուզիչ, հպարտառիթ տօնախմբութիւններէն եւ գիտաժողովներէն ետք, կրնա՞յ կազմուած ըլլալ այդ բոլորին իսկական խտութիւն եւ հեռանկար տուող հայրենադարձութիւն կազմակերպող ծրագիր եւ մարմին:

Ինչո՞ւ սարսափ կ՛ազդէ հայրենադարձութեան առաջադրանքը, երբ պարզ տրամաբանութեամբ պիտի հասկնայինք, որ ազգի ներկային եւ ապագային համար ան պէտք է ըլլայ անշրջանցելի օրակարգ:

Արդարեւ, հայկական պիտակով ներկայացող կազմակերպութիւնները, նաեւ` պետութիւնը, կը կորսնցնեն իրենց առաքինութիւնը, virtus-ը, հոգեկան ուժը, եթէ այս կամ այն ձեւով հրաժարին ազգի միացման գաղափարէն, որ միայն բառ եւ խօսք չըլլայ, այլ ըլլայ գործ:

Հայաստանը կարենալ տոկալու, տեւելու եւ ընդլայնելու համար պէտք ունի ժողովուրդին եւ շիջելու դատապարտուած ինքզինք յաւերժական համարող սփիւռք կոչուած գաղթականութեան որպէս ազգի հատուած փրկութիւնը եւս պէտք ունի հայրենադարձութեան:

Պարզ է, որ սփիւռք-ազգ գոյութիւն չի կրնար ունենալ, որքան որ ալ բազմանան մեր գեղակառոյց կեդրոնները, որքան որ ալ աճի մեր տեսական համրանքը, սփիւռքի հեռու կամ մօտ վայրերուն եւ ոստաններուն մէջ:

Ոչ ոք այնքան միամիտ է խորհելու համար, որ քանի մը անձերու քաջ, զգացական եւ հաւատարմութեան կնիքով բնորոշուող հայրենադարձութիւնը համազգային յաջողութիւն կրնայ համարուիլ: Բախտաւոր պարագային` օրինակ այլոց, սպասելով, որ հրաշք պատահի եւ բազմութիւնները այդպէս ինքնագլուխ հետեւին:

Օր մը, տեղ մը պէտք է որոշուի հայրենադարձութիւն կազմակերպել եւ գործադրել, այդ նպատակին համար մշակել օրէնքներ, ստեղծել պայմաններ, քանի դեռ սփիւռք(ներ)ը հայկական նկարագիր կը պահէ կամ կը կարծէ պահել, զոր գնահատելու համար ոչ մէկ վիճակագրութիւն ունինք: Տարրական ողջմտութիւն է գիտնալ, որ  համրանքը առաջին եւ հիմնական ազդակ է ազգը պահելու եւ անոր հզօրանալու ապահովութիւն տալու համար:

Հայրենադարձութեան մասին խօսիլ` առանց ծրագիր ունենալու, շաբաթավերջի խրախճանքի շատախօսութիւն է:

Կը ծրագրուի՞, կրնա՞նք ծրագրել հայրենադարձութիւնը: Եթէ այսօր արդէն ուշ չէ, վաղը շատ ուշ պիտի ըլլայ:

Ազգային-քաղաքական հեռանկար եթէ ունի ընդհանուր ձեւով ըմբռնուած ազգը, պարտաւոր է այդ ծրագիրը մշակելու եւ գործադրութեան դնելու:

Անհատի մտածման մակարդակին` նման ծրագիր կը մնայ ցանկութիւն: Բայց մտաւորականութիւնը ինք հարցը պիտի բերէ ժողովուրդին` ստեղծելով հանրային կարծիք, համոզում, նաեւ ճնշում ղեկավարական կառոյցներու վրայ` պետութիւն, կուսակցութիւններ, միութիւններ, դպրոցներ, զանգուածային լրատուամիջոցներ: Այս հարցը հրապարակային քննութեան առարկայ պէտք է դարձնել, պէտք է այդ եղած ըլլար: Հայկական լրատուամիջոցները եւ մամուլը, Հայաստան եւ սփիւռք(ներ), այս մասին չեն արտայայտուիր:

Ոչ ոք կրնայ խորհիլ, որ որոշման մը շնորհիւ` հարիւր հազարաւորներ վաղն իսկ, ճամպրուկները շալկած, «Զուարթնոց» օդակայանը պիտի հասնին:

Ներկայացող հարցը միաւորներու եւ զբօսաշրջութեան չի վերաբերիր:

Հայաստան-Արցախ բնակելի տարածքի դժուարութիւն չունին: Այդ տարածքները օգտակար եւ պատշաճ կերպով բնակեցնելու խնդիր դրուած է ազգին առջեւ: Տարածքները արդիւնաբերութեան համար գործածելու եւ անոնց վրայ բնակութիւն հաստատելու պայմաններու ստեղծման հարցը հարկ է լուծել:

Առանց մեծ տնտեսագէտ ըլլալու` հարկ է քննել այն բոլոր ներածուող ապրանքներու պարագան եւ տեսնել, թէ զանոնք տեղւոյն վրայ կարելի՞ է արտադրել` օգտագործելով լքուած գործարաններու դատարկ մնացած շէնքերը, կոչ ընելով անհատներու եւ ընկերութիւններու, միաժամանակ ընծայելով ապահովութիւն եւ հարկային դիւրութիւններ, օգտագործելով տեղական մարդուժը: Հայաստան հնարաւորութիւն ունի արդիւնաբերութեան համար օգտագործելու իր ներուժը, հակառակ անոր որ շատեր արդէն աշխատանքի մեկնած են աւելի լաւ կեանքի հեռանկարով` նախկին խորհրդային երկիրներ, Եւրոպա, Ամերիկաներ, Աւստրալիա, Չինաստան:

Հարիւրամեակի լաւագոյն նուէրը կ՛ըլլայ ազգին, եթէ որոշուի ստեղծել հայրենադարձութեան մարմին մը, որ այդ նպատակով կը գոյացնէ համազգային հիմնադրամ, պետական կառոյցներու հետ կ՛ուսումնասիրէ եւ կը ճշդէ զարգացման ծրագիր, որուն իրականացման մասնակցութեան կոչ կ՛ընէ վերադարձի` տրամադրելով միջոցներ, բնակարան, կենցաղային պայմաններ, արդիւնաբերական աշխատանքի համար դրամագլուխ, հողամշակութիւն, ճարտարարուեստ, առեւտուր: Երկրի կարիքներուն բաւարարութիւն տալու համար ստեղծուած կառոյցները կը սահմանափակեն ներածումները եւ երկրորդ փուլին կ՛աճեցնեն արտածումները` ձգտելով ինքնաբաւութեան հասնիլ: Նման կառոյցներ կային անցեալին, որոնք կ՛աշխատէին Խորհրդային Միութեան կարիքներուն համար:

Հայաստանի համար կարեւոր զբօսաշրջութեան կողքին, Հայաստան եւ Արցախ կրնան զարգացնել առողջարաններու ցանց, որոնց օրինակները կան, կառուցել հանգստեան տուներ:

Արդէն Հայաստանի մէջ կը գործեն գորշ նիւթ-ի` ուղեղի օգտագործման նախաձեռնութիւններ: Այդ գորշ նիւթ-ը որոշ տոկոսով արդէն կ՛օգտագործուի Հայաստանէն դուրս` ոչ մէկ նպաստ բերելով Հայաստանի, թերեւս` անհատները փրկելով գործազրկութենէ եւ թշուառութենէ:

Հայրենադարձութեան մարմինը, Հայաստանէն եւ սփիւռքէն մասնագէտներու համագործակցութեամբ, կը կատարէ ուսումնասիրութիւններ, կը ճշդէ առաջնահերթութիւններ: Հայ երիտասարդներու եւ երիտասարդուհիներու կոչ կ՛ընէ Հայաստան-Արցախի մէջ իրենց ապագան ստեղծելու` անոնց տրամադրելով միջոցներ, որոնց ձեւերը կը ճշդուին, կեանքի եւ աշխատանքի ասպարէզ նոր մտնող սերունդին ընծայելով նիւթական հնարաւորութիւններ: Նման նախաձեռնութիւն մեծ նպաստ կ՛ըլլայ ամբողջ երկրի քաղաքներու եւ գիւղերու զարգացման` առաջքը առնելով Հայաստանի սպառնացող միաքաղաք ըլլալու վտանգին:

Մի՞թէ անկարելի է ամէն տարի հարիւր ընտանիքի Հայաստան-Արցախ հաստատուելու միջոցներ տալ:

Անկախութիւն, պետութեան հզօրացում, արտագաղթի կասեցում, հայրենադարձութիւն եւ ընդլայնումի հնարաւորութիւն` միաժամանակ ներկայացող խնդիրներ են:

Հարիւրամեակի տօնախմբութիւններու խանդավառութեան հունին մէջ, որպէս ազգային գեր-նպատակ, օրակարգ դարձնել հայրենադարձութիւնը, որպէսզի բնակուած երկիրը հզօրանայ եւ ազգի համրանքը ժամանակի գլանին տակ ամէն օր քիչ մը աւելի չճմլուի:

Ամէն տարի հարիւր ընտանիքի հայրենադարձութիւնը ապահովել` հրաշք չ՛ըլլար, այլ` զգացումներ շոյող գեղահունչ խօսքերուն իմաստ տուող նախաձեռնութիւն:

Երբ հարիւրամեակի աղմուկը դադրի, լուսարձակները մարին, հայրենադարձութեան մարմինը մեր առօրեային մէջ պիտի ըլլայ գաղափարներու շարունակութեան եւ կենսագործման հոսանքը` ազգի վաղուան համար:

Եթէ վերստին բանին Սիսիանի հիւսուածեղէնի գործարանը, Գիւմրիի գուլպայի գործարանը, Վանաձորի առողջարանները, կօշիկի արտադրութիւնը, եւ գիտական գերարդիական կեդրոնները սպասարկեն այլ երկիրներու, գորշ նիւթ-ի իրականացումները միջազգային շուկայ կը հասնին:

Կ՛ըսեն, որ մեր օրերու մեծագոյն գիւտը կազմակերպութիւնն է, organisation: Անոր համար բաւարար ուժ ունի ազգը, Հայաստան եւ սփիւռք համատեղ, հասնելու համար յաջորդ հարիւրամեակներուն:

Եթէ գիտնանք եւ յաջողինք կառչիլ հայրենատիրութեան հիմնական գաղափարին, որ բաժակաճառ չէ:

Աւելի պարզ. տօնախմբութիւններէ, ամպագոռգոռ ժողովներէ եւ շքերթներէ առաջ եւ վերջ, հարց տանք, թէ հայրենատէ՞ր ենք, թէ՞ ոչ… Յստակատեսութեան հրաշք պահու մը տրուած անսեթեւեթ պատասխանէն ետք կը գիտնանք թէ, ո՛ւր կ՛ուզենք հասնիլ, ի՞նչ կրնանք ընել, եւ որոնցմով կրնանք յստակութեամբ գծուած ճամբայ ելլել:

Յստակութեամբ գծուած ճամբան պիտի ըսէ, որ ազգի ապագան ո՛չ Ֆլորիտա է, ո՛չ Էյֆելի աշտարակ, ո՛չ Լոս կամ Փունթա տել Էսթէ: Այս հասկնալէ ետք է միայն, որ  անհատները եւ հին ու նոր կամ յաւերժացած  գաղթականները կը դառնան Ազգ:

23 յունուար 2018, Նուազի-լը-Կրան

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ՇԱՒԱՐՇ ԹՈՐԻԿԵԱՆ
(1926-1990)

* Հայաստանի Հանրապետութիւնը կ՛անուանենք մեր նորագոյն պատմութեան ամէնէն հետաքրքրական եւ լուսաւոր շրջանը` գիտնալով հանդերձ, որ այդ եղաւ սովի, համաճարակի, սահմանավէճերու, ներքին կռիւներու եւ պատերազմներու շրջան: Հայ ժողովուրդը իր երկար թմբիրէն ետք կ՛ունենար պետականութիւն: Ազգութեան եւ պետականութեան գաղափարին այս վերահաստատումը անկիւնադարձը պէտք է նկատել մեր արդի պատմութեան:

Տ. ԵՂԻՇԷ ԱՐՔ. ՏԷՐՏԷՐԵԱՆ
(1910-1990)

* … Մայիս 28-ը մեր պատմութեան մասն է, մայիս 28-ը մեր ժողովրդի արիւնով ստեղծուած է, եւ ինչ որ ժողովուրդներու արիւնով կը ստեղծուի, անիկա ոչ միայն պատմութեան մէջ, այլ յաւիտենութեան մէջ անմահ է: Եւ եթէ մենք փրցնենք մայիս 28-ը մեր պատմութեան հատորէն, մենք ոչ միայն անարդարութիւն մը գործած կ՛ըլլանք, ոչ միայն ոճիր մը գործած կ՛ըլլանք, այլեւ կ՛այլանդակենք մեր պատմութիւնը, այլեւ կը կեցնենք մեր պատմութիւնը, կը կեցնենք մեր պատմութեան ընթացքը, կը կեցնենք մեր ժողովուրդի, ինչպէս կ՛ըսեն, «elan vital»-ը, որ դէպի անմահութիւն, դէպի կեանք միտած է եւ ձգտած է միշտ:

* Գիտէք, որ մայիս 28-ը կը տօնուի Դաշնակցութեան կողմէ, դաշնակցականները, ոչ բոլորը անշուշտ, երբ որ կը խօսին այդ թուականի մասին եւ կ՛ուզեն ապացուցել, թէ իրապէս իրենք պատմութեան մէջ լաւ բան մը ըրեր են եւ ոչ թէ գէշ բան մը: Իսկ եթէ այսօր քաւութեան նոխազ են, որովհետեւ քաւութեան նոխազ կ՛ըլլան բոլոր սուրբերը, քաւութեան նոխազ կ՛ըլլան բոլոր հերոսները, երբ որ իրենց թափած արիւնը կամ սրբազան տեսիլքը տակաւին իր կերպարանքը եւ իր ձեւը չէ առած: Բայց ոչ մէկ կաթիլ արիւն կրնայ թափիլ ժողովուրդին երակէն յանուն գաղափարի, առանց որ անիկա պտղաբերի, առանց որ օր մը իր նպատակին ծառայէ: Չէ եղած պատմութեան մէջ եւ չի կրնար ըլլալ նման բան: Այսօր Դաշնակցութեան` այդ նոխազին կռնակին վրայ գրուած է մայիս 28-ը եւ մեր հերոսներու, մեր նահատակներու վէրքը փաթթող եռագոյն դրօշակը:

* Դաշնակցութիւնը կրնայ ոչ թէ խօսքով, այլ նաեւ սրտի ամենաքաղցր հանդարտութեամբ ըսել Աւետարանի խօսքը. «Բեռն իմ քաղցր է, բեռն իմ թեթեւ է, լուծն իմ քաղցր է եւ բեռն իմ փոքրոգի»: Կրնայ ըսել ատիկա, որովհետեւ այն, ինչ որ շատերու կողմէն իբրեւ, այսպէս ըսենք, ոչ ընդունելի, ոչ սրբազան բան կը նկատուի, անիկա մեր պատմութեան ամէնէն նուիրական եւ սրբազան բանն է, որովհետեւ ներկուած է մեր նահատակներուն, մեր հերոսներուն արիւնով: Վա՛յ այն ժողովուրդին, որ երկրորդ անգամ կը մեռցնէ իր մեռելները, վա՛յ այն ժողովուրդին, որ կը մոռնայ իր մեռելները, որովհետեւ երբ որ մեռելները լռեն, ողջերը այլեւս չեն կրնար ապրիլ. եւ այդ մեռելները, այդ սուրբերը, այդ հերոսները կ՛ապրին, որովհետեւ մեր պատմութեան մէջ ստեղծած են մայիս 28-ը: Ի՛նչ կ՛ուզէ թող ըսուի, մայիս 28-ը նուիրական թուական է եւ մաս` մեր պատմութեան, ինչպէս` ոսկեր ոսկերաց եւ մարմին մարմնոյ:

ՄՈՒՇԵՂ ԻՇԽԱՆ
(Մուշեղ Ճենտերեճեան, 1913-1990)

* Թրքահայաստանի բովանդակ հայութիւնը տեղահան ընելէ եւ կոտորելէ ետք, թուրքը կու գար իր արիւնոտ թաթով բնաջնջելու նաեւ Արեւելեան Հայաստանի բնակչութիւնը: Սակայն հրաշքի համազօր խիզախութեամբ եւ անձնուիրութեամբ հայ ժողովուրդը մէկ մարդու պէս ծառացաւ թշնամիին դէմ, որուն ուժերը շատ աւելի գերազանց էին, քան` «որբի եւ գաղթականի» հայրենիքին հողին վրայ ծուարած հայութեան ուժերը: Հնչած էր իսկապէս կենաց-մահու ժամը: Հայ ազգը կա՛մ պիտի սրբուէր պատմութեան էջերէն, կա՛մ պիտի յաղթէր ու գոյատեւէր:

Մայիսեան գոյամարտը պսակուեցաւ յաջողութեամբ եւ 1918 մայիս 28-ին, Անդրկովկասի կառավարութեան լուծումէն ետք, հռչակուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը:

* …Հայկական կառավարութիւնները, 1918-1920-ին, գլխաւորուած յաջորդաբար` Քաջազնունիի, Խատիսեանի եւ Օհանջանեանի կողմէ, աստիճանաբար հաստատեցին կարգն ու ապահովութիւնը, վերաշինեցին հաղորդակցութեան ճամբաները եւ զարկ տուին երկրագործութեան: Կարճ ժամանակամիջոցի մը ընթացքին հայ գիւղացիութիւնը յաջողեցաւ տնտեսութիւնը բարելաւել: Կառավարութիւնը սկսաւ կազմակերպել երկրին կրթական գործը եւ հիմը դրաւ հայկական համալսարանին:

Քաղաքական գետնի վրայ Հայաստանի Հանրապետութեան ամէնէն նշանակալից աքթերէն մէկը հանդիսացաւ Սեւրի դաշնագրին ստորագրումը:

* Վեց դարերու ստրկութենէն ետք, հայութիւնը կրկին կը տիրանար իր պետական անկախ կեանքին: Ճիշդ է, նեղ էին Հայաստանի սահմանները, ծանրօրէն վիրաւոր էր եւ ջլատուած` հայ ժողովուրդը, սակայն տոգորուած գոյատեւելու, յաղթանակելու եւ ստեղծագործելու անխորտակելի կամքով` Հայաստան կը միացնէր իր պատմութեան շղթային փշրուած օղակը:

ԲԱԲԳԷՆ ՓԱՓԱԶԵԱՆ
(1915-1990)

* Այդ ճգնաժամային պահուն է, որ լսելի եղաւ Արամ Մանուկեանի վճռաշեշտ «ՈՉ»-ը: Հայոց ժողովուրդը արձագանգ տուաւ այդ «Ոչ»-ին: Եւ այն ժամանակ էր, որ անապատներու մէջ մահացած մեր մէկ միլիոն նահատակները միս ու ոսկոր ստացան, յարութիւն առին եւ եկան ու կեցան Արարատեան դաշտին մէջ, Արարատի շուքին տակ: Այդպիսով է, որ կռուող մեր տասը-տասնհինգ հազար հերոսներուն թիւը բարձրացաւ եւ եղաւ մէկ միլիոն տասնհինգ հազար հոգիով բանակ: Ահա այս ուժն է, որ կասեցուց եւ ջախջախեց թշնամին: Եւ շիրիմաքարը, որ պիտի փակուէր հայութեան մնացորդացին վրայ, փշրուեցաւ, եւ փոխանակ վերջնական թաղումին` մենք ունեցանք վերջնական յարութիւն:

* Մայիս 28-ի հրաշքին պատիւը վերագրուեցաւ Դաշնակցութեան: Բայց Դաշնակցութիւնը այդ պատիւը վերադարձուց իր բուն իրաւատիրոջ` հայ ժողովուրդին:

Մայիս 28-ի հրաշքով մենք ունեցանք մեր ազատ եւ անկախ հայրենիքը, 11 հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածութեամբ եւ ընդհանուր բնակչութեան վրայ 55 առ հարիւր հայութեամբ: Իսկ երկու տարի յետոյ, երբ ծանօթ դէպքերու բերումով իշխանութիւնը յանձնեցինք համայնավարներուն, Հայաստանի տարածութիւնը 30 հազար քիլոմեթր էր եւ բնակչութեան համեմատութիւնը` 85 առ հարիւր հայ:

* Այսօր այս լուսաւոր թուականին, ճիշդ է, լուռ է Երեւանի հրապարակը, թնդանօթները չեն գոռար ի պատիւ այս լուսաւոր թուականին, բայց թող ձեր սրտերը գոռան, կեցցէ՛ հայոց ժողովուրդը, կեցցէ՛ մայիս 28-ը:

* Ի՞նչ է մայիս 28-ը, ի՞նչ էինք իրմէ առաջ, ի՞նչ էինք իրմէ ետք, Կովկասեան ճակատի վրայ ժողովուրդ մը կայ, որուն կէսը կոտորուած է եւ մահուան պայքար կը մղէ մինակ, լքուած` բոլորէն, թշնամին գերեզմանաքարը ձեռքով պիտի փակէր եւ վրան գրէր` աստ հանգչի հայոց ժողովուրդը: Այդ տագնապալի րոպէին միակ մէկ ձայն ունեցաւ հայ ժողովուրդը, որ զինք գերեզմանին առջեւ կանգնեցուց. Արամ Մանուկեանի ձայնն էր, ՀՅ Դաշնակցութեան ձայնն էր, որ իր ընկերներուն ձայնով, կեանքով, մահով հայ ժողովուրդին կը պատկանէր, եւ որուն հետեւեցաւ հայ ժողովուրդը` մահը հեռացնելու եւ կեանքը վերադարձնելու համար: Քիչ ժողովուրդներ նման պայմաններու մէջ շահած են անկախութեան թուականը:

* Ազատ երկիրներու ժողովուրդներ անկախութեան տօնը կը տօնեն իրենց մայրաքաղաքի հրապարակին վրայ` դիտելով բանակի տողանցքը, թնդանօթները կը գոռան ի պատիւ անկախութեան տօնին: Այսօր հարկադրաբար լուռ է հայուն մայրաքաղաքը, լուռ են թնդանօթները, եւ մենք պարտաւորուած ենք այդ հարկադրական լռութիւնը փոխարինել ազատօրէն խօսուած ճառերով, ազատօրէն մատուցուած յարգանքով ամենալուսաւոր թուականին, որ երբեւէ հայոց պատմութիւնը արձանագրած ըլլայ` 1918 մայիս 28-ին:

* Մայիս 28 յարութեան արձանագրութիւն մըն է ժողովուրդի մը համար, որ մահուան անդունդէն, մահուան գերեզմանէն դուրս եկաւ իր կեանքի ամենադաժան րոպէին:

ՎԱԶԳԷՆ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՊԱԼՃԵԱՆ
(1908-1994)

* 1915-ի ապրիլին յաջորդեց 1918-ի մայիսը: Եւ այնպիսի մէկ պահու, երբ երկրորդ եղեռն մը կը սպառնար մեր վերապրող ժողովուրդին, Արեւելահայաստանին, արիւնաքամ ժողովուրդի մեր զաւակները մէկտեղուեցան, բռունցքի մը վերածուեցան անխորտակելի եւ ստեղծեցին, կոթողեցին հայոց պատմութեան երկրորդ Աւարայրը` Սարդարապատի ճակատամարտը: Հայ ժողովուրդը փրկուեցաւ ստոյգ մահէ «իւր քաջ որդւոց սուրբ արիւնով»: Գիտէք` այսպիսով հռչակուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը մայիս 28-ին:

* Չենք կարող չյիշել մեր ազգի նահատակութիւնը` 1915-ի սեւ թուականը, եւ ապա, երեք տարի անց, հրաշքի համազօր նրա նոր կեանքի լուսաբացը` մայիսեան Սարդարապատով եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կազմաւորումով:

ՎԱՀԱԳՆ ԴԱՒԹԵԱՆ
(1922-1996)

* Հրաշքի էր նման այդ յաղթանակը: Բայց հրաշք չկար: Կար ժողովրդական ոգու մի հրաշալի, աննախադէպ բռնկում: Կար այն վսեմ ճշմարտութիւնը, որ երբ ժողովրդի ոգին զարթնում, բռնկւում ու շիկացման է հասնում, դառնում է անպարտելի: Եւ այն ամէնը, ինչ պիտի վերջանար այստեղ, սկսուեց նորից: Աշխարհի հնագոյն ու ազնուագոյն ժողովուրդներից մէկը իր նոր պետականութեան հիմքերը դրեց:

Աշխարհի հնագոյն ու ազնուագոյն լեզուներից մէկը դարձաւ պետական:

Աշխարհի հնագոյն ու ինքնութեան դրոշմով կնքուած քաղաքականութեան ոսկէ կանթեղը վառուեց նոր մի բոցով:

* Եւ յառնեց նորից դժոխքի բոլոր պարունակներով անցած, ամենաքստմնելի դաւերի մատնուած, բայց դարերի խորքից բերած իր հոգեկան կերտուածքից ոչինչ չկորցրած հայ ժողովուրդը: Յառնեց իր քարեղէն յամառութեամբ, իր գաղտնիքով ու առեղծուածով, որ գաղտնիք ու առեղծուած չէ, անշուշտ, այլ` դարերով զտուած, կոփուած ու բնական ընտրութեան օրէնքներով զարմանալի կենսունակութեան հասած ոգի…

Սարդարապատը միայն ճակատամարտ չէ, այլ նաեւ դաս է, դասագիրք, ոգեղէն մատեան: Ապրելու համար, յարատեւելու համար պիտի ամբողջ խորութեամբ սերտել այդ դասը, այդ ոգեղէն մատեանը, ուր մեր գոյութեան աստեղային ժամերից մէկն է յաւերժացել…

Խոնարհուենք Սարդարապատում իր աստեղային վսեմագոյն ժամին հասած այդ ոգու առջեւ…

ՎԱԶԳԷՆ ԷԹԻԷՄԷԶԵԱՆ
(1943-1996)

* Ինքնաբուխ եւ յամառ, բայց անհամեմատօրէն զօրաւոր մեր մերժումը եւ դիմադրականութիւնը չէի՞ն, որ ստեղծեցին Սարդարապատն ու մայիս 28-ը:

ՄԻՆԱՍ ԹԷՕԼԷՕԼԵԱՆ
(1913-1997)

* Հայ ժողովուրդը, առանց դաւանանքի եւ հանգանակներու խտրութեան, մէկ մարդու նման ծանրացաւ վերահաս վտանգին, ստոյգ անէացումին դէմ եւ Դրոներու, Սիլիկեաններու, Արամներու առաջնորդութեամբ, վեց դարերու ստրկութեան դէմ պոռթկաց ազատ անկախ ապրելու հրեղէն իր կամքը:

Դուք պիտի գտնէք գաղտնիքը այս հրաշքին, եթէ Սարդարապատի, Ղարաքիլիսէի եւ Բաշ Ապարանի ճակատներէն սուրաք դէպի անցեալ անհունութիւնը ժամանակին եւ ողջունէք այնտեղ մեր Աւարայրը:

* Մայիս 28-ի մեր յարութիւնը, սակայն, տրամաբանական ճշմարտութիւններէ եւ նոյնինքն տրամաբանութենէն գերիվեր ՊԱՏԳԱՄ մըն էր` դարերու արիւնով եւ հայ ժողովուրդի ազատութեան տենչով պայմանաւոր:

ՀՐԱՅՐ ՄԱՐՈՒԽԵԱՆ
(1928-1998)

* 1918-ը հանդիսացաւ հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական պայքարի արդիւնաւորման տարին, որուն հասնելու համար սերունդներ` դաշնակցական ֆետայիներու գրեթէ ամբողջ փաղանգը անձնուրաց կերպով, անկարելին կարելի դարձնելու վճռակամութեամբ, տուաւ ամէն ինչ, որպէսզի շօշափելի իրականութիւն դառնայ հայ ժողովուրդի ազգային տեսլականը. մեռան, որպէսզի չմեռնի ազգը, նահատակուեցան հայրենիքի փրկութեան սիրոյն, կռուեցան եւ խիզախեցան, որպէսզի կանգուն մնայ Հայոց Տունը, հայ ժողովուրդի պատմական բնօրրանը:

* Մայիսեան անկախութեան տօնին առիթով հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի հաւատամքը անոր շուրջ բիւրեղացած տեսլականն է, որ պիտի վերարծարծուի հայ ազատատենչ զանգուածներու ե՛ւ սրտերուն, ե՛ւ մտքերուն մէջ: Այդ առթիւ տեւաբար հայ ժողովուրդի անվիճելի իրաւունքը համարելով ձեռքբերումը` ազգային, ընկերային եւ միջազգային բոլոր այն առաւելութիւններուն, որոնք առաջադրուած են իրա՛ւ ընկերվարական սկզբունքներու հիմամբ եւ սահմանուած` Մարդկային իրաւանց յայտարարութեամբ: Այդ առաւելութիւններու ձեռքբերման ճամբուն վրայ եւ մինչեւ վախճանական այդ նպատակին հասնիլը` յարատեւ պայքարի ուխտը վերանորոգելու օրն է մայիս 28-ը:

* 1918 մայիս 28-ի անկախութիւնը արդիւնք էր հայ ժողովուրդի քանի մը տասնամեակներու յամառ ու յարատեւ կռուին, բայց մանաւանդ պտուղն էր երեսնամեակի մը տենդագին աշխատանքին, պարտութեանց ու յաղթանակներու մէջ թրծուած հայ քաղաքական մտքին, ինչպէս նաեւ` մարտական ուժերու անմնացորդ ծառայութեան ու պայքարին:

* Ազգային տեսլականի տրամաբանութիւնն էր, որ ծնունդ էր տալիս ֆիտայական աննման սերնդին եւ յանուն հայրենիքի նրանց կատարած խոյանքներին` ի վերջոյ իրականացնելու համար Միացեալը եւ Միացեալի բովով անցնող Հողահաւաքի գործընթացին: 1918-ի մայիս 28-ին, թէկուզ` կարճատեւ, հայկական անկախ պետականութեան պատմակշիռ նշանակութիւնը, ամէն բանից առաջ, հայոց ազգային տեսլականը վերացական նկատուած պատկերացումից, հանգրուանային նուաճումներով, շօշափելի իրականութեան հասցնելու կարելիութեան փաստն է, որ իբրեւ ազգային-քաղաքական անկորնչելի հանգանակ` գալիք սերունդների ներշնչարանը պիտի հանդիսանար:

(Շար. 8)

Ռ. Հ.

Այո՛, մեր մեծերը ատենօք իրենց ցուցամատը իրենց ճակտին քսելով` կ՛ըսէին.

«Հոս ինչ գրուած է, ա՛յդ կ՛ըլլայ»:

Այսինքն արդէն մեր ճակտին վրայ գրուած է, թէ ինչե՛ր պիտի պատահին, եւ թէ ինչպիսի՛ կեանք մը պիտի ապրինք:

Առանց այլեւայլի, կրնամ մտածել, որ «ճակատագիր» բառը ստեղծողները մեծ պատիւ մը ըրած են մեր ճակտին: Արդարեւ, եթէ մտածենք որ մեր ամբողջ մարմնին մէջէն ճակատն է որ ընտրուած է, որպէսզի անոր վրայ քանդակուին մեզի սպասող կեանքի մը մանրամասնութիւնները, կրնանք հետեւցնել, որ մարդուս ճակտին համար ասիկա պատիւ է, ճակատը այս կերպով դարձած է մենաշնորհեալ տախտակ, շատ աւելի բախտորոշ, քան` մեր մարմնին միւս մասերը, որոնք այնքան կենսական պարտականութիւն կը կատարեն: Հարցնե՞նք, թէ ինչո՛ւ մեր ճակատը ընտրուած ըլլայ այս նպատակով, եւ ո՛չ թէ` մարմնական ուրիշ մաս մը, ուրիշ գործարան մը: Մեր կեանքի գալիք օրերուն գոյն ու ուղղութիւն տալու պարտականութեան մէջ ճակատը ի՞նչ դեր կրնայ ունենալ, մինչ պիտի տարուէինք մտածելու, որ այս պարտականութիւնը կատարելու աւելի ատակ էր, օրինակ, մեր ուղեղը, կամ` մեր սիրտը, կամ` մեր ձեռքը, կամ, ամէնէն կարճ խօսքով, ատակ էին մեր ծիները, որոնք հիմը կը կազմեն մեր ամբողջական ինքնութեան: Է՛հ, ճիշդն ըսելու համար, մեր ապագայ կեանքի իրագործումներուն մէջ բախտորոշ դեր պիտի չխաղա՞յ մեր ուղեղը, այսինքն` մեր մտային կարողութիւնը, կամ` սիրտը, որմէ այնքան կախեալ է մեր գոյատեւումը, կամ, օրինակ, մեր ձեռքը, որ այնքան կարեւոր օգնական է մեզի` որպէսզի հիւսենք մեր կեանքի օրերը: Եթէ բոլորը մոռնանք, չենք կրնար մոռնալ մեր ծիները: Չե՞նք գիտեր, որ մեր ամբողջ ինքնութիւնը արձանագրուած է մեր ծիներուն մէջ,  չե՞նք գիտեր, թէ մեր ամբողջ լինելութիւնը այդ ծիներուն մեր առջեւ բացած ուղղութեամբ է, որ կ՛ընթանայ եւ հոնկէ դուրս չի կրնար ելլել: Սա մեր ներքին գործարաններն իսկ, օրինակ, մեր թոքերը, որոնց երեսը բնաւ պիտի չտեսնենք նոյնիսկ եթէ քանի մը հարիւր տարի ապրինք, ամէն օր նախախնամական գործ չե՞ն տեսներ` մեր կեանքի օրերուն օդ եւ շունչ տալով: Երբ այս բոլորը այնքան կարեւոր դեր կը կատարեն «Ճակատագիր» կոչուած այդ յայտագրին ձեւաւորման ու գործադրութեան մէջ, ճակատը ի՞նչ կ՛ընէ որ, ճակատը ի՞նչ դեր կրնայ խաղալ, որ մենք զայն կը դարձնենք մեզի համար նախատեսուած կեանքի արձանագրութեան տոմար եւ մեր ճակտին վրայ գրուած կ՛ենթադրենք ճակատագիր  կոչուածը:

Մարդկային դէմքի վրայ այդ մարդուն դիմագծութիւնը ներկայացնող ամէնէն դիպուկ մասը այդ մարդուն ճակատը չէ: Կան աչքերը, որոնք կարծես  մարդուն հայելին են, կայ քիթը, որ շատերու դիմանկարին տիրապետող մասը այդ մարդուն ճակատը չէ: Կան աչքերը, որոնք կարծես մարդուն հայելին են, կայ քիթը, որ շատերու դիմանկարին տիրապետող մասը կրնայ դառնալ, կան մազերը, որոնք այնքան այլազանութիւն կու տան դէմքերուն, կայ գլխուն ձեւը եւ այլն: Այս բոլորին մէջ դիմագծութիւն ներկայացնելու տեսակէտէ շատ փոքրիկ գործ կ՛իյնայ ճակտին:

Բայց կ՛երեւի, թէ մարդոց մօտ ճակատը միշտ վայելած է որոշ վարկ մը, հեղինակութիւն մը, որ լռելեայն կը յարգուի: Ամէն ինչ մէկ կողմ, ճակատը` մէկ կողմ: Ահա թէ ինչո՛ւ, եթէ անկեղծ ենք, եթէ մաքուր ենք, եթէ անխոցելի ու անբիծ ենք, եթէ վախնալու բան չունինք, կ՛ըսեն, որ «Ճակատաբաց» ենք: Աչքը բաց մարդը յարգի չէ, բայց ճակատաբաց մարդը յարգի է: Նոյնպէս յարգի է այն մարդը, որ իր «ճակատը բարձր կը բռնէ»: Ճակատը բարձր բռնե՛լ: Այս ասացուածքին մէջ ալ մասնաւոր վարկ մը ունի ճակատը: Ինչո՞ւ չենք ըսեր` «Մազերդ բարձր պահէ»: «Աչքերդ բարձր պահէ»: Այլ կ՛ըսենք` «Ճակատդ բարձր պահէ»: Քիթը վեր մարդը բնաւ յարգի չէ, բայց ճակատը վեր բռնող մարդը յարգի է: Կայ տակաւին ճակտի քրիինքը, որ քրտինքներու ամէնէն սուրբն է կարծես: Մարդուս սուրբ ու չարքաշ աշխատանքին խորհրդանիշն է «Ճակտի քրտինք» բացատրութիւնը: Աշխատանքի ընթացքին միայն մեր ճակա՞տն է, որ կը քրտնի: Ո՛չ անշուշտ: Բայց ճակտի քրտինքն է, որ կը խորհրդանշէ պատուաբեր աշխատանքի գաղափարախօսութիւնը: Ճակատը հոս ալ կարծես շուքի մէջ թողեր է մեր միւս գործարաններուն հոսեցուցած քրտինքը:

Անշուշտ որ մեր մեծերը ճակտին մէջ տեսեր են բան մը, որմէ տպաւորուեր են: Եթէ պիտի ուզէի ուրիշ պատիւ մըն ալ ընել ճակատ բառին, պիտի ըսէի, որ մեր բոլոր յառաջխաղացքներուն մէջ, մեր բոլոր խոյանքներուն մէջ, դէպի յառաջ մեր բոլոր մեկնումներուն մէջ կարծես մեր ճակատն է, որ կը քալէ առաջին գծի վրայ, մեր ճակատն է, որ նաւապետի կամ առաջնորդի պաշտօն կը կատարէ, ամէն յառաջացումի մէջ մենք մեր ճակտով է, որ կը ճեղքենք օդն ու ապագան, ինչպէս օդանաւը օդը կը ճեղքէ իր ճակտով: Եւ անշուշտ նոյն պատճառով է, որ երբ մարդիկ կամ բանակներ պիտի կռուին իրարու հետ, պիտի ըսենք, որ անոնք ճակատ ճակատի պիտի գան, ճակատամարտ պիտի սարքեն, ճակատ պիտի յարդարեն իրարու դէմ: Եւ եթէ մէկը պիտի տանի ծափահարելի յաղթանակ մը, մենք ալ, զինքը պատուելու համար, պիտի համբուրենք իր ճակտէն:

Ահա թէ որքա՛ն կարեւոր է մեր սա ճակատը, որուն վրայ իբր թէ գրուած է նաեւ մեր կեանքի գիրը, մեր ճակատագիրը:

Ճակատագիր:

Կայ կամ չկայ, բան չի փոխուիր: Քանի որ աշխարհ եկանք, պիտի քալենք, կամ պիտի ապրինք` ճակատաբաց:

rh@normarmara.com

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Թէեւ Հայաստանի վերանկախացեալ հանրապետութեան պետական տօները հաստատող 1995-ի օրէնքով նախատեսուած չէր 15 յունիսի` «Հայաստանի պետական խորհրդանիշներու օր»-ուան տօնը, այսուհանդերձ, 2006-ին հասարակական նախաձեռնութեան կարգով հրապարակ նետուեցաւ ՀՀ պետական Խորհրդանիշներու օր տօնելու գաղափարը, որ 2009-ին կառավարութեան հաւանութեան արժանանալով` ամէնամեայ տօնի վերածուեցաւ խորհրդարանի յատուկ օրէնքով եւ 2010-էն ասդին կը նշուի պետական ու ժողովրդային շուքով:

Առաջադրուածը, փաստօրէն, Հայաստանի Հանրապետութեան դրօշին եւ պետական խորհրդանիշներուն օրը տօնելն էր պաշտօնապէ՛ս, որպէսզի իրենց նշանակութեամբ եւ խորհրդանշած արժէքներով` եռագոյն դրօշը, զինանշանը եւ «Մեր հայրենիք» օրհներգը տարին օր մը վերանորոգէին դաստիարակչական իրենց ներգործութիւնը` հայոց սերունդներու ազգային մտածողութիւնը, հայեցի ներշնչումը եւ հպարտութիւնը արմատաւորելու ուղղութեամբ:

Երեսնամեակ մը առաջ, երբ Հայաստան տակաւին ենթակայ էր խորհրդային բռնատիրութեան, իսկ հայկական սփիւռքի տարածքին միայն Դաշնակցութիւնն ու անոր համակիր բազմութիւնները սրբութեան պէս կը պահպանէին եւ ազգային առիթներով կը պարզէին եռագոյնը, կը յիշեցնէին Հայաստանի Հանրապետութեան (մայիս 28-ով կերտուած) զինանշան ու կը հնչեցնէին «Մեր հայրենիք»-ը, ոչ ոք կրնար երեւակայել անգամ, որ այսքան արագ ու արմատական փոփոխութենէ պիտի անցնէին աշխարհն ու հայ կեանքը:

Մինչեւ արցախեան շարժումին պոռթկումը եւ որոշապէս սփիւռքի տարածքին` Հայաստանի անկախութեան վերականգնումը անխուսափելի հռչակող եւ լուսաւոր այդ օրուան հանդէպ աներեր հաւատք ներշնչող մեր բանախօսներն անգամ իբրեւ հեռաւոր երազ կը քարոզէին, թէ պիտի գար օրը, եւ մեր սերունդները բախտը պիտի ունենային տեսնելու, վայելելու եւ վկայելու, թէ ինչպէ՛ս խորհրդահայ ուրացումի դատապարտուած ու խծբծանքի առարկայ դարձած եռագոյնը, զինանշանը եւ «Մեր հայրենիք»-ը ազգային ու պետական հանդիսաւորութեամբ պիտի վերարժեւորուէին ու պիտի վերականգնուէին:

Բայց ահա՛ իրականութիւն է սերունդներու երազը եւ վերանկախացեալ Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտօնական տօներու շարքին 15 յունիսը նուիրագործուած է իբրեւ «ՀՀ պետական խորհրդանիշներու օր»-ը:

Հայոց նորագոյն պատմութեան անիւը արագ ու արմատական փոփոխութեան իր այս փուլը թեւակոխեց 1988-ին, արցախեան պահանջատիրութեան համաժողովրդական պոռթկումի բուռն ալիքին հետ, երբ հարիւր հազարաւորներու մասնակցութեամբ կատարուած հաւաքներու եւ ցոյցերու տեսագրութիւնը աշխարհին փոխանցող լրատուութեանց մէջ յանկարծ տեսանելի դարձաւ եռագոյն դրօշի ծածանումը: Ոչ ոք կը հաւատար տեսածին եւ իրաւացի զարմանքով ու արդար հպարտութեամբ բոլորս հարց կու տայինք իրարու, թէ ճիշդ կը տեսնէի՞նք, եռագո՞յնն էր ծածանողը հայրենի մեր ժողովուրդին ձեռքին…

Շուտով հաստատուեցաւ, թէ այո՛, ճի՛շդ էր, անզուգական եւ անփոխարինելի եռագոյ՛նն էր:

Ի հեճուկս խորհրդային 70-ամեայ լուծին, հայ ժողովուրդը հայրենի հողին վրայ սրբազան մասունքի պէս պահպանեց մայիս 28-ի եւ Հայաստանի անկախութեան Աւանդը` իր խորհրդանիշներով հանդերձ:

Հայաստանի անկախութեան վերականգնման քայլ առ քայլ յառաջխաղացքին հետ, առաջին ոստումը արձանագրեցինք 1990 թուականի օգոստոս 24-ին, երբ մայիս 1990-ի խորհրդարանական ընտրութիւններուն համաժողովրդային շարժումը փայլուն յաղթանակ տարաւ եւ, տակաւին «Խորհրդային Հայաստան»-ի իրաւավիճակով ապրող մեր հայրենիքին մէջ, նորընտիր Գերագոյն խոհուրդը ընդունեց «Հայաստանի Հանրապետութեան պետական դրօշի մասին» օրէնք: Մէկ օր առաջ` օգոստոս 23-ին, Գերագոյն խորհուրդը ընդունած էր Հայաստանի անկախութեան հռչակագիրը, որ «Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն» պաշտօնական խճճուած անուանումը փոխարինեց կարճ ու կտրուկ եւ իմաստալից «Հայաստանի Հանրապետութիւն» անունով:

1918-ին կերտուած Հայաստանի անկախութեան եւ հանրապետութեան աւանդները վերականգնելու Հռչակագրի առաջադրանքը իր առաջին կիրարկումը գտաւ մէկ օր անց, երբ օգոստոս 24-ին ընդունուեցաւ եռագոյնը իբրեւ պետական դրօշ վերականգնող օրէնքը, որ նաեւ ճշդեց, թէ Հայաստանի «Պետական դրօշը եռագոյն է` կարմիր, կապոյտ, նարնջագոյն հորիզոնական հաւասար շերտերով (վերեւից ներքեւ)»:

Այդ օրերուն դեռ իրականացած չէր 21 սեպտեմբեր 1991-ի անկախութեան հանրաքուէն եւ Հայաստանի Հանրապետութեան լիարժէք անկախացումը: Աւելի քան մէկուկէս տասնամեակ ետք էր, որ 15 յունիս 2006-ին հաստատուած «ՀՀ պետական դրօշի մասին» օրէնքով, իր իրաւական ամրագրումը ստացաւ եռագոյնին քաղաքական վերականգնումը օրէնքի հետեւեալ տարազումով.

«Հայաստանի Հանրապետութեան դրօշը եռագոյն է` վերեւից ներքեւ կարմիր, կապոյտ, նարնջագոյն հորիզոնական հաւասար շերտերով: Կարմիր գոյնը խորհրդանշում է Հայկական Բարձրաւանդակը, հայ ժողովրդի մշտական պայքարը յարատեւման, քրիստոնէական հաւատքի, Հայաստանի անկախութեան եւ ազատութեան համար: Կապոյտ գոյնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի ապրելու կամքը խաղաղ երկնքի ներքոյ: Նարնջագոյնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի արարչական տաղանդը եւ աշխատասիրութիւնը: Դրօշի լայնութեան եւ եր-կարութեան չափերի յարաբերութիւնն է` 1:2-ի»:

Հայաստանի անկախութեան վերականգնման եւ մայիս 28-ի խորհրդանիշներուն վերարժեւորման ուղղութեամբ երկրորդ քայլը նետուեցաւ 1991-ի յունիս 1-ին, երբ Հայաստանի Հանրապետութեան Գերագոյն խորհուրդը որոշում կայացուց եւ իբրեւ մեր երկրի պաշտօնական պետական օրհներգ ընդունեց Հայաստանի Հանրապետութեան (1918-1920) օրհներգը` «Մեր հայրենիք»-ը, Միքայէլ Նալբանդեանի ծանօթ բանաստեղծութեան հետեւեալ խմբագրումով.

Մեր հայրենիք, ազատ անկախ,
Որ ապրել է դարէ դար,
Իր որդիքը արդ կանչում է
Ազատ, անկախ Հայաստան:

Ահա, եղբայր, քեզ մի դրօշ,
Զոր իմ ձեռքով գործեցի,
Գիշերները ես քուն չեղայ,
Արտասուքով լուացի:

Նայիր նրան երեք գոյնով,
Նուիրական մէկ նշան,
Թող փողփողի թշնամու դէմ,
Թող միշտ պանծայ Հայաստան:

Ամենայն տեղ մահը մի է,
Մարդ մի անգամ պի՛տ մեռնի,
Բայց երանի, որ իւր ազգի
Ազատութեան կը զոհուի:

Հայ ժողովուրդի պետական երրորդ խորհրդանիշին` ՀՀ զինանշանին որդեգրումը տեղի ունեցաւ 1992-ի գարնան, երբ արդէն միջազգային օրէնքով ճանչուած անկախ պետութիւն էր Հայաստանը: 19 ապրիլ 1992-ին ընդունուած «Հայաստանի Հանրապետութեան պետական զինանշանի մասին» օրէնքով, ՀՀ Գերագոյն խորհուրդին կողմէ, «վերականգնուել է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան (1918-1920թթ.) զինանշանը, որի հեղինակներն են (1919-ին հաստատուեցաւ զինանշանը, Ն.) ճարտարապետ, Ռուսաստանի Գեղարուեստի ակադեմիայի ակադեմիկոս Ալեքսանդր Թամանեանը եւ նկարիչ Յակոբ Կոջոյեանը:

Զինանշանի պարագային եւս Հայաստանի կառավարութիւնը 2006-ի յունիս 15-ին որդեգրեց լրացուցիչ օրէնք` «ՀՀ պետական զինանշանի մասին», ուր հետեւեալ նկարագրութիւնը եւ բացատրութիւնը օրէնքով ամրագրուեցան.

«Հայաստանի Հանրապետութեան զինանշանն է` կեդրոնում` վահանի վրայ պատկերուած են Արարատ լեռը` Նոյեան տապանով եւ պատմական Հայաստանի թագաւորութիւններից չորսի` վերեւից ձախ` Բագրատունիների, վերեւից աջ` Արշակունիների, ներքեւից ձախ` Արտաշիսեանների, ներքեւից աջ` Ռուբինեանների զինանշանները: Վահանը պահում են արծիւը (ձախից) եւ առիւծը (աջից), իսկ վահանից ներքեւ պատկերուած են սուր, ճիւղ, հասկերի խուրձ, շղթայ եւ ժապաւէն:

«Հայաստանի Հանրապետութեան զինանշանի հիմնական գոյնն է ոսկեգոյնը, պատմական Հայաստանի թագաւորութիւններինը` վերեւից ձախ` կարմիր, վերեւից աջ` կապոյտ, ներքեւից ձախ` կապոյտ, ներքեւից աջ` կարմիր, եւ կեդրոնում` վահանի վրայ պատկերուած Արարատ լեռը` նարնջագոյն: Նշուած գոյները խորհրդանշում են Հայաստանի Հանրապետութեան դրօշի գոյները»:

Ահա այսպիսի՛ ազգային ու պատմական աւանդներու խտացումը կը խորհրդանշեն վերանկախացեալ Հայաստանի Հանրապետութեան դրօշը, օրհներգը եւ զինանշանը, որոնց նուիրուած է յունիս 15-ի այս օրը տօնակատարուող» ՀՀ պետական խորհրդանիշներու օրը:

Այս առիթով կ՛արժէ թարմացնել յիշողութիւնները` Հայոց պետական դրօշի մտայղացման մասին Սիմոն Վրացեանի հետեւեալ վկայութեամբ.-

«Հաստատուեց Հայաստանի ազգային դրօշակը` հորիզոնական կարմիր, կապոյտ ու նարնջի գոյներով: Դրօշակի ձեւի եւ գոյների շուրջ եղան բաւական երկար խորհրդակցութիւններ. ի նկատի առնուեցին հայոց պատմական դրօշակները, լսուեց հայկաբան Ստ. Մալխասեանի հիմնաւորուած զեկուցումը` հայկական դրօշակի մասին եւ, ի վերջոյ, որոշուեց ընդունել վերոյիշեալ երեք գոյները, պայմանաւ, որ վերջնական հաստատումը կատարուի Սահմանադիր ժողովի կողմից, որ պէտք է գումարուէր Հայաստանի երկու հատուածների միացումից յետոյ:

«Ի՞նչ բովանդակութիւն կամ խորհուրդ էր դրւում այդ գոյների կամ դրօշակի ամբողջութեան մէջ:

«Առանձին պատգամաւորներ իրենց մտքերում ունէին, անշուշտ, որոշ բացատրութիւն, ոմանք ճառով էլ արտայայտեցին, բայց Հայաստանի Խորհուրդը այդ մասին որեւէ որոշում չտուեց եւ դրօշակն իր ամբողջութեան մէջ, գոյների ընտրութիւնն ու դասաւորութիւնը, աւելի շուտ, արդիւնք էր քուէարկութեան պատահականութեան:

«Պատգամաւորների մի մասի կողմից մասնաւոր առարկութիւն էր լսւում,  գլխաւորապէս` գործնական տեսակէտից, նարնջագոյնի դէմ. Հայաստանում դժուար էր այդ գոյնի կտոր գտնել:

Առաջարկւում էր փոխարէնը դնել կանաչ գոյն. ոմանք փաստ էին բերում, որ կանաչը մեր պատմական գոյներից մէկն է: Բայց նարնջի գոյնը առանձնապէս պաշտպանում էր Քաջազնունին, որ ղեկավարւում էր սոսկ գեղասիրական նկատումներով. կարմիրի, կապոյտի եւ նարնջագոյնի ներդաշնակութիւնը դիւր էր գալիս նրա ճաշակին:

«Կային, սակայն, հայկական եռագոյնի մէջ եւ գաղափար ու խորհուրդ դնողներ:

Այդ գոյները, կարծես, բխում էին մեր կեանքից, խորհրդանշում էին հայ պետականութեան ծագումն ու ապագան: Կարմիրը հայ ժողովրդի թափած արիւնն էր, կապոյտը` Հայաստանի կապոյտ երկինքը եւ նարնջի կամ ոսկու գոյնը` խտացումը աշխատանքի: Հայ ժողովուրդը, որ արիւնով էր ձեռք բերել իր ազատութիւնը, հայրենի կապոյտ երկնքի տակ, իր համբաւաւոր աշխատասիրութեամբ, պիտի վերաշինէր երկիրը եւ ապրէր ազատ ու երջանիկ…»:

ԼՈՒՍԻՆԷ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ

«Հայկ Երանոսեանի եւ Սիրարփի Լեռանէ Խոջաբաղեանի հարսանիքը «Թոնիր հարսանեկան գիւղում», մեր օրերի իրական հեքիաթ էր, դարի հարսանիք, քանի որ նմանը դեռ չի եղել: Ես հայկականը պաշտող մարդ եմ: Այս հարսանիքն իր մէջ ամփոփել էր հայկական ծէսերի, նիստուկացի այն բոլոր նուրբ ու գեղեցիկ տարրերը, որոնք երբեւէ մենք ունեցել ենք: Այդ հրաշք օրերի ընթացքում հիւրերը տեղափոխուել էին մէկ այլ աշխարհ: Ու հաւատացէք, մենք դեռ երկար ժամանակ կը շարունակենք հետաքրքիր լիցքեր ստանալ այդ ապրած օրերից: Ես կը ցանկանայի նշել նաեւ մի շատ կարեւոր հանգամանք. հարսանեկան արարողութիւնն ունէր նաեւ ուսուցողական շատ խոր իմաստ այն ամէնի մասին, որը շատերի կողմից մոռացուել է: Այդ պատճառով էլ այս հեքիաթը պէտք է հիմք հանդիսանայ, որ ստեղծուած նմանատիպ նոր հեքիաթներ, որ հայ ազգը իմանայ ու ճանաչի իր ծէսերն ու աւանդոյթները: Հաւատացէ՛ք, այդ ամէնի մէջ աւելի խոր իմաստութիւն կայ, քան մենք կարող ենք պատկերացնել»:

Անի Հայրապետեանի այս խօսքերը 2017 թուականի օգոստոսին Սիւնեաց աշխարհում` Որոտնավանքի հպարտ, բայց խոնարհուած հայեացքի ներքոյ կայացած հայկական աւանդական հարսանիքի մասին են: Հարսանիք, որը ներկաներին տեղափոխել էր մեր ազգային տեսակը բացայայտող մի աշխարհ, որից մենք այսօր կամաց-կամաց հեռանում ենք: Հարսանիք, որի իրականացումը նաեւ պատճառ դարձաւ մի հետաքրքիր, միաժամանակ շատ կարեւոր գաղափարի իրականացման, որի հիմքում մեր ազգային արժէքների պահպանումն ու տարածումն է: Գաղափար, որի իրագործողը կարող է դառնալ մեզանից իւրաքանչիւրը: Բայց ամէն ինչ սկզբից:

«Հայերն այսօր»-ի հետ զրոյցում պատմում է Սիրարփի Լեռանէ Խոջաբաղեանը.

«Թոնիր հարսանեկան գիւղ» (TonirWeddingVillage) նախագծի գաղափարը ծնուեց անհրաժեշտութիւնից: Երբ Հայկի հետ որոշեցինք ամուսնանալ, մտածում էինք, որ անպայման պէտք է աւանդական  հարսանիք ունենանք: Սկսեցինք փնտռել տարբեր կառոյցներ, գործակալութիւններ, որոնք կ՛օգնէին մեր երազանքն ու որոշումը իրականութիւն դարձնել: Նաեւ մի ցանկութիւն ունէինք. բոլոր հիւրերը պէտք է տարազով լինէին եւ հարսանիքն անպայման պէտք էր տեղի ունենար Սիւնիքում:

Այդ ընթացքում էր, որ ձեռք բերեցի Գայիանէ Շագոյեանի «7 օր, 7 գիշեր» գիրքը: Վերջինս առիթ դարձաւ, որ Հայկի հետ սկսենք ազգագրագէտների գործեր ուսումնասիրել: Պարզեցինք, որ իրականում այնպիսի ենթակառուցուածք, գործակալութիւն չկայ, որն աւանդական հարսանիքի մասին համապարփակ խորհրդատուութիւն, ծառայութիւն կարող է առաջարկել: Որոշեցինք, սակայն, յետ չկանգնել, չնահանջել եւ մեր ուժերով իրականացնել: Քանի որ պէտք է որոշակի աշխատանք տանէինք այդ ուղղութեամբ, մտածեցինք այն դարձնել ծրագիր, որը կը ծառայի նաեւ հանրութեանը:

Ինչո՞ւ գիւղ… որովհետեւ աւանդական հարսանիքը շատ ամուր կապեր ունի գիւղի հետ: Հիմնականում գիւղական միջավայրում են պահպանուել մեր աւանդոյթները, որտեղ եւ հնարաւոր է այդ ամէնը վերականգնել:

Ինչու՞ թոնիր… Երկար էինք մտածում` ի՞նչ անուանել նախագիծը: Պատասխանը գտանք մեր ուսումնասիրութիւնների ու փնտռտուքների ժամանակ: Թոնիրը նոյն օճախն է` ընտանիքի, յաւերժութեան խորհրդանիշը: Հայկական օճախներում ընտանիքի անդամները միշտ թոնրի շուրջն են հաւաքուել: Իսկ երբ նոր ընտանիք է ստեղծւում, այսպէս ասած` նոր թոնիր է վառւում: Նաեւ` մի շատ մոռացուած սովորոյթ. ժամանակին պսակի խորհուրդը թոնրի շուրջ են կատարել, որը կոչուել է Թոնրի պսակ:

Եւ… մի հետաքրքիր հանգամանք, երբ լատինատառ գրում ես թոնիր` tonir, կարդացւում է տօնիր` ներառելով իր մէջ տօնել իմաստը: Եւ սա սոսկ զուգադիպութիւն չէ, չէ՞ որ հարսանիքը իւրատեսակ տօն է:

Այսպէս ծնուեց «Թոնիր հարսանեկան գիւղ» նախագիծը: Մեր ուսումնասիրութիւնները երկու տարի տեւեցին: Այդ ընթացքում խօսեցինք ազգագրագէտների, երաժշտագէտների հետ, փորձեցինք հասկանալ մեր աւանդոյթները:

Յաջորդ քայլը հարսանեկան գիւղի ընտրութիւնն էր: Մտածում էինք, որ այն պէտք է անպայման Սիւնիքում լինի: Ես արմատներով Գորիսից եմ, ամուսինս` Հայկը, Սիսիանից: Քանի որ եկեղեցին` Որոտնավանքը, արդէն ընտրել էինք, որոշեցինք եկեղեցուն մօտ գիւղ փնտռել: Որոտնավանքը 10-րդ դարի մի չքնաղ վանական համալիր է, որը, սակայն, այսօր խոնարհուած է, վաղուց չի գործում: Մենք ցանկանում ենք, որպէսզի նախագիծն օգնի Որոտնավանքին նորից «ոտքի կանգնել»:

Որոտնավանքից 1 քմ հեռաւորութեան վրայ գտնւում է վաղատին գիւղը, որտեղ ես եւ Հայկը հայրական կողմից արմատներ ունենք: Գնացինք գիւղ, որտեղ վերջին անգամ 4 տարեկանում էի եղել: Երբ տեսանք գիւղը, ծանօթացանք նրա հնարաւորութիւններին, որոշեցինք դարձնել այն վայրը, որտեղ կեանքի կը կոչենք մեր նախագիծը` այդպիսով նպաստելով գիւղի զարգացմանը:

Վաղատինը շատ գեղեցիկ գիւղ է, կլիման մի փոքր խոնաւ է, ամբողջութեամբ ծածկուած է ընկուզենիներով, իսկ կասկադային, բարձրացող լեռների գեղեցկութիւնը բառերով հնարաւոր չէ նկարագրել: Մօտ 500-700 բնակչութիւն ունեցող գիւղում, ցաւօք, շատ լքուած տներ կային: Անմխիթար վիճակում էր գտնւում դպրոցը: Որոշեցինք այդ գիւղում կեանքի կոչել մեր նախագիծը: Արդէն ընտրել ենք մի քանի տուն, որոնք թէեւ լքուած են, բայց ունեն բոլոր հնարաւորութիւնները մեր նախագծի մաս կազմելու եւ հարսանեկան ծէսերի իրագործման համար: Այդ ամէնը պէտք է նորոգուի, որպէսզի ծառայի իր բուն նպատակին:

Եւ ամենակարեւորը, ինչո՞ւ որեւէ վայրում կառուցել հարսանեկան գիւղ, երբ Հայաստանում այնքան շատ գիւղեր կան, որոնք շատ գեղեցիկ են եւ մեծ հնարաւորութիւններ ունեն:

Մի քիչ առաջ անցնելով` ասեմ, որ մեր հարսանիքի որոշ մասը այդ գիւղում կազմակերպեցինք:

Վաղատին գիւղում էր գտնւում մեր քաւորի տունը, որտեղ եւ կատարեցինք քաւորի, փեսայի տան բոլոր ծէսերը: Հարսի տան ծէսերը Գորիսում ենք արել, բայց երբ հարսանեկան գիւղը պատրաստ լինի, այդ ամէնը կ՛անցկացուի Վաղատին գիւղում, որտեղ եւ կ՛ապրեն հարսանիքի մասնակիցները` հարսանքաւորները:

Մեր հարսանիքի օրինակով ցոյց տուեցինք, որ երազանքը հնարաւոր է իրականութիւն դարձնել, յատկապէս երբ այդ երազանքը քո նախնիների մոռացուած աւանդոյթների վերհանումն է: Այսօր, եթէ ոեւէ մէկը ցանկանայ աւանդական հարսանիք կազմակերպել, մենք կարող ենք իրականացնել հարսանեկան խորհրդատուութիւն, տեղեկութիւններ հաղորդել ծէսերի, պարերի, երգերի մասին: Միայն ենթակառուցուածքային ծախսատար մասը դեռ չենք կառուցել, որովհետեւ համապատասխան ֆինանսաւորում չունենք: Սակայն դա չի խանգարում հարսանիք իրականացնել: Քանի դեռ հարսանեկան գիւղը վերջնական կառուցուած չէ, կարող ենք մէկ այլ գիւղում անել` պատուիրատուների նախընտրած վայրում: Այսօր արդէն մի քանի պատուէր ունենք:

Ո՞րը ընտրել` աւանդակա՞նը, թէ՞…

Նախ մի կարեւոր յստակեցում. աւանդական հարսանիքը չի կարող տեւել մէկ օր: Ծէսերն այնքան յագեցած են եւ այնքան կարեւոր, որ հնարաւոր չէ մէկ օրում իրականացնել: Մարդիկ նախեւառաջ այս մտքի հետ պէտք է համակերպուեն: Ի հարկէ, «7 օր 7 գիշեր» չի տեւի, ինչպէս մեր հեքիաթներում: Մեր հարսանիքը, օրինակ, 4 օր է տեւել, իսկ հիմնական հիւրերը 2 օր եւ 2 գիշեր են մնացել: Առնուազն այսքան ժամանակ պէտք է տրամադրել հարսանիքին:

Երբ ուսումնասիրում էինք մեր հարսանեկան աւանդոյթները, պարզեցինք, որ դրանք գաւառից գաւառ, տարածաշրջանի տարածաշրջան տարբեր են: Պէտք է կեդրոնանալ, թէ ամուսնացողներն արմատներով որտեղի՞ց են, ըստ դրա եւ կառուցել հարսանեկան ծիսակարգը, ինչը նոյնպէս իւրատեսակ համ ու հոտ, ինքնատիպութիւն կարող է հաղորդել հարսանիքին: Այսինքն իւրաքանչիւր հարսանիք կարող է լինել իւրօրինակ, չկրկնուող:

Մենք այնքան գեղեցիկ, հետաքրքիր հարսանեկան ծեսեր ունենք, որոնք այսօր միայն յիշողութիւններ են: Օրինակ` փեսայի տանը կատարուող Գինեթափեքի ծեսը, երբ փեսան խաչեղբայր է ընտրում: Հիմա խաչեղբայր ընտրում են ցանկութեամբ, բայց ըստ աւանդութեան, իսկական փորձութիւն է եղել, որի ընթացքում մակարներն իրենց ուժերն են չափել, գինի են խմել, որից յետոյ քաւորն ընտրել է ամենաարժանաւորներին, որոնք կարող են մասնակցել հարսնառի ծէսին: Այդ օրը նաեւ Թագուորի ծառն են կապել եւ աճուրդի հանել, որի ընթացքում ամենալաւ սեղան խոստացող մակարին ընտրել են  խաչեղբայր: Յետոյ խաչեղբօր հետ փեսային լողացրել են, հագցրել, որից յետոյ հարսի հագուստներն ուղարկել են վերջինիս տուն ու գնացել նրա հետեւից:

Այս ամէնը մի ամբողջ օր փեսայի տանն անցկացուող ծեսեր են` մինչեւ հարսանեկան բուն ծէսը:

Միեւնոյն ժամանակ հարսի տանը նորահարսը ծաղկոցաւոր աղջիկների հետ իր ծեսերն է կատարել. Հինադրէք, Գաթաթուխ, Ալիւրմաղէք եւ այլն:

Այնուհետեւ սկսւում է բուն հարսանեկան ծեսը` Հարսնառը, որը շատ ուրախ է անցնում եւ բառերով հնարաւոր չէ նկարագրել: Մի աննկարագրելի պահ է, երբ բոլոր հիւրերը տարազներով են, ողջ ընթացքում ազգային երգ ու երաժշտութիւն է հնչում:

Մեր հարսանիքի ընթացքում անգամ Որոտնավանքն էր կերպարանափոխուել: Վանական համալիրը կարծես իր երբեմնի վառ ու պայծառ օրերն էր ապրում: Գունաւոր ազգային տարազներով ու պարերով հարսանքաւորները վանքի ամայի տարածքում մի չքնաղ տեսարան էին ստեղծել, ինչը հնարաւոր չէ ստանալ քաղաքի պայմաններում:

Այս ամէնը մենք անտեսում ենք եւ ընկնում մեր աւանդոյթներին ոչ բնորոշ հարսանիքի յետեւից, որը հիմնականում վազք է յիշեցնում: Մեծ ջանք ու եռանդ, գումար ենք ծախսում, սակայն առանձնապէս ոչինչ չի մնում: Իսկ երբ աւանդական հարսանիք ես անում, մնում է ծեսի ոգեղէնութիւնը, խորհուրդը, լրիւ ուրիշ ապրումներ են:

Եւս մի կարեւոր հարսանեկան ծէսի` Հալաւօրհնէքի մասին եմ ուզում խօսել, որն այսօր գրեթէ մոռացուել է: Շատ կարեւոր է, որ հարսի եւ փեսայի հագուստները կարուած լինեն հէնց նրանց համար: Հիմա յաճախ վարձոյթով են վերցնում, ինչը հայկական աւանդոյթներում անթոյլատրելի է: Կարելուց յետոյ հագուստները Հալաւօրհնէքի ծէսին քաւորը տարել է եկեղեցի, եւ քահանան օրհնել է, որպէսզի ամուսնական կեանք մտնելուց` հարսն ու փեսան նոր հագուստներով լինեն: Շատ մեծ խորհուրդ կայ այս ամէնում, որին մենք այսօր ուշադրութիւն չենք դարձնում:

Այնուհետեւ պսակի խորհուրդն է եղել, որի ժամանակ հարսն ու փեսան թագադրուել են: Ժամանակին նարօտներ են կապել նրանց գլխին, հիմա թագեր են դնում: Հարսն ու փեսան ամբողջ օրը մնում են թագադրուած` թագաւոր եւ թագուհի: Խնճոյքի ողջ ընթացքում նրանց մեծարում ու պատւում են` իբրեւ թագաւորի ու թագուհու:

Յաջորդ օրը տեղի է ունենում եւս մի ծէս` Թագվերացի ծեսը, որի ընթացքում թագերը հանում են, գինի խմցնում, որից յետոյ իրաւունք է տրւում առագաստ մտնել եւ ճաշակել այն ամէնը, ինչը թոյլատրւում է երկրային զոյգին: Վերջինս կարծես եղել է Աստծոյ կողմից տրուող իւրատեսակ թոյլտուութիւնը, որ այլեւս կարող են մտնել ամուսնական առագաստ:

Մենք մեր քահանայի հետ խօսեցինք ու ասացինք, որ այս ծիսակարգով ենք ցանկանում ամուսնանալ: Եւ պատկերացնում էք, 16-րդ դարի ծէսով ենք ամուսնացել: Կարիք եղաւ մինչեւ 16-րդ դար յետ գնալ, որպէսզի ամբողջական տարբերակով հնարաւոր լինի ծէսը անցկացնել:

Աւանդական հարսանիքի կարեւոր առաւելութիւններից է նաեւ այն, որ այդ բոլոր օրերի, ծէսերի ընթացքում հարսանքաւորներն իսկապէս իրար հետ կարողանում են հանգիստ ժամանակ անցկացնել, առանց վազվզելու զուարճանալ, հիւրասիրուել, երգել, պարել: Եւ ինչո՞ւ ոչ, տարազներով շատ յարմար է, ոչ յոգնեցուցիչ, կարողանում ես ազատ շարժուել, պարել:

Մեր հարսանիքի բոլոր 250 հիւրերը տարազով էին: Աշխատել ենք «Տէրեան» մշակութային կեդրոնի հետ, տարազներ ենք փոխառել պարախմբերից, շատերն իրենք են կարել: Դիմատետրեան էջ էինք կազմել, որի միջոցով շփւում էինք եւ խորհուրդներ տալիս միմեանց: Հարսանիքից երկու ամիս առաջ Նարեկացի արուեստի կեդրոնում սկսել էինք երգի, պարի դասեր կազմակերպել: Մենք էլ էինք զարմացած, որ մարդիկ այդքան լուրջ էին մօտեցել այդ ամէնին:

Հարսանեկան խնճոյքը իրականացրել էինք բաց դաշտում` Սիսիանում, ուտեստները աւանդական էին ու տնական, որոշել էինք աշխատել բացառապէս տեղի արտադրողների հետ: Հրաւիրել էինք Սիսիանի ժողգործիքների խմբին, «Կարին» աւանդական երգի-պարի խմբի երաժիշտներին` Սեւադա Իրիցեան, Գրիգոր Դաւթեան: Շատ կարեւոր են նաեւ ծեսերին ուղեկցող հարսանեկան երգերը, որոնք եւս մոգական մթնոլորտ են ստեղծում:

«Թոնիր հարսանեկան գիւղ» նախագիծը դիտարկում ենք նաեւ զբօսաշրջային տեսանկիւնից: Երբ նախագիծն ամբողջապէս պատրաստ լինի, որոշ հարսանիքների համար տոմսեր են վաճառուելու: Զբօսաշրջիկները կարող են տարազ կրել ու մասնակիցը դառնալ հայկական աւանդական հարսանիքին: Այդ օրերի ընթացքում նրանք կարող են այցելել նաեւ տեսարժան վայրեր, նրանց համար կը կազմակերպուի թէյախմութիւն, ընթրիք:

Իսկ հարսանեկան գիւղը ոչ հարսանեկան օրերին կ՛ընդունի զբօսաշրջիկների: Նրանց համար ազգային ծէսերից հատուածներ կը բեմադրուեն: Յոյսով ենք, որ այս ձեւաչափով եւս նախագիծը կը կայանայ ու մեծ հետաքրքրութիւն կ՛առաջացնի:

Մեր աւանդոյթների մեծ մասը մոռացութեան են մատնուել, «Թոնիր հարսանեկան գիւղ» նախագիծը հնարաւորութիւն կը տայ վեր հանել ու մոռացութիւնից փրկել դրանք: Իւրաքանչիւր աղջիկ, որը պատրաստւում է ամուսնանալ, իրեն պէտք է մի հարց տայ. ինչու՞ է ուզում սպիտակ շոր հագնել կամ Արեւմուտքին բնորոշ հարսանիք ունենալ: Ի՞նչ է դա, երազա՞նք, թէ՞ մեզ պարտադրուած իրականութիւն:

Ինչո՞ւ չանել գունեղ, քո սեփական աւանդոյթներով շաղախուած հարսանիք ու դառնալ քո եսի, ինքնութեան կրողն ու շարունակողը եւ մօտ լինել քո սեփական արմատին…

Որպէս վերջաբան

Սիրարփիի խօսքերն ամփոփենք նրա ընկերներից մի քանիսի կարծիքներով: Մարդիկ, որոնք ներկայ են եղել նրանց հարսանիքին ու ամիսներ անց դեռ տպաւորուած են այն կախարդական մթնոլորտով, որն այդ օրերի ընթացքում թեւածել է Սիւնեաց աշխարհում:

Վարդգէս Մովսէսեան-Հայկի եւ Սիրարփի աւանդական հարսանիքը եւ  «Թոնիր հարսանեկան գիւղէ նախագիծը հնարաւորութիւն էր բացայայտելու հայոց աւանդական հարսանիքի բնոյթն ու գեղեցկութիւնը: Այս նախաձեռնութիւնը այլեւս պատմութիւն է, պատմութիւն, որը օրինակ է` նմանատիպ հարսանիքների կազմակերպման եւ հայոց դարաւոր մշակոյթը հաւուր պատշաճի ներկայացնելու համար: Գաղափարը թէեւ շատ հաճելի էր, բայց սկզբնական շրջանում անիրականանալի էր թուում, ինչը, սակայն, պատուով յաղթահարեցին Հայկ Երանոսեանը եւ Սիրարփի Խօջաբաղեանը: Սրանք ոչ այնքան գովեստի, որքան շնորհակալական խօսքեր են: Շնորհակալութիւ՛ն, հայոց մշակոյթի գանձերը վերծանելու համար:

Վալեա Գոքոյեան.- Ինձ բախտ վիճակուեց մասնակցել Հայկի եւ Սիրարփիի հայկական աւանդական հարսանիքին: Տպաւորութիւններս շա՜տ շա՛տ են, կարելի է անվերջ գրել, հիանալ, պատմել… Ասեմ, որ դեռ այդ տպաւորութիւնների տակ եմ: Առաջին վայրկեանից գլխումս մի միտք յղացաւ, ինչո՞ւ չներկայացնել մեր հայկական աւանդական հարսանիքը ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ին` իբրեւ մշակութային արժէք: «Թոնիր հարսանեկան գիւղ» նախագիծը կատարեալ է, այնտեղ ներկայացուած են մեր աւանդոյթներն ու սովորոյթները, տարազներն ու պարերը, երաժշտութիւնն ու խաղիկները… Մի խօսքով, այն ամէնը, ինչը կարծես կամաց-կամաց մոռացւում է:

Կարինէ Մխոյեան.– Ամենատպաւորիչ ու իւրայատուկ հարսանիքը, որին մասնակցել եմ իմ կեանքում, եղել է «Թոնիր հարսանեկան գիւղ» նախաձեռնութեան կազմակերպած հարսանիքը: Հայկական ծէսերով, գեղեցիկ տարազներով, ազգային երգ ու պարով, հարսանեկան աւանդոյթներով, անսահման սիրով ու ոգեւորութեամբ լի անմոռանալի օրեր ապրեցի: Այս հարսանիքը կարծես մօտեցրեց ինձ իմ արմատներին եւ զգացի նախնիներիս ոգին:

Ընտրութիւնը մերն է` իւրաքանչիւրինս: Ինչպէ՞ս ենք ուզում ապրել` ձուլուելով ու նմանուելով աշխարհի՞ն, թէ՞ մեր տեսակը պահելով, ինչն օգնում է ամրացնել մեր հազարամեայ արմատն ու ապրել` ժամանակի հայելու մէջ տեսնելով մեր նախնիների հարազատ արտացոլանքը…

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Պէտք է հարց տալ զօրավարներ Ֆրետերիք Պրոնսարթ վոն Շելենտորֆին, Քոլմար Ֆրայհըր վոն տէր Կոլցին եւ միւսներուն, թէ դուք եւ ձեր գերման բանակը ի՞նչ գործ ունէիք ձեր երկրէն հազարաւոր քիլոմեթրեր հեռու` Արեւմտահայաստանի եւ 4670 քմ հեռու Պաղտատի մէջ: Արդեօք Համպուրկէն մինչեւ Պարսից  ծոց ` 5200 քմ հասնելու ձեր նպատակը այդ տարածութիւններուն «բարիքները» եւ յատկապէս քարիւղի «հարստութիւնները մակաբոյծի նման ծծել» չէ՞ր: Իսկ այդ երկաթուղիին զուգահեռ քանի մը քիլոմեթր տարածութիւններուն բնակչութիւնը տեղահանելը, բնաջնջելը եւ գիւղերը հրկիզելը «անհրաժեշտութի՞ւն» էր… Միթէ Պելճիքան, Արեւմտահայաստանը կամ Իրաքը Գերմանիոյ վրա՞յ յարձակած էին, որ պատերազմի եւ այս քայլերուն դիմեցիք…

Իշխան Էռնսթ Հոհենլոհ-Լանկերպուրկ                    Վարչապետ Թէոպոլտ վոն Հոլուեկ                     Փոլ Վուլֆ Մեթերնիխ

Օսմանեան կայսրութեան մէջ գերմանացի այլ դիւանագէտներու վկայութիւններէն:

Թուրքիոյ մէջ Գերմանիոյ դեսպան Հանս Ֆրէյհըր վոն Վանկենհայմի 26 հոկտեմբեր 1915-ի մահէն առաջ, յուլիս 20-2 հոկտեմբեր 1915, իբրեւ առժամեայ պատուիրակ, փոխդեսպան կը գործուղուի Հոհենլոհ-Լանկենպուրկի իշխան` Էռնսթ Բ. Վիլհելմ Ֆրետերիք Քարլ Մաքսիմիլիան (1863-1950): Մեթերնիխի նման` ան կը տագնապէր հայերուն ջարդերով: Ան կը խրախուսէր Գերմանիոյ կառավարութիւնը` ինքզինք չնոյնացնելու անզուգորդելու  օսմանեան կառավարութեան` հայերը բնաջնջելու քաղաքականութեան հարցով: Նաեւ` ան կը քաջալերէր գերմանացի դիւանագիտական պաշտօնէութիւնը` ջարդերուն իրենց ընդդիմութեան մասին արտայայտուիլ եւ դատապարտել զանոնք: Ան գրած է.

«Տեղահանուած, արմատախիլ եղած հայերուն համակարգուած, ծրագրաւորուած ջարդերը այնպիսի համարձակութեան հասան, որ ո՛չ միայն կը թոյլատրուէր, այլ բացայայտօրէն կը քաջալերուէր օսմանեան կառավարութեան կողմէ: Սա հայերուն բնաջնջումը կը նշանակէ: Չնայած կառավարութեան կողմէ հակառակին հաւաստիացումներուն` ամէն ինչ կը մատնանշէ իրենց կողմէ հայ ժողովուրդը ոչնչացնելու նպատակը»:

Հայ ժողովուրդի տեղահանութիւն` ոչխարի երկյարկանի վակոններով: Ոմանք հասան երկաթուղիին վերջին կայանը` Յորդանանի հարաւային անապատային Մաան քաղաքը

«Թուրքիան կ՛ուզէ ամբողջովին Կովկասը կցել եւ հայերը ոչնչացնել բոլոր կարելի միջոցներով: Կոտորածները եւ արիւնահեղութիւնները օրուան կարգն են»:

Հետեւեալ տեղեկագիրը յղած է ան 1909-1917 Գերմանիոյ վարչապետ Թէոպոլտ վոն Պեթման-Հոլուեկին` հիմնուելով պարոն Ռոսլըրէն եկած հեռագիրին. «25 սեպտեմբեր 1915… Վերջին քանի մը օրուան ընթացքին հայ կիներու եւ երեխաներու հետիոտն կարաւանները հասան հոս, անոնք սովամահութեան եզրին են արդէն եւ աւելի հեռաւոր վայրեր պիտի ուղարկուին, եթէ անոնք մէկ կամ երկու օրէն չմահանան: Բարձր դրան հրամանը` տեղահանութենէ զերծ կացուցել անոնք, որոնք տակաւին իրենց տուներուն մէջ են, բացարձակ սուտ է, քանի որ անոնք ալ կասկածելի ըլլալու պատրուակով կ՛աքսորուին»:

«Հակառակ յատուկ պատուէրին, զինուորականներու ընտանիքները աքսորէն զերծ կացուցել, չի կիրարկուիր: Լուրջ հիւանդ մարդիկ նոյնպէս դաժանօրէն կ՛արտաքսուին: Տարագիրներու կարաւանները կ՛ուղղուին դէպի Տէր Զօր եւ Մուսուլ: Հակառակ Բարձր դրան հաւաստիացումներուն` ամէն ինչ կ՛ուղղուի հայ բնակչութիւնը բնաջնջելու: Հայերը ինձմէ խնդրեցին տեղեակ պահել ձեր գերազանցութիւնը այս բոլորէն» (1), (2):

1915-ին Վանկենհայմին կը յաջորդէ դեսպան Փոլ Վուլֆ Մեթերնիխը (1853-1934)` մինչեւ 1916: Տարբերելով իր պաշտօնակիցներէն` ան հրապարակաւ դատապարտեց  հայերուն դէմ Թուրքիոյ եւ Գերմանիոյ կառավարութիւններուն դաւադրութիւնը եւ համագործակցութիւնը: Ան յատկապէս անհանգստացած էր գերմանական լրատուամիջոցներէն, որոնց կը մեղադրէր հայերուն դէմ շարունակուող վայրագ բռնութիւնները քաջալերելուն համար:

Ան ըսած է. «Անոնք (թուրքերը) յաջողութիւնները կը պարտին մեր աշխատանքին, մեր սպաներուն, մեր թնդանօթներուն եւ մեր դրամին: Առանց մեր օգնութեան` ուռած գորտը կը պայթի»: Մեթերնիխը Օսմանեան կայսրութեան մէջ գերմանացի դիւանագէտներէն այն քիչերէն էր, որ հրապարակաւ ամբաստանեց Թալէաթ փաշան` իբրեւ (հայոց) ջարդերուն պատասխանատուն, որակելով զայն` «Հայկական եղեռնագործութեան ոգին»: Ստորեւ` անոր կատարած յայտարարութիւններէն մի քանին:

«Իր նպատակը գործադրելու որոշումէն միանգամընդմիշտ լուծել Հայկական հարցը` հայկական ցեղը բնաջնջելով, թրքական կառավարութիւնը մերժեց որեւէ ետդարձ կատարել: Ո՛չ մեր ներկայացուցչութիւններուն, ո՛չ Ամերիկայի դեսպանատան, ո՛չ ալ պապական նուիրակին բողոքները, ո՛չ Դաշնակից ուժերուն սպառնալիքները եւ ո՛չ ալ Արեւմուտքին հանրային կարծիքը, որ կը ներկայացնէ աշխարհի կէսը, դոյզն ազդեցութիւն ունեցան»:

«Այլեւս ոեւէ մէկը ուժը չունի Երիտասարդ թուրքերուն Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէին` (Իթթիհատ վէ թերաքքը) բազմագլուխ հիտրային (առասպելական հրէշ) ազգայնամոլութիւնը եւ մոլեռանդութիւնը զսպելու: Կոմիտէն կը պահանջէ բնաջնջել հայերուն վերջին մնացորդը, եւ կառավարութիւնը պէտք է

տեղի տայ: Կոմիտէին հեղինակութիւնը չի սահմանափակուիր օսմանեան մայրաքաղաքին մէջ, ուր Իթթիհատը կազմակերպուած է եւ կը գործէ իբրեւ իշխանութեան կուսակցութիւն, այլ բոլոր նահանգներուն կը հասնի: Կոմիտէէն ներկայացուցիչ մը նշանակուած է իւրաքանչիւր նահանգային ղեկավարութեան մօտ` նահանգապետէն գաւառապետ, թրքացումին հսկելու եւ օժանդակելու նպատակով… Ինչը կը նշանակէ արտօնագիր` արտաքսելու, սպաննելու կամ ոչնչացնելու այն, ինչ որ թուրք չէ եւ վայրագօրէն տիրանալու անոնց ունեցուածքին» (1), (2), (3), (4), (5), (6), (7):

Մեթերնիխին յաջորդեց դեսպան Ռիչըրտ վոն Քուհլմանը (1916-1917), որ  սկիզբը կը դժկամէր բացայայտել հայերուն դէմ կատարուող ջարդերը` կողմնակից ըլլալով թրքական ազգայնականութեան, գործածելով «կարծեցեալ» ջարդեր եզրը, յայտնելով, որ հայերուն նկատմամբ թուրք կառավարութեան քաղաքականութիւնը «ներքին հարց» էր: Սակայն ի վերջոյ ընդունեց, որ զանգուածային  ջարդեր տեղի կ՛ունենային, բնաջնջելու համար հայերը. «Հայերուն բնաջնջումը մեծ ծաւալով տեղի ունեցաւ: Այս բնաջնջումի քաղաքականութիւնը երկար ժամանակ պիտի արատաւորէ Թուրքիոյ անունը», գրած է ան (1):

Ռիչըրտ վոն Քուհլման                       Եոհան վոն Պերնսթորֆ                    Մաքս Ըրուին վոն Շէօպնըր-Ռիխթըր

1917-1918, Քուհլմանին յաջորդեց Եոհան վոն Պերնսթորֆը` (1862-1939), որ միւս գերմանացի դիւանագէտներուն նման, երբ նախապէս 1908-1917 Միացեալ Նահանգներու մէջ դեսպան էր, կը փորձէր ծածկել ջարդերը` ըսելով, որ անոնք «շինծու» եւ «անհիմն մեղադրանքներ» էին: Սակայն, երբ սկսաւ Օսմանեան կայսրութեան մէջ պաշտօնավարել, ընդունեց, որ հայութեան դէմ օսմանեան կառավարութեան քաղաքականութիւնը ցեղին բնաջնջումն էր:

Պերնսթորֆը իր յուշերուն` «Կոմս Պերնսթորֆի յուշերը» գիրքին միջոցաւ մանրամասն վկայութիւններ հայթայթեց հայկական ջարդերուն մասին: Իր յարատեւ բողոքներուն եւ հայերու հանդէպ կատարուածին մասին բազմաթիւ հարցադրումներուն Թալէաթ փաշան ջղագրգիռ պատասխանած է. «Ուզածդ ի՞նչ է: Հարցը լուծուած է, այլեւս հայերը գոյութիւն չունին»:… «Հայաստանի մէջ թուրքերը ծրագրաւորուած ու կանոնաւոր կերպով կը ջանային բնաջնջել քրիստոնեայ հայ ժողովուրդը» (11):

Գերմանացի դիւանագէտներուն բաժինը կ՛աւարտենք Էրզրումի (Կարին) փոխհիւպատոս Մաքս Ըրուին վոն Շէօպնըր-Ռիխթըրով (1884-1923), որ կը նկատուի հայերուն տեղահանութիւնները եւ անոնց հետեւանք ջարդերը ամէնէն յանդուգն քննադատողներէն մէկը: Ան դէմ էր դեսպան Վանկենհայմի սկզբնական հրահանգներուն, որ (թուրքերուն) հակահայ գործողութիւնները ամբաստանելու փոխարէն միայն բարեկամական խորհուրդ տալով սահմանափակուին:

Մաքս կը հաւատար, որ հայերը կարելիութիւնը չունէին օսմանեան պետութեան դէմ ապստամբելու, քանի որ բոլոր ատակ եւ կարող, աշխատունակ այր մարդիկը ձերբակալուեցան եւ (տաժանակիր) աշխատանքային գումարտակներ ուղարկուեցան: Մաքս, որ կը փորձէր կարելիութեան չափ հայերու կեանքը փրկել, կը կարծէր, որ տեղահանութիւնը հիմնուած էր «ցեղային ատելութեան» վրայ, եւ ոչ ոք կրնար գոյատեւել նման ճամբորդութենէ մը ետք: Ան կ՛եզրակացնէ, որ տեղահանութիւնները «բնաջնջումի» քաղաքականութիւն էին:

Մաքսի հաստատումներէն են` «Իթթիհատի կողմնակիցները բացայայտօրէն կ՛ընդունին, որ իրենց վերջնական նպատակը Թուրքիոյ հայերուն ընդհանուր ոչնչացումն է, աւելցնելով, որ «պատերազմէն ետք այլեւս Թուրքիոյ մէջ ոեւէ հայ գոյութիւն չ՛ունենար»»:

«Թուրք կառավարութիւնը պատրուակելով Վանի, Մուշի, Գարահիսարի եւ այլ քաղաքներու մէջ հայերուն ապստամբութիւնը եւ օգտուելով պատերազմին ընձեռած կացութենէն` բռնի կերպով կը վերաբնակեցնէ Անատոլիոյ հայութիւնը Միջագետքի մէջ: Կառավարութեան այս գործողութիւնները կ՛ընթանան այնպիսի ոճով, որ կը համապատասխանէ հայերու բնաջնջումին: Միայն ոչնչացման ուժեղ քաղաքականութեամբ է, որ թուրք կառավարութիւնը բոլոր հայերը բնաջնջելով` կը կարենայ հասնիլ իր ցանկացած նպատակին` Հայկական հարցի «լուծումին»»:

«Քամիլ փաշային հրահանգը` Էրզրումէն տեղահանել բոլոր հայերը, ռազմական դիտանկիւնէն որեւէ կերպով արդարացի չէ. իմ կարծիքով, անիկա ցեղային ատելութեան վրայ հիմնաւորուած է»:

«Ունեցած եմ շարք մը զրոյցներ` իրաւասու եւ ազդեցիկ թուրք անձնաւորութիւններու հետ, եւ հետեւեալն են իմ տպաւորութիւններս. Իթթիհատ կուսակցութեան մեծ հատուած մը որդեգրած է այն տեսակէտը, որ թուրք կայսրութիւնը պէտք է հիմնուի միայն իսլամական եւ փանթրքական սկզբունքներու վրայ: Իր ոչ իսլամ եւ ոչ թուրք բնակչութիւնը պէտք է բռնի կերպով իսլամանայ կամ բնաջնջուի: Այս մարդիկը կը հաւատան, որ ներկայի կացութիւնը նպաստաւոր է այս ծրագիրը իրագործելու:

Առաջին օրակարգն է` հայութիւնը հաշուեյարդարի ենթարկել: Իթթիհատականները իրենց դաշնակիցներուն պիտի պարզեն հայկական Դաշնակ կուսակցութեան կողմէ պատրաստուած ենթադրեալ յեղափոխութեան մը տեսիլը: Աւելի՛ն. դիտումնաւոր կերպով տեղական միջադէպեր եւ ընկերային դժգոհութիւններ պիտի հրահրեն, որոնց դէմ հայկական ինքնապաշտպանութիւնը չափազանցուած կերպով ներկայացնելով` իբրեւ պատրուակ պիտի գործածեն տեղահանութեան իրականացման համար: Սակայն, երբ տեղահանութիւնը սկսի, ճանապարհին կարաւանները յարձակման եւ բնաջնջումի պիտի ենթարկուին քիւրտ եւ թուրք աւազակներու կողմէ եւ այս նպատակով գործուղուած ոստիկաններուն կողմէ» (1), (12):

Երբ Գերմանիա վերադարձաւ, ան օժանդակեց Եոհաննէս Լեփսիուսին` հայերը փրկելու աշխատանքին, հաստատելով, որ անոնց վիճակը այլեւս «մարդկային» չէր: Կը հաւաստիացուի, որ Ատոլֆ Հիթլեր Հայոց ցեղասպանութեան մանրամասնութիւններուն տեղեկացած է Մաքսի ականատեսի մանրամասն վկայութիւններուն միջոցով (Մաքսը հետագային նացի կազմակերպութեան անդամակցած է) եւ 22 օգոստոս 1939-ին Լեհաստանի վրայ յարձակումէն առաջ`«Ովքեր տակաւին կը խօսին հայերու ոչնչացման մասին» ծանօթ յայտարարութիւնը կատարած:

26 ապրիլ 2018
Շար. (3)

————————

(1) https://en.wikipedia.org/wiki/Witnesses_and_testimonies_of_the_Armenian_Genocide

(2) http://www.genocide-museum.am/eng/german.php

(3) Charny, Israel W.; Tutu, editor in chief; forewords by Archbishop Desmond; Wiesenthal, Simon (2000). Encyclopedia of genocide (Repr ed.). Oxford: ABC-Clio. ISBN 0-87436-928-2.

(4) Charney, Israel (1994). The Widening Circle of Genocide. W. W. Norton & Company. ISBN 1-4128-3965-3.

(5) Alayarian, Aida (2008). Consequences of denial : the Armenian genocide. London: Karnac Books. p. 171. ISBN 1-85575-565-3.

(6) Najmuddin; Najmuddin, Dilshad; Shahzad (2006). Armenia: A Resume with Notes on Seth’s Armenians in India. Trafford Publishing. ISBN 1-4669-5461-2

(7) Dadrian, Vahakn N.; Akջam, Taner (2011). Judgment at Istanbul : the Armenian genocide trials (English ed.). New York: Berghahn Books. ISBN 0857452517.

(8) «Արամը», հրատարակութիւն ՀՅ Դաշնակցութեան, 1969, Պէյրութ, տպարան Համազգային էջ 489:

(9) 1918-ի Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Ա. http://www.aztagdaily.com/archives/386524

(10) 1918-ի Հայաստանի Անկախութեան Առաջին Օրերը – Ե. http://www.aztagdaily.com/archives/389448

(11) A., Bernstorff (2011). Memoirs of Count Bernstorff. Kessinger Publishing. ISBN 1-169-93525-7.

(12) Dolabjian, Vartkes S. (11 January 1999). “Even Turkish sources point to 1915 genocide”. The Gazette. Montreal, Canada. p. B2.

ՅԱԿՈԲ ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ

Վերջերս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի տպարանէն լոյս տեսաւ իմ եօթներորդ գիրքս` «Գարուն էր…» խորագիրով, որպէս 24-րդ հրատարակութիւնը «Ռիչըրտ եւ Թինա Գարօլան» գրական հիմնադրամին: Նախապէս ալ ինձմէ երկու գիրքեր լոյս տեսած են նոյն տպարանէն, մին 2004-ին` «Գէորգ Մելիտինեցի», իսկ միւսը 2012-ին` դարձեալ Ռ. Եւ Թ. Գարօլան հիմնադրամներուն կողմէ:

Նպատակս գիրքերուս ծանուցումը ընել չէ, այլ` բացայայտելու այն զգացումը, որ ունեցայ, երբ վայրկեան մը կանգ առի ու մտածեցի այս երկու հիմնադրամները ստեղծողներուն մասին:

Ինչպէս որ համեղ պտուղ մը կ՛ուտենք ամենայն հաճոյքով` վայելելով անոր քաղցրութիւնն ու օգտակարութիւնը, առանց մտածելու ծառին մասին, որ տուած է այդ պտուղը` առանց մտածելու ծառը տնկողին ու խնամողին մասին, այդպէս ալ տպուած գիրքին պատճառած բերկրանքէն գինովցած` բնաւ չենք մտածեր անոր մեկենասին մասին, անոր լոյս աշխարհ գալուն օժանդակած անձին մասին:

Ո՞վ է Գէորգ Մելիտինեցին, կամ` որո՞նք են Գարօլանները: Մարդիկը գրական մրցանակ հաստատած եւ հիմնադրամ տրամադրած են Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հովանաւորութեամբ, իրենց հիմնադրամով ամէն տարի գիրքեր լոյս կը տեսնեն` հարստացնելով մեր գրական գանձարանը, իսկ ես, եւ հաւանաբար` ինծի նման ուրիշներ ալ, չեմ ճանչնար զիրենք, որպէսզի շնորհակալ ըլլամ եւ երախտագիտութիւնս յայտնեմ իրենց գրասիրական-ազգասիրական այս կենսական ծառայութեան համար:

Այս մարդիկը դեռ կ՛ապրի՞ն, թէ՞ իրենց զաւակները այս հիմնադրամները ստեղծած են` ի յիշատակ իրենց ծնողներուն: Ի՞նչ բանը մղած է զիրենք այս քայլը առնելու, անոնք սովորական բարերարնե՞ր են, թէ՞ գրականութեան նուիրեալներ, իրենց մեկենասութեամբ տպուած գիրքերը կը կարդա՞ն անոնք, թէ՞ կը գոհանան իրենց բարերարութեամբ:

Մելիտինեցիի հիմնադրամով տպուած գիրքերուն թիւը հարիւրի կը մօտենայ, Գարօլանը աւելի երիտասարդ է ու անոնց անունը ցարդ 24  գիրքերու ճակատը կը զարդարէ: Իւրաքանչիւր գիրք եթէ 500, կամ  1000 օրինակով կը տպուի, պատկերացուցէք, թէ քանի՛ տուն, քանի գրադարան, կամ հաստատութիւն կը մտնեն անոնք:

Արդ, ծանօթ-անծանօթ մեկենասներ, շնորհակալութի՛ւն ձեզի, թող ձեր այս բարի գործը վարակիչ դառնայ` ի փառաւորումն հայ գիրին ու գրականութեան:

Յունիս 1-ի դէպքերն ու իրադարձութիւնները ուղղակի կապ ունին վերջին շաբաթներու Հայաստանի դէպքերուն հետ, այն տարբերութեամբ, որ «Թաւշեայ յեղափոխութեան» զանգուածային ցոյցերուն եւ խռովութիւններուն փոխարէն` շատ աւելի արագ եւ հմուտ կերպով կարելի եղաւ լուծման յանգիլ: Դեռ պիտի շարունակուին փոփոխութիւններն ու բարեկարգումները` թափանցիկ քաղաքականութեան եւ ղեկավարութեան ի խնդիր: Տարբեր թաւիշի կարիք չկար, այլ պարզապէս տարբեր աւիշ ստեղծուեցաւ:

Կացութիւնը ստեղծուած գոյավիճակի մը արդիւնքն էր: Երկար ժամանակ պատասխանատու դիրքի վրայ գտնուող անձնաւորութիւններ սկսած էին հետզհետէ զոհը դառնալ իրենց միօրինակ գործելաձեւին` չգիտակցելով, որ մտածելակերպն ու գործելաձեւը անհանդուրժելի եւ անընդունելի կրնար դառնալ` տեղացիներու, սերնդակիցներու եւ դրացիներու քով:

Ի վերջոյ, սահմաններ պաշտպանելու համար կիրարկուած ձեւն ու խստութիւնը կարելի չէր գործադրել մայրաքաղաք Ստեփանակերտի մէջ, ուր երկու քաղաքացիներու միջեւ «կաթիլ մը մեղր»-ային ոճով եւ կենցաղային խորք ունեցող պարզ վիճաբանութիւն մը պատճառ դարձած էր, որ Ազգային անվտանգութեան ծառայութեան յատուկ ջոկատի տասնեակ մը անդամներ, ամենայն դաժանութեամբ ծեծեն երկու քաղաքացիներ:

Ստեղծուած ծանրակշիռ կացութիւնը բաւարար եղաւ փաստելու, որ պատահածը չափազանց ընդվզեցուցիչ էր, եւ այդպիսի վիճակ կարելի չէր պարտադրել մայրաքաղաքին մէջ: Ուստի, նախագահ Բակօ Սահակեանը շեշտեց, որ բարեփոխումներու եւ քատրային փոփոխութիւններու շտապ անհրաժեշտութիւնը յառաջացած էր Արցախի մէջ:

Պարզուած էր, որ անկայուն ու լարուած ներքին մթնոլորտ կարելի չէր ունենալ եւ յուսալի անվտանգութեան համակարգի ձգտիլ:

Արցախի Հանրապետութեան ոստիկանութեան պետի եւ Ազգային անվտանգութեան ծառայութեան տնօրէնի նշանակումները մաս կը կազմեն այս բարեփոխումներու շարքին, որոնք պիտի շարունակուին: Յստակ է, որ այս ընդհանուր բարեփոխումներու ծիրին մէջ յաւելեալ զարգացման գործընթաց ապահովելու անհրաժեշտութեան տեղ պիտի տրուի զանազան բնագաւառներու մէջ` քաղաքական, անվտանգութեան, տնտեսական, ընկերային երաշխիքներու եւ այլն:

Այսպէս, Արցախի Հանրապետութեան մէջ ստեղծուած է տարբեր աւիշ, բոլորովին տարբեր` «երեւանեան թաւիշ»-էն, սակայն` նոյնքան կարեւոր, անհրաժեշտ եւ բնականաբար` արդիւնաբեր:

Սակայն, այս բարեփոխումներէն ետք, գոյութիւն ունի արցախեան հիմնահարցին լուծումը, որ հետզհետէ աւելի կ՛արծարծուի միջազգային քաղաքական բեմահարթակին վրայ:

Եթէ երբեք Հայոց ցեղասպանութեան ոգեկոչման հանդիսութիւնները տարիներու ընթացքին յաջողած են ստանալ համահայկական բնոյթ, եւ այդ ծիրին մէջ կատարուած նախաձեռնութիւնները առհասարակ կազմակերպուած են համագաղութային մաշստապով, միջկուսակցական, միջյարանուանական, միջմիութենական միացեալ մարմիններու հովանաւորութեամբ, այսօր, մեր յիշողութեամբ թէ պրպտումներու իբրեւ արդիւնք, առաջին անգամն է, որ 28 մայիս 1918-ի Հայաստանի Հանրապետութեան տօնին առիթով համագաղութային նախաձեռնութիւններ կը կատարուին ո՛չ միայն պանծացնելու հարիւրամեակը, այլ նաեւ իր արժանաւոր պատուանդանին ամրացնելու անոր խորհուրդը, քաղաքական նշանակութիւնը եւ մեր ժողովուրդին ու հայրենիքին լինելութիւնը ապահոված ըլլալու ռազմավարական ու պատմական անկիւնադարձային եւ ճակատագրորոշ արժէքը:

Լիբանանի մէջ, ուր միջկուսակցական թէ համագաղութային նախաձեռնութիւնները տասնամեակներու կենսափորձով կը ներկայանան, այսօր հաւաքուած ենք նոր փորձառութիւն մը եւս աւելցնելու անցեալի յաջողութիւններուն վրայ, Լիբանանի եւ համայն հայութեան ու բոլոր տեսակի կասկածամիտներուն թէ յուսահատութեան ախտէն վարակուած եղեռամայրերուն ցոյց տալու, որ քաղաքական թէ գաղափարական տարբերութիւնները չեն կրնար արգելք հանդիսանալ ու կասեցնել համահայկական թէ ներլիբանանեան հայկական ընդհանրական խնդիրներու հետապնդման, արժեւորման եւ պանծացման Լիբանանի հայութեան միասնական երթը:

Միջկուսակցական մեր յարաբերութիւններու դրական փաստի լաւագոյն օրինակը այսօր, Սոցեալ-Դեմոկրատ Հնչակեան կուսակցութեան եւ Ռամկավար ազատական կուսակցութեան մեր ընկերներուն կողմէ Դաշնակցութեան վստահիլն է Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակին առիթով հայ ազգային քաղաքական կուսակցութիւններու լիբանանեան կառոյցներու միացեալ խօսքը արտասանել: Ու այս վստահութիւնը մենք պատուով կ՛ընդունինք:

Հոգեւո՛ր հայրեր,
Հայաստանի յարգելի՛ դեսպան,
Սիրելի՛ գործընկերներ քաղաքական, կուսակցական թէ ազգային կեանքի տարբեր դաշտերու,
Ազատութեան եւ անկախութեան գաղափարին հաւատացող ու անոնց համար պայքարող սիրելի՛ ներկաներ, երիտասարդներ

Մեր ժողովուրդի վերջին հարիւրամեայ պատմութեան մէջ 28 մայիս 1918 թուականը թերեւս ամէնէն խնդրայարոյց թուականներէն մէկը եղած է: Այսօր ալ, թէ՛ Հայաստանի, եւ թէ սփիւռքի մէջ երբեմն կը յամենան հարիւր տարի առաջ մեր ժողովուրդին ու հայրենիքին քաղաքական ճակատագիրին թէ ֆիզիքական գոյատեւման պահպանման հիմնաքարը հանդիսացող այս թուականը տարբեր անուանումներով ներկայացնել: Անկախութեան հարիւրամեակ, անկախ հանրապետութեան 100-ամեակ, Սարդարապատի ճակատամարտի 100-ամեակ, Մայիսեան յաղթանակ, պետականութեան հիմնադրութեան 100-ամեակ ու թերեւս այլ անուանումներ: Տասնամեակներ շարունակ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումին իբրեւ հետեւանք, 28 մայիս 1918-ի յաղթանակը նոյնիսկ նկատուեցաւ թուրքին կողմէ հայուն տրուած նուէր, աւանթիւրիզմ, զուգադիպութիւն, նոյնի՛սկ` պատմական սխալ: Տարբեր ժամանակներու, տարբեր քաղաքական իրադրութիւններու մէջ սփիւռքեան մեր գաղութներն ալ անմասն չմնացին հակամայիս քսանութ արշաւէն, զայն ու զայն կերտողները սեւացնելով, գործակալ, կամ ժողովուրդի թշնամի նկատելով զանոնք:

Բայց անցան ուրացման օրերը:

Պիտի անցնէին այդ օրերը անկասկած:

Ու դեռ պիտի չքանան տակաւին կասկածի ու նենգափոխումի մտածողութեան տէր անձերու մաղձոտ ձայները, որովհետեւ արեւը կարելի չէ ցեխով պատել:

Պարզ տրամաբանութեամբ ու պատմական առարկայականութեամբ կատարենք հարցադրումները:

Եթէ չըլլար 28 մայիս 1918-ը, պիտի ըլլա՞ր Հայաստանը, պիտի ապրէ՞ր հայութիւնը:
Եթէ չմղուէին Սարդարապատի, Ղարաքիլիսայի եւ Բաշ Ապարանի հերոսամարտերը, պիտի պաշտպանուէ՞ր Երեւանը եւ մնար ու զարգանար հասնելու համար 2018 թուականը:
Եթէ չըլլար 28 մայիս 1918-ը, ի՞նչ հողամասեր պիտի գրաւէին խորհրդային ուժերը եւ ո՞ւր պիտի հաստատէին իրենց իշխանութիւնը:
Եթէ չըլլար 28 մայիս 1918-ը, պիտի մնա՞ր Հայաստանի հայութիւնն ու Ցեղասպանութենէն ճողոպրած վերապրած գաղթականները:
Ու եթէ չըլլար 28 մայիս 1918-ը, պիտի ըլլային այսօր Հայաստանի անկախ Հանրապետութիւնն ու Արցախի անկախ Հանրապետութիւնը:

Հանրայայտ ճշմարտութիւն է պատմական դէպքերը քննել, քննարկել իրենց ժամանակի պայմաններու պարունակին մէջ: Պատմական  դէպք մը սակայն, կ՛արժեւորուի ժամանակի ընթացքին, երբ կը նկատուի, կ՛արձանագրուի, բայց մանաւանդ կեանքի կը կոչուի ու կեանք եւ շարունականութիւն կը ստանայ այդ դէպքերով բոցավառած ջահը ու իրենց բարձրութեան պատուանդանին կը դրուին այդ կրակը վառած ու իրենց շունչով զայն պահպանած հերոսները:

Խնդիրը հարիւրամեակի անուանումը չէ: Ոչ ալ Հայաստանի թէ սփիւռքի մէջ այս հարիւրամեակին ու անկախութիւնն ու պետականութիւնը կերտողներու արժեւորումը: Ինչ կ՛ուզենք անուանենք առիթը, անուանենք, սակայն մէկ իրականութիւն, մէկ ճշմարտութիւն կարելի չէ փոխել:

28 մայիս 1918-ը հիմնաքարն է այսօրուան Հայաստանին:
28 մայիս 1918-ը հիմնաքարն է ազատ, անկախ ու միացեալ Հայաստանին ու անոր պետականութեան:
28 մայիս 1918-ը մեկնակէտն է Արցախի պոռթկումին եւ Արցախի անկախութեան:
28 մայիս 1918-ը հայրենի հողին վրայ ապրած ու հոն ապաստանած հայերուն ֆիզիքական պահպանման ամրոցն է, անկասկած:
Այլ խօսքով, առանց 28 մայիս 1918-ի, առանց Սարդարապատի, Ղարաքիլիսայի ու Բաշ Ապարանի ո՛չ Հայաստան կը մնար եւ ո՛չ ալ հայութիւն:
Եւ դեռ` ո՞վ կերտեց 28 մայիս 1918-ը:

Անկասկած հայ ժողովուրդը: Վստահաբար համաժողովրդային պոռթկումով մարտադաշտերը ողողած հայ կինն ու այրը, գիւղացին ու բանուորը, հայ հոգեւորականն ու քաղաքական այրը, մտաւորականն ու ուսանողը, զինուորը, ֆետային, սպան եւ մանուկը, բժիշկն ու մշակը, առողջն ու հաշմանդամը:

Բոլորը անխտի՛ր:

Անոնք, որոնց սրտերը կը բաբախէին եւ ձեռքերը կը բռնցքուէին 1918-ը կանխող տասնամեակներուն թուրքին դէմ ծաւալած յեղափոխական կռիւներու տենդով, այդ դաշտերուն վրայ նահատակուած հերոս ֆետայիներու ներշնչումով, իր զաւակը կռուի դաշտ ղրկող մօրը աւանդով ու եարի փոխան զէնք գրկող ազատամարտիկի կտակով:

Հոն էին բոլորը, կուսակցականն ու անկուսակցականը: Քաղաքական տարբեր դիրքորոշումներու տէր գործիչներ, տարբեր պաշտօններու վրայ եղող անհատներ: Բայց հոն էին հայօրէն, հպարտօրէն, հայրենիքի պաշտպանութեան դրօշը բարձր պահելու հպարտութեամբ հոն էին:

Հոն էին կամաւորական գունդերը, անզէն գիւղացին, անօթի բանուորը, Էջմիածնի կղերը: Հոն էր հայու անխորտակելի կամքը, իրաւունքի ու արդարութեան անզիջող պահանջատէրը:

Հոն էին Անդրանիկ, Նազարբէկեան, Դրօ, Սիլիկեան, Ռուբէն, Պանդուխտ, Շահպազ, Նժդեհ եւ Սասունի, Փիրումեան, Կոմս ու Վրացեան, Քաջազնունի, Մուրատ եւ Խատիսեան, Քեռի եւ Աւշարեան ու Օհանջանեան, դեռ հազար հազարներ կերտելու հայոց պետութիւնը, դէմ դնելով թրքական հորդաներուն նախապէս, թէ ճակատամարտի դաշտերուն վրայ կամ անկախութեան հռչակումէն ետք Երեւանի ու արուարձաններուն, համալսարանի թէ մշակոյթի պալատներուն, դիւանագիտական սեղաններուն վրայ թէ բանակին, խորհրդարանական ընտրութիւններուն թէ պետականաշինութեան մէջ:

Ճշմարտութիւնն ու պատմական առարկայականութիւնը, սիրելի՛ ներկաներ, կը պահանջէ հաստատել, որ համաժողովրդային որեւէ շարժում, համաժողովրդային որեւէ յաղթանակ կը պահանջէ ղեկավար ու ղեկավարութիւն: Վստահաբար, կարելի չէ խօսիլ 28 մայիս 1918-ի յաղթանակին մասին, համաժողովրդային մարտնչումին մասին, զանց առնելով ՀՅ Դաշնակցութեան ու անզուգական հերոս Արամ Մանուկեանի դերակատարութիւնը: 28 մայիս 18-էն 100 տարի ետք, երբ ջուրերը հանդարտած են, երբ սուտն ու նենգափոխումը տեղի տուած են ճշմարտութեան եւ արդարութեան, երբ այլեւս պատճառ չկայ պատմական իրականութիւնները ծածկելու, երբ Հայաստանի պետութիւնը ճանչցած է ՀՅԴ-ի եւ Արամ Մանուկեանի կեդրոնական դերակատարութիւնը անկախութեան հռչակման սրբազան գործին մէջ, մեզի կը մնայ այլեւս ըսել,

Յարգանք ու պատիւ բոլորին:

Յարգանք ու պատիւ ժողովրդային մարտնչումը ղեկավարող Արամ Մանուկեանին եւ զինք ծնող ժողովուրդին ու անոր ծառայ Դաշնակցութեան ու բոլոր անոնց, որոնք հայօրէն մասնակցեցան անկախութեան կռիւին:

Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութեան 100-ամեակին, սակայն, բաւարար չեն տօնն ու հանդիսութիւնները:

100-ամեակի դասերն են կարեւորը:

Առաջին` հոն, ուր մեր ժողովուրդը եղած է միակամ, յաղթանակը եղած է հայութեան:

Հոն, ուր մեր յոյսերը դրած ենք օտարին վրայ, պարտուած ենք ու պառակտուած:

Երկրորդ` 28 մայիս 1918 ապահովեց մեր ժողովուրդին եւ հայրենիքին անվտանգութիւնը: Անվտանգութիւն, որուն ձգտումին ու պահպանումին հրամայական պահանջը ունինք այսօր: Անվտանգութիւնը հողային սահմաններու պաշտպանութիւնն է անկասկած, բայց մանաւանդ ու միաժամանակ հայրենիքը ազատ ու անկախ պահելու նախադրեալներու պաշտպանութիւնն է: Հայրենիքի սահմաններէն ներս ապրող, գործող ու ստեղծագործող հայերու պաշտպանութիւնն է: Հայրենի հայութեան ընկերային, տնտեսական, կրթական, կենցաղային, հայ երեխային ու երիտասարդին, բանուորին ու ուսանողին կեանքը արդար հիմունքներով առաջնորդելու պահանջն է անվտանգութիւնը: Փտածութիւնն ու արտագաղթը կասեցնելու գործընթացի պահանջն է անվտանգութիւնը:

Երրորդ` 28 մայիս 1918 ապահովեց Հայաստանի ու հայութեան հայկականութիւնը, ինքնութիւնն ու ինքնուրոյնութիւնը: Հայրենիքներու անկախութիւնն ու ժողովուրդներու ազատութիւնը կ՛ապահովուին, երբ հայրենիքն ու ժողովուրդը եւ զայն ղեկավարող ուժերը կը գիտակցին իրենց առհաւական արժէքներուն, աւանդոյթներու պահպանման, լեզուի ու պատմութեան եւ անցեալի փորձառութեան գերադաս արժէքներու ամրապնդման: Ազգերու եւ պետութիւններու յարաբերութիւններուն մէջ կը յարգուին անոնք, որոնք, օգտուելով հանդերձ այլոց փորձառութիւններէն, մշակոյթէն, զարգացումէն, գիտութենէն թէ արդիականութենէն, չեն մսխեր ու ոտնակոխեր սեփականը, չեն գերադասեր այն, ինչ որ պարզապէս դուրսէն է, այլ կը փորձեն զանոնք ազգայնացնել:

Աշխարհի դրամատիրական ուժերուն կողմէ ամէն երկվայրկեան խելակորոյս արագութեամբ ապազգայնութեան ախտավարակ սրսկումներուն դէմ, Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակի մեր կոչն է Հայաստանի ու սփիւռքի ղեկավարութեան եւ համայն հայ ժողովուրդին, չտկարացնել  արմատները, չիյնալ գեղեցիկ ու պսպղուն կարգախօսերով համամարդկային արժէքներու պաշտպանութեան քողին տակ ապազգայնացումի առաջնորդող ազգակործան ու հայրենաքանդ ախտի թակարդներուն մէջ:

Ու վերջապէս, մնայունն է որ կայ ու կ՛ապրի: 28 մայիս 1918-ը ստեղծեց ու պահեց մնայունը:

Մնաց Հայաստանը:
Մնաց ազատ ու անկախ Հայաստանը:
Մնաց ու պարտի ապրիլ ազատ մտածող հայ մարդը: Հայաստանի ու հայութեան համար մտածող հպարտ հայ մարդը:
Մնաց անկախ Հայաստանի զինանշանը:
Մնաց ու կը ծածանի ազատ ու անկախ Հայաստանի Եռագոյնը:

Ազատ ու անկախ Հայաստանն ու իրեն հետ Արցախի հայութիւնը, գրաւեալ հողերու հայութիւնը թէ սփիւռքի հայութիւնը միասնաբար պարտինք դիմագրաւել գալիք օրերը, որպէսզի մնայ ազատ, անկախ Հայաստանը, որպէսզի ան դառնայ Արարատի գագաթին ծածանող Եռագոյն դրօշով միացեալ Հայաստան:

Ու որպէսզի բոլորս ու մեր թոռները կարենան միասնաբար եւ հպարտօրէն ապրիլ

Ամբողջական հայութեամբ
Ամբողջական Հայաստանի մէջ
Հայու միակ հայրենիք
Մե՛ր Հայաստանին, մնայուն արժէք հայո՛ւ հայրենիքին մէջ:

Մեր երկրին մէջ տիրող յետյեղափոխական իրավիճակը  բեկումնային պահեր ստեղծելու նախադրեալներ կը պարզէ: Արտաքին առումով եթէ յատկապէս նկատի ունենանք կառավարութեան ծրագիրը, վարչապետի ուղերձն ու տարբեր առիթներով կատարած յայտարարութիւնները, արտաքին գործոց նախարարի պատասխանները արտաքին քաղաքականութեան վերաբերող հարցումներուն, հիմնականին մէջ շրջադարձեր չեն նկատուիր. երանգային տարբերութեամբ մը Ստեփանակերտի բանակցային սեղան վերադարձի անմիջականութեան մասին առաջադրանքներ կը բարձրաձայնուին:

Մինչ ներքին առումով սկսելու համար հասարակական մակարդակի վրայ ցոյցերով նոր իրավիճակներ ստեղծելու դրսեւորումները կ՛աշխուժանան: Ընդգծելու համար հիմնականները կեդրոնանանք Արցախի մէջ տեղի ունեցած ցոյցերուն, պահանջներուն, հրաժարականներուն եւ այժմու կացութեան վրայ:

Անվտանգութեան աշխատակիցներու եւ քաղաքացիներու միջեւ կայացած միջադէպը, անոր հետեւած բռնարարքը տեղի տուին քաղաքացիներու դժգոհութիւններուն. բողոքի գործողութիւններուն զուգահեռ ընթացան բողոքարկողներու եւ իշխանութեան ներկայացուցիչներու միջեւ հանդիպումներ, բանակցութիւններ. այդ բոլորը աւարտեցան պետական նախարարի, որոշ նախարարներու եւ յատկապէս ուժային կառոյցներու պատասխանատու անձնաւորութիւններու հրաժարականներով:

Բողոքի համախմբումները չդադրեցան սակայն. թէկուզ նօսրացած, այնուամենայնիւ համախմբումի կոչեր ընողները բարձրացուցին պահանջներու առաստաղը եւ բարձրաձայնեցին նախագահի հրաժարականին մասին:

Նախագահը, կշռադատուած պատասխաններով պատկերասփռուած հարցազրոյցի մը ընթացքին հիմնականին մէջ խօսեցաւ 2020-ի նախագահական ընտրութիւններուն թեկնածու չներկայանալու մասին:  Ստեփանակերտի մէջ շարունակուող հաւաքներուն անգամ մը եւս հնչեց նախագահի հրաժարականի եւ այդ պահանջին տուն տուող պատճառներուն մասին  հաւաքի կազմակերպիչներուն կողմէ եւ իրենց համար ընդունելի հիմնաւորումներ:

Որքան ալ բացայայտօրէն չկիրարկուէր, այսուհանդերձ հետեւողներուն մտածողութեան մէջ Երեւանի հաւանական գործօնի մասին  ենթադրութիւններ կային  այս բոլոր գործընթացներուն, խմորումներուն ձեւաւորման մէջ: Կար նաեւ համակողմանի գիտակցական մօտեցում` Երեւանը բացայայտօրէն չներքաշելու այս բոլորին մէջ, Արցախի անկախութիւնը շեշտելու եւ այդ ուղղութեամբ որեւէ պաշտօնական հակափաստարկի առիթ չտալու:

Հայաստանի Հանրապետութեան թէ՛ նախագահի եւ թէ՛ վարչապետի Ստեփանակերտ կատարած այցելութիւնները կասեցուցին այս ընթացքի անկանխատեսելիութիւնը: Պարզ դարձաւ կարծէք, որ նախագահի հրաժարականը բացառուած է եւ թէ Արցախի իշխանութիւններուն կողմէ ձեռնարկուած բարեփոխումները թէ քատրային հիմնական փոփոխութիւնները այս պահու դրութեամբ պէտք է իրավիճակ փոխելու դրական նախադրեալներ նկատել: Նախագահ Սահակեանի յստակացումով ալ խորքին մէջ կը տկարանային անձի վերարտադրութեան համար սահմանադրութեամբ գերնախագահական դրութիւն հաստատած ըլլալու տեսակէտները: Արցախի պարագային սակայն կարմիր գիծերու ուղղակի-անուղղակի վերյիշեցումը Երեւանի կողմէ ամենայն հաւանականութեամբ հակառակորդի աշխուժացման երեւոյթները նկատի ունին. իսկ այս պարագային թէ՛ Արցախ-Ազրպէյճան շփման գիծի երկայնքին եւ թէ՛ նախիջեւանեան ճակատի ուղղութիւններով:

Վարչապետին այցելութիւնը ո՛չ միայն Ստեփանակերտ, այլ նաեւ առաջնագծային ռազմաճակատներ եթէ մէկ կողմէ անվերապահ զօրակցութեամբ կը մեկնաբանուին նախագահ Սահակեանին, միւս կողմէ նաեւ ուղերձ են շփման գիծին երկայնքով ստորաբաժանումային կուտակումներ կատարող Պաքուի իշխանութիւններուն: Մինչ, Արցախի ժողովրդավար էութիւնը ընդգծող Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահին կատարած յայտարարութիւնը քաղաքացիութիւն-իշխանութիւն ցոյց-ընդառաջումներ երեւոյթին այս պայմաններուն մէջ իսկ ուղերձ է միջազգային ընտանիքին Արցախի Հանրապետութեան ճանաչման առաջադրանքին նպաստող:

Կարմիր գիծերը յայտնաբար նկատի կ՛ունենան ներքին արդարութիւն-արտաքին անվտանգութիւն գերակայ ուղղութիւններու հաւասարակշիռ բանաձեւի գործադրելիութիւնը: Վարքագիծ մը, որ կ՛ակնկալուի, որ տիրական ըլլայ ընդհանրապէս յետյեղափոխական իրավիճակին մէջ:

«Ա.»

Այսուհետեւ Արցախի Հունոտի կիրճ արգելոցի տարածքով դէպի «Զոնտիկներ» անունով յայտնի մամռոտ ջրվէժ հասնիլը տեղացիներու եւ զբօսաշրջիկներու համար առաւել դիւրին,  արագ ու անվտանգ պիտի ըլլայ: Հայ լեռնագնացներու միութեան (Armenian hikes association) ջանքերով գետին վրայէն անցնելու համար տեղադրուած փայտերը փոխարինած է աւելի հաստատուն փայտէ կամուրջ, որուն բացումը կատարուեցաւ յունիս 17-ին: Նոր կամուրջի բացման ներկայ էին Արցախի Հանրապետութեան մշակոյթի, երիտասարդութեան հարցերու եւ զբօսաշրջութեան նախարար Սերգէյ Շահվերդեանը, Հայ լեռնագնացներու միութեան անդամներ, Արցախի Հանրապետութեան մշակոյթի, երիտասարդութեան հարցերու եւ զբօսաշրջութեան նախարարութեան աշխատակիցներ, զբօսաշրջիկներ:

Արցախի Հանրապետութեան մշակոյթի, երիտասարդութեան հարցերու եւ զբօսաշրջութեան նախարար Սերգէյ Շահվերդեանի համաձայն, Հունոտի կիրճի ճամբուն բարեկարգումը իրականութիւն դարձաւ հասարակական ուժերով` Հայ լեռնագնացներու միութեան, կամաւորներու, աշխատակիցներու ջանքերով: «Ինչքան բարեկարգենք, աւելի յարմարաւէտ դարձնենք բնապատմական արգելոցը, այնքան կ՛աւելնայ այցելուներու թիւը, բնականաբար, կ՛աւելնան նաեւ խնդիրները եւ աւելի մեծ ջանքեր պէտք է ներդնել բնութեան անաղարտութիւնը պահպանելու համար», նշած է Սերգէյ Շահվերդեանը:

Հայ լեռնագնացներու միութեան հետ նախարարութեան համագործակցութիւնը նոր չէ, ամբողջ Արցախով այժմ հետիոտնային ճանապարհի բարեկարգման աշխատանքներ կ՛ընթանան, ասոր միայն մէկ մասն է Հունոտի կիրճի ծրագիրը:

Հայ լեռնագնացներու միութեան ներկայացուցիչ Գէորգ Գասպարեան նշած է, որ բարեկարգման գաղափարը ծագած է անցած տարի` Թելման Ալթունի վազքէն, երբ Թելման հասած էր Հունոտի կիրճ եւ խոստացած, որ կամուրջներու հարցը լուծուի: «Այսօր առաջին կամուրջը արդէն պատրաստ է: Կը ծրագրենք Շուշիէն մինչեւ Քարինտակ հատուածը երեք կամուրջ կառուցել: Բացի ատկէ, ծայրէ ծայր բարելաւուած է ամբողջ արահետը, դժուարանցանելի հատուածները փոխուած են, նոր արահետներ կառուցուած են», մանրամասնած է Գէորգ Գասպարեան` աւելցնելով, որ առաջին հերթին այցելուներու անվտանգութեան հարցը կը լուծէ, ինչ որ իր հերթին հետագային աւելի շատ այցելուներ կը բերէ տուեալ տարածք: Ըստ անոր, կատարուած աշխատանքը ունի նաեւ բարեզարդման միտում, մերուած է բնութեան հետ: Ան նշած է, որ երկու ամսուան ընթացքին պիտի աւարտին բոլոր աշխատանքները, որոնցմէ ետք պիտի ունենան  իտէալական արշաւային երթուղի:

Հունոտի կիրճի բարեկարգման եւ կամուրջներու տեղադրման աշխատանքները իրականացուած են Հայ լեռնագնացներու միութեան ֆինանսաւորմամբ, որուն մեծ մասը գոյացած է Թելմա Ալթունի մարաթոնէն:

Կամուրջի վրայէն անցած է Հայ լեռնագնացներու միութեան Հունոտի կիրճ այցելած տասնեակ անդամներէն մէկը` Լոս-Անճելըսէն Ռոբերտ Ազարեանը, որ որպէս կամաւոր մասնակցած է կամուրջի կառուցման աշխատանքներուն, մեծ ուրախութիւն ապրած է տեսնելով արդէն պատրաստ անցուղին: Ան յոյս յայտնած է, որ բարեկարգուած ճանապարհը կը նպաստէ այցելուներու  թիւի աճին: