Արցախի Հանրապետութիւնը ներկայացնող պատուիրակութեան Ուաշինկթըն այցելութիւնը ստուերի մէջ ձգած էր հազիւ քանի մը օր առաջ մայրաքաղաքը այցելող Հայաստան-Միացեալ Նահանգներ խորհրդարանական բարեկամութեան խումբի հայ անդամներու պատուիրակութիւնը:

Այս պատուիրակութեան այցը նոյնքան կարեւոր էր, որքան` Արցախի ներկայացուցիչներուն այցը: Արդարեւ, Ազգային ժողովի նախագահի տեղակալ, Հայաստան-Միացեալ Նահանգներ բարեկամական խումբի ղեկավար Արփինէ Յովհաննիսեանը, իր կողքին ունենալով Ազգային ժողովի պատգամաւորներ` Արմէն Աշոտեանը, Նայիրա Զոհրապեանը, Էտմոն Մարուքեանը եւ Աղուան Վարդանեանը, մարաթոնային հանդիպումներ ունեցաւ: Ասոնք ինքնաբերաբար կապ ունէին Միացեալ Նահանգներ-Հայաստան առեւտուրի եւ ներդրումներու շրջանակային համաձայնագրի ստորագրման հետ կապուած աշխատանքային խումբի նիստին հետ, մարտ 19-ին, որ կը գլխաւորէին Միացեալ Նահանգներու առեւտուրի պալատի ներկայացուցիչ Ռապըրթ Լայթիզըրը եւ հայկական պատուիրակութիւնը գլխաւորած տնտեսական զարգացման եւ ներդրումներու նախարարի տեղակալ Յովհաննէս Ազիզեանը:

Հայաստան-Միացեալ Նահանգներ բարեկամական խումբը Ուաշինկթըն ժամանած էր լայնածաւալ եւ ընդարձակ թղթածրարով, որ կ՛ընդգրկէր զանազան բաժիններ` խորհրդարանական կառավարման համակարգի անցումը, Հայաստանի մէջ տիրող իրավիճակը, «Հազարամեակի մարտահրաւէր ընկերակցութեան» եւ Հայաստանի միջեւ համագործակցութեան հեռանկարները, Հայաստան-Եւրոպական Միութիւն համաձայնագրի մանրամասնութիւնները եւ, վերջապէս, հայ-ամերիկեան յարաբերութիւններու օրակարգը: Աւելի՛ն. կարկինը լայն բանալով` քննարկուեցան Հայաստանի արտաքին քաղաքական օրակարգն ու շրջանային անվտանգութեան առնչուող այլ հարցեր, ինչպէս նաեւ` կաշառակերութեան դէմ պայքարի գծով կատարուող բարեփոխումներն ու դատական իշխանութեան անկախութեան ապահովման վերաբերող քայլերը, նաեւ` տեղեկատուական արհեստագիտութիւններու, զբօսաշրջութեան, ուժանիւթի եւ այլ ոլորտներու մէջ համագործակցութեան հեռանկարները:

Բնականաբար, Արցախի Հանրապետութեան այցելութեան ընթացքին արծարծուեցան նաեւ զինադադարի եւ կայունութեան գործընթացին մէջ հիմնահարցի խաղաղ լուծման հեռանկարներն ու յատկապէս Ամերիկայի կարեւոր դերակատարութիւնը այս բնագաւառին մէջ:

Հայաստանէն ժամանած պատուիրակութեան հետ մօտէն գործակցեցաւ Քոնկրեսի հայկական հարցերով զբաղող յանձնախումբը, որ յանձինս Ներկայացուցիչներու տան անդամ Ֆրանք Փալոնի` կոչ ուղղեց աջակցելու Արցախին եւ Հայաստանին 2019 ելեւմտական տարուան ընթացքին եօթանասուն միլիոն տոլարի օժանդակութեան թղթածրարին:

Հոս տեղին է մանրամասնել, որ յանձնախումբը մասնաւորաբար կ՛առաջարկէ վեց միլիոն տոլար տրամադրել Արցախին` ականազերծման եւ հաշմանդամներու օժանդակութեան համար, եւ չորս միլիոն տոլար` խաղաղութեան աջակցութեան համար, ինչպէս նաեւ երեսուն միլիոն տոլար Հայաստանին` իբրեւ տնտեսական օժանդակութիւն, տասը միլիոն տոլար` իբրեւ զինուորական օժանդակութիւն, քսան միլիոն տոլար` իբրեւ Միջին Արեւելքէն գաղթականներու ընդունման օժանդակութիւն:

Այս եռուն հանդիպումներէն ետք կը սպասուի առաջարկներու շուտափոյթ գործադրութիւնն ու անկէ բխելիք արդիւնքները:

ԱՐԱՐԱՏ ԿՈՍՏԱՆԵԱՆ

Նախորդ յօդուածում ներկայացրել էինք Չինաստանի արդի քաղաքականութիւնը:  Այս յօդուածով անդրադարձել ենք չինական «Նոր մետաքսի ճանապարհ» ծրագրին, դրա մեթոտներին եւ խնդիրներին: Նշենք, որ ճանապարհը անցնելու է նաեւ Հայաստանով: Յաջորդ յօդուածը կը լինի` «Նոր մետաքսի ճանապարհը  եւ Հայաստանը» խորագրով:

Չինաստանի զարգացման շեշտը դրուեց 70-ականներից, երբ աւարտուեց Մաօ Ցեթունկի դարաշրջանը: Եթէ այն ժամանակ առաջնային խնդիր էր ապահովել Չինաստանի տարածքային ամբողջականութիւնը եւ ստեղծել գիւղատնտեսութիւն, ընկերվարութեան գաղափարով, Տինկ Սիաոփինկի ժամանակաշրջանում շեշտը դրուեց տնտեսութիւնը տեղափոխել գիւղատնտեսականից արդիւնաբերական` ազատականացնելով տնտեսութիւնը եւ առիթ ընձեռնելով անձնական գործարաններին բացուել աշխարհում: Միեւնոյն ժամանակ թոյլ տրուեց միջազգային ընկերութիւններին` մասնաճիւղեր բացել Չինաստանում: Այս զարգացմանը միտուած ճանապարհի տեւողութիւնը տեւեց 70-ականներից մինչեւ 2000-ի սկիզբ, որտեղ Չինաստանը դարձաւ աշխարհի ամենամեծ գործարանը` ունենալով մեծ թուով աշխատուժ եւ աժան ձեռավարձք: Այժմ Չինաստանը իւրացրեց այդ ամէնը, այսինքն կարողացաւ ձեռք բերուած փորձից իւրացնել աշխարհի փորձը եւ սկսեց ստեղծել որակեալ ապրանք` իր չափանիշերով: Այսպիսով, ներկայիս նախագահ Սի Ճինփինկը 2013 թուականին առաջ քաշեց «Նոր մետաքսի ճանապարհ» նախագիծը, որը կոչուեց «Մէկ գօտի` մէկ ճանապարհ նախաձեռնութիւն»: Այսպիսով, նա աշխարհին ներկայացրեց մի նոր քաղաքատնտեսական ծրագիր, որը հիմնուած է փոխշահաւէտ համագործակցութեան եւ զարգացման հիմքի վրայ: Այսինքն Չինաստանը ցանկանում է հիմնել նորովի «Մետաքսի ճանապարհ» հիմք ընդունելով անցեալի փորձը, բայց` ներկայ աշխարհի մարտահրաւէրներով:

Ուշագրաւն այն է, որ Չինաստանը զերծ է մնալու արեւմտեան գաղութացման քաղաքականութիւնից եւ լրջօրէն միտուած է բոլորի համար ստեղծել փոխշահաւէտ պայմաններ: Այսինքն նա ի ցոյց է դնում, որ հնարաւոր է հասնել աշխարհի հզօրագոյն տնտեսական ուժի` զերծ մնալով պատերազմներից, կամ` պատերազմող կողմերից մէկին հովանաւորելուց: Այս ծրագրի հիմնական նպատակն է միախմբել կամ կապել Ասիան, Ափրիկէն եւ Եւրոպան իրար հետ` խրախուսելով համագործակցութիւնը տնտեսական, քաղաքական, մշակութային, ընկերային եւ բնապահպանական ոլորտներում: Այս իմաստով Չինաստանը ցոյց է տալիս աշխարհին, որ նա պատրաստ է լինել ո՛չ միայն սպառող, այլ նոր միջազգայնացնող ուժ: Աւելի յստակ պատկերացում կազմելու համար նշենք «Մէկ գօտի` մէկ ճանապարհ նախաձեռնութեան» ուղղութիւնները`

1.- Հիւսիսային (Փեքին-Ռուսաստան-Գերմանիա- հիւսիսային Եւրոպա),

2.- Միջին ճանապարհ (Փեքին-Սիան-Ուրումչի-Աֆղանիստան-Ղազախստան-Հունգարիա-Փարիզ), 3.- Հարաւային (Փեքին-հարաւային Սինճիանկ-Փաքիստան-Իրան-Իրաք-Հայաստան-Թուրքիա-Իտալիա-Սպանիա, իսկ ծովային ճանապարհը` Կուանկճօ-Մալաքա-Ատեն-Պարսից ծոց-հարաւային Ասիա-արեւմտեան Ասիա-հիւսիսային Ափրիկէ):

Իսկ կիրառման մեթոտները հիմնուած են լինելու`

1.- Հաղորդակցութեան (չիները մեծ ուշադրութիւն են դարձնում մարդկային եւ ընկերային յարաբերութիւններին, նրանց գնահատմամբ, որեւէ բան կարող է յաջողութիւն ունենալ, միայն եթէ հիմնուած է մտերմիկ յարաբերութիւնների հիմքի վրայ: Նոյնիսկ նրանց հանդիպումները տեւում են շատ երկար` ներառելով մեծ հիւրասիրութիւն: Նրանք նախ փորձում են ճանաչել այդ անձին, որի հետ գործ են ունենալու):

2.- Շինարարութեան: Չինաստանն այսօր ունի բաւականին նիւթական եւ մարդկային ներուժ` կառուցելու ճանապարհներ, կամուրջներ, ենթակառուցուածքներ, առեւտրի ազատ գօտիներ եւ այլն: Չինաստանն ունենալով մեծ ազգաբնակչութիւն` պարտադրուած էր կառուցելու արագ եւ որակեալ ճանապարհներ, եւ նա այդ փորձը ցանկանում է իրականացնել զարգացող երկրներում, որտեղ յաճախ մարդիկ բախւում են դժուարութիւնների:

3.- Առեւտուր: Այս ծրագրով Չինաստանը պատրաստակամութիւն է յայտնում առեւտրի մէջ մտնել իւրաքանչիւր երկրի հետ` լինի փոքր թէ մեծ, հաւասարը հաւասարի սկզբունքով:

4.- Դրամական շրջանառութիւն: Չինաստանն այս ծրագրով հնարաւորինս զերծ է մնալու ամերիկեան տոլարից: Նա ցանկութիւն է յայտնել տարբեր երկրների հետ յարաբերութիւններ հաստատել ազգային դրամի օգտագործմամբ: Արդէն իսկ Չինաստանն ու Ռուսաստանը ստորագրել են պայմանագիր, որով նրանց առեւտուրը հիմնուած է լինելու իրենց ազգային դրամների վրայ:

5.- Համագործակցութիւն` մարդկանց միջեւ: Ինչպէս նշեցինք, չիները կարեւորում են մարդկային յարաբերութիւնները: «Մէկ գօտի` մէկ ճանապարհ» նախաձեռնութիւնը միտուած չէ միայն տնտեսութեան զարգացմանը, այլ լուրջ աշխատանք է տարւում չին եւ օտար ուսանողների շփման համար` արտերկրում եւ Չինաստանում: Չինաստանում աճել է արտասահմանի ուսանողների թիւը: Եթէ նախկինում բարդ էր գտնել չինարէն իմացող, այժմ նրանց թիւը նշմարելի է: Մշակոյթի առումով, նոյնպէս կայ տեսանելի առաջընթաց: Չինաստանում աճել են արեւմտեան ոճի պարային ներկայացումները: Միեւնոյն ժամանակ արտասահմանում այսօր աւելի տարածուած է չինական թէյը, եւ աւելի ընկալելի են չինական աւանդական հագուստները: Հրատարակչութիւնը նոյնպէս ապրում է վերելք: Այսօր Չինաստանի գրախանութներում հնարաւոր է ձեռք բերել մեզ յայտնի բոլոր դասականների գործերը` թարգմանուած չինարէնի, իսկ Չինաստանից դուրս նոյնպէս թարգմանւում են չին գրողների եւ փիլիսոփաների յայտնի գործեր: Օրինակ` Կոնֆուցիուսի եւ Սուն Ծուի գործերը, որոնք թարգմանուել են նաեւ հայերէն լեզուով:

Այժմ անդրադառնանք «Մէկ գօտի` մէկ ճանապարհ» նախաձեռնութեան հնարաւոր կասեցման վտանգներին.

1.- Բնական աղէտներ:

2.- Քաղաքական: Ներկայիս տեղի ունեցող անկայուն կամ պատերազմական իրավիճակում խստագոյնս խափանելու եւ յետաձգելու Չինաստանի առաջ քաշած ծրագիրը: Օրինակ` 7 տարի շարունակուող Սիրիայի պատերազմը, իսրայէլապաղեստինեան թնճուկը, Արցախի հիմնախնդիրը, Ափրիկէի խմբաւորումների ռազմականացումը, իսկ Չինաստանի ներսում անվտանգութեան առումով գլխաւոր խնդիրը Սինճիանկ նահանգի իսլամականների ոտնձգութիւններն են, որոնք ուղղակիօրէն հովանաւորւում են Թուրքիայի նախագահ Էրտողանի վարչակարգի կողմից: Պաշտօնական տուեալներով, Սիրիայում ներկայումս կռւում են 5000 ույղուր իսլամականներ, որոնց վերադարձը Չինաստան դիտւում է որպէս մեծ սպառնալիք, քանի որ նրանք վարժ կռուողներ են, եւ նրանց ահաբեկչական գործողութիւնները կարող են պատճառ դառնալ հազարաւոր մարդկանց մահուան: Ներքին խնդիր է նաեւ Թիպեթի հարցը, որտեղի բնակիչները նոյնպէս կրօնական միտումներով ցանկանում են անջատուել Չինաստանից, թէեւ Չինաստանի կառավարութիւնը նրանց տուել է լայն իրաւունքներ, եւ այսօր Չինաստանում մարդիկ կարող են ազատօրէն հետեւել կրօնական ծէսերին ու միջոցառումներին:

3.- Չինաստան-Միացեալ Նահանգներ: Համաշխարհային առումով, այս երկու գերհզօր երկրների յարաբերութիւնները, բնականաբար, այդքան հարթ չեն եղել: Միացեալ Նահանգները ընկերվարական Չինաստանի ստեղծման օրից (1949 թուական) նրանց դիտել է որպէս հակառակորդ: Չնայած` նոր յարաբերութիւններ սկսեցին 70-ականներին, երբ Չինաստանը որոշեց ազատականացնել տնտեսութիւնը, իսկ Միացեալ Նահանգներին անհրաժեշտ էր Չինաստանի աշխատուժը, դա փոխշահաւէտ յարաբերութեան օրինակ էր: Այժմ յարաբերութիւնները գտնւում են բաւական լարուած վիճակում, որովհետեւ Միացեալ Նահանգները, բնականաբար, չեն կարող հանդուրժել Չինաստանի հզօրացումը: Ինչպէս ասւում է` չի լինում երկու արեւ, եւ չի լինում երկու թագաւոր: Միացեալ Նահանգները շարունակում են մեղադրել Չինաստանի իշխանութեանը` բռնատիրական եւ ոչ ժողովրդավար համակարգ հաստատելու մէջ, սակայն այս մեղադրանքները հնացած են եւ լուրջ չեն ընդունւում, քանի որ Միացեալ Նահանգները հարկ եղած ժամանակ սատարում են իրապէս բռնապետներին, ինչպէս Սատտամ Հուսէյնին եւ Հուսնի Մուպարաքին` իր շահերին ծառայեցնելու նպատակով: Աւելի՛ն. Միացեալ Նահանգները Նիքսոնի ժամանակ ձեռք մեկնեցին Չինաստանի ղեկավարութեանը այն մտադրութեամբ, որ կը կարողանան Չինաստանը հեռացնել Խորհրդային Միութիւնից: Այսինքն Միացեալ Նահանգները օժտուած է եղել երկակի չափանշերով: Միացեալ Նահանգները անելու են ամէն ինչ` այս ծրագիրը խափանելու համար: Միացեալ Նահանգները արդէն իսկ առաջ շարժուելով ստեղծել կամ խրախուսել են ներքին պատերազմներ Մերձաւոր Արեւելքում` Իրաքի ներխուժում, Սիրիայի պատերազմ, Իրանի դէմ պատժամիջոցներ եւ հաւանական ռմբակոծում, լարուած իրադրութիւն` Հիւսիսային Քորէայում:

Եւ այսպէս, նշելով մեթոտներն ու հնարաւոր վտանգները «Մէկ գօտի` մէկ ճանապարհ» նախաձեռնութեան եւ շեշտելով, որ Չինաստանը կողմ է բոլոր հարցերը կարգաւորել խաղաղ միջոցներով, մտածելու տեղիք է տալիս. արդեօք անընդհատ կրկնուող պատերազմների, Միացեալ Նահանգների սադրանքների եւ այլ գործօնների պարագայում Չինաստանը մնալո՞ւ է այդ նոյն դիրքորոշմանը, թէ՞ ի վերջոյ տեղի է տալու եւ ինքն էլ ներքաշուելու է պատերազմների մէջ:

ՅԱԿՈԲ ԼԱՏՈՅԵԱՆ

Համաշխարհային դրամատան տնօրէն Ճիմ Եոնք Կիմը շատ հետաքրքրական հարցազրոյցի մը ընթացքին հաստատեց. «Այն երկիրներու ղեկավարները, որոնք առաջնահերթութիւնը կու տան տնտեսական զարգացման, տարիներու ընթացքին հաստատած են, որ սխալ տեղ ներդրում ըրած են»:

Երկիրները չեն կրնար մրցունակ ըլլալ, եթէ ներդրումներ չընեն մարդոց վրայ, յատկապէս` կրթութեան եւ առողջապահութեան ոլորտներուն մէջ:

Ուրիշ խօսքով, տնտեսութեան կայուն զարգացումը կը կատարուի, եթէ կրթութեան մէջ լուրջ եւ երկարաշունչ քայլեր նախաձեռնենք: Այսինքն կրթութիւնը մարդկային դրամագլուխ կը պատրաստէ, եւ մենք մարդկային դրամագլուխ պատրաստելով` հզօր տնտեսական զարգացում ձեռք կը ձգենք: Հոս ալ, իր կարգին, կրթութեան ճգնաժամի լոզունգով պէտք չէ կրթական ծրագիրներ մշակուին, ուսուցիչներ վերաորակաւորուին կամ նոր ձեւեր որդեգրուին: Ընդհակառա՛կը, եթէ խորքային փոփոխութիւններ չըլլան, այլ միայն լոկ ձեւական ըլլան, աւելի վատ անդրադարձ կ՛ունենան սերունդներու պատրաստութեան մէջ:

Ուրեմն, դպրոցին, կրթութեան, տնօրէնին, ուսուցիչին, ծրագիրին եւ մեթոտներուն չափ կարեւոր է միջավայրը: Միջավայր եւ արժէքներու ազդեցութիւնը նոյնքան զօրաւոր են հասարակութեան կրթութեան կազմակերպութեան մէջ: Օրինակի համար, եթէ դպրոցը երեխային սորվեցնէ համբերութիւն, կեդրոնացում, արժէքներու հանդէպ յարգանք, բայց երեխան իր առօրեային մէջ տեսնէ, որ նիւթական աշխարհը կ՛իշխէ, եւ արժէքը կարեւոր չէ, մակերեսային ըլլալը առաւելութիւն է, բնականաբար դիւրինը կ՛ընտրէ, կեանքը չի դժուարացներ, ընդհակառա՛կը, այլընտրանքը հաճելի կը թուի երեխային:

Ոչ մէկը կրնայ իր ուսումով միայն մտաւորական մակարդակի հասնիլ, եթէ տարիներով գիրք չկարդայ, պրպտող միտք չունենայ եւ, մանաւանդ, քննարկող հոգին մէջը արթուն չպահէ:

Ուրեմն, իմաստ չունի տնտեսական զարգացումը միայն տնտեսական զարգացման նպատակով, ընդհակառա՛կը, մարդու, գլխագի՛ր մարդու պատրաստութիւնը անպայման որ կը հասցնէ տնտեսական եւ իմացական զարգացման:

Անգլիացի գրող Օլտոս Հաքսլին տարիներ առաջ հաստատած է, որ գալիք տարիներուն գիտելիքի աղբիւրներուն առատութիւնը այնքան շատ պիտի ըլլայ, որ մարդիկ պիտի չցանկան կարդալ եւ սորվիլ: Գիտելիք շատ պիտի ունենան, բայց ոչ` պրպտող եւ մտածող միտք: Այս երեւոյթը այսօր շատ տարածուած է: Սերունդներ կը պատրաստուին մակերեսային անկարեւոր գիտելիքներով, մինչ կարդալու, խոկալու եւ արտադրելու կարողականութիւնը կը պակսի:

Հիմնական եւ գլխաւոր մտահոգութիւնը սերունդներու պատրաստութեան մէջ այս մէկն է: Ամէն բան դիւրինին, հաճելիին եւ շուտ հասանելի միջոցներով կեանքը դասաւորելու հեւքի մը մէջ է: Երիտասարդութիւնը դէպի տմարդի եւ ապազգային կազմաւորման հիմը կը դնէ, եւ օրէ օր կը զգանք, որ մեր աւանդական կառոյցներուն հանդէպ յարգանքն ու քաշողականութիւնը կը պակսին:

Մտահոգիչ է:

Յ. ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ

Թատրոնի միջազգային օրուան առիթով բիւր յարգանք եւ բիւր պատիւ` հայ թատրոնի սպասարկուներուն:

Անոնք հայապահպանման մարտիկներ են:

Յարգա՛նք եւ պատի՛ւ` հին ու նոր բոլոր նուիրեալներուն, արհեստավարժ թէ սիրողական մակարդակի հաւատացեալներուն:

Յարգա՛նք ու պատի՛ւ` թատերագիրին, բեմադրիչին, դերասանին, բեմավարին, բեմի յարդարանքի թէ ձայնի սարքաւորումի պատասխանատուին, հանդերձանք ձեւաւորողին, աֆիշ եւ գրքոյկ պատրաստողին, յուշարարին, կիշէի թէ քուլիսներու ետին կանգնող անհատներուն անխտիր:

Յարգա՛նք ու պատի՛ւ` հայ թատրոնը բեմ բարձրացնող միութեան, վարչութեան թէ անհատին:

Յարգա՛նք ու պատի՛ւ` հայ թատրոնին առաքելութեան հաւատացող թատերասրահ կառուցող բարերարին, թատերասրահի վարչականներուն, նուիրատուներուն, ծանուցողներուն:

Յարգա՛նք ու պատի՛ւ` հայ թատրոնը արթուն, ազդարարող, ուղղող, խթանող ու սրբագրող պահող բոլոր նուիրեալներուն:

Յարգա՛նք` հայ թատրոնի ճամբով հայը հայ պահող հայ մարտիկներուն:

Դիւանագէտներու արտաքսման պատերազմը թափ կը հաւաքէ: Իրադրութիւններու եւ յատկապէս ռուս դիւանագէտներ արտաքսելու իրերայաջորդ որոշումներուն կշռոյթը մտածել կու տայ, որ ոչ թէ բրիտանական որոշումի զօրակցութեան եւ արագ արձագանգումներուն մասին է խօսքը, այլ առաւելաբար նախապէս համաձայնեցուած արտաքսման գործողութիւններու շարքի  մը առարկայացման:

Ռուսիոյ դէմ շղթայազերծուած դիւանագիտական հարթութեան վրայ այս համալիր գործողութիւնները կարելի է դիտարկել տնտեսական պատժամիջոցներով սկսած Ռուսիան մեկուսացման առաջնորդող ընդհանուր ծրագիրի քաղաքական պարունակին մէջ: Առաջադրանք կայ Ուաշինկթընի կողմէ, որ այսօր արդէն վերածուած է ընդհանրապէս Արեւմուտքի ընդհանուր քաղաքականութեան` ռուսական գործօնի չէզոքացումը իրականացնելու ամէնէն ազդեցիկ եղանակներով:

Ռուսիոյ մեկուսացման միտող գործողութիւնները ունին ֆինանսատնտեսական, ռազմական եւ այժմ դիւանագիտական ուղղութիւններ: Ֆինանսատնտեսականը պատժամիջոցներու մեթոտով իրականացուող, ռազմականը` Ռուսիոյ ազդեցութեան գօտիներու մէջ պատերազմական գործողութիւններ ծաւալելով, եւ այժմ դիւանագիտականը` ռուս դիւանագէտներու զանգուածային արտաքսումներով:

Փորձենք կեդրոնանալ այս վերջին պատերազմի մեթոտին վրայ` անմիջապէս ընդգծելու համար, որ դիւանագէտներու արտաքսումը դեռեւս դիւանագիտական կապերու խզում չէ: Դիւանագիտական կապերու իրողական առկախում կարելի է նկատել եղածը, որ բնականաբար կ՛ունենայ իր հակադարձութիւնը: Պաշտօնական Մոսկուան յայտարարած է արդէն, որ Ուաշինկթընը կը քանդէ Ռուսիոյ Դաշնութեան հետ գոյութիւն ունեցող յարաբերութիւններու վերջին կամուրջը եւ նոյն Ուաշինկթընը կը հասկնայ միայն ուժային միջոցներով:

Յայտարարողական մակարդակի վրայ ըստ էութեան սպառնական ոճ է Մոսկուայի օգտագործածը: Դիւանագէտներու արտաքսման որոշումին դիմաց տուեալ երկիրը դիւանագիտական  պատերազմի հակահարուած կու տայ` արտաքսելով իր մօտ գտնուող արտաքսող պետութեան դիւանագէտները: Այս մասին բարձրաձայնած է արդէն Մոսկուան:

Բայց Ռուսիոյ Դաշնութեան արտաքին քաղաքականութեան գերատեսչութիւնը չի բաւարարուիր արտաքսում- արտաքսումի դիմաց գործողութեամբ: Կը յայտարարէ, որ Ուաշինկթընին բան հասկցնել կարելի է միայն ուժային միջոցներով: «Միայն»-ը այստեղ ռազմաքաղաքագիտական նոր եզրաբանութեամբ օգտագործուող հիպրիտային պատերազմէն կ՛ընտրէ ռազմական բաղադրիչը:

Անշուշտ քաղաքական տրամաբանութեամբ սպառնական ոճը չի նշանակեր համապատասխան քայլի դիմել: Ի վերջոյ ուժային եղանակները կրնան վերաբերիլ տարբեր տարածաշրջաններու մէջ   գերտէրութիւններու  ուղղակի կամ անուղղակի մասնակցութեամբ մղուող պատերազմներուն: Հիմնականը` Սուրիոյ մէջ:

Այստեղ Ռուսիոյ Դաշնութիւնը իր ռազմական գործողութիւնները ծաւալելու համար ընդհանուր համաձայնութեան եկած ըլլալ կը թուի Անգարայի հետ: Իսկ այս հիմնահարցին ուղղութեամբ Անգարան դատապարտեց Բրիտանիոյ մէջ ռուս նախկին լրտես Սերկէյ Սքրիփալի թունաւորումը` նշելով, որ քիմիական զէնքերու օգտագործումը «մարդկութեան դէմ ոճիր» է: Աւելցնելով, որ յանցագործները պէտք է կարելի եղածին չափ շուտ կանգնին արդարադատութեան առջեւ:

Հիմա պահ մը  շրջանցենք  մարդկութեան դէմ ոճիրի եւ այդ յանցագործութեան համար արդարադատութեան առջեւ պատասխան տալու անհրաժեշտութեան մասին խօսողին պետական կենսագրութեան փաստը` նկատի ունենալու համար քաղաքական կարեւոր շրջանցումներ, որոնց կը դիմէ պաշտօնական Անգարան:

Անգարայի դատապարտանքին մէջ հասցէականութիւն չկայ: Յայտարարութեան մէջ աւելին ալ ըսուած է, թէ Անգարա-Մոսկուա յարաբերութիւնները լաւ վիճակի մէջ են եւ Անգարան չի պատրաստուիր արտաքսումի պատերազմին միանալու:

Անգարան տակաւին ծրագիրներ ունի իրականացնելիք Սուրիոյ եւ Իրաքի մէջ: Տակաւին պէտք է Ռուսիոյ Դաշնութեան հետ համաձայնեցուած գործողութիւններու ձեռնարկումը: Քաղաքական այլ պահու, իր ռազմավարական այլ դաշնակիցներուն նման Անգարան կրնայ ուշացումով յիշել, որ քիմիական զէնքի կիրարկման ետին ո՛վ կանգնած է` ո՛չ միայն Եւրոպայի մէջ, այլ նաեւ այլ տարածաշրջանի:

Զանգուածային ոչնչացման զէնքերու առկայութեան մատնանշումները կամ  քիմիական զինատեսակի օգտագործումներու հաւանական վտանգները, թունաւորումի դէպքերը առաջին եւ միակ անգամը չէ, որ կը մատնանշուին կամ կը գործադրուին: Անոնք տեղի կու տան պատերազմներու, ներխուժումներու, պատժամիջոցներու կամ այս պարագային դիւանագէտներու հաւաքական արտաքսումներու, երբ քաղաքական համալիր ծրագիր մը իրականացնելու կարեւոր փուլերու անցում կը կատարուի: Կը թուի, որ Ռուսիոյ Դաշնութեան դէմ համալիր ծրագիր կեանքի կոչուած է ներառական-հիպրիտային պատերազմի տեսքով:

«Ա.» 

Ն.ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Մարտ 28ի չարաբաստիկ այդ թուականէն ասդին թէեւ անցած են երկար տարիներ, որոնց ընթացքին ամբողջ աշխարհակարգ մը փոխուեցաւ, այսուհանդերձ՝ մեր սերունդներու յիշողութեան մէջ դեռ չէ սպիացած գաղափարական այն խոցը, որ առաջացաւ Սարգիս Զէյթլեանի առեւանգման, անհետացման ու սպանութեան անարգ ոճիրով։

Երկար տարիներ անցած են ա՛յս օրէն՝ 28 Մարտ 1985էն ի վեր, երբ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի թոհուբոհին մէջ, հայադաւ ուղեղ մը յղացաւ, պատուիրեց ու օտարի ձեռքով «իրագործեց» առեւանգումը Մարդու, Հայու եւ Դաշնակցականի յանդուգն մարմնաւորումը հանդիսացող Սարգիս Զէյթլեանի։

Թէեւ դեռ լրիւ պարզուած ու հրապարակուած չեն ստոյգ մանրամասները Դաշնակցութեան ղեկավար վերջին սերունդի այս ակնառու ներկայացուցիչին առեւանգման ու սպանութեան անարգ ոճիրին, այսուհանդերձ՝ որոշապէս «Հայաստանի Ազատագրութեան Հայ Գաղտնի Բանակ» անունին տակ թաքնուած հակադաշնակցական տարրերու վրայ կը ծանրանայ պատասխանատուութիւնը հայադաւ այդ յանցագործութեան։

Այդ առումով՝ Սարգիս Զէյթլեանի առեւանգման ու սպանութեան առեղծուածին ամբողջական ու սպառիչ լուսաբանումը տակաւին կը սպասէ իր ժամանակին։ Ինչպէս մերօրեայ, նոյնպէս եւ վաղուան հայոց սերունդներուն համար, անկասկա՛ծ, պէտք է բացուին ծալքերը այդ աններելի ոճիրին, որպէսզի ոչ միայն երբեւիցէ չկրկնուի նման հայադաւութիւն, այլեւ՝ հաւաքական մեր յիշողութեան մէջ վերջնականապէս սպիանայ ամօթի այդ խարանը։

Իր 25րդ Ընդհանուր Ժողովին, 1992ին, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը, յատուկ յայտարարութեամբ մը, վեր կանգնեցաւ 28 Մարտ 1985ի ոճիրին բացած խոր վէրքէն եւ մեր ժողովուրդի սերունդներուն յանձնեց Աւանդը Ս. Զէյթլեանի՝ պատգամելով, որ

– «Ս. Զէյթլեանը էր եւ կը մնայ մեր արժանաւոր ընկերը, որ նահատակուած է Հ.Յ.Դաշնակցութեան վարած պայքարի պատնէշին վրայ՝ հակադաշնակցական մութ ուժերու ձեռքով (իր ընկերակից՝ Կ. Գոլանճեանի հետ միասին) առեւանգուելով եւ տմարդի կերպով ահաբեկման ենթարկուելով։ Պայքարողի խրոխտ կեցուածքով, դաշնակցականի գաղափարական սքանչելի տիպարով եւ դաշնակցական մտքի դրօշակիրի փայլուն դիմագիծով, ինչպէս նաեւ իր գործով ու օրինակով, Ս. Զէյթլեան այլեւս մաս կը կազմէ դաշնակցական անմահ նահատակներու փաղանգին»։

Բազմաշնորհ տաղանդով օժտուած ղեկավար գործիչը եղաւ Ս. Զէյթլեան, որ 1930ին ծնած էր պատմական Մուսա Լերան Խտըր Պէկ գիւղը։ Մեծ մայրը՝ Վարդերը 1915ի Մուսա Լերան հերոսամարտին կռուած հայ հերոսուհիներէն էր։ Հայրը՝ Թովմասը, հերոսամարտի շրջանին տակաւին պատանի, իբրեւ սուրհանդակ մասնակցած էր թրքական յարձակման դէմ մղուած մարտերուն, իսկ երեք տարի ետք, միանալով Ֆրանսական բանակի կողքին կազմուած Հայկական Լեգէոնին, մասնակցած էր 1918ի Արարայի յաղթական ճակատամարտին։

Բառին իրաւ եւ հարազատ իմաստով մուսալեռցի էր Ս. Զէյթլեան։ Եւ ուսումն ու հանրային ծառայութիւնը ո՛ւր որ ալ տարին եւ պատասխանատուութեան ի՛նչ դիրքի վրայ ալ կանգնեցուցին Սարգիս Զէյթլեանին՝ ան միշտ գործեց լեռնական հայ գիւղացիի պարզ պայծառամտութեամբ, խրոխտ նկարագրով եւ անդրդուելի ազգայնականութեամբ։

Կեանքը չօգնեց, որ Ս. Զէյթլեան համալսարանական բարձրագոյն ուսում ստանայ։ Ստիպուեցաւ բաւարարուիլ Երուսաղէմի «Ժառանգաւորաց»ին եւ Պէյրութի Համազգայինի Ճեմարանին ջամբած հայագիտական պատրաստութեամբ։ Բայց ե՛ւ իր ուսումնատենչութեամբ ու ինքնաշխատութեամբ, ե՛ւ Յակոբ Օշականի, Լեւոն Շանթի, Նիկոլ Աղբալեանի, Սիմոն Վրացեանի ու Կարօ Սասունիի տարողութեամբ մեծ Ուսուցիչներու շունչով կազմաւորուելու իր բախտաւորութեամբ, Սարգիս Զէյթլեան մտաւորական նախանձելի պաշարի տիրացաւ եւ իր ողջ կեանքը իմաստաւորեց հայոց պատմութիւնն ու մշակոյթը, հայ քաղաքական մտքի դեգերումներն ու հայ ազգային ինքնութեան բազմակողմանի զարգացումը ուսումնասիրելու անսպառ եռանդով։ Եւ այդ պաշարով՝ Սարգիս Զէյթլեան համարձակ քայլերով իր ուղին հարթեց հայ իրականութեան մէջ։

Բացառապէս սփիւռքի մէջ գործեց, բայց հայ ժողովուրդի հայրենական կեանքի առօրեան, ազգային-քաղաքական ու հասարակական-մշակութային իր բոլոր խնդիրներով, անբաժան մասն ու կիզակէտը դարձուց սփիւռքահայու իր աշխարհին։ Միայն իրեն չպահեց գաղափարական ու հոգեմտաւոր այդ ջերմեռանդ առօրեան, այլ անսակարկ բաշխեց իր ընթերցողներուն, իր դպրոցական աշակերտներուն, դաշնակցական իր ընկերներուն եւ, լայն ընդգրկումով, աշխարհասփիւռ ողջ հայութեան, որոնց բոլորին հասնելու յարատեւ ճիգը խթանեց իր մարտունակութիւնը՝ մնայուն վերելքի մը վերածելով իր կեանքը՝ ազգային-քաղաքական գործունէութեան բոլոր մարզերուն մէջ եւ մակարդակներուն վրայ։

1954ին հրաւիրուեցաւ Գահիրէ, Եգիպտոս, Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Յուսաբեր»ի խմբագրական կազմին միանալու համար։ Մօտէն ծանօթացաւ ու գործակցեցաւ Վահան Նաւասարդեանի ղեկավարութեամբ «Յուսաբեր»ի շուրջ խմբուած հայ մտաւորական փաղանգին՝ Գաբրիէլ Լազեանի եւ Բենիամին Թաշեանի տարողութեամբ խմբագիրներու հետ։ «Յուսաբեր»ի դպրոցը արմատաւորեց ազգայնաշունչ մտաւորականի, քաղաքական գործիչի եւ դաշնակցական ղեկավարի նկարագիրն ու պատրաստութիւնը Սարգիս Զէյթլեանի մէջ։ Նոյն տարիներուն նաեւ կրթական մշակ եղաւ Գահիրէի Ազգային «Գալուստեան» վարժարանին մէջ, ուր պաշտօնակից ունեցաւ իր կեանքի հետագայ ընկերուհին՝ ծանօթ մտաւորական Սոնա Սիմոնեանը, որուն հետ 1957ին ընտանեկան իրենց բոյնը կազմեցին եւ ունեցան չորս զաւակներ՝ Սալբի, Հրազդան, Կարին եւ Հեղնար։

1958¬1959ին, Վահան Նաւասարդեանի մահէն ետք, Սարգիս Զէյթլեան նշանակուեցաւ «Յուսաբեր»ի խըմբագիր եւ մնաց այդ պաշտօնին վրայ մինչեւ 1962, երբ ընտանեօք վերադարձաւ Լիբանան եւ հաստատուեցաւ Այնճար, ուր ստանձնեց Ազգային «Յառաջ» վարժարանի տնօրէնութիւնը։ Թէ՛ ազգային¬գաղափարական շունչով սերունդ հասցնելու, թէ՛ «Յառաջ»ը Գոլէճի մակարդակին բարձրացնելու եւ թէ, ընդհանրապէս, Այնճարի հայութեան հաւաքական կեանքն ու դաշնակցական կազմակերպութիւնը վերաշխուժացնելու առումներով բեղմնաւոր եղաւ Սարգիս Զէյթլեանի գործունէութեան այնճարեան շրջանը։

Լայն ու ընդգրկուն հորիզոնի տէր անհատականութիւն էր Զէյթլեան, որ քանի մը տարի ետք ընտանեօք հաստատուեցաւ Պէյրութ։ Կարճ ժամանակով միացաւ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի պաշտօնաթերթ «Ազդակ»ի խմբագրութեան, միաժամանակ՝ պատասխանատու պաշտօն վարեց Համազգայինի մէջ։ Շուտով եղբայրներուն հետ ընտանեկան գործ հաստատեցին ազատ ասպարէզի մէջ, ինչ որ հնարաւորութիւնը ընձեռեց Սարգիս Զէյթլեանի, որպէսզի լիաժամ նուիրուի մտաւորական աշխատանքի եւ ազգային¬կուսակցական եռուն գործունէութեան։

Ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Կ. Կոմիտէի անդամ, ստանձնեց նաեւ Կ.Կ.ի ներկայացուցիչի պատասխանատուութիւնը եւ, միաժամանակ, Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ բժիշկ Բաբկէն Փափազեանի կողքին խմբագիր նշանակուեցաւ 1969ին իր վերահրատարակութիւնը սկսած Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ին, որ լիբանանեան մամլոյ օրէնքի սահմանափակումներուն հետեւանքով՝ այդ շրջանին լոյս տեսաւ «Ազդակ Շաբաըօրեակ¬Դրօշակ» անունով։

Պատասխանատուութեան այդ զոյգ մակարդակներուն վրայ Սարգիս Զէյթլեան եղաւ ճառագայթող ներկայութիւն։ Իր ղեկավարութեամբ՝ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Կ. Կոմիտէն, 1970ականներու սկզբնաւորութեան, քաղաքական մեծ յաջողութիւններ նուաճեց պետական դերակատարութեան, ինչպէս նաեւ Հայ Դատի հետապնդման ճակատներուն վրայ։ Իսկ «Դրօշակ»ի էջերուն իր հրապարակած խմբագրականներով եւ ազգային¬քաղաքական յօդուածաշարքերով, Ս. Կալեան եւ Ս. Զէյթլեան ստորագրութիւններով, հիմնական ներդրում ունեցաւ մեր ժամանակներու հայ ազգային գաղափարաբանութեան եւ դաշնակցական ռազմավարութեան մշակումին ու հունաւորումին մէջ։

Տեսակէտ ունեցող, ուղի հարթող եւ գաղափարական պայքար առաջնորդող հեղինակութիւն էր Սարգիս Զէյթլեան, որ իբրեւ այդպիսին, 1972ին, Հ.Յ.Դ. 20րդ Ընդհանուր Ժողովին, ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ եւ այդ պատասխանատուութեան վրայ, անսակարկ նուիրաբերումով, գործեց եւ ուղի հարթեց մինչեւ վերջին շունչ՝ մինչեւ իր դէմ գործուած առեւանգումի եւ սպանութեան անարգ ոճիրը։

Բիւրոյական իր գործունէութեամբ, Սարգիս Զէյթլեան ոչ միայն դաշնակցական աշխարհասփիւռ մամուլին ընդհանուր պատասխանատուութիւնը ստանձնեց եւ անոր արդիականացման եւ ուժեղացման մէջ մեծ ներդրում ունեցաւ, այլեւ՝ իր առանձնայատուկ դրոշմը դրաւ Հ.Յ.Դ. Ծրագրի այժմէական վերամշակումին ու վերահաստատման մէջ, Դաշնակցութեան եւ ընդհանրապէս հայ ազգային¬ազատագրական շարժման գաղափարական աւանդներուն, ազգային¬յեղափոխական եւ ընկերվարական¬ժողովրդավարական ակունքներուն ուրոյն համադրումը իրագործելու առումներով։

Վճռորոշ եղաւ Սարգիս Զէյթլեանի ներդրումը նաեւ ու մանաւանդ սփիւռքահայ առօրեան ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆի բաբախումով ջերմացնելու մեծ գործին մէջ։ Յատկապէս իր հետեւողական հրապարակումներուն եւ անոնց ներշնչած ուղղութեան շնորհիւ, դաշնակցական մամուլը մնայուն իր լուսարձակին տակ պահեց Հայաստանի պարտադրուած խորհրդային կաշկանդումներն ու այլասերումները։ Ի հեճուկս խորհրդային ամբողջատիրութեան կողմէ կատարուած ազգային մեր արժէքներու ուծացման եւ ինքնալքութեան բոլոր ճնշումներուն ու հալածանքներուն, Սարգիս Զէյթլեանի մղումով մեր մամուլը անկաշառ ու անկաշկանդ դրօշակիրը դարձաւ հայրենի հայութեան, յատկապէս անոր ազատախոհ մտաւորականութեան եւ երիտասարդութեան ազգային զարթօնքի պոռթկումներուն։

Արդարեւ, Սփիւռքի քաղաքական եւ յեղափոխական զարթօնքի յաղթ հոսանքին մէջ, որուն առաջատար շարժիչը եղաւ Դաշնակցութիւնը 1970ականներուն, Սարգիս Զէյթլեան յատուկ դեր ունեցաւ հայրենի երիտասարդ գործիչներու եւ ազատախոհ մտաւորականութեան հետ կապերու հաստատման եւ սերտացումին մէջ։ Այդ մասին վկայութիւնները չեն պակսիր 1988էն ետք հրապարակ իջած հայրենի գործիչներու բանաւոր թէ գրաւոր խոստովանութեանց մէջ։

Մարտ 28 է դարձեալ եւ հակառակ անոր, որ երկար տարի անցած է տարաբախտ մեր ընկերոջ անհետացումէն ասդին, բոլորս՝ մեր սրտերուն մէջ եւ ակռաներուն տակ կսկիծն ու ցասումը զսպած՝ կը խոնարհինք օրինակին եւ վաստակին առջեւ հայ ժողովուրդի ազգային¬քաղաքական եւ կուսակցական-մտաւորական յանդուգն ու ղեկավար գործիչին՝ Սարգիս Զէյթլեանի մեծութեան առջեւ։

Արդէն յուշատետրի ամենամեայ էջերէն մէկը դարձած է Մարտ 28ին ոգեկոչումը Սարգիս Զէյթլեանի եւ այսօրուան էջը կþարժէ եզրափակել այն վկայութեամբ, որ Սարգիս Զէյթլեան նաեւ եղաւ դրօշակիրը հայ քաղաքական մտքի պետական հասունացման թռիչքին։

Տակաւին այն ժամանակներուն, երբ խորհրդային լուծի տակ՝ ազգային պահանջատիրութեան իր ձայնը լսելի դարձնելու բռնատիրական արգելքի տակ կը գտնուէր հայրենի հայութիւնը, Սարգիս Զէյթլեան հանդիսացաւ յառաջամարտիկներէն մէկը Դաշնակցական Մտքի զարթօնքին, որ Հայաստանի խորհրդային իրականութենէն անդին անցնելու եւ Հայ Դատի պայքարին հայրենի պետական կռուանը հզօրացնելու հրամայականը սեւեռակէտ դարձուց։

Հայաստանի անկախութեան վերանուաճումին եւ հայոց ազգային պետականութեան լիիրաւ վերականգնումին սեւեռող դաշնակցական ռազմավարութիւնը իր նորօրեայ հունաւորումը ստացաւ նաեւ ու մանաւանդ Սարգիս Զէյթլեանի շունչով։

Օրին հաղորդած էինք «Մէկ անգամ Հայաստանում» խորագիրով մրցումին մասին: Լրագրողական-ստեղծագործական յատկանշական առանցքներ նկատելով, ստորեւ կու տանք մրցանակակիր Նանէ Հայրապետեանի գրութիւնը:

ՆԱՆԷ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆ

Ես էի, աքլորով կինն էր, քոյրս էր, ֆրանսացի ամուսիններն էին, մաման էր, հողագործ պապին էր, ցեխաշոքոլաթախառը դէմքով էրեխեքն էին, գնում էինք Տաթեւ: Ես, ոնց միշտ, ճմռթած դնչով նւնւում եմ, արձակուրդն` էլի Տաթեւում, ինչը նշանակում էր, որ դպրոցում ամառային արձակուրդի վերաբերեալ շարադրութեան բովանդակութիւնը չի փոխուելու:  Քոյրս` Լուսինէն, ժպիտը մինչեւ հոգու խորքը դաջել էր: Դէ ֆրանսացիներ կային, կ՛որդեգրէին, կը գնար Ֆրանսա, երազանքն էլ կ՛իրականանար:  Շէկ էրեխեքը (սիւնեցիները շէկ են)` սպասումով,  որ էլի շոքոլաթ են ուտելու ու ցեխով թաթախուեն: Կինն էլ դժգոհ էր, հաւանաբար աքլորը չէր վաճառուել:  Հողագործ պապին էլ բերքի դարդերով էր տառապում ու մտքով բաղերում թափ տուած թթով հոնի օղին էր թորում: Դէ, մեր կողմերում մէկ-մէկ պատահում է այդպէս:  Ֆրանսացիների համար էլ մի խինդ, մի ուրախութիւն, խառը աւտոբուս, ուր ով ասես` կար: Չէ՛, ի՞նչ աւտոբուս, յետ խորհրդային կազելանման ինչ-որ երեւոյթ, երեւի` «ռաֆ», որ եթէ լինէր հիմա, հազիւ մի ոտքս կը տեղաւորուէր: Ու չեմ հասկանում` մարդիկ ո՞նց էին երթեւեկում: Պայմանական աւտոբուսի գլխաւոր «համեմունքը» շնորհանդէսից թարմ-թարմ դուրս էկած «համով-հոտով ռաբիս 2004» ձայներիզն էր: Ականջակալի գիւտն էլ մեզ դեռ չէր հասել, որ հասնէր` ի՞նչ պիտի անէինք:

Ես մօտալուտ ապագան էի գուշակում մտքումս: Դարպասների մօտ կը դիմաւորի ժպտերես մի աղջիկ, որն ամէն տարի նոյն թոնով ու տարբեր լեզուներով պատմում էր Տաթեւի վանքի մասին: Առաջին նախադասութիւնն անփոփոխ էր. «Տաթեւի վանքի առաջին եկեղեցին կառուցուել է 4-րդ դարում…», որից յետոյ  ֆրանսացիները կ՛ասէին. «WOW, really fantastic»: Մինչեւ ես դպրոցական շարադրութիւնս եմ մտքումս գրում կամ պատկերացնում, փոշուց մառախուղ կապած ճանապարհով հասանք Տաթեւ:

Ամէն ինչ կը լինէր այնպէս, ինչպէս մտածել էի, եթէ ֆրանսացի ամուսինները շոքոլաթ չհիւրասիրէին: Ես էի, ցեխաշոքոլաթախառը դէմքով էրեխեքն էին, նրանց ընկերներն էին, քոյրս էր, հողագործ պապին էր, մաման էր, աքլորով կինն էր: Ռուսերէն, անգլերէն, մի քիչ ֆրանսերէն ու գորիսերէն: Խօսեցինք, բացատրեցինք ու ամուսինների հետ գնացինք տեսնելու իրական Տաթեւը` ձորը, անապատը, Սատանի կամուրջը, Հալիձորի անտառը: Բայց դրանից առաջ նրանց մի բաժակ տնական թթի օղի էր պէտք. հողագործ պապիի թորած թթի օղին ու աքլորով կնոջ պատրաստած բրդուճը:

Մի անգամ` Տաթեւում, էրեխեքի հետ, Էրեխեքի խելքին ու էրեխեքի ոգեւորութեամբ:  Ուղղութիւնը` վերեւից ներքեւ, կամ տիհիրից  տուվեր (Գորիսի բարբառով, որն արդէն ասում էին ֆրանսացիները) փոշոտ ճանապարհով, Սատանի կամրջով, Հալիձորի անտառ: Վերջնակէտ չկար, օրն ինչքան հերիքէր: Օրը հերիքեց մինչեւ Շինուհայր` «քշքռի միջեր», որտեղից երեւում են Խոտ ու Շինուհայր հին գիւղերը, ոլորապտոյտ ճանապարհները, Բարձրաւանը, բաղերը, անսկեսուր թաղամասը ու Էյֆելեան աշտարակից աւելի սիրուն ձորը:

Մինչեւ հոգու խորքը դաջած Լուսինէի ժպիտն արդէն ֆրանսացի ամուսիններին էր:  Իսկ նրանց բոլոր շոքոլաթները` մերը, յոգնածութիւնը` բոլորինս, իսկ պայմանը մէկը` յաջորդ տարի կրկին Հայաստան, ուղղութիւնը` Սիւնիք: Ստոյգ տեղը` նայած ինչքան շոքոլաթ:

ԱՍՏՂԻԿ  Կ.  ԱՇԸԳԵԱՆ

Ինչպէ՞ս պատմեմ այն կողմ մնացած հայրենիքիս մասին: Ինչպէ՞ս լիարժէքօրէն արտայայտեմ զգացումներս:

Գեղեցկութիւն, հանդարտութիւն եւ տխրութիւն` ամէն կողմ: Լեռները, քարերը, գետերը, լիճերը, խոնարհած եկեղեցիները լուռ ու տխուր, բայց  մեծ սիրով ու  անհուն կարօտով կ՛ընդունին մեզ: Հարազատներ, որոնց կ՛այցելենք երկար բացակայութենէ ետք: Յանցաւորի ահաւոր զգացում եւ մեծ բեռ  կայ մեր հոգիներուն վրայ: Այդ կոթողներուն եւ լեռներուն խոնարհաբար կը մօտենանք: Ճակատագիրը շատ խիստ գտնուած է մեզի նկատմամբ, մենք` այդ հողերուն տէրերը, կոտորուած, աքսորուած եւ աշխարհով մէկ  սփռուած ենք, զրկուած` հայրենի հողի ուժէն, բարիքներէն,  եւ դատապարտուած` անհուն կարօտով: Իսկ այդ հողերը, եկեղեցիները մնացած են առանց իրենց հարազատ մշակներուն, աղօթողներուն, առանց հորովելի եւ առանց շարականի:

Իրար հակասող զգացումներու շարան մը, վերջ չունեցող, կը բռնկի: Ցաւ եւ հպարտութիւն, յուսահատութիւն եւ պատասխանատուութիւն,  բողոք եւ վճռակամութիւն:

Բայց ամէնէն աւելի իշխող մտածումները ապագայի մասին են` կորուստին ահաւորութիւնը ըմբռնելու,  գիտակցելու եւ ընելիքներու անհրաժեշտութեան մասին խորհելու:

Արեւմտեան Հայաստանը հայութեան սիրտն է:

Ամբողջ ժամանակ կը մտածես, կը մտածես` ի՞նչ է լուծումը, ինչպէ՞ս պիտի կրնանք վերադարձնել այս հողերը եւ ե՞րբ: Եկեղեցիները եւ վանքերը ինչպէ՞ս վերանորոգել, ինչպէ՞ս  վերաբնակեցնել հո՛ղ հայրենին:

Որքա՜ն հզօր հայրենիք եւ նոյնքան հզօր սփիւռք պիտի ունենանք, որ այդ նպատակները  իրականանան: Մեր սերունդին դերը ի՞նչ պիտի ըլլայ: Անվերջ մտածումներու մէջ ես… Հողին զօրութիւնը կը ներգործէ մէջդ:

Մեր նախկին սերունդները Ցեղասպանութենէն քանի մը տարի ետք անկախութիւն կերտած են, իսկ մեր մանկութեան տարիներուն ականատես  եղանք արցախեան հերոսամարտին ու  յաղթանակին: Իսկ մեր սերունդը ի՞նչ ընելիք ունի: Ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր մատնահետքը հայոց պատմութեան էջերուն վրայ: Մենք, որ հնարաւորութիւններու եւ կարելիութիւններու դարը կ՛ապրինք:

Հայրս միշտ կը կրկնէ.  «Չորս թագաւորութիւններ ունեցիր,  իսկ հիմա` միայն կտոր մը հայրենիք»:  Կ՛ըլլան պահեր, որ կը մտածես` այնքան անզօր ու միամի՞տ էինք,  որ չկրցանք տէր կանգնիլ այս չքնաղ հայրենիքին, գիտնալով, որ այդպէս մտածելով ոչ մէկ եզրակացութեան կը հասնիս:  Այդքան կորուստ եւ աւերուածութիւն տեսնելով` չես կրնար չընդվզիլ, չպոռթկալ: Եւ կորուսեալ հայրենի հողին վրայ ա՛լ աւելի կը կը զգաս  պարտաւորութիւնն ու պատասխանատուութիւնը տէ՛ր մնալու մեզի ժառանգութիւն հասած կտոր  մը հայրենիքին,  նորովի կը գնահատես ամէն գնով զայն պաշտպանելու մեր բոլոր հերոսներուն սխրագործութիւնը, անոնցմէ ոմանց` գիտակից ու անկրկնելի  անձնուիրումը:  Հզօ՛ր հայրենիք ունենալու անոնց երազանքը անկատար  պիտի չմնայ բնաւ:

Անցեալ տարուան ապրիլին, քառօրեայ պատերազմին մենք մեր աչքին անակնկալի եկանք` աշխարհով մէկ  հայրենակիցներու զարթօնքը եւ միասնակամութիւնը տեսնելով: Արցախին` մեր նորօրեայ պատմութեան հպարտութեան վտանգ կը սպառնար, բոլորը փութացին օգնութեան: իսկ այս ապրիլին հակառակը կատարուեցաւ: Որքա՞ն ժամանակ պէտք է  դեռ խորհրդային 70 տարիներու  մտածելակերպի մնացորդները, ազդեցութիւները եւ հետքերը վերացնելու համար: Որքա՜ն ժամանակ պէտք է ազատ, անկախ, անկաշկանդ եւ գիտակից քաղաքացիներ ունենալու համար:

Մեր ուխտագնացութիւնը սկսաւ Ախալքալաքէն, անոր խորտուբորտ ճամբաներէն: Հայ- վրացական սահմանը շատ վատ վիճակի մէջ է` բաղդատած թուրք-վրացական սահմանին: Վրացական իշխանութիւնները դիտումնաւոր կերպով լքուածութեան մատնած են ամբողջ հայկական Ջաւախքը` որպէս ճնշման ձեւ, ջաւախահայութիւնը մղելով արտագաղթի, Ջաւախքը հայաթափելու հեռու նպատակ ունենալով:

Բոլոր այդ դժուարութիւններով հանդերձ, Ջաւախքը հայութեամբ կը բաբախէ: Ամէն կողմ հայերէն գրութիւններ են, խանութ, դեղատուն եւ այլն: Տուները ունին հետաքրքրական ճարտարապետութիւն եւ ներկուած  են ճերմակ ու բաց կապոյտ-կանաչ գոյներով: Գիւղացիները առտու կանուխ աշխուժութեամբ կ՛աշխատին իրենց հողերուն եւ ագարակներուն մէջ: Ջաւախքը ինքնին Հայ դատի նուրբ մասնիկ է, որ պէտք է արժանանայ ամբողջ հայութեան հոգածութեան:

Կը շարունակենք մեր ճամբան:  Կ՛անցնինք թրքական սահմանը: Կը սպասէի որ, թուրք զինուորներուն մեզ դիմաւորելը աւելի չոր ըլլար, թէեւ անոնք ենթադրածէս շատ աւելի սիրալիր էին, թէեւ զգուշ ժպիտ մը կար դէմքերնուն վրայ: Գիտեն, որ մեր հայրենիքը տեսնելու կ՛երթանք: Գիտեն, որ մենք ենք տէրն ու տիրականը: Թերեւս տգէտ եւ հասարակ ժողովուրդին պէս չեն կարծեր, որ հայերը 30 միլիոնանոց ազգ են, որ պիտի գան ուշ կամ կանուխ եւ դուրս պիտի վռնտեն  զիրենք իրենց տուներէն: Թուրքիոյ կառավարութիւնը իրենց նոր բնակութեան վայրեր պիտի տայ աւելի ներքին շրջաններուն մէջ: (Մուշի գիւղացիներէն ոմանք այսպէս արտայայտուած էին մեր զբօսավարին): Եթէ մեր հանդիպած զինուորները այդքան միամիտ չէին, սակայն հայերուս նկատմամբ յատուկ պատկառանքի նմանող մօտեցում մը ունէին, ինչպէս նաեւ` միւս թուրք քաղաքացիները, որոնց հանդիպեցանք մեր մնացած պանդոկին կամ ճաշարաններուն մէջ: Այս վերաբերմունքը լաւ զգացողութիւններ պատճառեց  մեզի:

Ճամբուն վրայ կեցանք Ծովակն հիւսիսոյ` «Չըլտըր լիճ», որ Հայկական Բարձրաւանդակի 4-րդ ամէնէն մեծ լիճն է, 1800 մ բարձրութեան վրայ, ամբողջովին սառած էր: Առաջին անգամ կը տեսնէի սառած հսկայական լիճ: Այս լիճը հարուստ է համեղ տարեխով եւ Թուրքիոյ մէջ ձկնորսութեան յայտնի վայրերէն մէկն է:

Կարս կ՛երթանք նախաճաշելու: Մեր յայտագիրին մէջ գրուած էր այդ, եւ ձգեց` ինչե՜ր երեւակայեմ: Եթէ այլ ըլլար մեր ազգին ճակատագիրը, երբ որ ուզէինք, կրնայինք Կարս երթալ նախաճաշ ընելու: Երթուղայինները կրնային տանիլ Կարս կայարանէն 200 դրամով, հաւանաբար մէկ ժամ տեւէր ճամբան: Կ՛երթայինք համեղ պանիրով հաց ուտելու, վերադարձին ալ մեզի հետ մեղր կը բերէինք:

Յաջորդ քաղաքը Անին է: Անիի աւերակները եւ Հայաստանի սահմանին  այդքան մօտիկ ըլլալը վրդովիչ է: Այստեղ արդէն ամբողջ դաժան իրականութիւնը աչքիդ առջեւ կ՛երեւայ: Սահմանին աջ կողմը աւերակուած, լքուած հայրենիք, միւս կողմը` հազար ու մէկ դժուարութեամբ գոյատեւող, ծաղկող հայրենիք:

Անիի մայր տաճարը կ՛ապշեցնէ իր ճարտարապետութեամբ: Հայու հոգին կը բաբախէ  լուռ, տանջուած, սրբատաշ ամէն մէկ քարի մէջ:   Կիսով  խոնարհած,  հոյակերտ  հայկականութեամբ,   հպարտօրէն դիմացած է ժամանակի փորձութիւններուն, կանգուն է   համաշխարհայնացման դէմ:

Արդէն մութ է, երբ կ՛անցնինք Արաքս գետին  վրայ կապուած կամուրջէն: Կանգ կ՛առնենք:  Կը վայելենք  գետին կարկաչը եւ աստղազարդ  երկինքը:

Յաջորդ օր կ՛այցելենք Արարատի լանջերուն գտնուող Տարօինք բերդը:  ճամբան  կը շարունակենք դէպի Վասպուրական աշխարհ` Ծաղկանց լեռներով: Անհամբեր եմ  ծրագրին մէջ ներառուած  վայրերը տեսնելուն,  բայց յատկապէս` Վանը: Թերեւս, որովհետեւ մեր առաջին  մայրաքաղաքն է, ինծի համար` մեր  յաւերժական մայրաքաղաքը: Կամ` որովհետեւ  շատ տպաւորուած եմ Մալխասի «Զարթօնք»-ով,  որ ամէնէն սիրած հայակական վէպս է, եւ կամ ալ  խորքէս կը զգայի նոր  զարթօնքի մը անհրաժեշտութիւնը մեր ազգին մէջ:  Յուզուած եմ:

Կը հանդիպինք  3500 մ բարձրութիւն ունեցող հրաբխային Թոնդրակ լերան եւ անոր լաւայով լեցուն դաշտերուն:

Վան քաղաքը կը նմանի Միջերկրականի շրջանի ինծի հարազատ քաղաքներուն:  Բացի Կարսէն`  միւս բոլոր քաղաքները այդպէս էին: Կառուցապատումը, շէնքերը, խանութները կը յիշեցնէին Լաթաքիան, ոչ մէկ խորհրդային  շինարարական հետք կար, եւ այդ պատճառով առաւել հարազատութիւն կը զգայի:

Վան քաղաքի մէջէն անցնելով` կ՛երթանք Մհերի Դուռը, կը բարձրանանք մինչեւ վեր, դուռը  կը զարնենք, բացող չկայ: Կը զարնենք ուժգին:  Ոչ մէկ արձագանգ: Ան հոն չէ՞, արդէն դո՞ւրս եկած է, թէ՞ ներսն է եւ կը սպասէ, որ զօրանանք, հզօրանանք, որ բանայ:

Դէպի Վանի բերդ…

Շուշի՛ բերդաքաղաք, մե՛րն էիր` մեզմէ բռնի օտարացուած, կրկին մերն ես, մերը ըրինք քեզ, մենք չէինք կրնար քեզ օտարին գերի ձգել: Վա՛ն բերդաքաղաք, դուն միշտ մերը եղած ես, մերն ես` թէկուզ գերուած ու միշտ մե՛րը պիտի մնաս:  Ի զուր են թուրքին դարերը, դաւերը, ուրացումներն ու կործանումները: Վանի բերդը կանգուն է: Մհերի Դրան բանալին միայն հայը ունի:

Մեր նորագոյն  իսկական յաղթանակները սկսած ենք բերդաքաղաքներու ազատագրումով… Թո՛ղ շարունակուի այդ ճամբան:

Մուշ քաղաքի առաջին կանգառը հայկական Սարիթաղն էր, ուր մնացած են քանի մը հին հայկական տուներ եւ Ս. Մարինէ եկեղեցին` փլատակ: Դիմացի բլուրին վրայ պէտք էր որ ըլլար հայկական գերեզմանատունը, որմէ հետք իսկ չէ մնացած: Այնտեղ պէտք էր ըլլար նաեւ Գէորգ Չաւուշի գերեզմանը:  Կ՛այցելենք  հերոսի նահատակութեան վայրը` Սուլուխի կամուրջը:

Յարութեան տօնի կիրակին է:  Կը բարձրանանք Ս. Կարապետ, որմէ երկու կիսաքանդ գմբէթ մնացած է: Բոլոր մօտակայ գիւղացիներուն տուներու պատերուն վրայ կ՛երեւին եկեղեցւոյ սրբաքարեր, խաչքարեր: Ս. Զատիկը Ս. Կարապետ վանքին մէջ  հաւանաբար շատո՜նց չէր տօնուած: Թուրքը ուզեց մէկ հայ ձգել` որպէս թանգարանային նմուշ, բայց մենք երրորդ, չորրորդ սերունդն ենք Ցեղասպանութիւնը տեսած հայերուն եւ Ս. Զատիկին Ս. Կարապետի մէջ  կ՛աղօթենք, աւանդական հաւկթախաղ  կը կատարենք եւ Արցախի գինի  կը խմենք: Ահա բաւարար փաստ, որ մենք յարեալ ազգ ենք, մենք անկարելին չճանչցող ազգ ենք:

Ուխտագնացութեան ամէնէն դժուարը  Ս. Առաքելոց վանքը բարձրանալն է: Իսկապէս ուխտատեղի է, հազիւ մէկ բլուրը կը բարձրանաս, ուրիշ մը կ՛երեւի առջեւդ: Մօտաւորապէս երկու  ժամ մագլցելէ  ետք, վերջապէս կը  հասնինք  մեր ամէնէն մեծ եւ նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկը: Կը զարմանաս` այդքան բարձրութեան վրայ ինչպէ՛ս վանային համալիր կառուցած են մեր նախահայրերը: Ս. Առաքելոցը շատ մինակ է եւ առանձին: Ամբողջ Մուշի եւ Կարինի տեսարանը կը բացուի բարձունքէն, ձախին` Բիւրակն (Պինկէօլը), աջին` Տաւրոսի ձիւնածածկ լեռնաշղթան: Վերջին մարդկային հետքերը գանձ փնտռողներու ձգած փոսերն են:

Վերջին օրուան ծրագիրը Կարինն է, որ ժամանակի առումով ամէնէն նոր կապս է արեւմտեան հայրենիքիս հետ` հօրս մօրենական կողմէ մեծ մօր ծննդավայրը ըլլալով: Ան` Մարի Գաւաֆեանը, Ցեղասպանութենէն փրկուած որբ մըն էր, որ բարի մարդոց օգնութեամբ հասած էր  Լիբանանը,  հայ մանուկներու որբանոցներէն մէկուն մէջ մնացած եւ ապագային Քեսապ հարս եկած: Իսկ հին կապը` բուն կապը, կու գայ Տիգրան Մեծի ժամանակներէն, որուն օրով առաջին հայերը Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր շրջաններէն հաստատուեցան Կիլիկիա` Քեսապ, եւ մինչեւ  այսօր այնտեղ  են: Արմատներս:

Կարին-Էրզրումը հիմա Թուրքիոյ համար ռազմավարական մեծ նշանակութիւն ունեցող քաղաք է եւ ամէնէն ազգայնական քաղաքներէն մէկը: 400.000 բնակչութիւն ունի եւ նշանաւոր է ձմեռնային մարզախաղերով:

Կ՛այցելենք Սանասարեան վարժարան, որ ամբողջովին պահպանուած է ու վերածուած`  թանգարանի: Ս. Աստուածածին եկեղեցին մզկիթի վերածուած է: Ճամբուն  հանդիպակաց փլատակ շէնքը ՀՅԴ գրասենեակը եղած է:

Արաքսի վրայի Հովիւի կամուրջը բռնելով` վերադարձի ճամբան նորէն դէպի Կարս է: Արեւնամուտին  կը բարձրանանք Կարսի բերդը, կ՛այցելենք  Ս. Առաքելոց եկեղեցին: Մեր այցելութեան վերջին կանգառը Եղիշէ Չարենցի տունն  է:

Մեր սրտերն ու հոգիները հազար ու մի տեսակ մտածումներով եւ զգացումներով լեցուն` Ջաւախքի ոլոր-մոլոր ճամբաներով կը վերադառնանք չքնաղ Երեւան` հայութեան բաբախուն կեդրոնը, մեր բոլոր յաղթանակներուն պատուանդանը եւ մեր լինելիութեան  ամրակուռ խարիսխը:

30 հոգինոց խումբ էինք` հայաստանաբնակներ եւ սփիւռքի զանազան երկիրներէ եկածներ: Շատերուս համար առաջին այցելութիւնն էր: Շատ հետաքրքրական էր լսել տարբեր երկիրներէ եկած, զանազան մտածողութիւններ եւ գաղափարական ուղղուածութիւններ ունեցող հայերուս հակազդեցութիւնը բռնագրաւուած հայրենիքի մասին: Ոմանք տեղւոյն վրայ իրենց յուզմունքը կ՛արտայայտէին արցունքներով, ոմանք` բառերով, ոմանք «կենաց»-ներով, ոմանք լուսանկարներով  կը փորձէին առաւելագոյնս անմահացնել այդ պահերը (տաղանդաւոր լուսանկարիչներ կային, որոնց աչքի գործերը դիտելով` իրապէս հրճուանք զգացինք տուն վերադառնալէ ետք): Ոմանք ալ պարզապէս լուռ ապրեցան իրենց եզակի այդ փորձառութիւնը: Բոլորիս  մէջ արեան  նոյն կանչը կը հնչէր տարբեր դրսեւորումներով:

Որքան որ ալ շրջագայեցանք, ո՛չ մէկ  տեղ, ո՛չ մէկ վայրկեան օտար զգացինք: Կարծես մեր նահատակներուն հոգիները մեզի հետ էին: Հայրենի հողին ուժը չդաւաճանեց մեզի: Հակառակ աւերուածութեան հսկայ ծաւալին` անսահման հպարտութեամբ կը  յորդէինք ամէնքս:  Ու մանաւանդ  զգացինք, որ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ որքան  անուշ ու հնչեղ  է մեր արեւմտահայերէնը, որովհետեւ  կը ձայնէր ոչ թէ մեր հագագներէն, այլ` մեր հոգիներէն:

Մօտէն տեսնելու եւ ծանօթանալու զգացողութիւնը տարբեր է: Այլեւս միայն նկարներ կամ տեսերիզներ կամ կարդացածդ չէ, որ կը մտաբերես Արեւմտեան Հայաստանը յիշելուն պէս, այլ` այնտեղ ապրած պահերը: Այս հանգամանքը աւելի մեծ պատասխանատուութիւն կը դնէ վրադ: Ահա՛ գացիր, աչքովդ տեսար, հիմա ի՞նչ պիտի ընես:

Ո՛ւր ալ ըլլանք, ի՛նչ որ ալ կ՛ընենք, ամէն օր մտածե՛նք` ի՞նչ կրնանք ընել մեր հայրենիքին համար: Ո՛ւր որ ալ կ՛ապրինք, այդ ոգին թող արտացոլայ մեր առօրեայ կեանքին մէջ` ամէնէն  աննշան թուացող մանրամասնութիւններէն մինչեւ ամէնէն մեծ գաղափարական հարցերու մէջ հայկականը  գնահատելով, գերադասելով   եւ  առաջնահերթութիւն համարելով:

Սիրելի՛ հայրենակիցներ, Արեւմտեան Հայաստանը մե՛րն է: Ան բնաւ չէ դադրած մերը ըլլալէն: Անոր ամէն մէկ քարը  եւ ամէն թիզ հողը հայկական է: Գացի, տեսայ եւ համոզուեցայ: Փախուստ չկայ: Ուշ կամ կանուխ  հայկականութիւնը պիտի տրոփէ այնտեղ ո՛ւժգնօրէն:

Ա՛լ Արեւմտեան Հայաստան երթալը միայն ուխտագնացութեան նպատակով պէտք չէ ըլլայ, այլ` աւելի խոր  եւ հեռապատկերային միտումներով: Այնտեղի մեր հայրենակիցներուն հետ կապ հաստատելու, զիրենք իրենց ինքնութեան հետ ընտելացնելու նպատակով:  Զանոնք մե՛րը ընելու: Ըսելու իրենց, որ իրե՛նք են իսկական արեւմտահայերը, Էրկրի տէրերը, իրե՛նք են հողին վրայ ապրողները, հայրենիքին մէջ մնացողները: Ազգային նոր զարթօնքի կայծերը ձգենք  անոնց մէջ, որովհետեւ այնտեղէն է, որ պիտի սկսի մեր նոր պատմութիւնը:

Երեւան, օգոստոս 2017         

սashekianasdghig@gmail.com

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

Քալիֆորնիա նահանգը ճանչուած է որպէս երկրաշարժերու եւ հրդեհներու հակամէտ շրջան: Վարժուած ենք:

Ամրան տաք եղանակին, երբ օդի ջերմաստիճանը բնականէն շատ աւելի բարձրանայ, հեռատեսիլի առաջնահերթ լուրերուն մէջ տեղ կը գրաւեն անտառային հրդեհները: Բլուրներու վրայ գտնուող թանկարժէք բնակարանները առաջին զոհերը կը դառնան այդ անզուսպ կրակներուն:

Այս տարուան հրդեհները ամրան տաք եղանակին սպասելու համբերութիւնը չունեցան: Դեկտեմբերի առաջին շաբաթն էր: Սաստիկ ցուրտ օդին միացան ժամական աւելի քան 80 մղոն (130 քմ) արագութեամբ քամիներ` աննշան փոքրիկ կայծ մը վերածելով հրդեհներու, որոնք շուտով տարածուեցան բուսականութեամբ  լեցուն մօտակայ բլուրները: Կարճ ժամանակ ետք բոցերը յառաջացան նաեւ տարբեր շրջաններ եւ դարձան Քալիֆորնիա նահանգի հրդեհներու պատմութեան ամենաահեղը:

Լիբանանի մէջ, նախքան քաղաքացիական պատերազմը, հազուադէպ էր հրդեհներու հանդիպիլ, իսկ երկրաշարժ` մանկութեանս տարիներուն լսած եմ աննշան երկրաշարժի մը մասին, հաւանաբար 50-ականներու վերջերը: Այդ աննշան երկրաշարժերուն յաճախ կը հանդիպինք մեր քով: Մեզի համար բնական երեւոյթ դարձած է եւ շատ անգամ նոյնիսկ չենք զգար: Դարձած ենք «անզգայ»:

Վերադառնալով հրդեհներուն, պատերազմէն ետքն էր, որ Լիբանանի մէջ ականատես դարձանք քանի մը հրդեհներու, երբ կործանարար ռումբ մը կը «հանգչէր» շէնքի մը կամ բնակարանի մը վրայ եւ հրդեհներ կը յառաջացնէր: Բոցերը  չէին տարածուեր: Հրշէջները անմիջապէս կը մարէին կրակը, եւ կողքի բնակարանները չէին տուժեր:

Մեր քով հրդեհները փոխանցիկ հիւանդութեան կը նմանին: Շուտով կ’այցելեն դրացիներուն տուները, իսկ աւելի ուշ` մօտակայ շրջանները:

* * *

Այդ առաւօտ Լոս Անճելըսի միջազգային օդակայան տանող ամենախճողուած թիւ 405 մայրուղիի կողքի բլուրները բոցերու մէջ էին: Քանի մը քայլ անդին իսկական դժոխք մըն էր, իսկ ես այդ կրակներուն մէջէն գործի կ՛երթայի: Ետդարձ անկարելի էր: Սաստիկ խճողումին պատճառով չափէն աւելի դանդաղ  կ՛ընթանայինք: Երթեւեկը դանդաղեցնողները ինքնաշարժներու մէջէն բջիջային հեռաձայներով նկարողներն էին: Մայրուղիին կողքի ստիպողական պարագաներու վերապահուած գիծէն հրշէջի եւ ոստիկանական ինքնաշարժեր կը սուրային: Քանի մը «ճարպիկ» վարորդներ նմանապէս կը գործածէին այդ գիծը, ինչ որ անօրէն էր եւ` բաւական մեծ տուգանքի ենթակայ:

Ուշացումով հասայ գործի: Բացականերուն թիւը ներկաներէն աւելի էր:

Շատ չանցած` մայրուղիին երթուդարձի երկու կողմերը փակած էին: Այժմ ուրիշ մտահոգութիւն մը ունէի: Տուն վերադառնալու միջոցը գտնել:

Հարազատներէս եւ մօտ ընկերներէս անդադար հեռաձայններ կը ստանայի: Մտահոգ են: Ճամբաները փակ են ամբողջութեա՛մբ: Հրշէջները օդէն եւ ցամաքէն անդադար քիմիական նիւթեր կը սփռեն չէզոքացնելու համար տարածուող բոցերը:

Իսկական «դժոխք» մը:

Այդ քանի մը օրուան ընթացքին 17 տարբեր շրջաններու մէջ տեղի ունեցած անտառային հրդեհներուն պատճառները տակաւին չեն բացայայտուած, բացի մէկէն: 405 մայրուղիին կողքի բլուրներուն հրկիզումին պատճառը անտուն մարդ մըն էր, որ ցուրտէն պաշտպանուելու համար կրակ վառած էր, եւ քամիները  տարածած էին:

Ամերիկա  ճանչցուած է որպէս աշխարհի ամենահարուստ երկիրը, սակայն այդ հարուստ երկրին մէջ չքաւորներու թիւը կը գերազանցէ որեւէ երկրի անտունիներուն թիւը:

Հետաքրքրական է գիտնալ: Այդ խեղճ անձը պատիժի պիտի ենթարկուի՞: Անտուն էր, կը մսէր եւ տաքնալու կարիքը ունէր: Իր պատիժը կրնայ բարիք մը սեպուիլ նման անձի մը: Բանտարկեալները իրենց գլխուն վերեւ ունին երդիք, նաեւ` ուտեստեղէն, բժշկական խնամք եւ ամէն տեսակի «բարիք»:

* * *

Մօտաւորապէս 30 տարի առաջ ամրան հեղձուցիչ տաք օր մըն էր: Կէս գիշերը անցած էր, երբ մուխի եւ ծուխի հոտէն արթնցայ: Հետաքրքրուած` վազեցի դուրս եւ ի՞նչ տեսնեմ: Տանս կառատունը բոցերու մէջ էր: Քալիֆորնիոյ տուները տախտակաշէն ըլլալուն` կարճ ժամանակի մը մէջ ո՛չ միայն ամբողջութեամբ  մոխիրի կը վերածուին` նաեւ կը տարածուին` պատճառ դառնալով դրացիներու բնակարաններու հրկիզումին:

Անմիջապէս հեռաձայնեցի 911 թիւին, որոնք, իրենց կարգին, կապուելով հրշէջներու կեդրոնին, քանի մը վայրկեան հազիւ անց հասան, եւ նախքան հրդեհին տարածուիլը, անմիջապէս մարեցին կրակը: Հրոյ ճարակ դարձած էր կառատունս:

Հրշէջները նախազգուշութեան համար տանս առաստաղը ամբողջութեամբ սղոցած ու բացած էին` հաւանական քանի մը կայծի կտորները նմանապէս մարելու, այլապէս, ժամանակ մը ետք, այդ փոքր կայծերը կրնային տարածուիլ եւ հրոյ ճարակ դարձնել տունս ամբողջութեամբ:

Վերադարձայ անկողին` քնանալու: Անքուն էի, մանաւանդ` անտրամադիր: Բոցերը  աչքերուս առջեւէն չէին հեռանար: Դժուար բան է տունդ բոցերու մէջ տեսնել: Երկար ժամանակ չկրցայ քունի անցնիլ: Շշմած էի: Անկողնիս մէջ, կռնակիս վրայ երկնցած, բաց առաստաղէն երկնքի աստղերը կը դիտէի:

Անզգալաբար քունի անցած էի, երբ արեւը եկած էր փոխարիներու տիեզերքի միլիոնաւոր աստղերն ու լուսինը:

Յաջորդ առաւօտ կանուխ տանս դրան զանգի ձայնէն արթնցայ: Բացի դուռը: Անծանօթ անձ մըն էր: Այցետոմսը երկարելով` ներկայացուց ինքզինք: Շինարար մըն էր եւ կ՛առաջարկէր իրեն վստահիլ հրդեհին պատճառով վնասուած տանս նորոգութիւնը: Քանի մը ժամ հազիւ անցած` ելած էր գործի որսորդութեան:

«Մի՛ մոռնար, որ ես առաջին ներկայացող անձը եղայ»,  յիշեցուց նախքան մեկնիլը:

Ժամ մը չանցած` տասնեակներով շինարարներ ներկայացան եւ իրենց գործակցութիւնը առաջարկեցին: Ուրկէ՞ եւ ինչպէ՞ս տեղեկացան եւ անմիջապէս ուղղուեցան հրդեհին վայրը:

«Մէկու մը դժբախտութիւնը, ուրիշին երջանկութեան պատճառ կը դառնայ»: Այս պարագային` գործի պատեհութեան:

Քանի մը շաբաթ տանս առաստաղը բաց մնաց: Ամէն իրիկուն, անկողնիս մէջ, կռնակիս վրայ երկնցած` լուսինն ու աստղերը դիտելու «հաճոյքով»,  անզգալաբար քունի կ՛անցնէի, երբ գիշեր մը այն տպաւորութիւնը ունեցայ, որ մէկը վրաս ջուր կը սրսկէ: Արթննալէս ետքն էր անդրադարձայ, որ սկսած էր անձրեւել: Օգոստոսի կէսերուն էր: Լոս Անճելըս նոյնիսկ ձմրան եղանակին հազուադէպ են անձրեւները, իսկ այդ տարին, տանս առաստաղը բաց, սկսաւ բաւական ուժգին անձրեւել:

Բախտ ըսածդ այդպէս կ՛ըլլայ:

Տունս հրդեհի դէմ ապահովագրուած է, եւ ամէն տարի կոկիկ գումար մը  կը վճարեմ ապահովագրական ընկերութեան. հրդեհին յաջորդ օրն իսկ  տեղեկացուցած էի եւ անմիջապէս ուղարկած էին պաշտօնեայ մը եւ քննութիւն բացած` ստուգելու հրդեհին պատճառը: Ապահովագրական ընկերութիւնները վարժուած են գումարներ գանձելու, իսկ երբ վնասուց հատուցման կարգը հասնի, կը փորձեն զանազան պատճառաբանութիւններով խուսափիլ իրենց պարտականութիւններէն:

Ոստիկանութենէն եւ հրշէջներու կեդրոնէն ուղարկուած պաշտօնեաները երկար ուսումնասիրութենէ ետք չկրցան որոշել հրդեհին պատճառը:

Յաջորդ առաւօտ անձամբ ներկայացայ ապահովագրական ընկերութեան կեդրոնատեղին եւ պահանջեցի անմիջապէս հանդիպում մը պատասխանատու անձի մը հետ: Նստանք ժողովի: Անիմաստ եւ անտեղի հարցումերով կը ջանար փախուստ տալ եւ առիթ մը գտնել զլանալու համար վճարելու արդար իրաւունքս:

Սաստիկ բարկացած` յանկարծ ոտքի ելլելով յիշեցուցի, թէ տանս առաստաղը շաբաթներէ ի վեր բաց է եւ նախորդ գիշերուան անձրեւին պատճառով, իրենց վճարելիք գումարը սկսած է բազմապատկուիլ: Ներկայիս պարտաւոր են վճարել նաեւ անձրեւին պատճառով ունեցած վնասներս, շեշտելով, որ բաց առաստաղով տան մը մէջ բնակիլը անօրէն է եւ շուտով ընտանիքովս պիտի փոխադրուինք պանդոկ մը, որուն ծախսերը եւս պարտաւոր են հոգալ:

Քանի մը օր ետք ուղարկեցին պահանջուած գումարը, որմէ անմիջապէս ետք սկսան շինարարական աշխատանքները:

Իսկապէս որ գէշ փորձառութիւն մըն էր տանս հրդեհը:

Տասնամեակներ անցած են այդ թուականէն, եւ ամէն անգամ երբ հրշէջներու ինքնաշարժի մը սուրալը տեսնեմ, համակրանքով կը դիտեմ այդ յանդուգն եւ անձնուէր մարդիկը, որոնք շատ յաճախ իրենց կեանքը վտանգելով` կը  չէզոքացնեն հրդեհները:

Մասնաւոր համակրանք մը ունիմ այդ հերոսներուն հանդէպ: Հրշէջներու կեդրոնը տունէս բաւական հեռու է, եւ տակաւին չեմ կրնար երեւակայել, թէ ինչպէ՛ս այնքան շուտ կրցան հասնիլ տունս եւ մարեցին կրակը:

Ո՞վ կրնար երեւակայել, որ տասնեակ հազարաւոր կեանքերու եւ կալուածներու փրկարար օրհնեալ հեռաձայնի թիւը` 911, Միացեալ Նահանգներու պատմութեան ամենատխուր թուականներէն մէկուն հոմանիշը պիտի դառնար, երբ 2001-ի 9-րդ ամսուան 11-րդ օրը խափանարարներ հիմնայատակ գետնի հաւասար դարձուցին Նիւ Եորքի մէջ գտնուող, աշխարհի ամենաբարձր Թուին Թաուըր զոյգ շէնքերը` պատճառ դառնալով 3.000 անմեղ քաղաքացիներու մահուան եւ  շուրջ 6.000 անձերու վիրաւորուելուն:

Այդ սեւ օրը ճանչցուեցաւ որպէս 9/11 (սեպտեմբեր 11):

911 եւ 9/11: Նմանօրինակ թուանշաններ: Իրարմէ այնքա՜ն հակասական:

Առաջինը  փրկարար թիւ, իսկ երկրորդը` խորհրդանիշ  մահուան եւ աւերի:

Լոս Անճելըս, 2018  

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Արցախեան ազատագրական պայքարին 30-ամեակին առիթով Ամերիկայի Հայ դատի յանձնախումբի Սան Ֆեռնանտօ Հովիտի  մասնաճիւղը  մարտ 17-ին միօրեայ համաժողով կազմակերպեց: Համաժողովը տեղի ունեցաւ Քալիֆորնիոյ  Էնսինօ քաղաքի Ֆերահեան ազգային վարժարանին մէջ: Բանախօսներն էին` պատմաբան դոկտ. Կարօ Մոմճեանը, «Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ Յարութ Սասունեանը, Ամերիկայի Հայ դատի յանձնախումբի խորհուրդի անդամ Սթիւըն Տատայեանը, ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէի անդամներ Լեւոն Կիրակոսեանը եւ Վաչէ Թոմասեանը: 

Ստորեւ ներկայացուած են հատուածներ` համաժողովին ընթացքին մեր (Յ. Ս.)  ելոյթէն.

Միացեալ ազգերու կազմակեպութեան (ՄԱԿ) Ապահովութեան խորհուրդը 1993-ին` արցախեան պատերազմի ժամանակ ընդունած է չորս բանաձեւ` պահանջելով հայկական ուժերու դուրս բերում, ռազմական բոլոր գործողութիւններու դադրեցում, կոչ ընելով` բանակցութիւններու միջոցով հակամարտութեան կարգաւորում Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ:

Այս չորս բանաձեւերը յաճախ կը մէջբերեն ազրպէյճանական լրատուական միջոցները, որոնք կը գտնուին Ազրպէյճանի իշխանութիւններու խիստ հսկողութեան տակ: Վերջին 25 տարիներուն ազրպէյճանցիները բազմիցս դատապարտած են Հայաստանը` ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդի բանաձեւերը չգործադրելուն համար եւ զանոնք վերածած`  Հայաստանի դէմ շարունակուող իրենց քարոզչական պատերազմին մէկ մասը:

Սակայն Ազրպէյճան խեղաթիւրած է այդ բանաձեւերուն բովանդակութիւնն ու համագրութիւնը` փորձելով մոլորութեան մէջ պահել միջազգային հասարակական կարծիքը: Ազրպէյճան ի՛նք չէ գործադրած այս բանաձեւերը: Երբ մէկ կողմը (Ազրպէյճան) կը խախտէ այս բանաձեւերը, ան չի կրնար մեղադրել միւս կողմը (Հայաստան)` զանոնք չգործադրելու յանցանքով:

ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդը բաղկացած է 15 պետութիւններէ, որոնցմէ հինգը մնայուն անդամներ են եւ ունին վեթոյի իրաւունք (ԱՄՆ, Ռուսիա, Չինաստան, Մեծն Բրիտանիա եւ Ֆրանսա), իսկ միւս տասը ոչ մնայուն անդամներ են եւ կ՛ընտրուին երկու տարի ժամկէտով: ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդը պատասխանատու է ազգերու միջեւ խաղաղութեան եւ անվտանգութեան ապահովման: ՄԱԿ-ի անդամ պետութիւնները պարտաւոր են կատարել Ապահովութեան խորհուրդի որոշումները:

Յատկապէս Թուրքիոյ կառավարութեան կողմէ կեղծաւորութիւն է մեղադրել Հայաստանը` ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդի չորս բանաձեւերը չկատարելու յանցանքով, այն պարագային, երբ Թուրքիա ի՛նք խախտած է ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդի աւելի քան 60 բանաձեւերը` սկսեալ 1974 թուականէն, Հիւսիսային Կիպրոս ներխուժելէն ետք:

Այժմ, եկէք, դիտարկենք ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդի չորս բանաձեւերը, որոնք միաձայնութեամբ ընդունուած են 15 անդամ պետութիւններուն կողմէ: Այս չորս բանաձեւերուն որոշ դրոյթներու վերջաւորութեան սեւ տառատեսակով աւելցուցած եմ իմ մեկնաբանութիւնները:

Հատուածներ` ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդի թիւ 822 բանաձեւէն, որ ընդունուած է 30 ապրիլ 1993-ին.

«Կը պահանջէ ռազմական եւ թշնամական բոլոր գործողութիւններու անյապաղ դադրեցում` կայուն զինադադար հաստատելու համար, ինչպէս նաեւ բոլոր գրաւող ուժերու դուրս բերումը Քելբաջարի շրջանէն եւ Ազրպէյճանի` վերջերս գրաւուած այլ տարածքներէն»: Վերջին 25 տարիներուն ընթացքին Ազրպէյճան մնայուն կերպով խախտած է հրադադարը` շարունակ կրակելով Արցախի եւ Հայաստանի սահմաններու ամբողջ երկայնքին:

«Կողմերուն կոչ կ՛ընէ անյապաղ վերսկսիլ հակամարտութեան կարգաւորման նպատակով բանակցութիւնները` Եւրոպայի մէջ անվտանգութեան եւ համագործակցութեան համաժողովի Մինսքի խումբի խաղաղութեան գործընթացի շրջանակներէն ներս եւ ձեռնպահ մնալ որեւէ գործողութենէ, որ կը խոչընդոտէ հարցին խաղաղ լուծումը»: Եւրոպայի մէջ անվտանգութեան եւ համագործակցութեան համաժողովի (հետագային` ԵԱՀԿ) Մինսքի խումբը բաղկացած է երեք համանախագահներէ` ԱՄՆ, Ֆրանսա եւ Ռուսիա. անոնք  կը հանդիսանան պաշտօնական միջնորդները, որոնք կ՛օգնեն լուծելու ղարաբաղեան հակամարտութիւնը, այլ ոչ թէ` ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդը:

«Կոչ կ՛ընէ անարգել մուտք ապահովել տարածաշրջանի մէջ միջազգային մարդասիրական օգնութեան համար, մասնաւորաբար հակամարտութեան ազդեցութեան տակ գտնուող բոլոր շրջաններուն մէջ` քաղաքացիական բնակչութեան տառապանքները թեթեւցնելու նպատակով, եւ կը վերահաստատէ, որ բոլոր կողմերը պարտաւոր են պահպանել միջազգային մարդասիրական սկզբունքներն ու կանոնները»: Հակառակ այս դրոյթին` Ազրպէյճան փորձած է խոչընդոտել Արցախի ժողովուրդին մարդասիրական միջազգային օգնութեան տրամադրումը:

Հատուածներ ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդի թիւ 853 բանաձեւէն, որ ընդունուած է 29 յուլիս 1993-ին.

«Անգամ մը եւս իր խոր մտահոգութիւնը արտայայտելով Ազրպէյճանի Հանրապետութեան մէջ մեծ թիւով քաղաքացիներու տեղահանման եւ տարածաշրջանի մէջ գոյութիւն ունեցող մարդասիրական լուրջ ու արտակարգ իրավիճակի վերաբերեալ»: «Տարածաշրջանին մէջ մարդասիրական լուրջ ու արտակարգ իրավիճակի վերաբերեալ» յղումը կը վերաբերի նաեւ Ազրպէյճանի հայ գաղթականներուն:

«Վերահաստատելով Ազրպէյճանի Հանրապետութեան եւ տարածաշրջանի միւս բոլոր պետութիւններու ինքնիշխանութիւնը եւ տարածքային ամբողջականութիւնը»: Այս դրոյթը կը վերաբերի ինչպէս Հայաստանին, այդպէս ալ Ազրպէյճանին:

«Վերահաստատելով նաեւ միջազգային սահմաններու անձեռնմխելիութիւնը եւ ուժի կիրարկման անթոյլատրելիութիւնը` տարածք ձեռք բերելու համար»: Համաձայն միջազգային իրաւունքի եւ ՄԱԿ-ի արձանագրութիւններու, Արցախի հայերը ունին ինքնորոշման իրաւունք:

«Վերոնշեալ 3-րդ եւ 4-րդ կէտերու համագրութեան մէջ կը կրկնէ իր նախկին կոչերը` տարածաշրջանին մէջ տնտեսական, երթեւեկութեան եւ ուժանիւթի կապերու վերականգնման համար»: Այս դրոյթը կը խախտեն Ազրպէյճան եւ Թուրքիա` իրենց կողմէ իրականացուած Հայաստանի եւ Արցախի շրջափակմամբ:

«Կոչ կ՛ընէ շահագրգիռ կողմերուն` ձեռնպահ մնալ որեւէ գործողութենէ, որ կը խոչընդոտէ հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորումը եւ հետամուտ կ՛ըլլայ բանակցութիւններու վարման` Եւրոպայի մէջ անվտանգութեան եւ համագործակցութեան համաժողովի Մինսքի խումբի շրջանակներէ ներս, ինչպէս նաեւ անոնց միջեւ ուղիղ շփման միջոցով` վերջնական կարգաւորման նպատակով»: Յղումը «շահագրգիռ կողմերուն» եւ «անոնց միջեւ ուղիղ շփումը» կ՛ենթադրէ Արցախի ներգրաւումը բանակցութիւններու մէջ, ինչպէս եղած է նախապէս: Ազրպէյճան արգելափակած է Արցախի մասնակցութիւնը` բանակցութիւններուն:

«Կոչ կ՛ընէ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան` շարունակել իր ազդեցութիւնը` հասնելու համար Ազրպէյճանի Հանրապետութեան Լեռնային Ղարաբաղի շրջանի հայերու կողմէ իր թիւ 822 (1993) բանաձեւին եւ սոյն բանաձեւի կատարման եւ այս կողմի` Եւրոպայի մէջ անվտանգութեան եւ համագործակցութեան համաժողովի Մինսքի խումբի առաջարկի ընդունման»: Հայաստան կը համակարգէ իր բանակցային դիրքորոշումը Արցախի Հանրապետութեան կառավարութեան հետ: Սակայն Արցախի դուրս բերումը բանակցութիւններէն` կը բարդացնէ համակարգման առաջադրանքը: Աւելի՛ն. Արցախ ճանչցուած  պետութիւն եւ ՄԱԿ-ի անդամ չըլլալով` պարտաւոր չէ կատարելու այս բանաձեւերէն որեւէ մէկը:

«Կոչ կ՛ընէ պետութիւններուն` ձեռնպահ մնալ մատակարարելէ որեւէ տեսակի զէնք եւ զինամթերք, որոնք կրնան յանգեցնել հակամարտութեան խորացման կամ տարածքներու երկարատեւ գրաւման»: Այս դրոյթը կը խախտեն` Թուրքիան, Ռուսիան, Իսրայէլը, Չեխիան, Ուքրանիան, Փաքիստանը եւ քանի մը այլ երկիրներ, որոնք Ազրպէյճանին մատակարարած են միլիառաւոր տոլարի զէնքեր:

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

(Շարունակութիւնը` յառաջիկայ շաբաթ)

ՍԻՄՈՆ ԿՈՍՏԱՆԴԻՆԵԱՆ

Բարի Ծաղկազարդ տօնեցինք այսօր`
Ձիթենիներու բիւր տերեւներով.
Սիրուն մանուկներ, մոմեր զարդարուած`
Շալկեցինք մենք վեր ուսերու վրայ:
Եկեղեցիներ ուրախ են այսօր,
Երկինք բարձրացան շարական, աղօթք:
Հաւատացեալներ անմեղ, մեղաւոր
Հաղորդուեցան Յիսուսի մարմնով:
Որոշ պատկերներ եկեղեցւոյ մէջ
Մտքիս մէջ տպուած մնացին անվերջ:
Ծերունին հիւանդ, նստած` ճիշդ քովս,
Որ փորը բռնած` կ՛աղօթէր ցաւով:
Մանուկ մը սիրուն ծաղիկ մը ձեռքին`
Մօտեցաւ անմեղ խաչուած Յիսուսին:
Նոյն անձերը, որ կը գրաւեն միշտ
Նստարանները առաջի կարգին,
Կարծես ըլլային Աստուծոյ կողմէ
Յաւիտենական ընտրեալ անձեր:

Լիբանան

Պոլսոյ մէջ տեղի ունեցող «Ֆիլմմոր» 13-րդ միջազգային շարժապատկերի փառատօնի ծիրին մէջ Թուրքիոյ իշխանութիւններուն կողմէ արգիլուած է բեմադրիչ Անահիտ Աբադի «Եւա» շարժապատկերին ցուցադրութիւնը, որ հայ-իրանական միատեղ արտադրութիւն է, որպէս պատճառաբանութիւն ունենալով մէկ այլ երկրի` Ազրպէյճանի իշխանութիւններուն պահանջները, կապուած` շարժապատկերի նկարահանումներու մէկ մասը Արցախի Հանրապետութեան մէջ իրականացնելու հետ:

Ժապաւէնը համաֆինանսաւորուած է Հայաստայի Ազգային շարժապատկերի կեդրոնին եւ Իրանի «Ֆարապի» շարժապատկերի հիմնարկին կողմէ: Հայաստանի անկախութենէն ետք ասիկա «Օսքար»-ի վեցերորդ թեկնածուն է, որ կը ներկայացուի ակադեմիային:

«Եւա»-ն, պատերազմէն ետք աւանդական փոքր հայկական գիւղի մը կիներուն պատմութիւնն է: Եւան, իր ամուսինի ողբերգական մահէն ետք, իր աղջկան` Նարէին հետ փախած է անոր ազդեցիկ ընտանիքէն: Ան ապաստան գտած է Լեռնային Ղարաբաղի գիւղերէն մէկուն մէջ` որպէս անծանօթ, եւ պարտաւոր է ապրիլ գիւղի ամէնօրեայ կեանքը, իր ինքնութիւնը քողարկելու համար:

Եւան միակ անձը չէ, որ կեանքի գաղտնիքներ ունի: Այստեղ ան կը հանդիպի ուրիշ կնոջ մը, որ կը ցանկայ փախչիլ իր պատերազմական ողբերգութենէն եւ իր չծնած երեխային վիժելու միջոցներ կը փնտռէ, ու այսպէս, երկու կնոջ անցեալն ու ներկան կը հասնին իրարու` լուծումներ գտնելով երկուքին ներկայի խնդիրներուն համար:

Իրանցի հայազգի բեմադրիչ Անահիտ Աբադը, որու ընտանեկան արմատները կը հասնին մինչեւ Գանձակ, ծնած ու ապրած է Թեհրան: Իր առաջին փորձերը շարժապատկերի աշխարհին մէջ սկսած են պատանեկան տարիքէն: Անահիտը դեռ 14-15 տարեկանին շարժապատկերի մասին յօդուածներ գրած է Իրանի հայկական «Ալիք» օրաթերթին մէջ:

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

Պատանեկան տարիներուս Հիւսիսային Իրլանտան միշտ ալ եղած  էր մտքիս մէջ շփոթ, բայց նաեւ հետաքրքրութիւն ստեղծող երկիր մը: Նախ, որ կային երկու Իրլանտաներ, եւ միշտ չէ, որ կրնայինք այդ տարիներուն զանազանել մէկը միւսէն: Կար նաեւ Հիւսիսային Իրլանտայի ներքին տագնապը. կը լսէինք եւ լուրերէն կը հետեւէինք, որ «բողոքականներ»-ը կը կռուին «կաթողիկէներուն» դէմ: Բայց ինչպէ՞ս կրնար ըլլալ, որ մարդիկ եւ հաւաքականութիւններ իրարու հետ կը կռուէին քրիստոնէական համայնքի պիտակին տակ:

Բայց մեր պատանեկան օրերուն Հիւսիսային Իրլանտայի խառնաշփոթ պատկերին մէջ կային նաեւ հռչակ տուող գրաւականներ:

Մեր պատանեկան տարիներուն կը հետեւէինք համաշխարհային հռչակ առած մեծ ֆութպոլիստներուն եւ անոնց սխրագործութիւններուն. անոնց մէջ էր նաեւ հիւսիսիրլանտացի Ճորճ Պեսթը, որ մինչեւ այսօր եւ յետմահու հիւսիսիրլանտացիներու երկրպագուներէն մէկն է: Երկրի օդակայաններէն մէկը կոչուած է իր անունով, ինչպէս նաեւ շքեղ պանդոկ մը` մայրաքաղաքի կեդրոնական հրապարակին վրայ: Ու տակաւին, ի՜նչ խօսք, նշանաւոր Թայթանիք նաւը, որ Հիւսիսային Իրլանտայի նաւարկութեան ճարտարարուեստի ստեղծագործութեան մէջ առասպել եւ իւրաքանչիւրին հպարտութիւնն է: Բայց չ՛ուշանար իրլանտացիներուն հաստատումը, որ երբ նաւը ձգեց Պելֆասթի նաւահանգիստը, ամէն ինչ լաւ էր: Եւ որ` միայն անգլիական ջուրերուն մէջ էր, որ պատահեցան աղէտն ու պատուհասը:

Փետրուար 2018: Մտքիս մէջ գծուած անցեալի այս բոլոր  «պատկերները» պիտի փորձէի մէկ-մէկ քակել եւ, կ՛երեւի, քիչ մըն ալ հասկնալ ու տակաւին վայելել Հիւսիսային Իրլանտան ու անոր շատ գեղեցիկ բնութիւնը:

«Ես մեծցած եմ բաժնուած հաւաքականութեան մը մէջ», գործակիցս` Քաթրինն է, որ կը փորձէ մէկ կողմէ բացատրել, բայց նաեւ` ցոյց տալ մայրաքաղաք Պելֆասթին «բաժնուած» իրավիճակները : «Տակաւին մինչեւ այսօր հաւաքականութեան մէջ  կայ այդ խորունկ բաժանումը» շարունակեց ան,  անկախ այն երեւոյթէն, որ 1998 «Աւագ ուրբաթի» համաձայնագիրը փորձեց հաշտեցնել երկու «անհաշտ» հաւաքականութիւնները…

Երբ կը շրջագայէի Պելֆասթի տարբեր շրջաններուն մէջ ու բաժնուած կողմերը, սկսայ տեսնել, թէ ինչպէ՛ս պատմութիւնը ինքզինք կը կրկնէ: Նոյնն է տագնապը քիչ մը ամէն տեղ: Կայ միայն խորքային տարբերութիւնը: Մայրաքաղաք Պելֆասթի տարբեր շրջաններուն մէջ շինած են «պատեր» (ու բաժնած` հաւաքականութիւնները) եւ զանոնք կոչած` «խաղաղութեան պատե՞ր», որպէսզի անդորրութի՞ւնը  հաստատեն…Բայց այս պատերը խորացուցած են ցաւն ու անոր ետին` ատելութիւնը: Ու տակաւին ամուր եւ պարիսպի նման դռները, որոնք մինչեւ այսօր տակաւին գիշերները կը գոցեն, որպէսզի կանխեն անախորժ իրադարձութիւնները: Եւ կ՛անցնիմ, այսպէս ըսած, բողոքական շրջանէն դէպի կաթողիկէ մաս. իւրաքանչիւր շրջանի մէջ զետեղուած են յուշակոթողներ, ուր իւրաքանչիւր խմբակ կը փորձէ յիշել իր «նահատակները» եւ անոնց մէջէն իրենց «իրաւունքները»…

«Բրիտանացի եմ եւ ոչ` անգլիացի». Հեսթինկզն է, որ բողոքական երիցագոյն եկեղեցիի հոգեւոր հովիւ է, որ կը փորձէր նաեւ ներկայացնել իր տեսակէտը:

«Եկեղեցական համայքները կը գործածուին որպէս պիտակ` քաղաքական-ընկերային խոր բաժանմունքներու պայքարին մէջ», ըսաւ ան:

Կաթողիկէ շրջանակները շատ աւելի ամուր ձեւով կ՛ուզեն կառչիլ իրենց արմատներուն: Իրլանտան գրեթէ կորսնցուցած է իր ազգային լեզուն` «կէյիք»-ը: Անգլերէնը կը տիրապետէ ամէն տեղ: Բայց հետաքրքրական էր տեսնել, որ կաթողիկէ շրջաններու մէջ փողոցներուն անունները գրուած են անգլերէնով եւ կէյիք լեզուով: Այս ձեւով անոնք կը փորձեն «յիշեցնել», թէ ունին լեզու մը, որ պէտք է պահուի եւ պահպանուի:

Ու դարձեալ` խաղաղութեան պա՞տը եւ անոր երկու բաժնուած կողմե՞րը, որոնց մէջ կը զգաս ապրուած «վախը»…  Իւրաքանչիւր յուշակոթող եւ նկար կամ գրութիւն այդ վախին շուքին տակ անցեալին կառչելու իրականութիւնն էր: Արդեօ՞ք ապահովութիւնն էր իրենց փնտռածը…

1921 թուականին ստեղծուած է Հիսիսային Իրլանտան` Մեծն Բրիտանիոյ կազմին մէջ. խորհրդարանը կազմուած է 1932-ին: Եթէ երկրին վարչամեքենան կը գործէ «համախոհութիւն» ստեղծելու տեսլականով` տարբեր կողմերու միջեւ, բայց կայ տակաւին անվստահութիւնը… «Բողոքականները ունին մտահոգութիւնը, թէ ի՛նչ կրնայ պատահիլ իրենց, եթէ կաթողիկէները իշխեն»: Դարձեալ Քաթրինն է. «Եւ այս իմաստով, եթէ ազգայնականները, իմա՛ կաթողիկէները, կ՛ուզեն մտածել ապագայի մասին, բրիտանացիները, իմա՛ բողոքականները կը փորձեն պահել իրենց ունեցածը»: Եւ այստեղէն նաեւ յառաջ կու գան Մեծն Բրիտանիոյ մէջ մնալու եւ կամ անջատուելու ձգտումները:

Հապա հայկակա՞ն ներկայութիւնը…

Դոկտ. Փոլ Մանուկ (Տիշչէքէնեան) եկած է Պասրայէն, Իրաք: Ան ելեկտրոնային ճարտարապետ է եւ վկայուած` Սկովտիոյ համալսարանէն. այսօր Պելֆասթի մէջ կը դասախօսէ եւ կ’աշխատի ակադեմական ու  գիտա-հետազօտական կեդրոններու մէջ: Ամուսնացած է տեղացիի մը հետ եւ կազմած` ընտանիք: Փոլին մեծ հայրը եղած է գործօն անդամ Հայ կաթողիկէ եկեղեցիին մէջ եւ, ինչպէս` բոլոր հայերը, Ցեղասպանութենէն ճողոպրած, վերապրած ու հաստատուած է Իրաք: Հայրը եղած է գործօն անդամ Հայ առաքելական եկեղեցիին եւ մայրը` աւետարանական: կ՛երեւի այս «երեքին» միացումով Փոլը այսօր կրնայ լաւապէս նաւարկել Իրլանտայի նման միջհամայնքային փոթորկոտ երկրի մը մէջ:

«Կը փորձեմ հայութիւնը ծանօթացնել, ո՛ւր որ կը գտնուիմ` համալսարանի ասպարէզիս եւ այլ պետական շրջանակներու մէջ»: Փոլը այն հայն է, որ կ՛ուզէ միշտ հայ գտնել ու հայու հանդիպիլ: «Հայերուն թիւը Պելֆասթի մէջ շատ փոքր է, հազիւ հինգ հոգի ենք», Փոլն է խօսողը: Ան կը փորձէ նախաձեռնել եւ այս պզտիկ հայկական խմբակը քով-քովի բերել տարբեր առիթներով: «Միշտ չէ, որ կը յաջողիմ: Այս օրերուն մարդիկ շատ զբաղած են», ըսաւ ան:

Բայց Հայաստանը Փոլին սրտին մէջ է: Անոր մեծ դուստրը Հայաստան այցելած եւ աշխատած է հայրենիքի մէջ երկու տարի` որպէս ընկերային  ծառայող եւ իր մասնակցութիւնը բերած է տարբեր բարեսիրական ծրագիրներու մէջ: «Աղջկանս այցելութիւնը մեզ խթանեց, որ ա՛լ աւելիով առնչուինք հայրենիքին հետ: 2001 թուականէն սկսեալ ամէն տարի կանոնաւոր կերպով Հայասատան կ՛այցելենք», ըսաւ Փոլ:

Հիւսիսային Իրլանտայի այդ շատ գեղեցիկ բնութեան մէջէն կը փորձէի դուրս հանել տագնապն ու ցաւը: Երկու հակադիր իրականութիւններ`գեղեցիկը եւ վատը, որոնք ինչպէս իրարու մէջ մտած ու գօտեպնդուած են իրարմով եւ կազմած մէկ ապրող իրականութիւն: Այս նոյն պատկերը քիչ մը ամէն տեղ է, չէ՞: Մենք ալ ապրեցանք գեղեցիկ Լիբանանի մէջ այդ ահաւոր վախը, ցաւն ու անապահովութիւնը: Մենք ալ շինեցինք երեւցող եւ չերեւցող խաղաղութեան պատե՞ր եւ բաժնեցինք հաւաքականութիւնները, որպէսզի աւելի ապահով կեանքե՞ր ստեղծենք ամբողջ տասնհինգ տարիներու վրայ երկարած:  Ու տակաւին ներկայի ապրած մեր իրականութիւններուն մէջ որքան բան կայ անցեալէն. վախը եւ անվստահութիւնը… Եւ` (չ)երեւցող յուշակոթողները եւ երեւոյթները, որոնց մէջէն մենք ալ անցեալի անորոշութիւնները կը բերենք ներկային…

Հապա ի՞նչ խօսք այն բոլոր քաղաքական տագապներուն ու պատերազմական վիճակներուն, որոնք տարածուած են քիչ մը ամէն տեղ` հոս ու հոն, մօտիկ թէ հեռաւոր: Պատմութիւնը որքա՜ն ինքզինք կը կրկնէ եղեր: Խաղաղութեան պատե՞րը քիչ մը ամէնուրեք: Այդ պատերուն շուքին տակ` (չ)երեւցող վախերն ու ատելութիւնները: Նոյն կրկնուող իրավիճակները. միայն աշխարհագրական բովանդակութիւնն է, որ կը փոխուի…

Ու դարձեալ Հեսթինկզն է. «Իմ աղօթքս է, որ յաջորդ սերունդներուն հետ այս վախերը վերանան, եւ մարդոց հոգիներուն մէջ խաղաղութիւնը արմատանայ:

Եթէ Հեսթինկզը կը խօսէր իր երկրի ապագայի տեսլականին ի խնդիր, բայց իւրաքանչիւրս կը խօսինք եւ պարտինք խօսիլ նաեւ մեր ապրած շրջաններուն համար:

Եթէ պատմութիւնը ինքզինք կը կրկնէ, ուրեմն արժէ այդ կրկնուող պատմութեան մէջէն մէջտեղ հանել վստահութիւնը եւ խաղաղութիւնը: Եւ այս կարելի է, երբ մարդը իր շինած խաղաղութեան պատերը կը փլէ եւ անոր տեղ կը սկսի շինել խաղաղութեան հոգիներ…Հոգիներ, ուր պատեր չկան…եւ ուր բնութեան ու հոգիներու գեղեցկութիւնը կը միանան որպէս մէկ «պատկեր», մէկ, միացած եւ ոչ իրարու հակադիր` կազմելու համար ապրելու կեանքեր, ուր վստահութեան եւ խաղաղութեան  հոգիներ կը շինուին:

Եւ ընտրանքը մարդունն է իւրաքանչիւրիս…

Ի՞նչ պիտի ուզենք շինել:

Խաղաղութեան պատե՞ր, թէ՞ խաղաղութեան հոգիներ…

ՍԵՐԺ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ

Երկու տարի առաջ, ապրիլի 2-ին համացանց մտնելով` սեւ լուր մը տեսայ, որ կը տեղեկացնէր, թէ ազերի վոհմակները հայ-ազրպէյճանական սահմանը կտրելով` կատաղօրէն յարձակած են Արցախի վրայ: Թէեւ յաճախ լսած կամ տեսած էի լուրերը, որոնք կը հաղորդէին, թէ ազերի արձակազէններու անարգ կրակոցներէն հայ զինուորները կը զոհուէին, սակայն այս անգամ տարբեր էր… պատերազմը կը սկսէր: Համացանցի լուրերով չբաւարարուելով` փութացի պատկերասփիւռը բանալու եւ աւելի մանրամասն տեղեկութիւններ ստանալու: Բայց ինչե՜ր տեսայ: Ռուսիան պատկերասփիւռի իր կայաններու ընդմէջէն նախայարձակ կողմը մատնանշելու փոխարէն` «հայ-ազրպէյճանական սահմանին վրայ կացութիւնը սրեցաւ, ինչ որ լայնածաւալ բախումներու պատճառ դարձաւ» յայտարարութեամբ բաւականանալով` իր դիրքը շատ յստակ կերպով ճշդեց: Փա՛ռք Աստուծոյ, մեր զինուորները դիմացան յարձակումին եւ հակահարուած տալով` ստիպեցին ազերիներուն, որ զինադադար խնդրեն: Սակայն պատահածը շարք մը հարցումներու դուռ բացաւ: Յուսախաբութիւնս մեծ էր, երբ իմ ապրած երկիրս իր ցուցաբերած կեցուածքով եւրոպական երկիրներու սովորութիւնը կը կրկնէր, յարձակողին եւ պաշտպանուողին մէկ նժարին վրայ կը տեղաւորէր եւ կը զլանար ճշմարտութիւնը բացայայտել: Ոմանք ըսին. «Տղա՛ս, քաղաքականութիւնը այսպէս է, Ռուսիան չի կրնար մէկուն կամ միւսին կողմը բռնել այս հարցին մէջ»: Սակայն ես բացարձակապէս համաձայն չեմ «իմաստուն» այս տեսակէտին հետ: Դաշնակից ըսել` չի նշանակեր միայն առեւտրական կապեր ունենալ կամ ալ դիւանագիտական յաճախակի այցելութիւններ կատարել եւ քաղցր խոստումներ հոս ու հոն թափել: Երկիրներու միջեւ դաշնակցութիւնը կ՛ենթադրէ նաեւ ռազմական եւ այլ տեսակ օժանդակութեանց տրամադրում, այսինքն եթէ դաշնակիցներէն մէկուն վտանգ կը սպառնայ, միւսը պարտաւոր է օգնութեան հասնիլ տարբեր միջոցներով: Սակայն ի՞նչ պէտք է մտածեմ, երբ հետեւեալ պատկերը կը տեսնեմ. Ռուսիա իր բարեկամ-դաշնակիցին` Հայաստանին զէնք ծախելու զուգահեռ, անոր թշնամին` Ազրպէյճանը կը զինէ, անոր յարձակողապաշտական ախորժակները սրելով եւ ռազմական ներուժը բարձրացնելով` մեղսակից կը դառնայ ապակայունացման ուղղուած անոր քայլերուն եւ ոճրային քաղաքականութեան: Ի՞նչ կարծիք պէտք է ունենամ, երբ Եռաբլուր այցելեմ եւ հայ հերոսներուն թարմ գերեզմանները տեսնեմ. մեր տղաքը Ռուսիոյ կողմէ Ազրպէյճանին ծախած զէնքերէն փամփուշտներ եւ բեկորներ ստանալով նահատակուեցան: Աւելի՛ն. աշխարհի մէջ տեսնուա՞ծ բան է, որ մէկ դաշնակիցը միւսին առաջարկէ սեփական ազատագրուած հողերը զիջիլ, որպէսզի կարելի ըլլայ տագնապը լուծելու գործնական հոլովոյթին սկսիլ: Ի՞նչ է ասիկա, եթէ ոչ` արհամարհանք մեր նահատակ զինուորներուն եւ անոնց թափած արեան: Եթէ երբեք մեր ղեկավարները համաձայնին այս ամօթալի առաջարկին հետ, ուրեմն մենք զմեզ ուրանանք, մեր նահատակները ուրանանք, քանի որ ծով արեամբ ազատագրուած հողերը անսակարկ եւ անզիջելի պէտք է մնան: Այո՛, շրջանին մէջ Ռուսիան մեր դաշնակիցն է եւ գործընկերը, կ՛ըսենք, այո՛, Գիւմրիի մէջ ան իր զինուորական խարիսխը ունի, սակայն չմոռնանք, որ 1916-1917 թուականներուն ռուսական զօրքերը Արեւմտեան Հայաստանի հողերուն վրայ էին, բայց օրհասական մէկ պահուն ետ քաշուեցան, ինչ որ պատճառ դարձաւ նոր կոտորածներու սկիզբ առնելուն եւ Արեւմտեան Հայաստանին վերջնական կորուստին: Նոյնն է պարագան արեւմտեան երկիրներուն: Ֆրանսացիներուն հաւատացինք եւ քիչ ետք անոնց դաւադրութիւնը պատճառ դարձաւ Կիլիկիոյ աղէտին, նոր ջարդերուն եւ տեղահանութեանց: Սեւրի դաշնագիրը ստորագրելու ատեն Ամերիկայի նախագահը` Վուտրօ Ուիլսըն, հայութեան իրաւունքներուն եւ հողերուն մասին խօսեցաւ եւ խոստացաւ արդարութեամբ վարուիլ հայ ժողովուրդին հետ, սակայն այդ խոստումները մեռեալ տառ մնացին թուղթի վրայ:

2016-ի քառօրեայ պատերազմը եկաւ անգամ մը եւս հաստատելու, որ միայն մեր ձեռքով կրնանք մեր կացութիւնը շտկել եւ փայլուն ապագայ կերտել: Իսկ ատիկա կրնանք ընել այն պարագային, երբ դադրինք Ռուսիոյ եւ եւրոպական երկիրներու վրայ չտեսի նման նայելէ եւ օգնութիւն ակնկալելէ, ընդհակառակը, ստորակայութեան բարդոյթը թօթափենք, մեր ուժերուն հաւատանք եւ ինքնավստահ ըլլանք: Աւարայրներէն եւ Սարդարապատներէն հայ ժողովուրդը ժառանգեց անկոտրում մարտական ոգի: Կռիւներու ընթացքին մեր զինուորները ինչե՜ր կը ցուցադրեն: Սակայն, դժբախտաբար, նոյնը չենք կրնար ըսել դիւանագիտական եւ տնտեսական մարզերուն մասին: Ժամանակակից պատմութեան մէջ կռուի դաշտին վրայ տարուած յաղթանակները կրնան փշրուիլ կամ ալ փափաքելի արդիւնքին չհասցնել բանակցութեան սեղանին վրայ արձանագրուած ձախողութիւններու եւ պարտութիւններու պատճառով: Տնտեսական տկարութիւնը, ինչպէս գիտենք, արտաքին ճնշումներու եւ միջամտութիւններու դուռ կը բանայ եւ ժխտական անդրադարձ կ՛ունենայ պետութեան գերիշխանութեան վրայ: Ուրեմն, այսօր իմ մաղթանքս է, որ հայրենի ղեկավարութիւնը յատուկ, մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնէ երկրի դիւանագիտական եւ տնտեսական ուժը բարձր մակարդակին հասցնելու յոյժ կարեւոր գործին, որպէսզի այլեւս հայութեան ձայնը ոչ միայն ԵԱՀԿ-ի եւ անոր նման կազմակերպութիւններու միջոցով լսելի ըլլայ, այլ, որ Հայաստանը իր ձեռքը փող առնելով` կարենայ համայն աշխարհին դիմաց բարձրաձայն իր իրաւունքներուն եւ դատին արդարացիութիւնը հաստատել: Հայաստանի բազմակողմանի հզօրութիւնը` մարտական, դիւանագիտական, տնտեսական առումներով, ազդարարութիւն կ՛ըլլայ մեր երկրին հանդէպ թշնամական քաղաքականութիւն վարողներուն համար, որ` զսպուածութիւն ցուցաբերեն, հրաժարին արկածախնդրական քայլեր առնելէ եւ քառօրեայ պատերազմներ կրկնելու մտադրութենէն: Իսկ միջազգային քաղաքականութեան մէջ լաւագոյն գրաւականը ըլլայ այն, որ` «որպէս ազգ մեզ հետ էլ հաշուի նստեն»: Բայց մինչ այդ, մինչեւ Հայաստանի դէպի նոր, ուժեղ երկրի այլակերպումը իրականանայ, թող Աստուած պահապան ըլլայ մեր զինուորներուն, քանի որ անժխտելի իրականութիւն է, որ ո՛չ ՄԱԿ-ի, ո՛չ ալ ԵԱՀԿ-ի գործունէութեամբ մեր երկիրը կը պահպանուի, այլ` հայ զինուորի անձնազոհութեան եւ թափուող արեան շնորհիւ:

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Արուեստի եւ ստեղծագործութեան ընթացիկ ըմբռնումներէն, դասականէն ազատագրում մը կայ իրաւ ստեղծագործութեան մէջ, ինչպէս` գեղանկարչութեան պարագային, որուն համար ֆրանսացի պայծառ իմաստասէր Ալեն կ՛ընէ հետեւալ բանաձեւումը, որ` «լուսանկարչութիւնը ազատագրեց գեղանկարչութիւնը», այսինքն արուեստագէտը տեսանելի անմիջականէն անդին երթալու կարելիութիւն ունեցաւ: Այս իմաստով ալ թատրոնը եւ ընդհանրապէս գրականութիւնը հեքիաթասացութիւն չեն:

Լաւ կ՛ըլլայ` խօսիլ Լեւոն Շանթի թատերական երկերու ընթերցման եւ բեմադրութեան մասին: Ներկայացման մը մէկ կամ երկու ժամ տեւողութեան ընթացքին, որքան ալ ուշադիր ըլլանք, պատկերներու եւ խօսքի յաջորդականութիւնը, իր չդադրող ընթացքով, արագ տողանցումով, ընդհանուր տպաւորութիւն մը կը ստեղծէ, քանի մը պատկերներ եւ խօսքեր կը դրոշմեն մեզ: Երբ բեմին վրայ արագօրէն տողանցող պատկերը եւ խօսքը խորհրդանիշ են, հոն են ուրիշ բան ցոյց տալու եւ թելադրելու համար, արուեստասէր եւ գիտակ հանդիսատեսը ստիպուած կ՛ըլլայ վերադառնալու գիրին, եթէ նախապէս չէ կարդացած երկը, կամ այդ մասին բաւարար տեղեկութիւն չունի: Այսինքն խորհրդանիշը անմիջապէս տեսանելի եւ ըմբռնելի չէ պատումի եւ պատկերի հոսանքին մէջ: Գեղագիտական վայելքը անպայման երկի մը ընդհանուր ըմբռնումը չի բերեր:

Աւելի՛ն. յաճախ մտածած եմ, որ, օրինակ, «Հին աստուածներ»-ը կամ «Շղթայուածը» չե՞ն գրուած կարդացուելու համար, եւ բեմականացումը պարզապէս կը ծառայէ զանոնք ժողովրդականացնելու: Աւելի՛ն. հանդիսատեսը, սրահին մէջ, լոյսերու եւ տարազներու յաջորդականութեան թափով տարուած, իմաստներ եւ խորհրդանիշներ հասկնալու ժամանակ չ՛ունենար, մանաւանդ եթէ նախապէս չէ կարդացած երկը, այդ մասին բացատրութիւններ չէ լսած: Այս տրամաբանութեամբ ալ, մի՞թէ աւելի հասկնալի չեն ըլլար այդ թատերախաղերը, եթէ ներկայացուին քաղաքային տարազով եւ ներկայի պարզ ու պարզագոյն բեմայարդարումով. օրինակ, փոխանակ պալատի մը սիւնազարդ դահլիճին, համեստ բնակարանի հիւրասենեակին մէջ: Երբ հերոսները մեզի պէս ըլլան, իրենց խորքը աւելի դիւրին կ՛ըլլայ սեւեռել: Ֆրանսական դասականները` Քոռնէյ, Ռասին, Մոլիէր, երբ քաղաքային տարազով եւ կացութեամբ կը ներկայացուին, աւելի դիւրին կ՛ըմբռնուին իմաստները, խորհրդանիշները:

Քիչ մը ամէն տեղ եւ յաճախ յիշեցում եղած է, որ Լեւոն Շանթի գրականութեան մէջ հիւսիսի երկիրներու աշխարհահայեցողութիւնը կայ, կը յիշեն Ֆրետերիք Նիցչէի յաւերժական վերադարձը, որ պատմութեան կրկնութիւնն է, գերմարդ ըլլալու ձգտումը, որ ուժի պաշտամունքն է, ուժը իր բոլոր ձեւերով` դրամ, իշխանութիւն, հռչակ, գեղեցկութիւն եւ այլ տեսակի նուաճումներ: Բայց պահ մը եթէ մտածենք, կրնանք ըսել, որ ստեղծագործութեան մը պարագային, որքան որ ալ տիրական ըլլան տաղանդը եւ հանճարը, ինչ որ կը ստեղծուի, ոչինչէն չի գար, միշտ շարունակութիւն մը կայ, նախորդին վրայ կը բարձրանայ: Տաղանդը եւ հանճարը կը միջամտեն, որպէսզի ստեղծագործութիւնը կրկնութիւն չըլլայ, գրականութիւնը թութակաբանութիւն չըլլայ, գեղանկարը լուսանկար կամ տպագրութիւն չըլլայ: Լեւոն Շանթի Եւրոպա մնացած տարիները իր տեսնելու եւ զգալու կարողութեան առջեւ բացին նոր հորիզոններ, հասունացում, ձեւաւորելով իր միտքը: Հետեւաբար, ազդեցութիւն բառը ճիշդ իմաստով պէտք է գործածել, աւելի ճիշդ է ըսել` անոնք իր իմացական աշխարհին մէջ ստեղծեցին համադրութիւն մը, որ նոր լուսաւորումով խտութիւն տուաւ իր խօսքին եւ գիրին:

Յաճախ պէտք է կրկնել, որ Լեւոն Շանթ ո՛չ տաղասաց է, ո՛չ ալ պատմաբան, ինչպէս` բոլոր իրաւ վիպագիրները: Պատումը եւ իր հերոսները, որքան որ ալ տեղ մը արձանագրուած ըլլան որպէս պատմական դրուագներ եւ դէմքեր, պարզապէս խորհրդանիշներ են` սեմպոլներ, ուրիշ բան ըսելու համար հեղինակի անմիջական ժամանակին մէջ: Զգացումներ, որոնք կը հասնին իրենց բացարձակ արտայայտութեան: Այդ զգացումները կան մարդուն մէջ, այրերու եւ կիներու, սակայն կեանքի պայմանները եւ անհատական նկարագիրները զանոնք կը դրսեւորեն տարբեր եղանակներով: Գրագէտը, այս պարագային` թատերագիրը, եթէ կրկնէ պատմութիւնը, ոչինչ կը բերէ:

Պատումի իրական կամ հնարուած դրուագը ստեղծագործող թատերագրին համար մեկնակէտ է: Եթէ պատմութեան արտագրուած ներկայացումը ըլլայ նպատակ, այդ կ՛ըլլայ վաւերագրական թատրոն կամ շարժանկար, ինչպէս անցեալի այնքան բազմաթիւ եւ նշանաւոր ժապաւէնները` յունական կամ հռոմէական պատմութեան մասին, ինչպէս կ՛ըսուի` péplumները, որոնք հետաքրքրաշարժ էին, տպաւորիչ, զբօսանքի կը ծառայէին` իրենց հռչակաւոր դերասաններով, զանգուածներուն համար անմիջականօրէն մատչելի, որոնք կը ներկայացուին մինչեւ այսօր: Կամ` թերթերուն մէջ ամէն օր լոյս տեսնող ոճիր-արկածի պատմութիւնները, ռազմաճակատէ մը հասնող դէպքերու լուրերը:

Ստեղծագործական թատրոնը հասարակ բարոյախօսութիւն չէ, որուն կը հանդիպինք «սոց-արթ»-ի պարագային, ապսպրուած գրականութիւն եւ արուեստ, ան գեղեցիկի, խօսքի հմայքի եւ խորհրդանիշի համաձուլում է: Լեւոն Շանթի պարագային այդ միաձուլումը կայ, նոյնիսկ` հայերէնի հանդէպ իր ցուցաբերած ազատութիւններով, որուն մասին կարելի է խօսիլ այլ պայմաններու մէջ: Լեզուն իր բառերով, նոյնիսկ` իր պարզութեամբ, շարահիւսութեամբ, ինքնատիպ կառուցումով արտայայտուած միտքի հզօրացման կրողը պիտի ըլլայ: Ձեզի ծանօթ պէտք է ըլլայ «Կայսր»-ի Դ. արարի Է. տեսարանի կայսրի եւ Հաննայի զրոյցը, ուր կայ մեծ եւ հնչեղ բառ` առանց տպաւորելու միտող բարդացումներու, բայց տեսարանը իր պարզութեամբ մեծ գաղափարներու պայծառութիւն կու տայ, գերանցումի, երազի, բարձրացման, առանց զիջում ընելու մարդկային տկարութիւններու առջեւ:

Կայսր.- Ահա՛ կեցած եմ նորէն, Հա՛ննա, Պետքար լերան գլուխը, ահա նորէ՛ն ես յաղթական, նորէ՛ն ետիս մահ ու խորտակում, նորէ՛ն սիրտս թուխպ ու հոգիս խռով…

Հաննա.- Մի՛ կենար ու մի՛ նայիր ետ, ետիդ անդունդ է:

Կ.- Անդո՛ւնդ, դաժան ու մթի՜ն:

Հ.- Վե՜ր, մագլցիր վե՜ր:

Կ.- Արժէ՞: Եւ ո՞ւր: Ահա գագա՛թ մը:

Հ.- Անո՛նց համար, որոնց շունչը կարճ է:

Կ.- Բոլոր գագաթներուն համար ալ աս է եղածը:

Հ.- Բայց եւ այնպէս, քալէ՜, քալէ վե՜ր:

Կ.- Ո՛վ դուն, իմ հոգիիս անվերջ ձգտումը, իմ անհանգիստ, իմ անյագ հոգիիս անզուսպ ու թեւաւոր ձգտումը, բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ դուն, ինչո՞ւ այս ձգտումը, եւ մինչեւ ե՞րբ եւ մինչեւ ո՞ւր…

Հ.- (Մատնանիշ ընելով լեռները) Մինչեւ ճերմակ բարձունքները, մինչեւ միգոտ կատարները, մինչեւ անհաս տենչանքները, մինչեւ մահուդ սահմանները…

Կ.- (Տխուր) Մինչեւ անհուն տենչանքները… մինչեւ մահուան սահմանները:

Հ.- Վե՜ր, մագլցէ՛ վե՜ր…

Կ.- Այո՛… մնացածը բոլորովին ոչինչ է:

Հ.- Վե՜ր, մագլցէ՛ վե՜ր…

Հոս հաւանօրէն ճիգ մը ընելով` պէտք է վերդառնալ երիտասարդ բանաստեղծի տողերուն, զորս մէջբերեցի խօսքիս սկիզբը.

Էհէ՜յ, միշտ վեր ես սրտադող

միշտ վե՜ր կ՛ուզեմ, որ խոյանամ:

Խիստ թելադրական են ընտրուած բառերը, սրտադող, անհաս տենչանքներ, մնացածը բոլորովին ոչինչ է, որոնք կը նշեն այն, որ գիտակցելով հանդերձ անհեթեթին, այն օրերուն պիտի ըսէին` ունայնութեան, հռոմէացիներու «vanitas vanitataum, omnia est vanitas»-ը, յիշելով նաեւ Սիզիփոսի առասպելը, որ ժայռաբեկորը լեռ կը բարձրացնէր` գիտնալով հանդերձ, որ ան կրկին վար պիտի գլտորի, բայց կը շարունակէր այդ ընել, մարդը, որ այս պարագային երկին հերոսն է, պիտի շարունակէ իր ինքնահաստատման պայքարը, ինչ որ կ՛ընէ մեզմէ իւրաքանչիւրը` իր չափերով, ինքնահաստատում` մերժելով տուեալ եւ պարտադրուած կացութիւնները: Այդպէս է նաեւ «Շղթայուած»-ի մնայուն եւ տեւող պայքարը իշխողին դէմ, հաստատուած եւ իշխող շահագործող կարգերուն դէմ, ինչպէս այդ կ՛աղաղակէ երկին հերոս աշխատաւոր Դարբինը, առաջին արարի թիւ 2 բաժնին մէջ, այնպէս, որ կարծէք այսօրուան պարզ ժողովուրդը կը խօսի.

Դարբինը.- (Յանկարծ կը խլէ կռանը սալին վրայէն ու կը նետէ անդին) Կշտացեր եմ այս բոլորէն. սա կեանք չէ. սա գերութիւն է, գերութիւն:

Ջուլհակը.- Ճակտիդ քրտինքովը պիտի ուտես քու հացը. այդպէս է գրուած, այդպէս է կարգը:

Դ.- Հա՛, ինծի ու քեզի նման էշերու համար: Այսպէս կարգ դնողը թող այնպէս դնէր, որ իմ աշխատանքս օր ու ցերեկով չգային ու չխլէին շունն ու գայլերը: Թող ամէնուն քրտինքը մնար իրեն:

Ջ.- Կը տեսնեմ, ի զուր է քեզի հետ խօսիլը: Այդ մարդը քու գլուխդ է շուռ տուեր: Քիչ ման եկուր, քի՛չ, այդ Նաղաշին ետեւէն:

Դ.- Ինչո՞ւ սուտ է ըսածը: Անիծուած են այդ աշխարհքի բոլոր կարգերը: Անէ՜ծք կայ մեր կեանքին վրայ:

Եւ խօսքիս ընթացքին քանիցս ընդգծուած կացութիւնը կը բանաձեւէ «Շղթայուած»-ի գլխաւոր դէմք Նաղաշը.

Նաղաշ.-…. Ի զո՜ւր: Տապալեցիք հին բռնակալը, եկաւ նորը. կը տապալէք նորը` կու գայ յաջորդը: Ասոր վերջ չկայ: Գիտցէ՛ք, ոչինչ չէք շահելու դուք, մինչեւ որ չխորտակէք այդ ամէնքը ծնող, այդ ամէնքը սնող մա՜յր բռնակալը, բո՛ւն, իսկակա՜նը:

Ձայներ.- Ո՞վ է: Ո՞վ է: Ըսէ՛: Ցո՛յց տուր:

Նաղաշ.- Կ՛ըսեմ: Բարձրացե՞ր էք դուք բարձր սարերը, մագլցե՞ր էք դուք ժայռ գագաթները: Քանի վարն էի, ամէնէն բարձր կը թուէր ինծի տեսած գագաթս: Քանի վեր կ՛ելլեմ` անոր ետեւէն նոր-նոր գագաթներ կ՛ելլեն առջեւս: Ըսե՜մ, ըսե՜մ ձեզի: …Եթէ կ՛ուզէք, որ փրթին ձեր բոլորի շղթաները, ընկճեցէ՜ք այն բռնակալը, որ կ՛ապրի ձեզմէ ամէն մէկուն կրծքին տակ, մեռցուցէ՛ք ձեր մէջի բռնակալը…

Մեր մէջի բռնակա՞լը. եսը, ընչաքաղցութիւնը, փառասիրութիւնը, իշխանատենչութիւնը, մեզ մղող կիրքերը:

Այնքա՜ն արդիական եւ մեզի ժամանակակից է այս Նաղաշը:

Լեւոն Շանթ կը բեմականացնէ պատմութեան ինքնակրկնութիւնը եւ մեր եսասիրութիւններու ու փառասիրութիւններու վերսկսումը, մեր էութեան մէջի մեզ կրծող մեր գերութիւնը, աւելի բնազդական, քան` իմացական:

Սեպտեմբեր 2017, Երեւան

(Շար. 3)

ՇԱՀԱՆ ԳԱՆՏԱՀԱՐԵԱՆ

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կազմակերպած համաժողովը, Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակին առիթով,  ակադեմական պետական քաղաքականութեան մը ընդհանուր ուղղութիւններուն վրայ  խորհրդածական հայեացքներ կը  կեդրոնացնէ:

Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի եւ Երեւանի պետական համալսարանի գիտաշխատողներու, ակադեմականներու` իրաւագէտներու, թրքագէտներու, արեւելագէտներու, իրանագէտներու, պատմաբաններու եւ յատկապէս Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրման ժամանակաշրջանի մասնագէտներու մասնակցութիւնը ընդգծեց ապահովուած համահայկական համաժողովին գիտականութիւնը եւ ատով իսկ ուղենշեց սփիւռքի մէջ եւս 100-ամեակը արժանավայել նշելու հրամայականը:

Համաժողովը ոչ միայն սփիւռքի այլ նաեւ ընդհանրապէս հայկական աշխարհի մէջ դարձաւ մեկնարկը 100-ամեակի առիթով կազմակերպուելիք համագումարներուն եւ գիտաժողովներուն:

Նախ պատմական գործընթացները լոյսին բերելու առումով ներկայացուած` հայ-ամերիկեան, հայ -ռուսական, հայ-իրանական, Հայաստանի Հանրապետութիւն-միջազգային հանրութիւն յարաբերութիւններու ուղղութիւնները, եւ նոյն ժամանակահատուածին կնքուած պայմանագիրներու մանրամասնութիւններու փոխանցումը, իրաւական մեկնաբանութիւններն ու այդ մասնագիտական ոլորտներու մէջ կայացած բանավէճերը համոզեցին կարեւոր փաստի մը գոյութիւնը:

Այսօր հայոց պետականութիւնը ակադեմական մակարդակի վրայ յաջողած է ձեւաւորել մասնագէտներու շտեմարան մը, որ ամենաարհեստավարժ աշխատելաոճով լիաժամ տրամադրուած է Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրման պատմական, ներքին-արտաքին քաղաքական, իրաւապայմանագրային, հոգեւոր, մշակութային եւ կրթական ու ռազմական ոլորտներու մէջ  անընդհատ հետազօտական աշխատանքներ իրականացնելու ու գիտական հասարակութեան հրամցնելու աշխատանքին: Գիտական հիմքեր ապահոված նոր վարկածներ, նոր տեսութիւններ, նոր մեկնաբանութիւններ: Եւ որքան ալ հակաճառուի, որ պատմագրութիւնը Հայաստանի մէջ կը շարունակէ կրել խորհրդահայ դպրոցի գաղափարախօսական-քաղաքական կաղապարումներու ազդեցութիւնը, նման համաժողովի որեւէ մասնակից պիտի նկատէր նոր շունչը, արխիւային փաստերու վրայ հիմնուած գիտականութեան եւ գաղափարականութեան ակադեմական համատեղելիութեան օրինակները:

Ներկայացուած զեկուցումները ընդհանրապէս արխիւային սկզբնաղբիւրներու վրայ հիմնուած էին. այս պարագային` Ազգային արխիւի մէջ պահուած եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ժամանակաշրջանին վերաբերող արխիւային հաւաքածոյին: Արխիւը գիտական աշխարհին մէջ ամենաընդունելի սկզբնաղբիւրը կը համարուի, որքան ալ որ նկատուի, թէ պետական արխիւը տուեալ պետութեան քաղաքականութեան համապատասխանող նիւթ է, եւ այնտեղ եւս քաղաքականացուած մօտեցումը գերակշիռ է: Այո՛, բայց խօսքը մանաւանդ պետական քաղաքականութեան ծալքերուն իրազեկելուն կը վերաբերի: Մինչ հրատարակչական արխիւը, որքան ալ մասնակիցի վկայագրութիւնը ըլլայ, որքան ալ օրուան պետական գործիչի յուշագրութիւնը համարուի, անպայման ենթակայական առանցք կ՛ունենայ եւ ատով իսկ կրնայ չհամապատասխանել գիտականութեան նորմերուն:

Համաժողովին զգալի էր շատ յստակ միտում: Արխիւային նիւթերու վրայ հիմնուած յատկապէս իրաւապայմանագրային  փաստաթուղթերու ուսումնասիրութեան, սահմանային խնդիրներու եւ, բնականաբար, կապելով Համահայկական հռչակագրով ամրագրուած դրոյթներուն ուղղութեամբ նոր հետազօտութիւններ կատարելու: Այլ խօսքով, լուսարձակները բանալու բոլոր այն հաւանական իրաւական հիմքերուն վրայ, որոնք կրնան աղիւս ծառայել հատուցման համալիրի կառուցման: Երբ պետական հռչակագիրը կ՛ակնարկէ Սեւրի պայմանագրին ու ուիլսընեան Իրաւարար վճիռի ներկայացուցած կարեւորութեան, ապա անհրաժեշտ է ուրեմն իրաւական հիմքեր գտնել այդ բոլորին ժամանակակից իմաստ տալու համար. եւ ասոր դիմաց բնականաբար իրաւագէտօրէն որոնել այն իրաւադրոյթները որոնք անվաւեր կը համարեն Պաթումի, Մոսկուայի կամ Կարսի դաշնագիրները:

Ահա այստեղ է փաստօրէն, որ կը համատեղուին եւ ոչ թէ կը հակադրուին գաղափարաքաղաքականն ու գիտականը: Զուտ գիտականի անուան տակ պատմական իրադարձութիւնները գաղափարազերծուած ներկայացնելու  տեսութիւնները կը չէզոքացուին այս ձեւով, եթէ ճիշդ ընկալուին Հայաստանի Հանրապետութեան ակադեմական քաղաքականութեան ծալքերը: Այո՛, գիտական ոլորտի մէջ հարցերը ներկայացնելու պահուն քաղաքական մօտեցումը պէտք չէ մտահոգութիւն պատճառէ, որ կը հարուածուի առարկայական գիտականութիւնը: Իսկ այս մօտեցումները չեն վերաբերիր միայն պատմական խնդիրներու:

Ժամանակակից իրադրութիւններու ակադեմական ներկայացումը այսօր օգտակար է մեր արտաքին դիւանագիտութեան համար: Գիտական փաստերով,
ճիշդ եզրաբանութիւն օգտագործելով Խոջալուի ինքնաոչնչացումը, արխիւային նիւթերու մէջբերումով Մութալիպովի յայտարարութիւնները լոյսին բերելը, այո՛, ունի քաղաքական առաջադրանք, բայց հիմնուած է նաեւ գիտական տուեալներու վրայ: Կամ Պաքուի յարձակողապաշտութիւնը, պատերազմական օրէնքներու խախտումը, ռազմական յանցագործութիւնները միջազգային համապատասխան օրէնքներու նկատառումով հրապարակայնացնելը քաղաքագիտական եւ իրաւագիտական աշխատանք է:

Համաժողովին երեւցաւ նաեւ արխիւային նիւթերու համեմատական աշխատակարգի մօտեցումը: Բազմիցս լսեցինք, որ մեր պետական արխիւներուն մէջ յայտնաբերուած նիւթին համապատասխանը որոնուած է Ռուսիոյ Դաշնութեան կամ Վրաստանի պետական արխիւներուն մէջ, ինչ որ սկզբնաղբիւրներու համեմատական ուսումնասիրութիւններու հետ կապուած մեթոտաբանական կարգ է նման հետազօտութիւններու պարագային:

Գիտական գաղափարաքաղաքականութեան ընդհանուր ուղղուածութեան ներքոյ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կազմակերպած 100-ամեակի համաժողովին քննարկուեցան` հանրապետութեան հռչակման նախադրեալները, մայիսեան հերոսամարտերու նշանակութիւնը, պետական կառուցուածքն ու պետականաշինութեան գործընթացը,  Արցախի մէջ պետականութեան վերականգնման եղելոյթը, կուսակցութիւններու ներդրումը` պետական դաշտի կայացման, ՀՀ-ի արտաքին քաղաքականութիւնը, դիւանագիտութիւնն ու տարբեր պետութիւններու հետ ընթացած յարաբերութիւնները, հանրապետութեան անկման պատճառները, մամուլը, եկեղեցւոյ դերը, իրաւապայմանագրային հարցերը, մշակութային ոլորտները, այլախոհական շարժումները, անկախութեան գաղափարի արծարծումը խորհրդային կարգերու տակ եւ սփիւռքի մէջ:

Նման համախմբումներ ի վերջոյ այս մեթոտաբանութեամբ պիտի ընթանան: Գիտական աշխատանքը պիտի ծառայէ որոշ քաղաքականութեան մը. այս պարագային` պետական քաղաքականութեան, որ համահայկական բնութագիր ունի:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

Մայիս 6-ին նախատեսուած երեսփոխանական ընտրութիւններուն նախօրեակին, դժբախտաբար, ինչպէս միշտ, դարձեալ տարածուած է ընտրակաշառքի երեւոյթը: Ողջամիտը կը գիտակցի, թէ այդ գումարին շահը կարճատեւ է եւ շուտով սպառող, իսկ հետեւանքը` երկարատեւ: 6 մայիսին համար քուէարկողը գնողը 7 մայիսին դիւրութեամբ կը ծախէ զայն, որովհետեւ անոր մէջ մարդը չէ, որ կը տեսնէ, այլ միայն քուէն, որ բնականաբար ընտրութիւններէն ետք կը դառնայ անպիտան:

Միւս կողմէ, պետական դիւանակալութեան կամ այլ տեսակի դժուարութիւնները կը լուծուին միայն ժողովուրդին ծառայելու, անոր կարեկցելու կարող, անոր հոգերը բաժնող ու հասկցող, ուստի եւ անոր միջավայրին մաս կազմած երեսփոխաններու ճամբով, որոնց համախմբուածութիւնը առաւել կշիռ մը ապահովելով կը նպաստէ հարցերու առաւել դիւրին լուծման:

Լիբանանը համայնքային երկիր է, ատիկա անվիճելի իրողութիւն մըն է, ուստի ո՞վ կրնայ հայ համայնքին ու քաղաքացիին քաղաքական կամ այլ շահերը անշահախնդիր կերպով պաշտպանել, քուէն գնո՞ղը, իր սեփական համայնքի շահերուն ծառայող օտա՞րը. բնականաբար ո՛չ` այլ միայն իր համայնքի միջավայրին մաս կազմող հայը:

Միւս կողմէ, ոմանք կարելին, դիւրինն ու տրամաբանականը մերժելով կ՛առաջարկեն անկարելին. Հայկական երեսփոխանական պլոք կազմելու փոխարէն իրենց համայնքին շահերուն ծառայող օտարներէն կազմուած պլոքները հայկականացնելու գաղափարը պարզապէս անհեթեթ է, եւ անցնող 18 տարիներու ընթացքին փորձուած անկարելիին փարիլը անլրջախոհութիւն է: Ուստի լիբանանահայը ո՛չ պիտի խաբուի, ո՛չ պիտի ծախուի, ո՛չ ալ սնամէջ գաղափարներէ պիտի տարուի, այլ` տէր պիտի կանգնի իր քուէին, հպարտ հայու քուէին:

Յիսուս մօտենալով խօսեցաւ անոնց ու ըսաւ.
«Ամէն իշխանութիւն ինծի տրուեցաւ երկինքի ու երկրի մէջ…
ես ձեզի հետ եմ մինչեւ աշխարհիս վերջը»:
Մատթ. 28.18

Տէր Յիսուս Քրիստոսի հրաշափառ Յարութեան տօնը այս տարի մեզ կը դիմաւորէ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան հարիւրամեակով եւ այլ տօնական ամեակներով:  Ցեղասպանութենէ վերապրած մեր ազգին համար աննկարագրելի դժուարութիւններ կային գոյատեւման կապակցութեամբ, մանաւանդ` թրքական սպառնալիքին շարունակուող ազդեցութեամբ, սակայն մեր նախնիները ընտրեցին ո՛չ միայն շարունակել գոյութիւն մը, այլ` այդ գոյութեան աւելցուցին ազատ եւ անկախ զարգացումի ու ազգակերտումի որակ: Ծառացան այդ ազդեցութեան եւ սպառնալիքներուն դէմ եւ յաղթեցին: Ահա ա՛յդ որակը տօնելու հրաւիրուած ենք` բոլոր ժամանակներուն համար:

Ժամանակները կը փոխեն հաւաքականութիւններու թէ անհատներու հասկացողութիւնները եւ անոնց արտայայտման ձեւերը` ազատ եւ անկախ ըլլալու, զարգացումի կամ ազգակերտումի մասին աշխատելու, գոյութեան եւ անոր դէմ սպառնալիքի առնչութեամբ մտածելու եւ գործելու. սակայն որակի տուեալը պէտք է տեսնենք ժամանակներէն եւ իրականութիւններէն անդին…:

Տէր Յիսուս Քրիստոսի յարութիւնը մեզի կը հաղորդէ կեանքի շատ էական երեք որակ: Նախ, որ յոյս կայ, բոլորովին վերջնական թուող անել վիճակներէն անդին իսկ: Մահը, որուն վրայ յաղթանակ տարաւ Տէր Յիսուս, ամէնէն ուժեղ իրականութիւնն էր մարդուն համար. ահա այդ ամէնէն ուժեղը պարտուած է Յիսուսի յարութեամբ: Նոր յոյս կար Տէր Յիսուսի աշակերտներուն համար, որոնք Անոր մահով կորսնցուցած էին ամէն յոյս. յատկապէս սխալ նպատակները, որոնց մասին յայտարարութիւններ ըրած էին անոնցմէ ոմանք իշխանութեան փափաքներով` սրբագրելու առիթը չէր կորսուած: Իր յարութեամբ` Տէր Յիսուս իր աշակերտներուն եւ անոնց միջոցով մեզի կը հաղորդէ սխալէն դառնալու եւ ուրացումին համար իսկ զղջալով` ճշմարտութեան յարելու իրական առիթ, որակ:

Երկրորդը, Տէր Յիսուսի կեանքին եւ սորվեցուցածին շարունակականութեան որակն է:  Անոր աշակերտները պէտք չունէին ափսոսալու, որ իրենց Վարդապետը միայն որոշ ժամանակի մը համար առաջնորդ եւ ուսուցիչ եղաւ իրենց:  Անոր հրաշքները եւ իմաստուն խօսքերը, յանդիմանութիւնները եւ մարտահրաւէրները եւս պիտի շարունակուէին Անոր յարութիւն առնելովը եւ իրենց մօտ ըլլալովը: Եւ` անոնց վկայութեամբ եւ օրինակով, եկեղեցին մինչեւ այսօր կը յայտարարէ, թէ «… Մի Տէր Յիսուս Քրիստոս… ելեալ յերկինս նովին մարմնովն նստաւ ընդ աջմէ Հօր:  ալոց է նովին մարմնովն…»:

Երրորդ եւ էական որակը` Տէր Յիսուս Քրիստոսի` յետ Իր յարութեան իրական դարձած իշխանութեան որակն է:  Տէր Յիսուս իշխանութիւն արդէն ունէր դեւեր հանելու, հիւանդներ բժշկելու, սորվեցնելու եւ մեռածներ ողջնցնելու` Իր մահէն առաջ ալ:  Ան Ինք Իր մասին կ՛ըսէ, «Իշխանութիւն ունիմ զանիկա (Իր կեանքը) դնելու եւ իշխանութիւն ունիմ զանիկա նորէն առնելու» (Յովհ. 10.18):  Իսկ Իր կեանքը նորէն առնելով Ան իրա՛ւ իշխանութիւն ստացաւ Իր յարութեան կեանքը հաղորդելու Իրեն հաւատացողներուն:  Երբ կը համարձակինք Իրեն հաւատալ, յարուցեալ Փրկիչը Իր յարութեան յաղթանակին եւ որակին հաղորդ կը դարձնէ մեզ:  Ահա թէ ինչո՛վ Ինք մեզի հետ կ՛ըլլայ ամէն օր` մինչեւ աշխարհիս վերջը:

Ժամանակներուն մէջ` պատմութեան ժամանակին ընթացքին պատահածներուն տօները աննշանակ կը դառնան, եթէ անոնց որակային տուեալը մոռնանք:  Ուրեմն, մեր կեանքի յաւիտենական որակին համար` «Յիսուսի նայինք, մեր հաւատքին առաջնորդին ու կատարողին, որ Իր առջեւ կեցած ուրախութեանը համար խաչը յանձն առաւ, ամօթը արհամարհեց ու Աստուծոյ աթոռին աջ կողմը նստաւ»: (Եբր. 12.2)

Յաւիտենական որակին իշխանութիւնը Յարուցեալինն է:

Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց,
Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի:

ՎԵՐ. ՄԿՐՏԻՉ ԳԱՐԱԿԷՕԶԵԱՆ
ՆԱԽԱԳԱՀ ՄԱՀԱԵ Միութեան

Ապրիլ 2018

Ո՛վ մահ, ո՞ւր է յաղթութիւն քո
(1 Կոր 15, 55 )

Երբ Պօղոս առաքեալը, ինքնավստահ, կը հռչակէր իր նորադարձ կորընթացի ունկնդիրներուն դիմաց, թէ Քրիստոս ո՛ղջ է եւ իրապէ՛ս յարութիւն առած է մեռելներէն, իրեն համար անվիճելի՛ ճշմարտութիւն էր այդ, հի՛մքը իր դաւանած նոր կրօնին: Ան չէր վախնար, որ այդ նորադարձ քրիստոնեաներէն ոմանք, անհեթեթ դատելով այդպիսի խօսք մը` խրտչէին ու գայթակղէին, եւ ցմիշտ հեռանային իրմէ:

Գիտէր անտարակոյս. եւ հակառակ ասոր, ան չէր փորձուած ետ առնել իր խօսքը կամ մեղմացնել զայն. ընդհակառակը` աւելի՛ կը պնդէր անոր իրաւացիութեան վրայ: Եւ սակայն ան, Քրիստոսի յախուռն քարոզիչը դարձած, Քրիստոսի աշակերտը չէ՛ եղած. մանաւանդ թէ` եղած է անոր հետեւորդներուն առաջին ու ամէնէն վայրագ հալածիչներէն մին: Անհրաժեշտ եղած է, որ յարուցեալ Քրիստոս ի՛նքը, իրեն երեւնալով` շանթահարէր զայն Դամասկոսի ճամբուն վրայ, երբ ինք հոն կ՛երթար` Քրիստոսի հետեւորդները ձերբակալելու եւ դատի քաշելու առաքելութեամբ:

Պօղոսի յանկարծական դարձն ու յեղաշրջումը, որուն շնորհիւ Քրիստոսի անողոք թշնամին կը դառնար անոր խիզախ քարոզիչը, կարելի է Քրիստոսի առաջին յաղթանակը նկատել եւ անուրանալի ապացոյցներէն մին` անոր յարութեան: Ինչպէ՞ս երեւակայել, որ այդ քրիստոսատեաց մարդը, որ կը կարծէր Աստուծոյ հաճելի գործ կատարել` կեղծ Մեսիային աշակերտները հալածելով, ակնթարթի մը մէջ դառնար նոր վարդապետութեան ռահվիրան. մինչեւ իսկ արժանանալով «Հեթանոսներու առաքեալ» տիտղոսին, սահմանուած, իր կարգին` հալածուելու եւ գլխատուելու ի սէր Քրիստոսի:

Ուրեմն անոր քարոզութիւնը հիմնուած չէր պատահական, հոգ չէ թէ սքանչելի տեսիլքի մը թողած տպաւորութեան վրայ, այլ խոր համոզումի մը վրայ, թէ իրեն երեւցողը եւ զինք դարձի բերողը ուրուական մը չէր, այլ նոյնինքն Քրիստո՛սը, խոստացուած Մեսիա՛ն, որ խաչուելէն ու մեռնելէն ետք, զոյգ մը մահապարտներու միջեւ, վերստին կենդանացած` իր դիմացը կ՛ելլէր Դամասկոսի ճամբուն վրայ, եւ կը սաստէր` ըսելով. «Սաւո՛ւղ, Սաւո՛ւղ, ինչո՞ւ կը հալածես զիս», այսինքն` ի՛մ աշակերտներս. ու տառացիօրէն զայն կը զգետնէ՛ր, ֆիզի՛քապէս ու հո՛գեպէս, միաժամանակ լուսաւորելով անոր միտքը եւ ցմիշտ գրաւելով անոր հոգին, ամբո՛ղջ էութիւնը:

Պօղոս, այդ հիմնական այլափոխումէն ետք, կրնա՞ր լուռ մնալ, չպոռթկալ ու չգոռալ ի դէմս բազմութիւններուն, թէ ի՛նք, այդ խաչեալին թշնամին ու հալածիչը, որ հրաշքով մը եւ ակնթարթի մը մէջ, ա՛յլ մարդ դարձած էր, այժմ կը ճանչնար, թէ ան Աստուծոյ Որդին էր, խաչին վրայ գամուած ու մեռած, եւ այժմ վերակենդանացած:

Պօղոսի դարձը ինքնին մեծագոյն հրաշքն է Քրիստոսի. որովհետեւ ո՛չ միայն զայն տապալած ու վերականգնած էր տեսիլքով մը, այլ նոր արարած դարձուցած էր զայն: Այսուհետեւ Պօղոս կրնար հռչակել թէ, «Ես Քրիստոսի հետ խաչուած եմ. ես կ՛ապրիմ, այո՛, բայց ես չե՛մ, որ կ՛ապրիմ, այլ` Քրիստո՛սն է, որ կ՛ապրի իմ մէջս» (Գաղ 2, 20):

Պօղոսի հաւատքը Քրիստոսի յարութեան հանդէպ այնքա՛ն հզօր պիտի դառնայ, որ սիրոյ գագաթնակէտին պիտի հասցնէ զինք, գերագոյն զոհաբերումին: Ո՛չ մէկ խոչընդոտ պիտի կասեցնէ անոր եռանդը` քարոզելու խաչուած ու յարուցեալ Տէրը: Իր քարոզին հիմնական կէտը պիտի դառնայ այդ. «Եթէ Քրիստոս յարութիւն չէ՛ առած` դատա՛րկ է մեր քարոզութիւնը, ուստի ապարդիւն է նաեւ յոյսը մե՛ր յարութեան»: Եթէ մենք յարութիւն չառնենք իրեն նման, անիմաստ է նոյնի՛սկ մեր գոյութիւնը, որովհետեւ մենք անմա՛հ ստեղծուած ենք եւ կրկի՛ն անմահ պիտի դառնանք` շնորհիւ Քրիստոսի մահուան ու յարութեան:

Յարութիւնը Պօղոսի քարոզութեան կեդրո՛նն է, հիմնուած` Քրիստոսի մարգարէական խօսքին վրայ: Երբ հրեաները գայթակղած էին, որ Յիսուս կը համարձակէր ըսել. «Քանդեցէ՛ք այս տաճարը, եւ ես երեք օրէն պիտի վերականգնեմ զայն» (Յովհ 2, 19), անոնք անկարո՛ղ էին անշուշտ ըմբռնելու, թէ Յիսուս «այդ կ՛ըսէր իր մարմինի՛ տաճարին մասին», որ պիտի վերականգնէր իր մահէն երեք օր ետք իր փառաւո՛ր յարութեամբ:

Արդարեւ, եթէ Քրիստոս յարութիւն չառնէր, եթէ իր մարմինը գերեզմանի մէջ մնար ու փտութեան մատնուէր, ո՛եւէ մահկանացուի մարմնին նման, անոր կեանքն ու մահը, քարոզութիւնն ու հրաշքները, իր աշակերտներուն խոստացած երկինքի արքայութիւնը, մէկ խօսքով ամէ՛ն ինչ` փլուզումի պիտի ենթարկուէր, ինք ստախօս ու կեղծարար պիտի նկատուէր, եւ իր հիմնած եկեղեցին պիտի կործանէր, ինչպէս Երուսաղէմի տաճարը, որ քարուքանդ եղաւ ըստ իր կատարած մարգարէութեան:

Քրիստոս պիտի ամբաստանուէր իբրեւ ճարպիկ աճպարար, որ ամէն միջոցի դիմած էր` խաբէութեամբ հետեւորդներ շահելու համար: Իսկ Պօղոս հաստատեց, որ ինք կը հռչակէր պատմակա՛ն իրողութիւն մը եւ ոչ թէ ցնո՛րք մը, որուն վաւերականութիւնը բիւրաւոր վկաներ պիտի հաստատէին իրենց արեա՛ն գնով: Այդ վկայութիւնը, սկսեալ առաջին դարէն, կ՛երկարի մինչեւ օրերս: Նորագոյնները այդ անթիւ վկաներէն` մեր Վարդանանց հերոսները եւ Մեծ եղեռնի նահատակները:

Քրիստոսի յարութիւնը միայն ի՛ր յաղթանակը չէ մահուան վրայ, այլ մե՛րն է նաեւ, յաղթանակը ամբո՛ղջ մարդկութեան, որ կը տենչայ անմահութեան: Տօնն է մանաւանդ ժողովուրդի մը, հա՛յ ժողովուրդին, որ ազգերու միջեւ եղաւ առաջի՛նը, որ հռչակեց, թէ կը հաւատա՛յ Քրիստոսի, յարուցեա՛լ Քրիստոսին, որուն նմանութեամբ ի՛նք եւս չարչարուեցաւ  եւ արիաբար պայքարեցաւ` միշտ վա՛ռ պահելով իր հաւատքն ու յոյսը, թէ մահուան կը յաջորդէ կեանքը` յարութեամբ: Ամէնէն աւելի ի՛նք կրնայ իրաւա՛մբ հռչակել Պօղոս առաքեալին հետ. «Ո՛վ մահ, ո՞ւր է քու յաղթութիւնդ»:

Սիրելի՛ եղբայրներ ու քոյրեր, Զատիկը առիթն է` թարմացնելու ու վերակենդանացնելու մեր հաւատքը: Հաւատքը Քրիստոսի յարութեա՛մբ միայն կ՛արդարանայ եւ կը գոյատեւէ: Եւ յոյսին միացած հաւա՛տքն է, որ վառ կը պահէ մեր ակնկալութիւնը` Քրիստոսի խոստումին իրականացման. դուք ինծի հետ պիտի փառաւորուիք երկինքի արքայութեան մէջ:

Հայցե՛նք Տիրոջմէ, որ մինչ ցնծութեամբ կը տօնենք իր Որդւոյն յարութիւնը, անոր խոստացած խաղաղութիւնը տիրէ համայն աշխարհի վրայ, բայց մանաւանդ մեր մայր հայրենիքին, Արցախին, սփիւռքին եւ Լիբանանին, եւ յատկապէս Միջին Արեւելքի մեր երկիրներուն մէջ, ուր քրիստոնեայ ժողովուրդները իրենց հաւատքին համար արի՛աբար կը պայքարին եւ կը դիմանան` քեզ չուրանալու համար:

Թող քու ցնծութիւնդ եւ ուրախութիւնդ օր առաջ ծագի ու տարածուի անոնց բոլորին վրայ:

Քրիստոս յարեա՛ւ ի մեռելոց,
Օրհնեա՛լ է Յարութիւն Քրիստոսի:

ԳՐԻԳՈՐ ՊԵՏՐՈՍ Ի.
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՏԱՆՆ
ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ՀԱՅՈՑ

Զատկական բարեբաստիկ տօնին առիթով, սիրով կ՛ողջունենք լիբանանահայ մեր ժողովուրդի զաւակները եւ կը մաղթենք, որ Յարուցեալով զօրացած, բոլորս շարունակենք հաւատարմութեամբ մեր կեանքին մէջ միշտ կենդանի պահել քրիստոնէական հաւատք ու ազգային հոգի:

Համաձայն աւետարանական վկայութեան, երբ գրեթէ իր աւարտին հասած էր զատկական տօնին առիթով վերնատան մէջ տեղի ունեցող վերջին ընթրիքը, Յիսուս, իր մօտալուտ մահուան մասին խօսելով, առաքեալներուն կ՛ըսէ.

«Աշխարհի վրայ նեղութիւն պիտի ունենաք‚ բայց քաջալերուեցէ՛ք‚ որովհետեւ ես յաղթեցի աշխարհին»: (Յովհն. 16:33)

Այս կարճ նախադասութեամբ,  որ իբրեւ վստահութեան երաշխիք կը տրուէր առաքեալներուն,  Յիսուս կը յանձնարարէր իր աշակերտներուն քաջալերուիլ ու խիզախանալ, որպէսզի  հաւատքի կեանքով կարելի ըլլայ պարտութեան մատնել այն բոլոր նեղութիւններն ու տագնապները, որոնք անպակաս պիտի ըլլային իրենց առաքելութեան միջոցին: Իրօք, անոնք պէտք է քաջալերուէին եւ խիզախանային, որպէսզի աշխարհին մէջ ծաւալէր  եւ արմատանար յանուն Աստուծոյ իրենց վստահուած Աւետարանի քարոզչութեան սրբազան գործը:

Հաստատապէս, մեր Տիրոջ խօսքերը վստահութեան երաշխիք են նաեւ բոլոր անոնց համար, որոնք աշխարհին մէջ նախանձախնդիր են իրենց քրիստոնէական նկարագիրին հանդէպ եւ զայն հաւատքի պատուանդանին վրայ պահելու ցանկութեամբ, այսօր ալ քաջաբար եւ վստահութեան հոգիով կը դիմագրաւեն կեանքի բոլոր հարցերն ու տագնապները:

Անկասկած, վստահութեան երաշխիք եղող աւետարանական այս մտածումները, շարունակաբար պէտք է նաեւ արձագանգեն մեր հոգիին մէջ, որպէսզի մենք եւս քաջալերուելով, կարենանք պայծառատես հայեացքով դիտել մեր շրջապատը, եւ մեր գիտակցութիւնը մթագնող ստուերներուն դէմ, մեր կեանքը պահել աստուածամերձ ու աստուածահաճոյ ընթացքի մէջ:

Սիրելի՛ հայրենակիցներ,

Ահաւասիկ, Զատիկ է դարձեալ մեր կեանքին մէջ եւ հետեւաբար, յարատեւօրէն վերիվայրումներու ենթակայ մեր կեանքի պայմաններուն մէջ, այսօր մենք ալ կը հրաւիրուինք քաջալերուելու ու խիզախանալու, որպէսզի նախանձախնդիր կեցուածքով կարենանք  ամուր պահել մեր հաւատքը եւ Յարուցեալին օրինակով զրահուած,  վստահութեամբ քալել նոյնիսկ Գողգոթայի ճամբաներէն, որպէսզի կարենանք մենզ զմեզ պաշտպանել ամէն տեսակի փորձութիւններու դէմ:

Հետեւաբար, զատկական տօնին առիթով, նորոգուած յոյսով քաջալերուինք, որովհետեւ մեզի առաւել կեանք պարգեւելու համար, մեր Տէրը յաղթեց աշխարհին: Եւ հետեւաբար, ամէն անգամ որ նեղութեան եւ տագնապի մէջ գտնուինք, յիշենք իր պատգամը եւ նայինք իր կեանքի օրինակին, որպէսզի գօտեպնդուինք եւ աներկիւղ շարունակենք մեր կեանքն ու աշխատանքը: Իբրեւ հայ եկեղեցւոյ զաւակներ, յիշենք, որ քրիստոնէութիւնը  նեղութեանց, չարին ու տառապանքին դէմ յաղթանակ տանելու կրօնն է: Հետեւաբար, քաջալերուինք յարութեան յոյսով, որպէսզի չշեղինք մեր լոյս հաւատքէն ու պատճառ չըլլանք, որ մեր թուլութեան պատճառով ուրիշներ եւս շեղին ու գայթակղին:

Անկասկած, պարտինք նաեւ ազգովին քաջալերուիլ, որպէսզի յարութեան յուսավառ իրադարձութիւններու լոյսին տակ, մենք կարենանք վերստին կենդանանալ մեր ազգային տեսիլքով, երազներով, իղձերով ու իտէալներով: Վստահաբար, ծով կարիքներով ու տագնապներով ծանրաբեռնուած աշխարհացրիւ մեր ժողովուրդը, այսօր ալ պէտք է կարենայ մնալ հայրենասէր ու քաջալերուելով պէտք է իր կեանքին մէջ պահէ սրբութիւն ու անմահութեան տեսլական:

Ազգովին ժառանգորդն ենք 1918 մայիսի 28-ով կերտուած հարիւրամեայ անկախութեան մը, զոր պատմութեան վճռադրոշմ այս փուլին, պարտինք նաեւ սեփական կեցուածքով պաշտպանել եւ առաւել եւս ամրացնել, որպէսզի մեր ազգային գիտակցութեան մէջ վառ մնայ մեր ժողովուրդի յաւերժութեան երաշխիքը եղող անկախ Հայաստանի տեսլականը: Նայինք Յարուցեալին ու դիտենք ազատութիւն կերտող մեր հայրերու օրինակը եւ քաջալերուինք, որպէսզի այսօրուան մեր կեցուածքովն ու  աշխատանքովը, մենք եւս մեծնանք ու փառաւորուինք: Անկախութեան զօրութեամբ արիանանք ու խիզախանանք, որպէսզի Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսէի, Սարտարապատի խոյանքներով ձեռք բերուած ապրելու իրաւունքը չվտանգուի ու հայրենիքի անկախութեան դարաւոր մեր երազը երբեք չմթագնի: Քաջալերուինք եւ փառք տանք Աստուծոյ, որ շնորհք ըրաւ մեր ազգին դարձեալ վայելելու ազատութեան արշալոյսը. եւ ուխտենք ինքնընծայումով հետեւիլ մեր հայրերու կեանքի օրինակին, հաւատարմութեամբ պահել մեր Ս. եկեղեցւոյ հաւատքն ու ամէն տեղ քաջաբար մղել  հայութեան գոյապայքարը,  որպէսզի իբրեւ ժառանգորդները բիւրաւոր հերոսներու, նահատակներու եւ սուրբերու արիւնով շահուած մեր պատմութեան, զայն կարենանք ապրիլ նաեւ վաղուան տեսիլքով` մեր արդար իրաւունքներու ձեռքբերման վստահութեամբ:

Ս. Յարութեան տօնին առիթով, անգամ մը եւս կ՛ողջունենք եւ կը շնորհաւորենք ձեզ բոլորդ` թեմիս հոգեւորականաց դասը, ժողովականութիւնը, մեր եկեղեցիներու, վարժարաններու, համայնական մեր կեանքին մէջ գործող կառոյցներու ու մարմիններու պատասխանատուները եւ մեր սիրեցեալ ժողովուրդի բոլոր զաւակները` մաղթելով, որ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի Ս. Յարութեան տօնը պայծառակերպէ բոլորիս կեանքը եւ մեզ հաւաքաբար տանի յարութեան տեսիլքին:

Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց:

Սիրոյ ջերմ ողջունիւ եւ աղօթարար`
ՇԱՀԷ ԵՊՍ. ՓԱՆՈՍԵԱՆ
ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՀԱՅՈՑ ԼԻԲԱՆԱՆԻ