ԱՐԱՐԱՏ ԿՈՍՏԱՆԵԱՆ

Վերջերս շատ է խօսւում` Հայաստանը պէտք է ունենայ զարգացած տնտեսութիւն, միւս կողմից նշւում է մեր երկրի շրջափակման մէջ գտնուելու փաստի մասին: Յայտնի է, որ մեր առեւտրաշրջանառութեան մեծ մասը տեղի է ունենում ԵԱՏՄ անդամ պետութիւնների, մի մասն էլ ԵՄ անդամ պետութիւնների հետ: Առեւտրաշրջանառութիւն ունենք նաեւ Չինաստանի հետ, վերջինս կարող է լինել այլընտրանք մեզ համար` զարգացնելու տնտեսութիւնը: Առկայ 8,2% առեւտրաշրջանառութիւնը (հիմնականում` ներկրում) հնարաւոր է աւելացնել: Այս հետաքրքիր պետութեան մասին «Ազդակ»-ը իր ընթերցողին է ներկայացնում յօդուածաշար, որով նախ ներկայացնելու ենք նրա արդի պատմութիւնը, ապա յստակեցնելու ենք, թէ ինչպէ՛ս կարող է մեր երկիրը եւս, էլ աւելի սերտ յարաբերութիւններ հաստատելով այս երկրի հետ, տնտեսապէս զարգանայ:

Չինաստանի տնտեսական զարգացման ուղենիշը դրուեց 1970-ական թուականներից, նախագահ Տինկ Սէաոփինկի հեռատես ծրագրով, երբ Չինաստանին անհրաժեշտ էր տնտեսութեան ուժը ներդնել գիւղատնտեսականից դէպի արդիւնաբերական ոլորտ: Այդ ժամանակից Չինաստանի կառավարութիւնը որդեգրեց մի գործնապաշտ քաղաքականութիւն, պատմութեան մէջ մտաւ հարմոնիայի քաղաքականութիւնը, այսինքն` Չինաստանին անհրաժեշտ էր խաղաղութիւն` ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան մէջ, երկխօսութիւն բոլոր երկրների հետ` բացառելով առճակատումները եւ կարեւորելով երկկողմանի շահերը:

Այս քաղաքականութիւնը շարունակուեց մինչ ներկայ Չինաստանի նախագահ Սի Ճինփինկի իշխանութեան գալը: Եթէ նախկինում Չինաստանը ունէր լուրջ խնդիր` ստեղծելու միջին խաւ, ապա այժմ միջին խաւը Չինաստանում արդէն կազմում է մեծամասնութիւն, հակառակ նրա` Չինաստանը դեռ ունի լուրջ խնդիրներ առերեսուելու 70 մլն աղքատութեան մէջ գտնուող բնակչութեան խնդիրները լուծելու հարցում: Սակայն այս երկրի ներկայ ղեկավարութիւնը, համարելով նախկին նախագահների ծրագրերը իրականացուած, առաջ քաշեց նոր ուսմունք, որը կոչուեց «չինական երազ». այն առաջ քաշեց եւ ղեկավարեց Սի Ճինփինկը:

Հարկ է նշել, որ վերոնշեալ քաղաքական գործիչը արդէն իսկ կուսակցութիւնում (ՉԺԿ) վայելում էր մեծ համբաւ` որպէս թերզարգացած շրջանները, մասնաւորապէս Նինկտէ քաղաքը (1990 թ.), աղքատութիւնից դուրս հանող փորձառու մասնագէտ: Այդ աշխատանքն իրականացնելու համար նրա առաջ քաշած գաղափարներն էին`  աղքատութիւնը յաղթահարելու համար պէտք է երկկողմանի աշխատանք ղեկավարութեան եւ ժողովրդի միջեւ, ղեկավարը պէտք է ունակութիւն ունենայ հասկանալու եւ ըմբռնելու խնդրի խորութիւնը եւ ծառայի ժողովրդին ամբողջ սրտով: Դեռ այդ ժամանակներից նա կարեւորել է փտածութեան դէմ պայքարը: Նրա կարծիքով, Չինաստանի նպատակը ոչ թէ պէտք էր լինէր միայն տնտեսութեան զարգացումը, այլ` ունենալ թափանցիկ կառավարութիւն. բոլորը պէտք է պայքարեն փտածութեան դէմ, ոչ թէ միայն կառավարութիւնը: Նա նաեւ կարեւորում էր պաշտօնեաների վարքը:

2013 թուականին, նախագահ ընտրուելուց յետոյ, ՍԻ Ճինփինկը առաջ քաշեց «Չինական երազ» ուսմունքը: Այն կրում էր հետեւեալ գաղափարը. հայրենասիրութիւնը միշտ եղել է ներքին ուժերը համախմբող խթան, չիները դարերի ընթացքում խաղաղութիւն սիրող ժողովուրդ են եւ միշտ եղել են բաց համագործակցութեան եւ երկկողմանի շահ ապահովելու համար: Ըստ այդ ուսմունքի, Չինաստանը պէտք է լինի զարգացած, ուժեղ, ներկայանալի մշակոյթով եւ կարողանայ աշխարհին ճիշդ բացատրել ներկայ Չինաստանի զարգացման տեսլականը: Չինաստանի պաշտօնեաներն այս արագ զարգացող ժամանակներում պէտք է աշխատեն խստագոյնս արագ եւ վարպետօրէն եւ դա անելու համար պէտք է բաւարար գիտելիքներ ունենան տնտեսութեան, քաղաքականութեան, պատմութեան, փիլիսոփայութեան ոլորտներում: Տնտեսութեամբ լինելով աշխարհի երկրորդ գերզարգացած երկիրը` մենք դեռ պէտք է զարգացնենք տիեզերագնացութիւնը, կենսաբժշկութիւնը եւ ռոպոթաշինութիւնը:

Այն նաեւ սահմանում էր` արտասահման մեկնող չին ուսանողները պէտք է լինեն որպէս ոչ պաշտօնական դեսպաններ` հիմնելով ընկերութիւն, բացատրելով չինական մշակոյթը, պատմութիւնը եւ մեր աշխարհընկալումը:

«Չինական երազ»-ի յաջորդ կարեւոր կէտը ազգային անվտանգութիւնն է: Հարուստ երկիրը պէտք է ստեղծի ուժեղ բանակ, եւ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել աշխարհի խաղաղութիւնը խարխլող ահաբեկչութեանը: Խաղաղութեան պայմաններում պէտք է պատրաստ լինել քաոսին, ստեղծել միջազգային հակահաբեկչական ցանց: Պէտք է պատրաստել առողջ կրօնական մասնագէտներ, ովքեր կրօնը ճիշդ կը բացատրեն հասարակութեանը եւ նրանց չեն մղի մոլեռանդութեան: Ոչ մի օտար երկիր իրաւունք չունի Չինաստանին օտարելու իր խոր համոզմունքներից եւ խաթարելու Չինաստանի ամբողջականութիւնը, անվտանգութիւնը եւ զարգացման ուղին:

Վերոշարադրեալից կարելի է յանգել հետեւեալ եզրակացութեանը.

1. Կոնֆուցիական Չինաստանը դարեր ի վեր մեծ ուշադրութիւն է դարձրել այդ փիլիսոփայութեանը, որը ուսուցանել է հօր կարեւոր դերն ընտանիքում եւ զաւակների հնազանդութիւնը նրան, այս ըմբռնումը կիրառւում է բոլոր բնագաւառներում: Այսինքն` հնազանդուել ուսուցչին, ղեկավարին, գործարանի տնօրէնին եւ այլն: Ըստ իս, նշուած փաստը Չինաստանի զարգացման ամենակարեւոր հիմքերից է: Այսպիսով, հեշտ է ընկալւում, թէ ինչպէ՛ս Չինաստանը կարողացաւ ունենալ աշխարհի խոշորագոյն գործարանները, կամ` ունենալ միակ կուսակցութիւնում 87 մլն անդամ: Յիրաւի, իւրաքանչիւր չին մարդու բնոյթի մէջ գոյութիւն ունի յարգանք ղեկավարի նկատմամբ: Յաճախ նրանք կատարում են հրամաններն առանց վարանելու կամ բողոքելու: Սա չեն կարողանում ըմբռնել այն օտար մարդիկ, որոնք քննադատում են Չինաստանը` մտածելով, որ այդտեղ գոյութիւն չունեն մարդու իրաւունքներ:
2. Յօդուածի սկզբում ներկայացրել ենք, որ Չինաստանը երկար ժամանակ զերծ էր մնում արտաքին քաղաքականութիւնում կոշտ դիրքորոշում ունենալուց որեւէ այլ պետութեան հանդէպ, եւ միջազգային յարաբերութիւններում միշտ խօսում են երկկողմանի շահի մասին` անտեսելով տագնապները: Այժմ, Սի Ճինփինկի նախագահութեան օրօք հարկ է ուշադրութիւն դարձնել նրա նոր քաղաքականութեանը, որը մասնաւորապէս արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզում հանդէս է գալիս աւելի ինքնավստահ եւ կարեւորում Չինաստանի մշակոյթի տարածումը աշխարհում եւ յաճախ է խօսում Չինաստանի ինքնուրոյն եւ ինքնավստահ ուժ լինելու մասին: Այս քաղաքականութիւնը փոխեց Չինաստանի ղեկավարութեան եւ հասարակութեան յարմարուողական քաղաքականութիւնը միջազգային ասպարէզում: Այսօր Չինաստանը, թէպէտ` հաշուարկուած քայլերով, բայց հետեւողական ներկայութիւն ունի աշխարհի բոլոր կարեւորագոյն կէտերում: Արդէն Չինաստանը ներկայանում է ոչ միայն որպէս տնտեսական ուժ, այլ նաեւ յստակ ի ցոյց է դնում իր քաղաքական կեցուածքը` կարեւոր խնդիրներում, ինչպիսին է Սիրիայի պատերազմը վեթօ դնելով ՄԱԿ-ում Սիրիայի իշխանութեան օգտին. կարեւորագոյն խնդիր է հակաահաբեկչական պայքարը, որն այսօր դիտւում է որպէս Չինաստանի ազգային անվտանգութեան թիւ մէկ խնդիր: (Սին Ճիյանկ նահանգը, որի բնակչութեան կէսը թուրքալեզու ցեղեր` ույղուրներ են եւ ծայրայեղ իսլամի գործօնով սպառնալիք են հանդիսանում Չինաստանի ներքին համերաշխութեանը, քանի որ, ըստ սիրիական պաշտօնական տեղեկատուութեան, Սիրիայում գտնւում են 5000 ույղուր ահաբեկիչներ Իտլիպի կազմում, որոնք արդէն վարժ լինելով ահաբեկչական գործողութիւններ իրականացնելուն` Չինաստան վերադարձի դէպքում կարող են մեծ վտանգ հանդիսանալ` կազմակերպելով ահաբեկչական գործողութիւններ):
3. Միջազգային քաղաքականութեան մէջ Միացեալ Նահանգներն հանդիսանում են Չինաստանի ամենաթէժ քննադատողը, պատճառաբանելով, թէ կառավարական համակարգում գոյութիւն չունի ժողովրդավարութիւն եւ մարդու իրաւունքներ, սակայն այդ երկրի բարձրաստիճան ղեկավարութեան ու մտաւորականութեան այդ հատուածը անկարող է ըմբռնել հարցի բուն էութիւնը, եւ ճիշդ չէ միակողմանի գնահատականներ տալ տարբեր երկրների եւ մշակոյթների սկզբունքներին` յենուելով արեւմտեան քաղաքակրթութեան չափորոշիչների վրայ: Միացեալ Նահանգներն իրենց արտաքին քաղաքականութիւնը վարելիս ուղորդւում են երկակի չափանշերով` սատարելով բռնապետական վարչակարգերին, ինչպէս, օրինակ, Եգիպտոսի նախկին նախագահ Մուպարաքի 40-ամեայ միահեծան բռնապետութեանը, կամ օժանդակելով Իրաքի նախկին նախագահ Սատամ Հուսէյնին` Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան դէմ պատերազմում: Միեւնոյն ժամանակ Միացեալ Նահանգներն, ժողովրդավարութիւն տարածելու մոլուցքով տարուած, խթանում են երկրների քայքայմանը եւ պատճառ դառնում քաղաքացիական պատերազմների: Գալով Չինաստանի խնդրին` նոյն այդ ժողովրդավարութեան խաբկանքով միշտ ցանկանալու է ներսից քանդել Չինաստանը, որովհետեւ Չինաստանի հզօրացումը պայմանաւորուած է նրա միասնութեամբ:

Գրեց ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

«Էն վախտ ուրիշ էր, աւելի շատ էր մաքրութիւնը, պարզութիւնը… Իրականում կարօտում եմ էդ տարիները: Մեր կռուած տղերքի մէջ մնացել ա էդ մաքրութիւնը: Չգիտեմ` ինչի՞ց  ա, որ փոխուել ա»,  Ուջանցի ազատամարտիկ Գրիգոր Ազատեանն այս խօսքերից  յետոյ հոգոց է հանում: Շատ բան է փոխուել Հայաստանում: Անկախութեան այդ  հասկացութիւնը, որ ունէին, փոխուել է. իրենք երազում էին անկախ երկրի մասին, բայց ունեցանք հակառակը: Սա ասւում է ոչ թէ ցուցադրական յուզումով, այլ` դառնութեամբ:

Գրիգոր Ազատեանը սասունցի է: Ասում է,  մայրական պապը` Աբրահամ Ղազարեանը, 14 տարեկանում եղել է Անդրանիկի զինուորը, հետախոյզը: «Ռանչպարների կանչ»-ի մէջ մի դրուագ կայ, երբ Անդրանիկն ասում է` «Կանչէք պստիկ Աբոյին, թող գնայ ռազվետկի: Պապս հա՛մ քրտերէն է իմացել, հա՛մ թուրքերէն. փոքր է եղել, միշտ ուղարկել են ռազվետկայի», ասում է նա:

Երբ ղարաբաղեան շարժումը սկսուեց, Գրիգոր Ազատեանը 22 տարեկան էր: Սկզբից  ընկերներով միացել էին Երեւանի Ազատութեան հրապարակում տեղի ունեցող ցոյցերին, ապա, ասում է, հասկացել էին, որ հանրահաւաքով հարց չի լուծւում: Ուջանցի 13 տղաներով կամաւորագրուել էին: Լայնածաւալ  գործողութիւնները  դեռեւս  չէին սկսուել, դիրքային փոխհրաձգութիւն էր: Հիմնականում   Հայաստանի սահմանամերձ գիւղերում էին լինում` Արարատի մարզում, Մեղրիում, Սիւնիքի Կոռնիձոր, Տաւուշի Ոսկեպար գիւղերում:

1889 թուականի դեկտեմբեր 7-ին Կոռնիձորում  առաջին մարդկային կորուստն ունեցան. զոհուեց  ուջանցի Նորիկ Յարութիւնեանը: «Շատ ծանր տարանք… վրէժխնդրութիւնն աւելի շատացաւ,  յատկապէս` ուջանցի  տղերքի մօտ», աւելցուց, յետոյ լռում է:  Պատերազմի մասին պատմութիւններում ազատամարտիկներն աւելի շատ լռում են, եւ այդ լռութիւնը մեծ տարածութեան է նման, որտեղ ոչ մի ածական չի սոսնձւում:  Յաճախ նրանք դադարներին ծխախոտ են հանում, սկսում ծխել:

Յետոյ սկսում ենք խօսել մարտական գործողութիւններից: Հրամանատար Գեղազնիկ Միքայէլեանի (Չաւուշ) զոհուելուց յետոյ ուջանցիներով մտան յատուկ գունդ:  Ղարաբաղում Գրիգոր Ազատեանի մասնակցութեամբ առաջին  գործողութիւնը եղաւ Շուշիի ազատագրումը:

Ազատամարտիկը յիշում է, որ գործողութեան չորս ուղղութիւններից  արեւելեան`  Շոշ գիւղի ուղղութեամբ էին շարժւում: Քաղաքն ազատագրելուց յետոյ մի տուն էին տեսել, դարպասին փամփուշտով գրել «Ուջան»  ու մտածում էին, որ կը գան ու տէր կը կանգնեն այդ տանը: «Մի ամիս յետոյ Աղտամի ու Ասկերանի  մէջտեղում դիրքերն էինք պահում «Դեաւոլի» ջոկատի հետ, հերթափոխ արեցինք,  ասինք` գնանք Շուշուայ տունը տեսնենք: Տան ներսում մօտ  30  հոգի նստած` քէֆ էին անում: Շուշուայ Վաչոն էր, մօտեցաւ մեզ, թէ` ինչո՞վ կարող ենք  օգտակար լինել: Նայիրին ասաց`  «էս եկել էք մեր տուն, չէք էլ սեւանում, եանի առանց տանտիրոջ եկել նստել էք». Վաչոն ասաց` «Ուջանը դո՞ւ ես», Նայիրին էլ թէ` «Չէ՛, ես Ուջանը  չե՛մ, էս լրիւ Ուջանն ա»: Եկաւ փաթաթուեց, ասաց` «Ախպէր, տունս Կրատով խփեցին, եկայ, տեսայ էս տունը, ասի, տեսնեմ էդ Ուջանը երբ կը գայ. յետոյ ասի` մինչեւ գայ, մնամ էստեղ»: Մենք էլ ասինք` «Ի՞նչ տարբերութիւն, մենք ենք մնալո՞ւ, թէ՞ դու»:

Շուշիի  ազատագրումից  յետոյ Գրիգոր Ազատեանը մասնակցել է Քարվաճառի ազատագրմանը, Մարտակերտի, Հորատիզի, Ճապրայիլի մարտերին:

Հրադադարի մասին իմացել է, երբ Ստեփանակերտում էր: Ասում է` գիւղեր  կային, որ մտնում էին, տեսնում էին դատարկ, քանի որ հակառակորդը փախել էր: Համոզուած է` եթէ հրադադարը չլինէր, հայկական կողմի  առաջխաղացումն աւելի մեծ էր լինելու: Այն ժամանակ մտածում էին, որ յաջորդն Արեւմտեան Հայաստանն են ազատագրելու: Քիչ անց աւելացնում է, որ հրադադարը գուցէ  քաղաքական որոշում է եղել, որին չեն խառնւում, իրենք զինուոր են:

«Մեր պատկերացրած երկիրը էսօր չկայ: Մենք պատկերացնում էինք, որ յաղթանակից յետոյ երկիրը հզօրանալու է, մարդկային պաշարը շատանալու է, ժողովուրդը լաւ է ապրելու: Մտածում էինք, որ փոխուելու ա մեր կեանքը: Անկախութիւնը մեծ հասկացութիւն ա, մտածում էինք` անկախ ենք լինելու, մե՛նք ենք լինելու մեր երկրի տէրը: Էսօր, կարելի ա ասել` ո՛չ, մենք չենք երկրի տէրը, ռուսն ա», ասում է Գրիգոր Ազատեանը:

Հայաստանի ներկայ վիճակի պատճառն  էլ, զրուցակցիս կարծիքով, ռուսների քաղաքականութիւնն է: «Հայաստանը հարցեր լուծող մահակ է դարձել ռուսների համար: Հայաստանով կարողանում է Թուրքիայի, Ազրպէյճանի, Վրաստանի հետ հարցեր լուծել: Էդպէս  չի՞»:

Գրիգոր Ազատեանն ասում է, որ ղարաբաղեան հարցը լուծելու ճանապարհը կրկին պատերազմն է: Խաղաղ ապրելու հեռանկարը բանակցութիւններով հնարաւոր չէ: Ազրպէյճանի սպառազինուելու մասին էլ  ասում է. «Էն վախտ էլ ունէր: Էն վախտ ինքը հրասայլ ունէր, մենք բան չունէինք, ինքնաձիգով հրասայլի դէմն էինք, բայց կարողացանք հրասայլն էլ, զրահապատներն էլ վերցնենք, եւ  իրենց զէնքը օգտագործենք իրենց դէմ»: Յաւելում է, Թէ` «պատերազմում հեշտ բան չկայ: Մարդ սպաննելն է ամենասարսափելին` անկախ ազգութիւնից, բայց եթէ կռիւ է, կա՛մ քեզ պիտի խփեն, կա՛մ դու պիտի խփես: Այդ ամէնը, սակայն, տարիներ յետոյ հոգեբանօրէն անդրադառնում է կռուած տղերքի վրայ: «Փա՛ռք Աստծու, էսօր ամէն ինչ էլ ունենք, շաքարից բռնած…»,  ծիծաղելով ասում է նա:

Զրոյցի վերջում պատերազմի ժամանակ զաւեշտային իրավիճակներից մէկն է յիշում. «Մի անգամ Կոռնիձորում էինք, աշտարակցի թաքսու վարորդ էր եկել շարժմանը մասնակցելու:   Նստած քարտ էինք խաղում, մէկ էլ ճեպից  տրցակներով փող հանեց: Ասինք` տրցակներով փող ինչի՞ ես բերել. ասաց` ադա, փորձանքը ընկնել կայ, ազատուել կայ: Մէկ էլ թուրքերը սկսեցին կրակել, ասաց` ադա, էստեղ մարդ էլ կը սպաննեն»: Ծիծաղում  ենք: Ծխախոտի  տուփից նոր սիկարեթ է վերցնում:

Գրիգոր Ազատեանը փոխգնդապետի կոչում ունի, պաշտպանութեան նախարարութեան Կեդրոնական զինուորական հիւանդանոցի պետի տեղակալն է: Յետոյ եմ իմանում, որ մինչ այդ, որոշ ժամանակ, աշխատանք չունենալու պատճառով թաքսի էր քշում, ինքը  չի նշում դա:

Գնահատուած լինելու խնդիրը կռուած տղերքը չունեն: Նրանք արել են այն, ինչ պիտի անէին, ու կ՛անեն էլի նոյնը, եթէ պէտք լինի: «Չկասկածէ՛ք», եզրափակում է Գրիգոր Ազատեանը:

Մեսրոպեան Ուղղագրութեան վերածեց
ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՄԸՍՐԼԵԱՆ

«ՀԵՏՔ»
28 մարտ 2016

ԷԴԻԿ ԱՆԴՐԷԱՍԵԱՆ

Իմ արցախցի գործընկեր Վահրամ Աթանեսեանը կրկին փայլել է, շա՛տ ներողութիւն, պոլշեւիկի իր բացառիկ տաղանդով: Չէ՛, իսկապէս տաղանդ է պէտք, այն էլ` պոլշեւիկի, որ յայտարարես, թէ ումն են պէտք սփիւռքի հայկական կառոյցներն, ու որն է դրանց օգուտը:

Ժամանակին մեզ սփիւռքից հեռու էին պահում հէնց պոլշեւիկները: Եթէ սխալւում եմ, ուղղէք ինձ: Իսկ այսօր իմ արցախցի գործընկերն է ասում, համոզում, փորձում ապացուցել, որ, օրինակ, Հայ դատի Միացեալ Նահանգներու յանձնախումբը մի մեծ բան չի արել` Միացեալ Նահանգներու քոնկրեսի 36 անդամի հաւաքելով Քոնկրեսի հայկական հարցերով համանախագահ Ֆրենք Փալոնէի շուրջը, որպէսզի Միացեալ Նահանգների ներկայացուցիչների պալատին համոզեն` որոշում ընդունել Հայաստանին եւ Արցախին 70 միլիոն տոլարի օգնութիւն յատկացնելու մասին: Իսկ ամենահետաքրքիրն էլ այն է, որ Վահրամ Աթանեսեանին գումարը քիչ է թւում: Ասում է` այդ գումարը հայ օլիկարխները միայն հանգստանալու վրայ են ծախսում:

Հայ դատի Միացեալ Նահանգների յանձնախումբը, բնականաբար, մեղաւոր չէ, որ հայ օլիկարխներից Վահրամ Աթանեսեանը չի կարողանում այդ գումարը վերցնել եւ տալ Արցախին, բայց, ահա, Վահրամ Աթանեսեանի կողմից առնուազն «նէոպոլշեւիկութիւն» է Հայ դատի Միացեալ Նահանգների յանձնախմբի աշխատանքը թերագնահատելն ու չարախանդալը, թէ` արածներն ի՛նչ է, որ, մեր օգուտը դրանից որն է, որ:

«Կարդում է միջին-վիճակագրական քաղաքացին` Արցախում եւ Հայաստանում, եւ առաջին բանը, որ անցնում է մտքից, երախտագիտութիւնն է Հայ դատի Միացեալ Նահանգների յանձնախմբին, որ Ուաշինկթընում օրն ի բուն աշխատում է ի բարօրութիւն պատմական հայրենիքի, ոչ մի խոչընդոտի առջեւ չի ընկրկում: Երկրորդ տեղում երախտագիտութեան է արժանանում քոնկրեսական Փալոնեն, որ նուիրուած է Հայաստանին եւ հայ ժողովրդին: Եւ յուսավառւում է միջին վիճակագրական քաղաքացին` Արցախում եւ Հայաստանում, որ Միացեալ Նահանգները` աշխարհի թիւ մէկ գերտէրութիւնը, բարեհաճ է հայ ժողովրդի, Հայաստանի եւ Արցախի հանդէպ», գրում է Վահրամ Աթանեսեանը:

Վահրա՛մ, նախ` մի ուղղում: Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Արցախի Հանրապետութիւնը Հայ դատի յանձնախմբերի համար պատմական հայրենիք չեն, այլ այսօրուայ ռէալ, իրական հայրենիք: Մեր պատմական հայրենիքը, գուցէ, Կիլիկիան է: Եւ նոյնիսկ` Արեւմտեան Հայաստանը, ընդհուպ` Ուիլսընի գծած հայ-թուրքական սահմանով, սխալ է պատմական հայրենիք անուանելը, որովհետեւ դեռ ոչ մի միջազգային իրաւարար կառոյց չեղեալ չի յայտարարել Միացեալ Նահանգների նախագահի մեծ կնիքով, կրկնո՛ւմ եմ, մեծ կնիքով կնքուած այդ իրաւարար վճիռը, որի մանտաթը միջազգային բոլոր օրէնքներով ունեցել է Միացեալ Նահանգները: Թուրք-պոլշեւիկեան մնացած արկածախնդրութիւնները, որոնցով Հայաստանը ծուէն-ծուէն է արուել այդ երկուսի միջեւ, մի գեղեցիկ օր պատմութիւն կը դառնան, ինչպէս պատմութիւն դարձաւ «ազրպէյճանական ԽՍՀ ԼՂԻՄ կոչուող անհեթեթութիւնը:

Գնանք առաջ: «Միջին-վիճակագրական քաղաքացին Արցախում եւ Հայաստանում իրեն նեղութիւն չի տալիս, չի հետաքրքրւում, չի պարզում, որ Միացեալ Նահանգների Քոնկրեսի Ներկայացուցիչների պալատն ունի 435 անդամ եւ, ուրեմն, Հայաստանին եւ Արցախին օգնութիւն ցուցաբերելու կոչին միացածներն ամերիկեան օրէնսդիրների ընդհանուր թուի 10 տոկոսն էլ չեն կազմում: Ե՞րբ, ի՞նչ ջանքերի գնով քոնկրեսականների գոնէ կէսից աւելին կը միանայ Փալոնէի նախաձեռնութեանը, ոչ ոք չգիտի»: Պէտք է ենթադրել, որ Վահրամ Աթանեսեանը իրեն միջին-վիճակագրական քաղաքացուց մի փոքր բարձր է դասում եւ իսկապէս մտածում է, որ Քոնկրեսում որոշում անցկացնելու համար պէտք է յարաբերուել, աշխատել քոնկրեսականների կէսից աւելիի հետ, այս դէպքում առնուազն 218 մարդու հետ: Վահրա՛մ ջան, դու մի հատ մտքով 36 քոնկրեսական պատկերացրու, էն էլ` ամերիկացի: Ու այդ մարդիկ Քոնկրեսում հիմա պէտք է նախագիծ ներկայացնեն եւ 36 հոգով պաշտպանեն այն: Այդ 36 հոգուց ամէն մէկը, ոնց էլ չլինի, մի 7-8 ծանօթ կ՛ունենայ այդ նոյն Քոնկրեսում, այնպէս չէ՞: Գիտե՞ս ինչ, Հայ դատի Միացեալ Նահանգների յանձնախումբը Տոնալտ Թրամփը չէ, որ Քոնկրեսում մեծամասնութիւն ունենայ եւ իր ուզած գումարը պահանջի բանակի կամ այլ ծախսերի համար: Բայց, պատկերացրո՛ւ, նոյնիսկ Տոնալտ Թրամփին են երբեմն մերժում: Ուրեմն պէտք է աշխատել եւ ոչ թէ` «պատմական հայրենիքից» մեծ-մեծ խօսել:

Վահրամ Աթանեսեանն իր «Հայկական հիւանդութիւն» յօդուածն աւարտում է ողջ յօդուածին յարիր մի տկար վերջաբանով. «Իսկ գուցէ ժամանա՞կն է, որ մենք բուժուենք հայկական այդ հիւանդութիւնից, կենտրոնանք մեր խնդիրների վրայ եւ, որքան էլ դառը լինի, խոստովանենք, որ Հայաստանի եւ Արցախի համար պատասխանատու ենք մենք` հայրենիքում ապրողներս: Միայն մենք: Մնացածը երազախաբութիւն է, որից արդէն մէկ դար է ոչինչ էլ չի ստեղծւում»: Անկեղծօրէն ասեմ` անհասկանալի է, թէ ինչի՛ց է բողոքում Վահրամ Աթանեսեանը: Ո՞վ է բռնել մեր` հայրենիքում ապրողներիս ձեռքը, որ չենք «կենտրոնանում» մեր խնդիրների վրայ, որ չենք խոստովանում մեր «պատասխանատուութիւնը» Հայաստանի ու Արցախի համար: Սա իսկապէս հետաքրքիր է: Իսկ ահա, 100 տարուայ երազախաբութեան մասին հաստատումը, մեղմ ասած, խելամիտ մարդուն սազական չէ: Պէտք է առնուազն ապերախտ լինել` չտեսնելու համար սփիւռքի այն հսկայական ջանքը, որի շնորհիւ է նաեւ, որ այսօր Արցախի Հանրապետութիւն ունենք եւ ոչ թէ` «պատմական Արցախ»:

Յ. Գ. Պարոն Աթանեսեանին կը խնդրէի աչքի անցկացնել հէնց «Հրապարակ»-ում զետեղուած յօդուածները Արցախի ղեկավարների` Միացեալ Նահանգների եւ Աւստրալիա կատարած այցերի մասին: Յուսամ` նրա ներսում ահագին բան կը փոխուի դրանից յետոյ, մանաւանդ` երազախաբութեան առումով:

hraparak.am

Աւետիք Իսահակեանը Քրիստափոր Միքայէլեանի մասին

2016 թուականին Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւնը լոյս է ընծայել է Աւետիք Իսահակեանի նամականին. «Աւետիք Իսահակեանի նամակները»: Նամակների այս ժողովածուն ընդգրկում է մեծ գրողի 267 նամակները, որոնք ուղղուած են նշանաւոր մտաւորականների, գրողների, հասարակական-քաղաքական եւ պետական գործիչների, ինչպէս եւ` մտերիմների: Տեղ գտած նամակներից երեքի հասցէատէրը Իսահակեանի հեռաւոր ազգականուհի եւ մտերմուհի Աննան` Աննիկ Մատակեանն է: Այդ նամակներից երկուսում բանաստեղծը ասելիքի զգալի բաժինը յատկացնում է ՀՅ Դաշնակցութեան հիմնադիր Քրիստափոր Միքայէլեանի ողբերգական մահուան առիթով ունեցած իր ապրումներին, գնահատականներ է հնչեցնում վերջինիս հասցէին: Յատկանշական է, որ թէեւ յիշեալ նամակներից առաջինը գրուել է 1905 թուականի մարտին, իսկ երկրորդը` նոյն թուականի յունիսին, ամիսներ անց էլ Իսահակեանը նոյն խոր ցաւով անդրադառնում է Քրիստափորի նահատակութեանը, քանի որ, ինչպէս ինքն է գրում, «Աննի՛կ ջան, իմ վիշտն այնպիսի տեսակներից չէ, որ շուտով անցնի»:

Քրիստափոր Միքայէլեանի մահուան հերթական տարելիցի առիթով հրապարակում ենք վերոյիշեալ նամակների այն հատուածները, որոնք վերաբերում են ՀՅԴ հիմնադիր անդամին եւ միաժամանակ հետաքրքրական բացայայտումներ են պարունակում Իսահակեանի անձի եւ հայեացքների վերաբերեալ:

Տարելիցի առիթով անդրադառնանք եւս մէկ հանգամանքի. տարբեր աղբիւրներում, որպէս Քր. Միքայէլեանի նահատակութեան օր` նշւում է մարտի 4-ը կամ 17-ը: Իրականում շփոթութիւն առաջացնող այս փաստը պայմանաւորուած է սոսկ հին եւ նոր տոմարներով օրուայ արձանագրման հետ:

Ներկայացնում ենք նաեւ Քրիստափոր Միքայէլեանին նուիրուած Սիամանթոյի խօսքը: Մեծ պոէտի վշտահար սրտից պոկուած այս անկեղծ պոռթկումը բացայայտում է սիրելի ու գնահատելի մարդու նկատմամբ հեղինակի տածած խոր զգացումները` եւս մէկ անգամ դրսեւորելով Սիամանթոյի բանաստեղծական շռայլ ու շքեղ լեզուն:

Աննա Մատակեանին
11 մարտի 1905, Ղազարապատ

Իմ թանկագի՛ն, իմ լա՛ւ Աննիկ, ես ուզում եմ քեզ շա՛տ լաւ նամակ գրել` ուրախ սրտով, երկար ու բարակ խօսել քեզ հետ, բայց երէկ մի ծանր, սարսափելի գոյժ իմացայ` մեռե՛լ է, զոհուե՛լ է իմ պաշտած, յարգած, աստուածացրած ընկերը` Քրիստափոր Միքայէլեանը, յեղափոխութեան մարգարէն, «Դրօշակ»-ի խմբագիրը, մեր հոգու տէրը, մեր կուռքը… Ես ինձ հիմա որբ եմ զգում: Գնա՛ց այն մեծ մարդը, որի համար կեանքը միայն մտածողութիւն, ուրիշների մասին հոգս, ազգի եւ հայրենիքի համար անյոգնելի եւ անշահասէր ծառայութիւն էր: Նրա կեանքը նահատակութիւն էր, եւ մենք բոլորս պաշտում էինք նրան եւ մեռնելու, վտանգուելու գնում էինք նրա գաղափարի համար…

Ա՛խ դու չես ճանաչում նրան, եւ երնէ՛կ քեզ, եւ ափսո՛ս քեզ, որ նրան չես տեսել: Նա գնա՛ց, եւ աշխարհը սեւացաւ աչքիս: Երբ աշխատում էի կենտրոնանալ, գրել մի գործ, մի մեծ գիրք, աչքի առաջ ունէի նրան` այդ անմահ մարդուն, որը պիտի կարդար, գովէր, համբուրէր ինձ, եւ ես վարձատրուած կը լինէի:

Ինչե՛ր չեմ արել նրա համար, երբ նա ինձ առաջարկում էր մի գործ. Ինչքան էլ վտանգաւոր լինէր, ես թռնում էի եւ երկիւղ ու վտանգ արհամարհելով` գործը գլուխ բերում… Եւ երբ յաջողութեամբ դառնում էի նրա մօտ, նա համբուրում էր ճակատս, եւ ես անսահման երջանիկ էի զգում ինձ… Իսկ նա հիմա չկա… Հայոց խեղճ ազգը շա՛տ մեծ կորուստ ունեցաւ, եւ դեռ շատ երկար ժամանակ կը զգանք այդ կորուստը, նրա պակասը: Իմ աչքում նա ներկայիս ամենամեծ հայ մարդն էր: Ո՞վ կը հասնի նրան. Ո՛չ ոք:

«Աւետիք Իսահակեանի նամակները», էջ 34

Աննիկ Մատակեանին
6 յունիսի 1905, Ալեքպոլ

Աննի՛կ ջան, իմ վիշտն այնպիսի տեսակներից չէ, որ շուտով անցնի կամ մխիթարութեան կարօտ լինի: Սիրտս այնքան չի մորմոքում ընկերներիս կարօտի պատճառով, որքան` միտքս, չոր միտք. շատ ընկերներ եմ կորցրել դարձեալ այդ ճամբի վրայ` հայրենիքին զոհ, բայց այն ամէնը, բոլորը, աւելի թէ պակաս, դրանից մեծ բան չէին կարող շինել կամ կատարել: Ա՛խ, զոհուողներ շատ կան, օրհնեալ մնայ հայ ժողովուրդը, բայց Քրիստափորի պէս մարդ հարիւր տարին մէկ կը ծնի: Նա միլիոնների մէջ մի հատ էր: Նա էր ծնել Դաշնակցութիւնը, եւ նրա հոգին մեր բոլորի վրայ էր: Այդ էր պատճառը, որ այսօր Դաշնակցութիւնը ամենաազնիւ, մաքուր ու մեծ եւ զօրեղ կուսակցութիւնն է: Նա մեր գլուխն էր, մեր հոգին, մեր սիրտը… Բոլորս նրա որդիներն էինք եւ նրա կամքն էինք կատարում: Այո՛, շատերն են մեռել` լաւ ընկերներ, աւելի ջահել, բայց նրանց զոհուելով` յեղափոխութիւնն օգտուել էր, իսկ Քրիստափորի մահով յեղափոխութիւնն անբուժելի վնասուեց: Ո՞վ պիտի բռնէ նրա տեղը: Ոչ ոք չեմ տեսնում հայերիս մէջ: Մեզանից ոչ ոք արժանի չէ նրա ժառանգը լինելու, եւ ահա իմ վիշտը, մինչեւ որ ծագի մի նոր Քրիստափոր: Իսկ ե՞րբ պիտի գայ այդ օրը…

Ես քար սեղմելով իմ վշտոտ սրտի վրայ` նորից պարապում եմ, որովհետեւ պարապելով ես կատարած կը լինեմ իմ սուրբ, իմ բարձր Քրիստափորի կամքը` «Աշխատել, զօր ու գիշեր աշխատել հայրենիքի համար», այդ էր նա միշտ ասում բոլորիս…

«Աւետիք Իսահակեանի նամակները», էջ 37

Սիամանթոյի խօսքը Քրիստափոր Միքայէլեանի մահուան առիթով

Ողբի նամակ

ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ

Ո՜վ զարհուրանքի եւ արիւնի առաւօտ, տող մը քու դժխեմ լոյսերուդ մէջէն, ու ամէն նայուածքներու բոլոր արցունքներն ատոր մէջ գտայ, ամէն հոգիի դառնակսկիծ հեծեծանք, ամէն տուայտանք, ամէն գալարում, ամէն աղաղակ, ամէն հռնդիւն, ամէն գերեզման ատոր մէջ գտայ…

Քրիստափորը մեռաւ… Ա՜ն, որ զմեզ իր չքնաղ ու խորունկ հոգիովը կը սնուցանէր, ան, որ քաղցր էր, ան, որ անճառելիօրէն սիրող էր ու բազմագութ ու բազմաչարչար… Քրիստափորը` բովանդակ էութիւն մը, հոգիի եւ գաղափարի տիեզերք մը, ազատութեան եւ փրկութեան լուսաւորիչ մը, վարդապետ մը եւ այսօր մեռեալ մը միանգամայն… Օ՜, ինչպէ՜ս ապրիլ այլեւս, ինչպէ՞ս գոյութիւն ունենալ, ինչպէ՞ս տեւել, ինչպէ՞ս կարենալ երազել… Կը խեղդուիմ կոր, ծանրածանր ցաւէն կը խորտակուիմ, կը ջախջախուիմ ու չեմ կրնար ինքիրմէս դուրս նետուիլ, իմ մէջս վար շրջող փլատակներէն ազատուիլ, չեմ կրնար սպառուիլ, չեմ կրնար հատնիլ, վերջանալ, անէանալ ու կատաղութենէս ու անզօրութենէս ու տարփանքէս կու լամ, կու լամ…

Ո՜վ գիտէ` ի՛նչ պիտի ընեն անոնք, որ հերոսներու պէս կը կռուին, ի՞նչ պիտի ընեն անոնք, որ կը մտածեն, ի՞նչ պիտի ընեն անոնք, որ երկիւղածօրէն կը յուսան, ի՞նչ պիտի ընէ հայութեան լաւագոյն մասը, ի՞նչ պիտի ընեն իր հազարաւոր գաղափարազաւակ աշակերտները, ի՞նչ պիտի ընեն անոնք, որ զինքը կը պաշտեն, ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուին, կարելի՞ է մխիթարուիլ այլեւս, թո՛ղ ըսեն ինծի, թո՛ղ ըսեն ինծի…

Մահուան անունէն, որ ինծի համար միայն պաշտելի Քրիստափորը տարած է, որբ աղջկան մը նման կը դողդոջեմ, կոյրի մը նման կը հալածուիմ, ստուերի մը նման կը կորսուիմ ու կեանքի մը պէս կը մարիմ… Ի՞նչ եղար, անզուգակա՛ն, ի՞նչ եղար, ամէնօրեա՛յ մարտիրոս, ի՞նչ եղար, ո՜վ բարոյատու, ի՜նչ եղար, ո՜վ անհաւասարելի. Արդա՞ր է այս, արդա՞ր է, ըսէ՛, ի՞նչ եղար… Ինչպէ՞ս պիտի շարժին անոնք, որ քու ազատախօս պատգամներուդ եւ հայրական թեւերուդ տակ զինուորագրուեցան, ի՞նչ պիտի ընեն անոնք, որ քու դրօշակդ ու քու ձեռուըներդ համբուրեցին իրենց ուխտի ժամերուն, ի՞նչ պիտի ընենք անոնք, որ քու զէնքերովդ զինուեցան, որ քու նայուածներուդ առջեւ երդուընցան, որ քու ազատաբեր ու անձնուրաց ճամբաներէդ քալեցին, ի՞նչ պիտի ընեն անոնք, որոնց երազին մէջ Եհովայի մը մեծութեամբը արձանացար: Ինչպէ՞ս օգնութեան հասնիլ այս ամէնուն, ինչպէ՞ս մահագուժել… Գիտե՞ն արդեօք այս յուահատութեան եւ արիւնի առաւօտեան ժամուն, գիտե՞ն մահուանդ կործանարար լուրը, գիտե՞ն, որ զոհուեցար դուն` ամէնօրեայ ողջակէզ… Թերեւս չեն գիտեր ու ատոր համար է, որ կ՛ապրին, ատոր համար է, որ իրենց լայն ուսերը չեն փլչիր, իրենց յուսալից աչուըները չեն կուրանար, ատոր համար է որ իրենց քայլերը կը յառաջանան ու իրենց կամքերը կ՛երկաթուին… Թո՛ղ չգիտնան քու աւերիչ մահուանդ լուրը, թո՛ղ մարդ մարդու առջեւ չխօսի, թո՛ղ մարդ մարդու առջեւ չարտասուէ, թո՛ղ մարդ մարդու առջեւ իր սիրտը չբանայ, թո՛ղ մարդ մարդու առջեւ չարիւնի, թո՛ղ մարդ մարդու առջեւ իր կերպարանքին վրայ մոխիր չցանէ…

Բայց ես լեռնաւոր ցաւին տակ մինակ եմ, միս մինակ, կուրծք մը չկայ, որուն վրայ կործանուիմ, նայուածք մը չկայ, որուն մէջ ապաստանիմ, ձեռք մը չկայ, որուն մահասարսուռ ձեռուըներս երկարեմ, ոսկրակոյտ մըն եմ անապատի մը մէջ եւ չարաշուք իրիկուան մը արիւնոտ անձրեւին տակ… Օ՜, ստուերներ կ՛անցնին քովերէս, ապառաժակերպ ուրուականներ, սուգիս ու մտածումիս հորիզոններէն, եւ ահաւասիկ որ կը յառաջանայ, օ՜ գթութի՜ւն, գթութի՜ւն, ահաւասիկ որ Մղձաւանջս կը յառաջանայ, իր հովէ թեւերը կը զարնէ, իր ագռաւախումբի թեւերը կը փոթորկէ, իր բուի եւ մեռելւորի աղաղակը կու լայ, իր անողորմ դագաղին տախտակները կը շարժէ, իր սպիտակ պատանքները իմ վրաս կը նետէ եւ իր կարմիր խենթութիւնը, իր թունաւոր խենթութիւնը իմ մտածումիս անդունդներուն մէջը կը հոսեցնէ… Ու մահը, զայրագին մահը, մարմարակերպ մահը, համայնակուլ մահը ուսերուս վրան կը խոկայ, մահուան ամբոխներ ուսերուս վրան են, ու ես` ընկճուածս, ես` թշուառս, ես` երազողս, ես` յուսացողս կը ծռիմ, կը դողդոջեմ, կը փլատակուիմ, արցունքներս կու գան յորդահոսան, ու յանկարծօրէն երեսս յետ կը դարձնեմ, ու ի՜նչ անագորոյն ցնորք, ի՜նչ պատկեր, ի՜նչ քաղցրութիւն, ի՜նչ ժպիտ, ի՜նչ մեծութիւն, ու կը տեսնեմ զինքը, կը տեսնեմ ամենամեծ Քրիստափորը ու կը գրկեմ ու կը փաթթուիմ ու կարօտակէզ զաւկի մը նման կը համբուրեմ, կը համբուրեմ, կը համբուրեմ… Ու արիւնս արիւնին կը խառնուի, արցունքներս իր աչքերուն մէջ իր արցունքներուն կը միանան, ատելութիւնս իր չյագեցուած ատելութենէն կը ծովանայ, ու սէրս կ՛արեգակուի, եւ յոյսիս աշտարակները նորէն կը կառուցուին… Ո՞ղջ է: Բայց աւա՜ղ, աւա՜ղ, ցնորապատկերը անգթօրէն կ՛անյետանայ, ուրուագծերը կ՛արիւնին, պաշտելի ձեւերը կը խորտակուին, ու դիակը, հրեշտակային մարմինը, բաժան բաժան, նշխար առ նշխար թեւերուս ու կուրծքիս ու հոգիիս վրան կը ծանրանան…

Ու հիմա գիտեմ, յստակօրէն կը տեսնեմ ճակատագրին ձեռքերը, երկաթէ ձեռքերը, չարազօր ձեռքերը, որ Քրիստափորը սիրողներուն, Քրիստափորը պաշտողներուն վիզերուն կ՛երկարին` գազանօրէն սեղմելով, եւ ահաւասիկ, մտիկ ըրէք, հազարաւոր բերաններէ, հազարաւոր ուխտուածներէ, օ՜ ի՛նչ մեռելաձայն եւ ի՛նչ սրակեղէք համանուագ, վասն զի ասիկա մահագոյժն է, աղէտն է, չարիքին ղօղանջն է, որ Եւրոպայէն Կովկաս եւ Կովկասէն Հայաստան եղեռնականօրէն հնչեց: Ամէն մարդ իմացաւ հիմա, ամէն մարդ ինքիր մէջ կ՛աւերակուի, ամէն մարդ իր հոգիին մէջ այս մահագուժը կը լսէ, ինչպէս գերեզմանափորի մը բահին ձայնը` հողը պեղած պահուն…

Բայց մխիթարութիւնը նորէն ու նորէն ձեզմէ պիտի գայ, ո՜վ սիրական ու հեռաւոր ու հերոսական հայդուկներ, մխիթարութիւնը ձեր կամքէն, ձեր զօրութենէն, ձեր յաղթանակներէն պիտի գայ… Արցունքները մեզի` տկարներուս, անգործօններուս ձգեցէք, գիտեմ, որ արցունքները ձեր արիւնծարաւ աչուըներուն ու ձեր կտրիճի հոգիներուն չեն վայելեր: Մեր փրկութեան հիմնադիրներէն մէկը մեռաւ եւ իր զոհաբերումը զմեզ աւելի պիտի սրտապնդէ: Քրիստափորին պատկերը, պաշտելի պատկերը Քրիստափորին` ամէն տուն, ամէն երդիք, ամէն ցաւի առջեւ, ամէն խրախուսանքի ժամուն, ամէն կռիւի գերագոյն վայրկեաններուն պիտի յաճախէ եւ պիտի յուսադրէ… Իր արեգակեայ հոգիին ոսկիէ դուռերէն ներս նայինք, ու մեր արիւնը պիտի հրավառուի, մեր խինդը պիտի եռայ, մեր բազուկները աւելի ուժով պիտի զարնեն: Իր գերեզմանը մեր խորանն է այլեւս, իր անունը` մեր առջեւ բացուած ազատագիրքը եւ իր յիշատակը` մեր բոլորին ռահվիրան:

Եղբայրօրէն ցաւակից եւ առյաւէտ սգաւոր`
ՍԻԱՄԱՆԹՕ

«Դրօշակ»-  Ապրիլ 1905
Թիւ 4 (157)

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ

Ի՞նչ պիտի ըլլայ տպագիր թերթի ապագան: Նոր ժամանակներու արհեստագիտութիւնը անշուշտ միայն տպագիր մամուլի ապագային չէ, որ կը սպառնայ:

Այսօր լուրջ տագնապ կը դիմագրաւեն նոյնիսկ հեռատեսիլի կայանները, անոնց գրեթէ բոլոր ծրագիրները, ներառեալ` լրատուականը:

Այսօր լուրջ տագնապ կը դիմագրաւեն նաեւ շարժապատկերի աշխարհը, շարժապատկեր արտադրող ընկերութիւնները:

Հանրութիւնը այսօր իր տրամադրութեան տակ ունի իր հետաքրքրութիւնները գոհացնող ուրիշ հարթակներ, որոնք ամէն օր աւելի եւս կը բազմանան` աւելի անմիջականութիւն տրամադրելով, սակայն` զիջելով խորք ու բովանդակութիւն:

Տպագիր թերթի տագնապը ամէնէն առաջ զգալի դարձաւ եւ կը շարունակէ խորանալ: Մեծ թերթեր սնանկութեան եզրին հասած են` նուազագոյն թիւով լրագրողներ պահելով իրենց անձնակազմին մէջ, հետեւաբար` խեղճանալով որակի ու ընդգրկման տեսակէտէն:

Մեր վիճակը տարբեր չի կրնար ըլլալ: Միակ տարբերութիւնը այն է, որ մենք, բազմաթիւ այլ առարկայական պատճառներու բերումով, վաղուց արդէն նուազագոյն պայմաններով աշխատելու վարժութիւն ձեռք ձգած ենք: Իսկ ասկէ աւելին արդէն տպագիր մեր գոյութեան իսկակա՛ն սպառնալիք կը դառնայ: Շնորհիւ մեր ընթերցողներու, հովանաւորներու եւ համայնքի աջակցութեան, սակայն, մենք տակաւին կը դիմանանք, նոյնիսկ կը փորձենք նոր ծրագիրներու մասին մտմտալ:

Յամենայն դէպս մենք ալ անտարբեր չենք կրնար մնալ նորութիւններու հանդէպ: Օրինակ, եւ այս մէկը` մանաւա՛նդ երիտասարդներ ներգրաւելու համար մեր հաղորդակցութեան շրջանակին մէջ, կը ծրագրենք Podcast-ի սկսիլ. նախնական խորագիրն ալ որոշած ենք` «Ասպարէզ կը կարդանք», առաջին հերթին` բոլո՛ր տեսակի տագնապներուն:

ՏՈՔԹ. ՎԵՀՈՒՆԻ ՄԻՆԱՍԵԱՆ 

Համալսարանի բժշկական ուսանողներու շրջապտոյտին դէպի Եգիպտոս` մեծ խանդավառութեամբ մասնակցեցայ զիս հետաքրքրող դարաւոր պատմութեան հետքերն ու տեսարժան վայրերը այցելելու եւ մեր ժողովուրդի համայնքային կեանքին ծանօթանալու համար: Ուսանողաց միութեան անդամ ըլլալով` խնդրած էի յատուկ յանձնարարագիր, որ տեղւոյն մեր հաստատութիւններու այցը դիւրանայ ինծի: Առ այդ, ամենապատեհ առաջին առիթին Գահիրէի էլ-Թուրաա էլ-փուլակիա կոչուած թաղամաս ուղղուելով, Լեւոն Գարմենի յատուկ նամակը ձեռքիս, «Յուսաբեր» մշակութային հաստատութիւն այցելեցի: Մուտքին հանդիպեցայ «Յուսաբեր» օրաթերթի օրուան խմբագիր Բեգլար Նաւասարդեանին: Ջերմ ողջագուրումէ ու սրտբաց խօսակցութենէ ետք զիս հրաւիրեց հաստատութեան բաժիններուն ծանօթանալու` գետնայարկէն մինչեւ դալար կանաչ տանիքը:

Յաջորդ այցերուն եւ կազմակերպուած առիթներուն ներկայ եղայ Գահիրէի ու Աղեքսանդրիոյ դասախօսութիւններուն եւ ընկերական ժողովներուն, հանդիպեցայ նաեւ տեղւոյն քանի մը վեթերաններու: «Յուսաբեր»-ի արտօնատէր Օննիկ Մաճառեանին հետ հանդիպման յայտնեցի հայրենիքի հանրապետութեան երրորդ վարչապետ Համօ Օհանջանեանի գերեզմանին այցի երթալու փափաքս, որ կատարուեցաւ շուտով: Անոր տապանաքարի վրայ գրուած կարդացի` «Ապրեցաւ, ինչպէս քարոզեց»:

Առհասարակ խորհուրդ մըն է որեւէ մարդու մը կեանքը: Օհանջանեանին համար գաղափարը ուժ էր: Խոնարհագոյն մարդը, ըստ իրեն, բան մը չէր արժեր առանց գաղափարի: Կարդացած էի, որ իր մէկ յոբելեանի տօնախմբութեան առիթով կատարուած գովքերուն առիթով կը յայտարարէր. «Ձեզմէ ամէն մէկը Համօ կրնայ դառնալ, եթէ կեանքի մէջ մեծ գաղափարական մը ունենայ, նուիրումի ոգի եւ յարատեւ ծառայելու կորով»: Խօսք, որ, ըստ իս, իր կտակը կը համարեմ մեր սերունդներուն:

Իրապէս, իր կեանքի ընթացքին, հազիւ 20-ը անց ուսանողը,  յեղափոխական գործունէութեան նուիրուած էր. 30-32 տարեկանին արարք պաշտպանած էր դատարաններու մէջ ու բանտ նստած էր: Յետոյ աքսորական, ապա Կովկասի հիւանդանոցներու վարիչ եղած էր, հաշտութեան խորհրդաժողովի պատուիրակ եւ վարչապետ` ապա` կրկին աքսորական, բժիշկ եւ Համազգայինի հիմնադիր, բայց յատկապէս շուրջ կէս դար ՀՅԴ մէջ պատասխանատու պաշտօններու վրայ եւ ղեկավարութեան մէջ եղած էր:

Ինծի համար ազգային գործունէութեան ուղընթացք:

ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆ
Թուրքագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու

1919-1920 թթ. Պոլսի ռազմական արտակարգ ատեաններում քննուած երիտթուրքերի դատավարութիւնների 5 հիմնական մեղադրանքներից 2-ը վերաբերում էին տնտեսական չարաշահումներ թոյլ տալու եւ սեւ շուկայում գործունէութիւն ծաւալելու փաստերին: 1919-1921 թթ. հայերի տեղահանութեան եւ կոտորածների մեղադրանքով յարուցուած դատական գործերի ընթացքում արծարծուած էական հարցերից էին նաեւ հայերի ունեցուածքի կողոպտմանը եւ Լքեալ գոյքի յանձնաժողովների գործունէութեանն առնչուող խնդիրները:

Հարկ է նշել, որ նախքան դատավարութիւնը` դեռ 1918 թ. հոկտեմբերի 28-ին օսմանեան խորհրդարանում տեղի ունեցած քննարկումների ընթացքում, Տիուանիյէ (Օսմանեան կայսրութեանը պատկանած շրջաններից մէկն է, որ ներկայում գտնւում է Իրաքում) շրջանից ընտրուած պատգամաւոր Ֆուատը 10 կէտից բաղկացած մի առաջարկ էր ներկայացրել խորհրդարանին, որը քննարկուել էր նոյն տարուայ նոյեմբերի 4-ին: Սոյն առաջարկով պահանջւում էր դատելու նպատակով օսմանեան պետութեան Բարձրագոյն ատեանին յանձնել Սայիտ Հալիմ եւ Թալէաթ փաշաների վարչակազմերի անդամներին: Առաջարկի 5-րդ եւ 10-րդ կէտերն ուղղակիօրէն անդրադառնում էին հայերի կոտորածների եւ գոյքի կողոպտման փաստերին: Այս առաջարկի հիման վրայ կազմաւորուել էր օսմանեան խորհրդարանի Հինգերորդ յանձնախումբը, որը հարցաքննել էր այդ երկու կառավարութիւնների այն բոլոր անդամներին, ովքեր չէին կարողացել փախչել երկրից: Այսպէս, 1918 թ. հոկտեմբերի 24-26 տեղի ունեցած հարցաքննութեան ժամանակ ֆինանսների նախկին նախարար Ճաւիտը փորձել էր խուսափել պատասխանատուութիւնից` ընդգծելով, որ` «Հայերի գոյքին վերաբերող օրէնքների եւ հրահանգների կիրառման ընթացքում հիմնականում գործել են` ընդհանուր գաղափարով շարժուելով»:

Հայերի եւ յոյների լքեալ գոյքի հարցը օսմանեան խորհրդարանում քննարկուել էր նաեւ 1918 թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին տեղի ունեցած այլ նիստերում: Այսպէս, 1918 թ. նոյեմբերի սկզբներին խորհրդարանի օրակարգ էր բերուել 1915 թ. սեպտեմբերի 26-ին ընդունուած Լքեալ գոյքի մասին ժամանակաւոր օրէնքի հարցը, որի առնչութեամբ խորհրդարանում ելոյթ ունեցած ներքին գործերի նախարար Ֆեհմին շեշտելով, որ սոյն օրէնքը ժամանակավրէպ է, պահանջել էր վերացնել այն:

Իսկ 1918 թ. նոյեմբերի 2-ին օսմանեան խորհրդարանի հայ պատգամաւորներ Մատթէոս Նալպանտեանը, Օննիկ Իհսանը, Տիգրան Պարսամեանը եւ ուրիշներ հանդէս էին եկել մէկ այլ առաջարկով, համաձայն որի, պահանջւում էր վերացնել երիտթուրքական իշխանութիւնների կողմից 1915 թ. մայիսի 27-ին ընդունուած Տեղահանութեան եւ նոյն տարուայ սեպտեմբերի 26-ին կայացուած [լքեալ գոյքի] Լուծարման մասին օրէնքները, որոնք, ըստ էութեան, հակասում էին սահմանադրութեանը: Սոյն հարցապնդմանն ի պատասխան` ներքին գործերի նախարար Ֆեթհին խոստացել էր փուլային տարբերակով լուծել այդ հարցը: Սակայն վարչապետ Ահմեթ Իզզեթի կառավարութեան կեանքը ընդամէնը մէկ ամիս էր տեւել: Նրան փոխարինած Թեւֆիկ փաշայի կառավարութիւնն իր ծրագիրը խորհրդարանին էր ներկայացրել 1918 թ. հոկտեմբերի 18-ին: Նոր կառավարութեան ծրագրում նաեւ ընդգրկուած էին խորհրդարանում արուած վերոյիշեալ առաջարկները: Բայց եւ այնպէս, այս վարչակազմը նոյնպէս երկար կեանք չէր ունենալու. այն, խորհրդարանի կողմից վստահութեան քուէ ստանալուց յետոյ, գործելու էր մինչեւ 1919 թ. յունուար ամիսը, իսկ վերոնշեալ առաջարկներն ու հարցապնդումներն այդպէս էլ մնալու էին միայն օսմանեան մեճլիսի արձանագրութիւններում…

Ուշագրաւ է, որ այս հարցն արծարծուել է նաեւ օսմանեան ծերակոյտում, որի` 1919 թ. դեկտեմբերի 9-ին կայացած նիստում ծերակոյտի նախագահ Ահմեթ Ռըզան առաջարկ է ներկայացրել` «Ամբողջ Օսմանեան կայսրութեան հպատակների դէմ իրագործուած անարդարութիւնների եւ մասնաւոր յանցագործութիւնների կապակցութեամբ հետաքննութիւն սկսելու» վերաբերեալ:

Օսմանեան խորհրդարանի երկու պալատներում տեղի ունեցած այս քննարկումներից յետոյ օսմանեան պետութեան նախարարների խորհուրդը, 1918 թ. դեկտեմբերի 12-ին եւ 14-ին կայացուած որոշման համաձայն, նախարարութիւններին հաղորդում է [հայերի] տեղահանութեան ժամանակ ոճիր գործած անձանց դէմ հետաքննութիւն սկսելու հրահանգը: Գլխաւոր համարուող` երիտթուրքերի կուսակցութեան եւ կառավարութեան անդամների դատաքննութիւնն սկսում է 1919 թ. ապրիլին:

Ռազմական դատարանում 1919 թ. ապրիլի 27-ին հրապարակուած` երիտթուրքերի դատավարութիւնների գլխաւոր մեղադրականում Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան անդամների իշխանութեան ժամանակաշրջանը որակուեց որպէս յափշտակումների եւ անօրինականութիւնների շրջան: Սոյն ամբաստանագրում նշւում էր, որ հայերի բնաջնջումը նախապէս որոշուել էր Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան կենտրոնական կոմիտէի մանրամասն քննարկումների արդիւնքում: Այսպէս, դատարանին գրաւոր կերպով վկայութիւն տուած օսմանեան երրորդ բանակի հրամանատար Մեհմետ Վեհիպ փաշան յայտնել էր, թէ հայերի հանդէպ կատարուած վայրագութիւններն ու կոտորածները, ինչպէս նաեւ ունեցուածքի կողոպուտը որոշուած են եղել Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան կենտրոնական կոմիտէի կողմից, եւ որ` այդ ջարդերի իրականացման համար Պեհաէտտին Շաքիրը երրորդ բանակի շրջանում պատրաստել էր յատուկ մարդասպաններ, որոնց անձամբ էր ղեկավարել: Երիտթուրքերի գլխաւոր դատավարութեան ամբաստանագրում նշւում էր նաեւ, որ Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան անդամների մեծ մասը հարստացել էր հայերի անշարժ ու շարժական գոյքերի թալանի հաշուին:

Հայերի ունեցուածքի կողոպտման հարցը քննարկուել է նաեւ երիտթուրքերի պատասխանատու քարտուղարների դատավարութեան ժամանակ: Այսպէս, օրինակ, պատասխանատու քարտուղարների վերաբերեալ կայացուած դատավճռի համաձայն, ամբաստանեալներից Քաստամոնուի պատասխանատու քարտուղար Հասան Ֆեհմին մահմետական բնակչութեանը շարունակաբար հայերի դէմ հրահրելու, սեփական նախաձեռնութեամբ նահանգապետին պաշտօնազրկելու, հայերի գոյքը իւրացնելու, իր կողմից նշանակուած նոր նահանգապետ Աթիֆի հետ հայերի տեղահանութիւնն իրականացնելու համար դատապարտուել էր 10 տարուայ տաժանակիր աքսորի:

Լքեալ գոյքի հարցն արծարծուել է նաեւ 1919-1921 թթ. Օսմանեան կայսրութեան տարբեր նահանգների եւ գաւառների կառավարիչների դէմ հայերի տեղահանութեան եւ կոտորածների մեղադրանքով յարուցուած առանձին դատական գործերի ժամանակ: Օրինակ` այս դատավարութիւնների շարքում առաջինը տեղի ունեցած Եոզկաթ գաւառի դատաքննութեան ընթացքում` 1919 թ. փետրուարի 11-ին կայացած դատական նիստի ժամանակ, ունկնդրութեան արժանացած վկաներից Արթինը յայտնել է, որ աքսորեալ հայերի մօտից խլուել էին բոլոր թանկարժէք իրերն ու դրամը:

Իսկ 1919 թ. ապրիլի 16-ին օսմանեան «Ալեմտար» օրաթերթում հրապարակուած Տրապիզոնի հայերի տեղահանութեանը եւ կոտորածներին վերաբերող ամբաստանագրում նշւում էր, որ` «Տրապիզոնի վիլայեթում Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան կենտրոնական կառավարութեան կողմից հայերի տեղահանութեան վերաբերեալ ընդունուած որոշումների գործադրման ընթացքում նախ հայ տղամարդկանց եւ ապա` կանանց ու երեխաներին նշանակուած վայրեր տեղափոխելիս նրանց մի մասն անգթաբար սպանուել է Տէյիրմենտերէի կողմերում, միւս կանայք ու երեխաներն էլ բեռնուել են նաւակները եւ ջրախեղդ արուել բաց ծովում: Հայերի մի մասին էլ, իբր բուժման նպատակով, թունաւորել են տարբեր միջոցներով,  «Կարմիր մահիկ» հիւանդանոցում, որից յետոյ կողոպտուել են նրանց գոյքը, դրամը եւ թանկարժէք իրերը…»:

Օսմանեան կայսրութեան առանձին շրջանների կառավարիչների դատավարութիւնների շարքում կային նաեւ հէնց հայերի գոյքի կողոպտման մեղադրանքով յարուցուած դատական գործեր: Այսպէս, օրինակ, 1920 թ. յուլիսի 31-ին օսմանեան պետութեան պաշտօնաթերթ «Թաքուիմ-ի Վեքայի»-ում հրապարակուած Երզնկայի հայերի տեղահանութեան եւ կոտորածների դատավարութիւնը յարուցուել էր «տեղահանութեան ընթացքում հայերի սպանութիւնների եւ բնաջնջման», ինչպէս նաեւ` «հայերի ունեցուածքի կողոպտման» մեղադրանքներով:

Նմանատիպ մեղադրանքներ են պարունակում նաեւ Օսմանեան կայսրութեան նահիէների, այսինքն գաւառակների կառավարիչների դէմ յարուցուած դատական գործերը: Ընդհանուր 6 ամբաստանեալի դէմ բացուած սոյն գործի դատաքննութիւնն սկսել է 1919 թ. նոյեմբերի 27-ին: Դերբենդի կառավարիչ Վեճիհի, Պահճեճիքի կառավարիչ Ալի Շուուրիի եւ Իզմիթի նախկին բանտապետ Իպրահիմի ու վերջինիս յանցակիցների դէմ յարուցուած այս դատական գործի հիմնական մեղադրանքներն են եղել` թալանը, կողոպուտը, տեղահանութիւնը եւ կաշառակերութիւնը:

Հայերի ունեցուածքի կողոպտման հարցը յիշատակուել է նաեւ Տէր Զօրի նախկին կառավարիչ Սալիհ Զեքիին մահուան դատավճռում: Հարկ է նշել, որ Տէր Զօրի կառավարիչը սոյն դատավճռով մահուան է դատապարտուել հեռակայ կարգով, քանի որ գտնւում էր փախուստի մէջ: Դատավճռում ընդգծւում է, որ դատաքննութեան ժամանակ հարցաքննուած բազմաթիւ վկաների ցուցմունքների համաձայն, Տէր Զօրի կառավարիչ Զեքին Օսմանեան կայսրութեան տարբեր շրջաններից դէպի Տէր Զօրի Սանճաք` մարզ, տեղահանուած բազմաթիւ հայերի, դարձեալ տեղահանութեան պատրուակով, աքսորել է այլ շրջաններ` հրոսակներից կազմուած հեծեալ եւ հետիոտն չեթեների միջոցով, եւ որ` նրա պարտադրանքով այս հրոսակախմբերը ճանապարհին մեղադրեալի ներկայութեամբ յարձակուել են հայերի վրայ, յափշտակել վերջիններիս մօտ գտնուող դրամները եւ իրերը, շատերին դաժանաբար սպանել եւ ոչնչացրել Խապուր գետի աւազանի հեղեղատներում:

Մուսուլի նախկին գլխաւոր հրամանատար Նեւզաթի դատավարութեան առաջին նիստում` 1919 թ. ապրիլի 8-ին, կարդացուել է հետաքննիչ ատեանի տեղեկագիրը, ըստ որի,  ամբաստանեալը մեղադրւում էր Մուսուլի հայ աքսորեալների ունեցուածքը կողոպտելու, հազար հոգուց բաղկացած հայկական Կարաւանը կոտորելու եւ Մուսուլում բազմաթիւ հայեր սպանելու մէջ: Նեւզաթի դատաքննութեան ընթացքում բազմաթիւ վկայութիւններ են արձանագրուել առ այն, որ մեղադրեալը խլել է աքսորեալ հայերի մետաղեայ դրամները: 1919 թ. ապրիլի 22-ին տեղի ունեցած նիստի ժամանակ ունկնդրութեան արժանացած մի շարք վկաներ հաստատել են, որ ամբաստանեալը ամէն կերպ կեղեքել է հայ ժողովրդին:

Թէեւ 1919-1921 թթ. Պոլսի ռազմական արտակարգ ատեաններում կայացած երիտթուրքերի դատավարութիւնների եւ հայերի տեղահանութեան ու կոտորածների մեղադրանքով յարուցուած այլ դատական գործերի շրջանակներում արծարծուել են նաեւ հայերի անշարժ եւ շարժական գոյքի կողոպտմանը եւ ունեցուածքի թալանին առնչուող խնդիրներ, սակայն ուշագրաւ է, որ 1919-1921 թթ. Պոլսի ռազմական արտակարգ ատեանների կողմից մինչեւ իսկ մահապատժի դատապարտուած այդ ոճրագործութիւնների հեղինակներից մի քանիսը հետագայում ոչ միայն հերոսացուել են քեմալական իշխանութիւնների կողմից, այլ նաեւ թուրքական պետութիւնը հէնց հայերի ունեցուածքից է թոշակ եւ գոյք տրամադրել նրանց ընտանիքներին:

Այսպէս, 1926 թ. մայիսի 31-ին արդէն Թուրքիայի Հանրապետութեան Ազգային մեծ ժողովում ընդունուեց ու նոյն տարուայ յունիսի 27-ին ուժի մէջ մտաւ թիւ 882 օրէնքը, որը բաղկացած էր 4 յօդուածից: Օրէնքը կրում էր հետեւեալ վերնագիրը. «Մահափորձեր կազմակերպած կոմիտէների կողմից սպանուած կամ դրա կապակցութեամբ զանազան ձեւերով եւ անարդար կերպով յարձակման ենթարկուած անձանց ընտանիքներին տրուելիք գոյքի եւ հողի կամ փոխհատուցման մասին օրէնքը»: Սոյն օրէնքում յիշատակւում էին Հայոց ցեղասպանութիւնը կազմակերպած եւ իրագործած հետեւեալ 12 պաշտօնեաների անունները` Թալէաթ փաշա, Ճեմալ փաշա, Ճեմալ Ազմի, Պէհաէտտին Շաքիր, Ճեմալ փաշայի համհարզներ Սիւրէյա պէյ եւ Նուսրեթ պէյ, Սայիտ Հալիմ փաշա, Ռազմական արտակարգ ատեանի դատավճռով մահուան դատապարտուած Ուրֆայի միւթեսարիֆ (Սանճաքի` մարզի կառավարիչ) Նուսրեթ պէյ եւ Պողազլըեանի գաւառապետ Քեմալ պէյ, բանտից փախած եւ ինքնասպան եղած Տիգրանակերտի նախկին նահանգապետ տոքթոր Ռեշիտ պէյ, երզնկացի Հաֆըզ Ապատուլլահ էֆենտի եւ Մուշի միւթեսարիֆ Սերուեթ պէյ:

Յիշեալ օրէնքի համաձայն, այդ պաշտօնեաների ընտանիքներին տրւում է 20 հազար թուրքական լիրայի արժէքով հայկական գոյք:

Այսպիսով, թուրքական արդարադատութիւնը վերածւում է խեղկատակութեան եւ անթեթութեան, իրական ոճրագործները ներկայացւում են որպէս զոհեր, որոնց փոխհատուցում է տրւում իրական զոհերի գրպանից, իսկ իսկական արդարադատութիւնը դեռ սպասում է իր հերթին…

melanumyan@gmail.com

«Ակունք»

* Սփիւռքի նախարարութեան մէջ տեղի ունեցած «Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով հայութեան կրած նիւթական վնասները. «լքեալ գոյք» եւ հայրենազրկում» նիւթով գիտաժողովին արտասանուած զեկուցում:

ԴՈԿՏ. ԱԲԷԼ ՔՀՆՅ. ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ

«Հայաստանը Կը Պարպուի, Սփիւռքը Կը Մաշի» Արամ Ա. Կաթողիկոս

Օքսֆորտի համալսարանի արեւելագիտութեան ամպիոնի դասախօս դոկտ. Հրաչ Չիլինկիրեան վերջերս Դիմատետրի իր էջին մէջ հետաքրքրաշարժ տեղեկութիւն մը հրապարակեց` ներկայացնելով 1948-ին Մարսէյ տպագրուած Յովհաննէս Վարժապետեանի «Գրպանի օրացոյց»-ին 46-րդ եւ 47-րդ էջերը: «Օրացոյց»-ին  հեղինակը անոնց մէջ հակիրճ տուեալներով կ’անդրադառնայ 1946–1947 թուականներուն ՀՍՍՌ-ի, այսինքն` Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Ռեսպուբլիկայի (իմա` Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն) որոշումով իրականացած ներգաղթի, աւելի ճիշդ` հայրենադարձութեան, եւ այս առիթով` ի նպաստ հայրենադարձութեան Նիւ Եորքի մէջ տեղի ունեցած «Համաշխարհահայ համագումար»-ին (1):

Անշուշտ, դոկտ. Հրաչ Չիլինկիրեանի սոյն նախաձեռնութիւնը շատերու մտքին մէջ առիթ մը դարձաւ վերարծարծելու 72 տարի առաջ տեղի ունեցած, ապա հետագայ տարիներու ընթացքին շարունակուած ներազգային այս կարեւոր իրադարձութիւնը, որ 20-րդ դարու մեր պատմութեան մէջ սկիզբը ներգաղթ, ապա, աւելի ճիշդ բնորոշումով մը, հայրենադարձութիւն կոչուած է: Հեռու մնալով այս դէպքերուն շարժառիթ հանդիսացող քաղաքական բուն ենթահողը քրքրելէ, այստեղ պարզապէս պիտի ուզէի փաստացի քանի մը տուեալներ նշել` ընթերցողին ձգելով վերագնահատելու խնդրոյ առարկայ հայրենադարձութեան երեւոյթը եւ զայն ներկայի հետ համեմատելու հնարաւորութիւնը:

Սուլթանական կոտորածներու պատճառով եւ ապա 1915 թուականի երիտթուրքերու իրագործած Հայոց ցեղասպանութենէն եւ ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի ու Կիլիկիոյ հայաթափումէն ետք, հայութեան մնացորդացը ցրուեցաւ աշխարհով մէկ` ստեղծելով ակամայ հսկայ սփիւռք մը` Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներէն եւ Եւրոպայէն մինչեւ Հիւսիսային եւ Հարաւային Ամերիկաներու զանազան քաղաքներուն մէջ: Տարագրուած հայ ժողովուրդը տակաւին մեծ յոյսեր կապած էր միջազգային ռազմաքաղաքական նոր զարգացումներուն հետ, որ` Ա. Համաշխարհային պատերազմի աւարտին Առանցքի ուժերուն, Թուրքիոյ եւ յարակից այլ պետութիւններուն դէմ Անտանտի յաղթանակող պետութիւնները նկատի կ’առնեն արեան նահատակութեան ամենամեծ վկայութիւնը տուած հայ ժողովուրդի վերապրած զաւակները, եւ ուիլսընեան ծրագիրի իրականացման առընթեր, հնարաւորութիւն կու տան անոնց վերադառնալու իրենց պատմական հողերը: Այս ուղղութեամբ, դժբախտաբար, հայ ժողովուրդի տածած յոյսերուն վերջին առկայծումներն ալ ի դերեւ դուրս եկան: Լոզանի 1923 թուականի դաշնագիրով Հայկական հարցը վերջնականապէս թաղուեցաւ, եւ հայ ժողովուրդի աւելի քան 1,5 միլիոն նահատակներու արեան ճապաղիքին վրայ ամրագրուեցաւ Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը: Այս եւ նախորդող պայմաններուն մէջ սփիւռքահայ որոշ զանգուածներու հայրենիքի մէջ ապրելու միակ յոյսը կը մնար պատմական Հայաստանէն փրկուած համեմատաբար շատ փոքրիկ անոր արեւելեան հողակտորը, ուր 2 դեկտեմբեր 1920 թուականին հաստատուած էին խորհրդային կարգերը:

Հակառակ տիրող բազմաթիւ դժուարութիւններուն` սփիւռքահայերու դէպի Խորհրդային Հայաստան ներգաղթի առաջին փուլը կ’ընդգրկէ 1921-1926 թուականներու, ապա երկրորդը` 1931-1933 եւ 1936 թուականներու ժամանակահատուածները: Առանց մանրամասնելու թուային տուեալները, նաեւ` թէ սփիւռքի ո՛ր երկիրներէն ներգաղթի տարբեր փուլերուն սփիւռքահայերը ժամանած են հայրենիք, անվերապահօրէն այստեղ պէտք է ընդգծել այն ընդհանուր փաստը, որ 1921-1973 թուականներուն, այսինքն` 52 տարիներու ընթացքին, սփիւռքահայ գաղթօճախներէն Խորհրդային Հայաստան ներգաղթած է շուրջ 200 հազար հայ: Դէպի հայրենիք զանգուածային ներգաղթի մեծ փուլ նկատուած է 1946-1948 թուականներու ժամանակահատուածը, որուն ընթացքին սփիւռքի 15 տարբեր երկիրներէ Խորհրդային Հայաստան հաստատուած է շուրջ 100 հազար հայ: Այս իրադարձութիւնը մեր տարեգրութեան մէջ արձանագրուած է «Մեծ հայրենադարձութիւն» անունով:

Բնականաբար այս մասին գոյութիւն ունի սփիւռքի եւ Հայաստանի մէջ հրատարակուած հարուստ գրականութիւն, նաեւ` վիճակագրական տուեալներ, իսկ հետաքրքրուողներ վերոնշեալ թիւերուն վերաբերեալ կրնան անարգել վերահասու դառնալ համացանցային աղբիւրներէ, նաեւ` այս ուղղութեամբ տպագրուած բազմաթիւ յօդուածներէ (2) (2) ու գիրքերէ:

Խորհրդային կարգերու փլուզումին պատճառով 1991 թուականին Հայաստանի անկախացումէն, նաեւ հայկական պետականութեան կայացումէն ետք, հայրենիքէն արտագաղթած է աւելի քան 1,1 միլիոն հայ: Տակաւին վերջերս, 5 փետրուար 2018-ին, Աշոտ Մանուչարեանը www.a1plus.am-ին տուած իր հարցազրոյցին մէջ յայտարարեց, որ` «Սփիւռքը հիմա հարստացել է, երկու միլիոն աղբար ունենք էստեղից ուղարկած (3)»:

Ներկայիս, համաձայն Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային վիճակագրական ծառայութեան (ԱՎԾ) հաղորդած պաշտօնական տուեալներուն, Հայաստանի մշտական բնակչութեան թիւը 2 միլիոն 972.9 հազար մարդ կը կազմէ: Շատեր վերապահութիւն կը ցուցաբերեն տրուած այս տուեալներուն հանդէպ` կարգ մը հանգամանքներու շարքին նշելով, որ ընդմիշտ արտագաղթողներէն բացի, հազարաւոր Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներ մեկնելով Ռուսիա` կը պանդխտանան, եւ անոնք Հայաստան կը վերադառնան միայն իրենց աշխատանքային արձակուրդներուն, այլապէս տարուան մեծ մասը կ’անցընեն Ռուսիոյ իրենց այլազան աշխատավայրերուն մէջ:

Ռուսիոյ ներքին գործոց նախարարութեան հաղորդած վերջին տուեալներուն համաձայն, 2011-2017 թուականներուն Ռուսական Դաշնութեան քաղաքացիութիւն ստացած են Հայաստանի 104.572 քաղաքացիներ: Միայն անցեալ տարի Հայաստանէն աւելի քան 25.000 բնակիչ ստացած է ռուսական քաղաքացիութիւն (4):

Անդրադառնալով 1991 թուականի Հայաստանի անկախացումէն ցայսօր հայրենիքի մէջ մնայուն բնակութիւն հաստատած սփիւռքահայերուն` անոնց թիւը կը կազմէ ընդամէնը 5000 մարդ: Բնականաբար նշուած սոյն թիւին մէջ ընդգրկուած չեն Ջաւախքէն եւ Ազրպէյճանէն բռնագաղթուած հայ ապաստանեալները, ինչպէս նաեւ` պատերազմի պատճառով Իրաքէն (շուրջ 1000), իսկ Սուրիայէն (շուրջ 22.000) Հայաստան եկած գաղթական հայերը: Դժբախտաբար այսօր վիճակագրական լուրջ տուեալներ գոյութիւն չունին, թէ Հայաստան ներգաղթած այս ապաստանեալներէն քանի՞ տոկոսը մնայուն կերպով բնակութիւն հաստատած է հայրենիքի մէջ, իսկ հակառակը` քանի՞ տոկոսը վերստին արտագաղթած է` մեկնելով Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, Քանատա, հիւսիսային, կեդրոնական եւ արեւմտեան Եւրոպայի տարբեր երկիրներ, ընդհուպ` մինչեւ Աւստրալիա եւ այլն:

Նկատի ունենալով ժողովրդագրական վերոնշեալ վիճակագրական թիւերը, կարելի չէ մեր ուշադրութիւնը չդարձնել նաեւ ազատագրուած Լեռնային Ղարաբաղի (ԼՀՂ), այսինքն` Արցախի Հանրապետութեան բնակչութեան եւ սփիւռքէն հոն մնայուն բնակութիւն հաստատած հայութեան վրայ: Ըստ Արցախի Հանրապետութեան մէջ կայացած 2015 թուականի մարդահամարի տուեալներուն, արցախահայութեան թիւը 150.932 մարդ կը հաշուէ, որոնց մէջ սփիւռքէն ներգաղթած հայերուն թիւը ընդամէնը քանի մը տասնեակ ընտանիք կը կազմէ, այսինքն` առաւելագոյնը 250-300 հոգի:

Վերջերս հրապարակուած ժողովրդագրական այլ վիճակագրութիւն մը, որ 2012-2016 թուականներուն ԱՊՀ երկիրներու մշտական բնակչութեան թուաքանակի փոփոխութիւնները կը ներկայացնէ, հայրենի պետութեան եւ Հայաստանի սահմաններու անվտանգութեան հեռանկարով մեզի կը փոխանցէ շատ աւելի տագնապալի մտահոգութիւն մը: Այս պատկերը յստակօրէն ցոյց կու տայ, որ վերոնշեալ թուականներու ընթացքին Հայաստանի բնակչութեան թուաքանակը հարիւր հազարով նուազած է, իսկ օրն ի բուն, բանիւ եւ գործով հայ ժողովուրդի գոյութեան դէմ պատերազմի, կոտորածներու, ընդհուպ մինչեւ զայն բնաջնջելու ծրագրեր մշակող Ազրպէյճանը ամէն տարի հարիւր հազար բնակիչի աճ արձանագրած է: Սոյնը կը նշանակէ, որ Ազրպէյճանի բնակչութեան թիւը 2012-2016 թուականներու միջոցին շուրջ չորս հարիւր հազար մարդով աւելցած է (5):

Հայաստան-սփիւռք 6-րդ խորհրդաժողովի բացման հանդիսութեան առթիւ Արամ Ա. Մեծի Տանն Կիլիկիոյ վեհափառ կաթողիկոսի պատկառազդու հաստատումը` «Հայաստանը կը պարպուի, սփիւռքը կը մաշի», պէտք է իմաստային բազմակողմանի եւ ամբողջական տարողութեամբ ընկալել: Երկու պարագաներուն ալ, Հայաստանի հայաթափումը եւ սփիւռքի մաշումը` ուղղակի կը նպաստեն մեր դարաւոր թշնամիներուն մեզի հանդէպ մշակած վտանգաւոր ծրագրերու իրականացումին: Չկայ աւելի մեծ անհեթեթութիւն, քան, օրըստօրէ ահագնացող վտանգը (6) տեսնելով հանդերձ, ազգովին ցուցաբերել ձեռնածալ, պաղարիւն, անտարբեր եւ ինքնամեկուսացած կեցուածք մը, այլ խօսքով` իրագործել կամաւոր ու հաւաքական ինքնասպանութիւն մը: Սպառնացող վտանգը հարկ է իր սաղմին մէջ խեղդել, այլապէս վերջին վայրկեանին ապարդիւն է ահազանգել` «Hannibal ad portas – Հանիպալ մեր դռներուն է»:

Հայրենազուրկ հայ մը իր անձնական կեանքին մէջ ի՛նչ առաւելութիւններ ալ ունենայ, ինչպիսի՛ հարստութիւններու տէր ալ դառնայ, մտքի եւ արուեստի բնագաւառներուն մէջ ի՛նչ տեսակ նուաճումներ ալ արձանագրէ, քոչուոր կամ վաչկատուն ցեղախումբի մը պատկանելու իր կարգավիճակը երբեք չի կրնար բարեփոխել, այնքան ատեն որ ան իր սրտին մէջ չի կրեր կնիքը իր պատմութեան եւ իր ոտքերուն տակ չի զգար հայրենիքի մը գոյութենական հիմքը եւ իր հաւաքական ընտանիքին, այսինքն` ազգի մը նկատմամբ իր պատկանելիութիւնը:  Երկիր մոլորակին վրայ աշխարհագրական եւ հոգեւոր միաձոյլ հայրենիքն է, որ մարդ անհատին կու տայ ինքնութիւն եւ ազգային պատկանելիութեան վկայութիւն:

Արդարեւ, Արամ Ա. վեհափառ հայրապետին պատգամը համազգային զօրակոչ մըն է` խոհեմութեան, լրջախոհութեան, համախմբումի եւ հաւաքական ծրագրուած ձեռնարկներու` կարենալ դիմագրաւելու համար մեր դէմ ծառացած ներկայի եւ ապագայի մարտահրաւէրները: Հարկ է իմաստութեամբ գործել, քանի դեռ ուշ չէ:

Վերադառնալով խնդրոյ առարկայ հայրենադարձութեան նիւթին` պիտի ուզէի եզրակացնել, որ այդ ժամանակուան գոյութիւն ունեցող դժուար պայմաններուն բերումով, նման մեծ իրադարձութեան մը իրագործումը անժամանակ էր եւ չէր համապատասխաներ սփիւռքի եւ Հայաստանի հայութեան մասնակի շահերուն: Սակայն, այսուամենայնիւ, մեծ հայրենադարձութիւնը էական նշանակութիւն ունեցաւ` ընդհանուր համահայկական առաւելութիւններուն եւ նորանոր սխրագործութիւններուն առումով: Հայաստան հետզհետէ ապրեցաւ ընկերային, մշակութային եւ տնտեսական կեանքի աննախընթաց վերելք մը` շնորհիւ հայրենիք ներգաղթած որակաւոր մասնագէտներու, արհեստաւորներու, լեզուաբաններու, օտար լեզուներու տիրապետողներու, բժիշկներու եւ մշակոյթի ներկայացուցիչներու, յանձինս` Հրաչեայ Աճառեանի, Վահրամ Փափազեանի, Գրիգոր Ահարոնեանի, Յարութիւն եւ Արմինէ Կալենցի, Հրաչեայ Ներսիսեանի, Արման Կոտիկեանի, Վարդուհի Վարդերեսեանի, Գոհար Գասպարեանի եւ, եթէ կարելի է ըսել, Վազգէն Ա. կաթողիկոսի, նաեւ` ուրիշ բազմաթիւ անձնաւորութիւններու, որոնց անունները հոս մէկ առ մէկ կարելի չէ նշել:

Չմոռնանք նաեւ, որ Հայաստանի 1991 թուականի անկախութեան իրականացումին եւ պետականութեան կայացումին մէջ կարեւոր եւ անուրանալի ներդրում ունեցան նաեւ երբեմնի հայրենադարձ հայութեան ժառանգորդներէն շատեր, որոնց մէջ ամենացայտուն դէմքերէն մին կը հանդիսանայ Հայաստանի Հանրապետութեան Ա. նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանը:

Եթէ համահայկական գերազանց շահերու հեռանկարով սխրագործումներ պիտի կատարուին, ապա ատոնք կարելի կը դառնան Հայաստան եւ սփիւռք սերտ համագործակցութեամբ, եւ ո՛չ որպէս տէր ընդ ծառայի` վերադասի եւ ստորադասի յարաբերութեամբ, այլ` հաւասար ընդ հաւասարի փոխադարձ հասկացողութեան եւ ամբողջական զօրակցութեան սկզբունքով:

Ժընեւ, 13 փետրուար 2018     

1) .- Տե՛ս, «Գրպանի օրացոյց»-ին էջերը` դիմելով ստորեւ տեղադրուած հասցէին. https://www.facebook.com/tchilingirian?hc_ref=ARSQDbGjv648s34PSDsIgy_cnROjIEYN5qYuI51BlcCqGAOmZTI3t62mFdXEy2zbvWQ&fref=nf&pnref=story:

2).- Այս առնչութեամբ պիտի յանձնարարէի ծանօթանալ Արմենուհի Ստեփանեանի «Հայրենադարձութեան հայկական փորձը (1946-1948 թթ.)» եւ դոկտ. Մարի Ռոզ Աբուսէֆեանի «Մայրս տիեզերք» շահեկան յօդուածներուն: Տե՛ս, http://hpj.asj-oa.am/2763/1/2010-1(149).pdf եւ http://www.aztagdaily.com/archives/375296:

3).- Տե՛ս, https://www.youtube.com/watch?v=QH9KncEv2GE:

4).- Տե՛ս այս մասին, «Լուսաբաց», 37-րդ տարի, թ. 1123, 10.02.2018, էջ 12-13:

5).- Տե՛ս ԱՊՀ երկիրներու մշտական բնակչութեան թուաքանակի փոփոխութիւններուն աղիւսակը:

6).- Տե՛ս այս մասին հետեւեալ տեսանիւթը, «Ալիեւը Երեւանը գրաւելու մասին չի մոռացել եւ այն հռչակել է ռազմավարական նպատակ»:
https://www.facebook.com/hayastanimhayreniq/videos/2052925421617643/:

ՄԻՀՐԱՆ Ք.

Վերջերս «Ստոխաստիս» հրատարակչատան կողմէ լոյս տեսաւ Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեանի հեղինակած «Սոֆիա» գրքին յունարէն թարգմանութիւնը:

Հրատարակիչը`  Ղուկաս Աքսելոս, ջերմ բարեկամ է հայութեան, հայ գիրին ու գրականութեան եւ միշտ եղած է քաջալերողը հայկական նիւթերով իրեն ներկայացուած թարգմանութիւններուն եւ այլ տարբեր գիրքերու: Անոր տնօրինութեամբ եւ միեւնոյն հրատարակչատունէն լոյս տեսած են, միայն քանի մը հատը նշած ըլլալու համար, «Հայաստանն ու հայկական հարցը», «Հայաստանը դրոշմաթուղթերու ընդմէջէն», «Արիւնի պարտքը` պատուհասողը», «Հայաստանի Հանրապետութիւնը», «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը», «Ուիլիըմ Սարոյեանի հետ պտոյտ մը դէպի արեւելք», «Քեզի համար սիրտս կը խայտայ» եւ տակաւին ուրիշ տասնեակ մը այլ գիրքեր…

Ահա եւ նորագոյնը` «Սոֆիա»-ն, թարգմանութեամբը Յովհաննէս-Սարգիս Աղապատեանի, որ ծանօթ անուն է արդէն յունահայերուս եւ հելլեն գրական շրջանակներուն` թարգմանական իր վաստակով: Այն քիչերէն, որոնք նուիրուած են բծախնդիր աշխատանքի, որպէսզի յոյն ընթերցող հասարակութեան արժանավայել ներկայացնեն հայկական գրականութենէ հատընտիրներ եւ մեր պատմութենէն նշանակալի եղելութիւններ:

«Արմատախիլ` Սեւ ծովէն-Հալէպ» ենթախորագրով «Սոֆիա» գիրքը 153 էջերու երկայնքին կը խտացնէ  ոդիսականը, ապա նաեւ, աւելի վերջ, իբրեւ ընտանիքի տիպար մայր ու մեծ մայր, օրինակելի կեանքը պոնտոսցի յոյն, բայց հայացած կնոջ մը, որ տակաւին 7-8 տարեկան փոքր աղջնակ` ճակատագրի դժխեմ խաղով Սեւ ծովու ափերէն երկարող պոնտական լեռներու մէջ ծուարած խաղաղ գիւղէ մը կ’իյնայ Հալէպ եւ կը յանձնուի խնամքին որբանոցի մը, որուն տնօրէնը ընտանիքի տէր ու երեք զաւակներու հայր հայ մըն է` Միսաք Սիսեռեան:

Գիրքը առանձին գլուխներով օղակ առ օղակ ներկայացուած նկարագրականն է  դէպքերու, որոնք իրարու հիւսուելով` կը կազմեն ամբողջական շղթայ մը, որ Սոֆիային կեանքի զգայացունց պատմութիւնն է, բայց եւ այնպէս հեղինակին պատումի ոճը մեղմ է, անսեթեւեթ, առանց յաւելեալ զեղումներու:

Վերաբերումի էապէս մարդկային երեսով, բայց եւ ստեղծուած դժբախտ պայմաններու բերումով Սոֆիային հայացումը ձեւով մը «փրկութիւն» կ՛ըլլայ մղձաւանջային անցեալէ ետք, նոյնքան մղձաւանջային ապագայի մը անորոշութեան դիմաց գտնուող մինուճար որբ աղջկան համար: Այսուհանդերձ, բոլորովին տարբեր գոյներով անշուշտ, անիկա քիչ-շատ մեզի կը յիշեցնէ բազմահազար հայ աղջնակները, որոնք ենթակայ դարձան Ֆեթհիյէ Չեթինի մեծ մօր ճակատագրին: Հիմնակա՛ն, խոշո՛ր տարբերութեամբ մը` սակայն, որ բազմահազարները բարբարոսաբար  յափշտակուեցան ու բռնի  թրքացուեցան, մինչ Սոֆիան պարմանուհի հասակին կը համոզուի, որ պէտք է ընդառաջէ իր տարիքին թերեւս կրկինէն աւելին ունեցող տնօրէնին հետ ամուսնանալու առաջարկին, երբ այս վերջնոյն երեք զաւակները իրենց մայրը կը կորսնցնեն ու կ՛որբանան:

Ամուսինը` Միսաք Սիսեռեան, աւանդապահ հայ մըն է` կարծր ու անթեք: Կ՛ուզէ, որ իր կինը ամբողջական հայ ըլլայ եւ կը գտնէ միջոցը` փոխելու-հայացնելու նաե՛ւ կնոջ անունն ու մականունը, ինչ որ մեծ ցնցում կը պատճառէ Սոֆիային, քանի որ միայն անոնք մնացած էին, որ զինք կը կապէին իր ծագումին,  ծնողքին, մանկութեան ու հայրենի գիւղի յիշատակներուն:

Տակաւին պարմանուհի` հազիւ 15-16 տարեկանին, որբացած երեք երեխաներու մայրութեան եւ ընտանեկան ծանր բեռը ունի Սոֆիան, բայց կը տոկայ: Միաժամանակ երախտապարտ է, որ «փրկուեցաւ» եւ ընտանեկան դիրք ունենալու արժանացաւ: Կը համակերպի հայ դառնալու գաղափարին, կը հայանայ լեզուով ու կենցաղով: Կ՛ունենայ նաեւ իր հարազատ զաւակները եւ իբրեւ գիտակից մայր` նուիրական պարտականութիւն կը համարէ հոգածու ըլլալ անխտիր անոնց բոլորին բարոյականին ու հայեցի կրթութեան:

Կը հայանայ, բայց իր երակներուն մէջ հոսողը յոյնի արիւնն է, որուն կանչը կը փորձէ լռեցնել ինք եւ մխիթարութիւնը փնտռել յունական երգերու մէջ…

Անգամի մը համար, միա՛յն մէկ անգամ, անձնաթուղթով Մարի Գէորգեան եղած Սոֆիան կը համարձակի իր յոյն ըլլալը «պոռթկալ», երբ կը ծնի գրքին հեղինակը` Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեանը: Ամուսնոյն մեղմօրէն կ՛ըսէ. «Մեր բոլոր զաւակները հայկական ընտանիք կը կազմեն, այս աղջիկս յոյն երիտասարդի կնութեան տանք…», եւ բնականաբար կը հանդիպի Միսաք Սիսեռեանի խոժոռ մերժումին…

Գիրքը խռոված հոգիի հանդէպ յետմահու հատուցում մը կարելի է նկատել  աղջկան կողմէ իր մօր` Սոֆիային, որ իր կենդանութեան անունով ու կենցաղով թէեւ հայացաւ, հաւատարիմ իր ամուսնոյն`  հայ մօր մը պարտականութիւնը լրիւ ու խղճամիտ կատարեց, բայց ամբողջ կեանքի ընթացքին լուռ ու անտրտունջ հին յուշերովը ապրեցաւ, որոնք թէեւ ողբերգական, բայց եւ այնպէս զինք կը կապէին յոյնի իր ծագումին:

Իսկ հեղինակը` Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեան այս գիրքով իր «նշանը» կնքած եղաւ մօրը ծագումին հետ եւ հարազատ արտայայտիչը` անոր խռովքներուն:

Սոֆիայի կեանքին ընդմէջէն եւ վստահաբար անոր յուշերու պատումին վրայ հեղինակը կու տայ  բռնի գաղթականութեան դատապարտուած Պոնտոսի յոյներուն ողբերգական մէկ պատկերը, ինչ որ այլապէս կ՛արժեւորէ գիրքը այն իմաստով, որ անիկա կը պարզէ նաեւ հայրենիքէն արմատախիլ Պոնտոսի ժողովուրդի պատմութեան շատ չպեղուած, այլեւ եղերական մէկ երեսը:

Այս տեսանկիւնէն, գեղարուեստական փորձով ներկայացուած Սոֆիային կեանքի պատմութիւնը յուզիչ դրուագ մըն է նոյնինքն յունական նորագոյն պատմութենէն…

Ահա նաեւ մղումը` Սերգօ Աղապատեանին, որ ձեռնարկէ այս գիրքի թարգմանութեան:

Վարձքը կատար` հեղինակին եւ թարգմանիչին:

Յունարէնի թարգմանուած «Սոֆիա» գիրքին ներկայացումը տեղի պիտի ունենայ ուրբաթ, 23 մարտ 2018-ի երեկոյեան ժամը 7-ին, Քալիթէայի քաղաքապետարանի ժողովասրահին մէջ, Մանճարիոթաքի 76, ուր կարճ անդրադարձումով խօսք պիտի առնեն Տամիանոս Վասիլիատիս (մանկավարժ եւ գրագէտ), Միրոֆորա Էֆսթաթիատու  (դոկտ. ազգագրագիտութեան) եւ Միխալիս Խարալամպիտիս (գրագէտ):

Աթէնք, 14 մարտ 2018

Տեղեկատուութիւնը, ըստ էութեան, զէնք է: Ներքին իմաստով, որեւէ բանից տեղեակ լինելն օգնում է ճիշդ կողմնորոշուելու եւ ճիշդ քայլ կատարելու, իսկ երբ տեղեկատուութիւնը դէպի դուրս է մատակարարւում մատուցողի կողմից ճիշդ, տեղին եւ, ամենակարեւորը, նպատակային օգտագործման պարագայում, դառնում է հանրութեանն ուղղորդող խթան:

Վերը նշուած դիտանկիւնից, տեղեկատուութիւնը միշտ օգտագործուել է քաղաքական նպատակների իրականացման համար, իսկ արհեստագիտական զարգացումները հնարաւորութիւն է ընձեռել, որպէսզի իւրաքանչիւր լուր արտադրող միաւոր կամ տեղեկատուութեան հոսք ապահովող մարմին ունենայ քաղաքականութեան վրայ ներազդելու հնարաւորութիւն:

Այսօր ընկերային ցանցերին անդամակցող իւրաքանչիւր ոք կարող է դառնալ լրատուամիջոց: Ստեղծել տեղեկատուական կամ ապատեղեկատուական լրատուադաշտ, դա ինքնին` քաղաքականութեան տեսանկիւնից լծակ է եւ կարեւորագոյն զէնք: Ի զուր չէ, որ այսօր գերմեծ համակարգերի կողմից միգուցէ բիրտ զէնքի ուղղութեամբ կատարուող ծախսերի համաչափ միջոցներ են ծախսւում տեղեկատուական ոլորտի համար:

Մարտի 10-12 Երեւանում կայացաւ ՀՅԴ մամուլի եւ տեղեկատուական միջոցների, ինչպէս նաեւ հանրային կապերի պատասխանատուների խորհրդաժողով: Խորհրդաժողովին մասնակցում էին ինչպէս հայկական զոյգ պետութիւնների` ԱՀ եւ ՀՀ տեղեկատուական միջոցների պատասխանատուներ, այնպէս էլ` 12 երկրներից աւելի քան 40 ներկայացուցիչներ:

Պէտք է ասել, որ ՀՅԴ տեղեկատուական դաշտի պատասխանատուների նման խորհրդաժողովները նորութիւն չեն Դաշնակցութեան կեանքում: Սակայն վերջերս տեղի ունեցած խորհրդաժողովն առանձնացաւ նրանով, որ ՀՅԴ Բիւրոյի կողմից միջոցներ է ձեռնարկւում, որպէսզի դաշնակցական լրատուական դաշտը վերաձեւաւորուի եւ այդ ուղղութեամբ տեղի ունեցող զարգացումներին համահունչ նոր միջոցներ եւ մօտեցումներ կիրառուի` Դաշնակցութեան մօտեցումները, անելիքները եւ կատարած աշխատանքները թէ՛ ներքին` հայկական, եւ թէ՛ արտաքին աշխարհում ներկայացնելու ուղղութեամբ:

Խորհրդաժողովում կարեւորուեցին ոչ միայն ՀՅԴ տեղեկատուական դաշտի հարցերը, այլ նաեւ ընդհանրապէս հայկական լրատուական դաշտը` Հայաստանի, Արցախի եւ սփիւռքի հիմնախնդիրների լուսաբանման եւ ի նպաստ դրանց ծառայեցնելու ուղղութեամբ:

Ինչպէս վերը ասուեց, լրատուական-տեղեկատուական դաշտն այսօրուայ աշխարհում համարւում է զէնք: Իսկ այդ զէնքի ճիշդ եւ թիրախային օգտագործման եւ, մանաւանդ, ազդու լինելու համար անհրաժեշտ են ցանցային կառոյցներ: Դաշնակցութիւնն արդէն իսկ ունի այդ ցանցային կառոյցը, եւ դա կարող է լինել այն հիմքը, որի վրայ վաղ թէ ուշ պարտաւոր ենք լինելու կառուցել համահայկական տեղեկատուական հզօր զինանոց:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

Կիրակի, 18 մարտին Լիբանանեան ուժեր կուսակցութիւնը Մեթնի մէջ իր ընտրական ցանկը յայտարարեց: Հանդիսութեան ընթացքին տեղեկատուութեան նախարար Մըլհեմ Ռիաշին ՌԱԿ-ի թեկնածուին արտասանած խօսքէն ետք փորձեց հետեւիլ Միացեալ Նահանգներու նախագահ Ռանըլտ Ռիկընի օրինակին, սակայն ի տարբերութիւն Ռիկընի, անոր կատարած «սրամտութիւնը» անհամ ու վիրաւորական էր: Ան որոշ հայերու մօտ արաբերէն լեզուին մէջ դիմագրաւած դժուարութեան ակնարկելով յայտնեց, որ իր կուսակցութեան թէ՛ Մեթնի, թէ՛ Պէյրութի ընտրացանկերուն վրայ հայ թեկնածուներու գոյութեան պատճառով անհրաժեշտ է կուսակցութեան «ուշադիր եղիր եղբօրդ» նշանաբանը արականէն փոխել իգականի: Զարմանալիօրէն ներկաները այս տափակ կատակը լսելով խնդացին:

Ո՛չ պարոն Ռիաշի, ո՛չ: Այդ խօսքը ժամանակավրէպ կատակէ մը աւելին է: Եթէ նպատակդ Մեթնի հայ քուէարկողներուն հաճոյանալ էր, կատարածդ իսկութեան մէջ արջի ծառայութիւն էր, որովհետեւ կը կասկածիմ, թէ կրցար Մեթնի կամ Պէյրութի հայերուն կամ որեւէ հայ մարդու մօտ կուսակցութեանդ եւ անոր ընտրացանկին նկատմամբ համակրանք ստեղծել:

Այստեղ նաեւ պէտք է հարց տալ, թէ Մեթնի մէջ ՌԱԿ-ի յարգելի թեկնածուն, անոր կուսակցութեան պատասխանատուներն ու մնացեալ թեկնածուները արդեօք ի՞նչ զգացին այդ «հանճարեղ» կատակն ու ներկաներուն խնդուքը լսելով. հոգեկան բաւարարութի՞ւն, թէ՞ պարոն Ռիաշիի ձեռամբ արդէն ընթացք առած է «տարբեր պլոքներու «հայկականացում»-ի ՌԱԿ-ի ընտրական նպատակի իրագործման հոլովոյթը:

Այսօր ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէն մամլոյ ասուլիսով կը յայտարարէ իր առաջադրած թեկնածուները Լիբանանի խորհրդարանական ընտրութիւններուն` ատով իսկ ազդանշանը տալով նախընտրական արշաւի մեկնարկին:

Ընտրական նորարար մշակոյթի դրսեւորումները տիրականօրէն իրենք զիրենք զգալի  կը դարձնեն ամէն առիթի, տարբեր հարթակներու վրայ: Որմազդայինէն մինչեւ զանգուածային լրատուամիջոցներ, տեղեկատուականէն մինչեւ ընկերային ցանցեր, տեսանիւթեր, կոչեր, համակարգ փոխելու հրապարակային յանձնառութիւններ հետզհետէ կ՛ողողեն  հասարակական շրջապատը` քուէահաւաքի նոր մեթոտներ հրամցնելով լիբանանցի քաղաքացիին:

Ընտրական նոր օրինագիծով ճշդուած համամասնականին առընթեր վարկանշային ընտրակարգը առիթ կու տայ, կը մղէ, որ անհատը իր վրայ կեդրոնացնէ նախընտրական քարոզարշաւի ամբողջ կիզակէտը: Նախընտրական ընտրակարգը կը պարտադրէ քուէարկողին համամասնական ցանկին առընթեր իր նախընտրելի թեկնածուին քուէարկելու: Այս ընտրաչափութիւնը ինքնին անհատակեդրոն ընտրակարգի մասին կը վկայէ, ինչ որ կ՛առաջնորդէ տուեալ թեկնածուն, որ հաւաքականութեան մը գաղափարները, կազմակերպութեան մը կամ իր անդամակցած ցանկին ընտրական ծրագիրը յառաջ մղելէ աւելի կլանուի ինքնաքարոզչութեամբ, իր ցանկակիցներէն աւելի իր անձը ընդունելի եւ հետեւաբար այս պարագային քուէարկելի դարձնելու տենչով:

Այսօրուան բաց համակարգը եւս կը նպաստէ անհատակեդրոն ինքնաքարոզչութիւն ծաւալելու տրամադրութիւններու ծաւալման եւ առարկայացման: Լիբանանցին ականատես կ՛ըլլայ այս եղանակներու տարածման, բազմացման, անարգել հասանելիութեան, ուր երկրորդական կարգ կը մղուին յայտարարուած առաջադրանքին եւ տուեալ թեկնածուին տուած գործնական փաստերուն միջեւ անջրպետի գոյութիւնը, ընտրական նպատակներէ թելադրուած դաւանափոխութիւնը, իր համայնքին կեանքին հետ առնչուած չըլլալը, ծագումնային որոնումներով Ցեղասպանութեան հետ իրենց նախորդներուն առնչուած ըլլալու յանկարծակի յիշողութիւններու արթնացումը:

Այդ բոլորին համար պահը հիմա օգտագործելի է ընկերային ցանցի կերպարի վերածուելու, եւ այդ ճամբով մինչեւ հիմա տարուած աշխատանքները ոչինչով ներկայացնելու, առանց ծրագիր ներկայացնելու միայն յոռի երեւոյթները, քաղաքացին հարուածած տնօրինումները լուսարձակի տակ բերելու եւ «համակարգը պէտք է արմատականօրէն փոխել»-ու յոխորտանքները հրապարակայնացնելու:

Նախընտրական արշաւները ամբոխահաճոյութեան բաղադրիչ կ՛ունենան ընդհանրապէս: Սակայն անոր կ՛ուղեկցին նաեւ ընտրական ծրագիրներ` ընելիքին, բարեփոխութեան մեթոտները ցոյց տալու եւ մանաւանդ համոզելու ստանձնուած յանձնառութիւնը իրականութիւն դարձնելու: Այլապէս, առաջինը առանց երկրորդին կը վերածուի պղպջակային երեւոյթի, ամպագորգոր աղմկարարութեան, որ կրնայ  տպաւորել կարճաժամկէտ եւ նոյնքան արագ` յուսաբեկել:

Բնականաբար միայն քարոզարշաւի այս նոր դրսեւորումներուն չի վերաբերիր կիրարկուող մշակոյթը, որ ունի իր աւանդական երեսը: Տարբեր բնոյթի ընտրակաշառքներու ի գործ դրուիլը տեղ մը կրնայ անդրադառնալ տալ, որ անոնք, որոնք կը խօսին համակարգ փոխելու մասին, իրե՛նք է, որ կը կիրարկեն նաեւ ընտրակաշառքի գործող եղանակը, պարզ դարձնելով, որ հետապնդուածը ոչ թէ համակարգի փոփոխութիւնն է, այլ անբովանդակօրէն այդ մասին խօսելով  անձին ընտրութիւնը:

Այս բոլորը նկատի ունենալով է, որ Դաշնակցութիւնը կը մեկնարկէ իր ընտրական քարոզարշաւը: Այդ քարոզարշաւի մշակոյթը ո՛չ անհատակեդրոն է, ո՛չ ընկերային ցանցերու ճշդած խաղի կանոններով արուեստական կերպարներու ստեղծումով կը յատկանշուի, ո՛չ ընտրակաշառքի հիման վրայ կ՛ընթանայ, ո՛չ խաբէական խոստումներ կու տայ, ո՛չ ամպագորգոր ընդհանուր համակարգ փոխելու սին հաւաստիացումներու մասին կը խօսի, ո՛չ ալ ներցանկային մրցակցութիւններով անհատական ինքնագովերգանքներով կը զբաղի:

Դաշնակցութեան առաջադրած թեկնածուները ինչպէս անցեալին, նաեւ վաղը խորհրդարանին մէջ կուռ-կազմակերպ, կը դիրքորոշուին համալիբանանեան շահերու հիման վրայ  հայ համայնքի իրաւունքները պահպանելու եւ լիբանանահայ քաղաքական ընտրանքներու անկախութեան տէր կանգնելու անխախտելի առաջադրանքներով:

Դաշնակցութեան պաշտօնական լրատուամիջոցներու, ելեկտրոնային էջերու եւ ընկերային ցանցերու վրայ մեկնարկած նախընտրական քարոզարշաւը, յենելով նորարար մշակոյթի ընձեռած կարելիութիւններուն վրայ, կը մերժէ անձնակեդրոնութիւնը, խաբէութիւնը, եւ կը գերադասէ գաղափարականն ու հաւաքական աշխատանքը:

Իսկ ժողովուրդը, մե՛ր ժողովուրդը ունի՛ դատողութիւնը այդ բոլորը իրարմէ տարբերելու:ախտելի առաջադրանքներով:

ՅՈՎՍԷՓ ՊԱՐԱԶԵԱՆ

Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեանի «Սոֆիա. տարագրութիւն` Սեւ ծովէն դէպի Հալէպ» իրական պատմութիւն մը վկայակոչող գիրքին անդրադարձող «Սթոխասթիս» յունական հրատարակչատան նախաձեռնութեամբ եւ Սերգօ Աղապատեանի կողմէ հայերէնէ յունարէն թարգմանութեամբ գիրքը (150 էջ), աշխարհագրականօրէն եւ աշխարհահայեացքօրէն կը բնորոշուի իր իսկ ոդիսական տեղահանութեան հետեւեալ պատմագիտական տեղանուններով, որոնք ինքնաճանաչօրէն կը յատկանշուին գիրքի բովանդակութեան, այլեւ` յոյն (պոնտոսցի) – հայ Մարիա Տասողլիի հայացած, հետագային ալ ճակատագրի բերումով Մարի Գէորգեան պատուանունին տիրացած, ընտանիքի մը արկածախնդրօրէն տառապալից վկայագրութիւնը.  Պոնտոս, Օրտու (Սեւ ծով), Զէյթուն, Հալէպ, Լիբանան. որբանոց, աքսոր, կեանքի սեւ երեսներ, որոնք գիրքի էջերուն մէջէն կը հանդիսադրուին պատմագրական եւ ազգագրական վկայութիւններու կենդանի նկարագրութիւններով, որ յուզումնալից զգացականութեամբ հինն ու նորը, անցեալն ու ներկան իրարու կը միախառնեն: Աւելի՛ն. իրարու կը միաձուլեն` կորուստը, մղձաւանջը, բնական եւ անբնական իրականութիւններ եւ հետեւող սերնդափոխութեան ճամբով պատմական յուշի կրակը տեւաբար տաք պահելու ակնկալութեամբ:

«Սոֆիա» (իմաստութիւն). 20-րդ դարու ճշմարիտ պատմութիւն մը, որ գրականօրէն կը վերարտադրուի 21-րդ դարուն, Ցեղասպանութիւն ճաշակած երկու ժողովուրդներով` հայ եւ յոյն: Առաջինը 1915-ին, երկրորդը` 1917-ին: Առաջինը` 1,5 միլիոն զոհ, երկրորդը` 650.000:

Ընտանեկան պատմութիւն մը, որ ոմանց կողմէ կրնայ բնական, ոմանց կողմէ ալ անբնական համարուիլ, քանի բնականն ու անբնականը հոս իրարու կապողը մարդկային բազմաչարչար կորուստն է, որ բոլոր պատերազմներու պարագային անժխտելիօրէն անհաշտ կ՛ըլլայ, ի՛նչ անտեղիտալի պատմական համեմատութիւններու կշիռքին մէջ յայտնաբերուին թէ քողարկուին անոնք:

Ինչպէ՞ս ամոքել, ինչպէ՞ս բուժել արիւնաթաթախ եղեռնագործութենէ մը յառաջացող եղելութիւններ, որոնք արեան կարմիր հետքեր կ՛ակօսեն իրենց ետին:

Մայր Սոֆիան ապրեցաւ իր սեփական տառապանքը:

Սիրունը որդեգրեց այդ տառապանքը, ի՛րը դարձուց ու տեղաւորեց զայն ծանր ժայռի մը պէս իր միտքին ու հոգիին մէջ: Դժուար եղաւ այդ ժայռը տեղափոխելը: Ըսենք` անկարելի՛: Իր մօր կեանքի պատմութիւնը ծանօթացնելու ճիգը` այդ անառիկ ժայռը իր սրտէն մասամբ դուրս բերելու ազնուագոյն պրկումի մը արդիւնքն է: Մօրը ինքնութիւնը, ինքնութիւնները վերապրեցնելու յուշը ազգային պատկանելիութեան եւ ինքնակենսագրութեան չվճարուած հոգեկան մուրհակի մը պարտաւորութիւնն էր:

Հիմա կրնայ հանգիստ ըլլալ, որ չգանձուած այդ պարտքը վճարուած է` լրիւ եւ ամբողջական գիտակցութեամբ, ճանաչումով, դատողութեամբ, հոգեկան անհուն ազնուութեամբ:

***

Մարդու ապրելու եւ վերապրելու տենչը անսպառ է: Այս պարագային ալ կեանքն ու մահը, առանց ժամադրուած ըլլալու իրարու հետ, դարձեալ կը հանդիպին պատմութեան մէկ խաչմերուկին անկիւնը:

Մայր Սոֆիայի արմատներու յօժարաբարոյ որոնումը դար մը վերջ 20-րդը 21-րդի վերածեց, բայց յուշը չթօշնեցաւ, ընդհակառակը, երկու դարերը միեւնոյն շղթայի երկու իրարու միաձուլուած օղակներու վերածեց` փրկելով պատմութիւնը, այլեւ` անոր յուշը, պատգամելով Սիրունին` կեանքը շարունակելու գոյապաշտական պայքարի սկզբունքէն ծնունդ առնող հենքով մը եւ իր կեանքը ամբողջացնելու ե՛ւ հայ, ե՛ւ յոյն ժողովուրդներու միասնական արժէքներու ճանաչողութեամբ:

Ահա՛ այս փնտռտուքը հայերէն եւ յունարէն լեզուներով, միեւնոյն մարդու կողմէ, որ ե՛ւ հայ է, ե՛ւ յոյն, իր զոյգ ազգութիւններու պատկանելիութեան անառարկելի իրաւունքով զինք կը վերածէ ազգային գիտակցութեամբ օրհնուած անձի մը` տարբեր ու միաժամանակ նման իրարու, իր արեան գոյնով եւ ազգային պահանջատիրութեան իրաւակարգով ու իրաւադատութեամբ:

Պոնտոսի բնակիչները Պոնտոսի մարդիկն են` իրենց հպարտ ու անյողդողդ լեռներով, իրենց անհանդարտ ծովերու ալիքներով, իրենց յեղափոխաշունչ պայքարներու երախտամոռ նկարագրով:

Երէկ ամէն ինչ տարբեր էր: Այսօր` աւելի՛: Տարբեր ըլլալու եւ տարբեր չըլլալու հատուցման յոյսը կը փնտռենք Պոնտոսի լեռներու, Լիբանանի լեռներու, Հայաստանի լեռներու վրայ:

Յունական եւ հայկական միակերպութեան մէջ կը փնտռենք ու կը գտնենք միեւնոյն խիզախ, չսասանող ու արդար խիղճին խոստումը:

Օրհնեալ ըլլան բոլորը:

Աթէնք

Այսու կը սկսինք հրապարակել յօդուածաշարք մը (մեծ մասամբ` արտատպումներ)` առնչուած Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան եւ արցախեան մշակոյթի տարբեր երեսներուն: Առաջինը կը յատկացնենք Արշակ Ֆէթվաճեանին, որ հեղինակն է Ա. Հանրապետութեան դրամանիշի եւ դրոշմաթուղթի բոլոր տարբերակներուն:

2011-ին Ֆէթվաճեանի ստեղծագործական կեանքի մասին` հայրենիքի մէջ հրատարակուեցաւ պատկերագիրք մը` հեղինակութեամբ եւ խմբագրութեամբ Երեւանի արուեստաբանութեան ամպիոնի հիմնադիր-տնօրէն դոկտ. Լեւոն Չուգասզեանի: Թէեւ ատենին անդրադարձած էինք այս գեղատիպ հատորին, սակայն այս առիթով եւս ստորեւ կու տանք քանի մը հատուած, ուր կը խօսուի անկախ Հայաստանի հետ կապ ունեցող ազգային գործիչներու մասին:

«Ա»

ԱՐՇԱԿ ՖԷԹՎԱՃԵԱՆ

Ո՜ր Վրձինով

Գիրքի Կողքը

Այդ նամակադրոշմներն ու թղթադրամները կատարուած են բացառիկ խնամքով ու հմտութեամբ: Դրանք նկարազարդելու համար արուեստագէտն ընտրել է հայութեան համար խորհրդանշական հանդիսացող երեւոյթներ ու մանրամասներ. զոյգ Մասիսները, ճախարակով հայ գեղջկուհին, օձին թրատող արծիւը եւ այլն:

1918 թ., իր իսկ խօսքերով ասած, այդ «սեւ տարում», շուրջ տասնութ ամիս աշխատելով զարհուրելի պայմաններում, ականատես լինելով անօթեւան եւ թշուառական եզրին հասած, սովից ու համաճարակներից Էջմիածնի փողոցներում մեռնող հայրենակիցների մղձաւանջային վիճակին` նա հաւաքում է թանկագին նիւթեր` վրձնում է մանաւանդ հայ կանանց շուրջ քսան պատկեր` իրենց նահապետական տարազի մանրամասնութիւններով:

Արեմտահայ գաղթական կանանց նա, ամենայն հաւանականութեամբ, սկզբից լուսանկարում էր եւ յետոյ այդ լուսանկարների հիման վրայ ստեղծում գունաւոր պատկերները: Դա թերեւս միակ միջոցն էր այդ աշխատանքը կատարելու, քանի որ նահապետական կեանքով ապրած, ամաչկոտ եւ քաշուող հայ կանանց դժուար կը լինէր համոզել ստանձնելու բնորդուհու դերը: Դժբախտաբար այդ լուսանկարներից շատ քիչ բան է պահպանուել նկարչի երեւանեան արխիւում:

Ա. Ֆէթվաճեանին վիճակւում է տեսնել 1918-1919 թթ. Արարատեան դաշտավայրի փոթորկայոյզ իրադարձութիւնները` թրքական արշաւանքը եւ դրա հետեւանքով ստեղծուած տագնապալից ահեղ սպառնալիքը` հայութեան լինել-չլինելու հարցը, կիսաքաղց գաղթականութեան օրհասական վիճակը, Սարդարապատի հերոսամարտը, Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումն ու աստիճանական վերելքը: Իբրեւ իսկական մտաւորական, հայ մշակոյթի նուիրեալ եւ իրական հայրենասէր ու գերզգայուն արուեստագէտ` նա խոր յուզումով հետեւում է դէպքերի զարգացմանը եւ իր ուժերի ներածի չափով ձեռքի եղածն անում հայրենիքի կերտման համար: Այդ ժամանակ հայ գաղթականութեան վիճակի դժոխային պատկերների մասին է գաղափար տալիս իր իսկ Ա. Ֆէթվաճեանի գրած յօդուածներից մէկը:

«Չգիտեմ, թէ ի՛նչ լեզուով, ո՛ր ձայնով պիտի ասել, կրկնել հազար անգամ ձայնարկուած «ժողովուրդը կոտորւում է» ահագոչը, ո՛ր վրձինով նկարել Էջմիածնի եւ Ճեմարանի բակերում ու պատերի տակ 6 ամսից ի վեր դանդաղ հոգեվարքով անհետացող հազարաւոր ամբոխը թշուառների: Մեր հայ գեղջուկին գրգլեակներից ու… քուրջերից, հագուստներից էլ ոչինչ չմնաց նրանց մերկութիւնը ծածկելու: Ոջիլների դժոխային կեղեքումին ենթակայ փոքրիկները մանաւանդ` անվերջ քերւոտելուց կաշիները պատառոտուած, կեղտի, աղտի մէջ էլ քոսոտել սկսած, մի մի հրէշաւոր ցուցանքներ են:

Հիւրընկալ Օճախում

Այդ տարի եւ, հաւանաբար, մինչեւ 1923 թ. է վերաբերում նաեւ հասարակական, քաղաքական նշանաւոր գործիչ, Միացեալ Նահանգներում Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին դեսպան Արմէն Գարոյի (Փաստրմաջեան Գարեգին) իւղաներկով ստեղծուած դիմանկարը (Հայաստանի Ազգային պատկերասրահ):

Ա. Ֆէթվաճեանի Միացեալ Նահանգներ ժամանելուն պէս նկարչի աշխատանքները շքեղ տպագրելու համար անհրաժեշտ գումարներ հաւաքելու նպատակով եւ նրա գործունէութեան քառասունամեակը տօնելու համար Նիւ Եորքի հայկական շրջանակների նախաձեռնութեամբ 1923 թ. ստեղծում է մի յանձնախումբ:

Սակայն մի քանի տարուայ գոյութիւնից յետոյ այս ձեռնարկի կազմակերպիչները յուսալքւում են, եւ յանձնախումբը դադարեցնում է իր գոյութիւնը` դէմ առնելով հայկական քաղքենի շրջանակների անտարբերութեանն ու սառը վերաբերմունքին:

Մանուէլ Տէրմանուէլեանի Որդին Վիգէնը՝ Արշակ Ֆէթվաճեանի հետ

Նիւ Եորքում նիւթական անձուկ վիճակի մէջ յայտնուած Ա. Ֆէթվաճեանի համար որոշ իմաստով բախտորոշ է դառնում հանդիպումը Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Միացեալ Նահանգների չորս նախկին հիւպատոսներից մէկի` Մանուէլ Տէր Մանուէլեանի հետ: Զարգացած եւ խորաթափանց նախկին դիւանագէտը եւ հեռատես գործարարը իսկոյնեւէթ կարողանում է գնահատել իր առջեւ կանգնած արուեստագէտի բացառիկ նկարագիրը: Տեսնելով այն թշուառ հիւրանոցը եւ նկարներով լցուած խեղճ սենեակը, ուր ապաստանել էր անուանի նկարիչը, նա հարցնում է վերջինիս. «Այստեղից ո՞ւր պիտի գնաք»: Ա. Ֆէթվաճեանն ասում է. «Չգիտեմ»: Մ. Տէր Մանուէլեանը հարցնում է. «Դրամ ունէ՞ք»: Ա. Ֆէթվաճեանը պատասխանում է. «Ո՛չ»: Միանգամից, առանց ժամանակ կորսնցնելու, Մ. Տէր Մանուէլեանը որոշում է իր հովանաւորութեան տակ վերցնել Ա. Ֆէթվաճեանին եւ ապաստան տալ սեփական յարկի ներքոյ: Նա ասում է. «Դուք պէտք է գաք ինձ հետ եւ ապրէք մեզ մօտ, Պոսթընում: Ես ընտիր կին ունեմ եւ երկու տարեկան որդի: Բացի այդ, Պոսթընը Ամերիկայի Աթէնքն է: Դուք պատկանում էք Պոսթընին»: Ա. Ֆէթվաճեանը հարցնում է. «Դուք վստա՞հ էք ձեր որոշման մէջ»: Մ. Տէր Մանուէլեանը պատասխանում է. «Այո՛»: Ա. Ֆէթվաճեանն ասում է. «Լա՛ւ, ես կը գամ»: Մինչ այդ մեծ նկարիչը յուսահատ վիճակում էր, անգամ պատրաստ` ինքնասպան լինելու: Յետոյ Ա. Ֆէթվաճեանը խոստովանում է Մ. Տէր Մանուէլեանին, որ այդ պահին նա գրպանում ունէր ընդամէնը անգլիական 12 ոսկի:

Այսպիսով, վաստակաւոր նկարիչը յայտնւում է Պոսթընում եւ դառնում Մանուէլեանների ընտանիքի լիիրաւ անդամ: Մանուէլ եւ Արմենուհի Տէր Մանուէլեանին հիւրընկալ օճախում հաստատուած Ա. Ֆէթվաճեանը ձեռք է բերում մի տաքուկ ընտանեկան մթնոլորտ, որից երկար տարիներ զրկուած էր աստանդական կեանքի ընթացքում:

Այդ տարիներին Պոսթընում էր ապաստանել տարագիր հայութեան մի զանգուած այդ թւում` Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան վերացման հետեւանքով, վտարանդի դարձած մտաւորականներ` ժամանակին զօրավար Անդրանիկի համհարզը եղած Վարդգէս Ահարոնեանը (նշանաւոր գրող Աւետիս Ահարոնեանի որդին) եւ նրա տիկինը` բանաստեղծուհի Արմենուհի Տիգրանեանը (յայտնի երգահան Արմէն Տիգրանեանի քոյրը, որին է նուիրուած Եղիշէ Չարենցի «Էմալէ պրոֆիլը ձեր» բանաստեղծական շարքը), յայտնի քիմիկոս, բառարանագիր, որոշ շրջան «Հայրենիք» լրագրի խմբագիր եղած Յարութիւն Չագմագճեանը (մեծահամբաւ երգահան Ալան Յովհաննէսի հայրը), անուանի գրող Համաստեղը, նշանաւոր հայդուկ, զօրավար Սեպուհը (Արշակ Ներսէսեան) եւ ուրիշներ: Ա. Ֆէթվաճեանի արխիւում պահպանուած նիւթերը ցոյց են տալիս, որ նա ի դէմս տարագիր մտաւորականների` գտաւ իրեն գաղափարակից ու իր նման ճակատագրի բերումով հեռաւոր ափեր ընկած, հայրենիքից զրկուած բարեկամների:

Տէր Մանուէլեանների օճախում յաճախակի հիւրեր էին վտարանդի ազգային գործիչները, եւ այդտեղ տիրող հայրենասիրական մթնոլորտում էին մեծանում Տէր Մանուէլեանների երեք զաւակները` Վիգէնը, Հայկը եւ Լուսիկը: Նրանց համար Ա. Ֆէթվաճեանը դառնում է թէ՛ հօրեղբայր եւ թէ՛ իւրայատուկ ուսուցիչ եւ օրինակելի կերպար, որն իր գեղարուեստական վաստակով ու նկարագրով մեծ չափով ուղղութիւն է տալիս նրանց ապագայ գեղագիտական կողմնորոշումներին: Ա. Ֆէթվաճեանի դասերից յատկապէս օգտւում է զաւակներից երէցը` Վիգէնը, որը հետագայում դառնում է Ամերիկայի Հայկական գրադարան-թանգարանի հիմնադրման նախաձեռնողն ու եռանդուն կազմակերպիչը եւ ազգային-հայրենասիրական զանազան ձեռնարկների հեղինակը:

«Ուժ Էին Ներշնչում…»

Ձիթենի ԺողովածուիՆկար

Պոսթընում ապրած տարիներին Ա. Ֆէթվաճեանը երբեմն Հարվըրտի համալսարանի եւ այլ հաստատութիւնների, ինչպէս նաեւ առանձին հայկական կազմակերպութիւնների հրաւէրով դասախօսութիւններ է կարդում հայ արուեստի եւ ճարտարապետութեան մասին: Ականատեսների վկայութեամբ, նրա ելոյթներին ներկայ գտնուող ամերիկացի արուեստասէրները իրենց համար հիացմունքով բացայայտում էին հեռաւոր երկրում ստեղծուած գեղարուեստի հրաշակերտների հմայքը` միաժամանակ զարմանալով ու տարակուսելով, որ Եղեռնից մազապուրծ ազատուած, անանձնագիր եւ թշուառութեան եզրին հասած, մի կերպ Ամերիկա ապաստանած հայերի նախնիներն են այդ բոլորի ստեղծողները: Ա. Ֆէթվաճեանի ելոյթները ինքնավստահութիւն, ուժ էին ներշնչում, ազգային արժանապատուութեան զգացումով համակում նոյն դասախօսութիւններին ներկայ եւ կորցրած հայրենիքի կարօտի քաշող, օտարութեան մէջ յարմարուել եւ ոտքի կանգնել փորձող աստանդական հայորդիներին, որոնք այլազգիների կողմից խտրականութեան էին ենթարկւում եւ արհամահարւում:

Էրզրումի Հայ Կինը Ազգային Տարազով

Հաւանօրէն 1925-1930 թթ. է նա իւղաներկով վրձնել շիկահեր եւ կապտաչեայ երիտասարդ կանանց եւ աղջիկների այն պատկերները, որոնք այսօր պահւում են Հայաստանի Ազգային պատկերասրահի նրա երկերի հաւաքածոյի մէջ:

1929-1931 թթ. ընթացքում նա իւղաներկով կատարում է հայ միջնադարեան մշակոյթի նշանաւոր դէմքերի` հայկական գրերի ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցի, կաթողիկոս Սահակ Պարթեւի, պատմահայր Մովսէս Խորենացու, պատմիչներ Յովհաննէս Օձնեցու (երկու տարբերակ), Ստեփանոս Տարօնեցու (Ստեփանոս Ասողիկ) (երկու տարբերակ),  առակագիր եւ իրաւագէտ Մխիթար Գօշի (երկու տարբերակ), փիլիսոփայ, թարգմանիչ, հասարակական, եկեղեցական գործիչ Եզնիկ Կողբացու, բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացու եւ այլոց երեւակայական դիմանկարները: Յատկապէս ազդեցիկ է Գրիգոր Նարեկացու պատկերը (Հայաստանի Ազգային պատկերասրահ): Այն ցուցադրում է հայութեան բոլոր ժամանակների ամենամեծ բանաստեղծին հոգեկան վերացման եւ «ի խորոց սրտի» իր խօսքը Աստծուն հասցնելու պահին: Այս եւ միւս երկերը նկատի առնելով` կարելի է ասել, որ Ա. Ֆէթվաճեանը հայ նկարիչներից առաջինն է սկսում պատմական անձանց երեւակայական դիմանկարների պարբերական ստեղծման գործը:

1930 թ. անուանի նկարիչը մեծ մասնակցութիւն է ունենում Պոսթընի «Սիմֆոնի հոլ»-ի ցուցահանդէսի (որտեղ ներկայացուած էր նաեւ այլ ազգերի արուեստն ու մշակոյթը) հայկական բաժնի ստեղծմանը: Տնից տուն շրջելով, իր անձնական պատասխանատուութեամբ, պատմական, ագզային, գեղարուեստական նշանակութիւն ներկայացնող առարկաներ է հաւաքում եւ կազմակերպում նրանց ցուցադրութիւնը:

Յ. Գ.

Այս մէկը այդ շարքի առաջինն է:

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Քսաներորդ դարում հայ ժողովրդի պատմութեան եղերական իրադարձութիւնների շարանում ողբերգականութեան խորքով եւ ահռելիութեամբ առանձնակիօրէն յատկանշւում են 1920 թուականի մարտի 23-26 տեղի ունեցած Շուշիի ջարդերը, որոնց մասին ցաւագին յիշողութիւններն առ այսօր անլռելի ղօղանջով տրոփում, բաբախում են դժոխային այդ արհաւիրքը վերապրած  սերունդների ու նրանց ժառանգների սրտերում: Թւում էր, թէ զարգացման քաղաքակիրթ կացութեան հասած մարդկութեանն ի տես եւ ի շարունակումն Արեւմտեան Հայաստանում, օսմանեան Թուրքիայի ողջ տարածքում դրանից հինգ տարի առաջ սկիզբ առած հայ ազգի բնաջնջման քաղաքականութեան, հրի ու սրի մատնուելով, բարբարոսաբար ոնչացուեց համաշխարհային քաղաքակրթութեան եւս մէկ կայացած օճախ` հայկական Շուշին:

«Ամէն ինչ պղծուած է եւ աւերուած, այստեղով թուրքն է անցել»: Մարդկութեան մեծագոյն հանճարներից մէկի` Վիքթոր Հիւկոյի այս թեւաւոր արտայայտութիւնը, ի շարս 1915-1923 թուականներին իրագործուած Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքում աւերուած հայկական երբեմնի ծաղկուն ոստանների, լիովին վերաբերում է նաեւ Արցախի հայութեան քաղաքական, մշակութային ու տնտեսական կենտրոնի` բերդաքաղաք Շուշիի կործանմանը, որ անասելի դաժանութեամբ ու մոլուցքով համատեղ իրագործեցին քեմալական Թուրքիայի եւ արհեստածին Ազրպէյճանի Հանրապետութեան կանոնաւոր բանակային զօրամիաւորումներն ու քրտական խմբաւորումները` քաղաքի մահմետական մասի թուրք-թաթար ազգութեան խաւարամիտ խաժամուժի հետ միասին:

Երեք օր շարունակ հակահայ ջարդերի,  աւերումների ու հրկիզումների թատերաբեմ էր դարձել 20-րդ դարասկզբին Անդրկովկասի երրորդ քաղաքը` Շուշին, բնակչութեան թուով զիջելով միայն Թիֆլիսին ու Պաքուին եւ գերազանցելով այդ ժամանակուայ Երեւանը, Ալեքսանդրոպոլը (Գիւմրի), Ելիզաւէտոպոլը (Գանձակ), Կարսը, Պաթումը, Քութայիսը, Շամախին, Նուխին եւ անդրկովկասեան նահանգների միւս քաղաքները Այսպէս, 1917 թուականի նախաշեմին Շուշիում բնակւում էր 43.869 մարդ, որոնցից 23.396-ը`  հայեր (53%) եւ 19.121-ը` թաթարներ (44%): Քաղաքում բնակւում էին նաեւ ռուսներ ու հրեաներ, որ կազմում էին բնակչութեան ընդհանուր թուի 3 տոկոսը: Եւ ահաւասիկ` հայ ազգի նկատմամբ իրականացուած ոճրագործութեան աղէտալի հետեւանքները. Շուշիի երկու երրորդ մասը վառուել էր, քաղաքը վերածուել էր աւերակների եւ ամբողջութեամբ հայաթափուել,  սպաննուել է աւելի քան 20 հազար հայ: Յատկանշական է, որ 1930 թուականին Շուշիում բնակւում էր ընդամէնը 300 հայ: Խորհրդային իշխանութեան օրօք Շուշին այդպէս էլ չկարողացաւ վերականգնուել այդ հարուածից, կորցրեց իր մշակութային արժէքները` վերածուելով գաւառական, խուլ բնակավայրի: Խորհրդային իշխանութեան առաջին տարիներից մինչեւ 1960-ական թուականների սկիզբը Շուշին չի կառուցապատուել: Այնուհետեւ հայկական թաղամասի աւերակների վրայ կառուցուեցին նոր շէնքեր` վերացնելով հայկական հետքը հինաւուրց Շուշիում:

Յայտնի խորհրդահայ գրող, ռուս գրականութեան դասական Մարիեթա Շահինեանի պատկերաւոր արտայայտութեամբ, Շուշիի հայկական մասը «ասիական քաղաքին ծառայում էր որպէս նրան տնտեսական հիմք ընծայած եւ նրանից նկատելիօրէն աւելի մեծացած եւրոպական կցորդ»: Պատահական չէ, որ ժամանակակիցներից շատերը 20-րդ դարասկզբի Շուշին, որ իր զինանշանով քաղաքի կարգավիճակ էր ստացել  1847 թուականին,  անուանում էին «կովկասեան փոքր Փարիզ» եւ կամ` «Կովկասի երաժշտանոց»:

Եւ իրօք, քսաներորդ դարի սկզբներին Շուշին եւրոպական բոլոր յարմարութիւններով լիարժէք քաղաք էր` ջրատարով, զարգացած մշակութային եւ առեւտրաարդիւնաբերական կեանքով: Քաղաքի արհեստանոցներում արտադրւում էին համաշխարհային ճանաչում ստացած ղարաբաղեան մետաքս եւ գորգեր, ոսկերչական զարդեր ու ճոխութեան այլ առարկաներ: Շուշիի երկու մեծ շուկաներն ապշեցնում էին ճանապարհորդներին` իրենց արեւելեան երանգներով:

Բնակչութեան հոգեւոր կարիքները բաւարարւում էին քաղաքի 7 հայկական եկեղեցիներում, 2 մահմետական մզկիթներում եւ 1 ուղղափառ եկեղեցում: Այդտեղ էր գտնւում Հայ առաքելական եկեղեցու թեմական առաջնորդարանը` մէկ միասնական թեմում կառավարելով միաժամանակ Շուշիի եւ Նուխիի գաւառների եկեղեցիների ու վանքերի հոգեւոր գործունէութիւնը:

Շուշիում հրատարակւում էին 20 հայերէն («Հայկական Աշխարհ», «Քնար Խօսնակ», «Գործ», «Ղարաբաղ», «Ծիածան» եւ այլն) եւ 2 ռուսերէն ամսագիր ու թերթ: 1827-1920 թուականներին քաղաքում գործել է 5 տպարան, հրատարակուել է աւելի քան 150 անուն գիրք: Առաջին անգամ առանձին գրքերով տպագրուել են` Րաֆֆու «Խենթը», Մանուկ Աբեղեանի «Նմուշներ» բանաստեղծութիւնների ժողովածուն, Լէոյի «Վէ՞պ, թէ՞ պատմութիւն», «Վահան Մամիկոնեան» եւ այլ ստեղծագործութիւններ, հայերէն լոյս են տեսել Նիքոլայ Կոկոլի «Թարաս Պուլպան», Ֆիրտուսու «Շահնամեն», Ալֆոնս Տոտէի եւ այլոց գործերից:

Քաղաքում գործում էին 6 դպրոց, ռէալական ուսումնարան, Հարաւային Կովկասում առաջին օրիորդաց Մարիամեան դպրոցն ու Թեմական դպրոց, որոնցում տարբեր ժամանակներում դասաւանդել են` Պետրոս Շանշեանը, Պերճ Պռօշեանը, Ղազարոս Աղայեանը, Վրթանէս Փափազեանը, Լէոն, Հրաչեայ Աճառեանը, հայ մշակոյթի ու մանկավարժական մտքի այլ նշանաւոր դէմքեր:

Շուշիում 1891 թուականից գործում էր 350 տեղանոց տրամաթիքական թատրոն, որ  Ղազանչեցոց եկեղեցու հարեւանութեամբ կառուցել էր մեծահարուստ բարերար Մկրտիչ Խանդամիրեանցը, ում անունով էլ կոչւում էր այն: Այդ թատրոնում բեմադրւում էին հայկական եւ եւրոպական հեղինակների գործեր, ինչպէս նաեւ կազմակերպւում` կրկէսային ներկայացումներ: Այդտեղ հիւրախաղերով հանդէս են եկել հայ բեմարուեստի ռահվիրաներ` Սիրանոյշը, Գէորգ Պետրոսեանը, Յովհաննէս Աբէլեանը, Գրիգոր Աւետեանը, Յովհաննէս Զարիֆեանը, Սաֆրազեան ամուսինները, Գէորգ Չմշկեանը, Ամիրան Մանդինեանը, Միհրդատ Ամրիկեանը եւ ուրիշներ: 1904 թուականին Յովհաննէս Աբէլեանը Շուշիում բեմադրել է Շէյքսփիրի «Օթելլօ»-ն, իսկ 1915 թուականին Օթելլոյի դերում հանդէս է եկել Վահրամ Փափազեանը: Այս հոյակերտ կառոյցը համարեա ամբողջութեամբ ոչնչացուել է տեղի թաթարների կողմից եւ հրկիզուել 1905 թուականի ամրանը` ցարական իշխանութիւնների սադրած հայկական կոտորածների եւ դրանցից ծագած հայերի եւ կովկասեան թաթարների միջեւ ծաւալուած արիւնալի զինուած բախումների ժամանակ:

Շուշիում ելոյթներ են ունեցել երգիչներ` Արշակ Կոստանեանը, Բեգլար Ամիրջանեանը, Ներսէս Շախլեանը, երաժշտարուեստի զարգացմանը նպաստել են երգահաններ` Ստեփան Դեմուրեանը, Գրիգոր Սիւնին (Միրզայեան), Դանիէլ Ղազարեանը եւ ուրիշներ: Շուշի են այցելել` Կոմիտասը, Քրիստափոր Կարա-Մուրզան, Արմէն Տիգրանեանը: Քաղաքում գործել են գործիքային ու լարային նուագախմբեր, պարի խումբ:

Շուշիում են ծնուել` գրողներ Լէոն, Մուրացանը, յօրինող Դանիէլ Ղազարեանը, դերասան Վաղարշ Վաղարշեանը, նկարիչներ Ստեփան Աղաջանեանը, Միքայէլ Արուտչեանը, քանդակագործ Յակոբ Կիւրճեանը, անուանի քաղաքական ու պետական գործիչներ:

Շուշի կամ Շոշ անուանումն առաջին անգամ յիշատակւում է 15-րդ դարում` այդտեղ գրուած ձեռագիր յիշատակարանում: Ուշ միջնադարեան աղբիւրներում յիշատակւում է Քար, յաճախ նաեւ` Շոշի բերդ (հարեւան համանուն աւանի) անուանումներով: Թէկուզ նրա` որպէս հինաւուրց բնակավայրի մասին վկայում են քաղաքի շրջակայքում եւ բարձրաւանդակի վրայ սփռուած Ն. Ք. 2-րդ-1  հազարամեակների դամբարանները:

Դժուարամատչելի բնական դիրքի շնորհիւ` Շուշին հնուց ի վեր արցախահայութեան համար ունեցել է պաշտպանական նշանակութիւն. այն պարսպապատել են ու դարձրել բերդ: Խաչէնի (Արցախի) իշխան Սահլ Սմբատեանն 9-րդ  դարի կէսին այստեղ է յաղթել արաբ ասպատակող զօրքին եւ ազատագրել գերեվարուած հայ բնակչութեանը: 17-րդ  դարի վերջից հայկական ինքնավար իշխանութիւնները փորձել են թօթափել պարսկական լուծը, իսկ 1724-35 թուականներին մարտնչել են օսմանեան զօրքերի դէմ: 18-րդ  դարի սկզբին Շուշին եղել է հայոց ազատագրական պայքարի կենտրոն: 1720-ական թուականներին  հայկական զօրախմբի գլխաւոր հրամանատար Աւան հարիւրապետը (Աւան Եուզպաշի) Շուշի բերդ-ամրոցը վերակառուցել է Շուշի սղնախի (ապաստարան, ամրութիւն): 18-րդ դարի 2-րդ կէսին թուրքական ճիւանշիր վաչկատուն ցեղի առաջնորդ Փանահ Ալին, օգտուելով Ղարաբաղի մելիքութիւնների ներքին անհամաձայնութիւններից, Վարանդայի մելիք Շահնազարի դաւաճանական օժանդակութեամբ տիրացել է Շուշիին եւ իրեն հռչակել Ղարաբաղի խան, բերդը բնակեցրել թուրք վաչկատուն ցեղերով, ապա` Ագուլիսից, Ղազանչիից, Մեղրիից եւ այլ վայրերից տեղահանուած շինական ու արհեստաւոր հայերով: 1750-ական թուականների կէսին Մելիք-Շահնազարը եւ Փանահ Ալի խանը վերակառուցել են բերդը: 19-րդ  դարի սկզբներին Շուշին դարձել է ռուս-պարսկական պատերազմների ռազմաբեմ: 1805 թուականի մայիսի 14-ին Կիւրակչայի պայմանագրով, որ պաշտօնապէս վաւերացուել է 1813 թուականի Գիւլիստանի ռուս-պարսկական հաշտութեան պայմանագրով, Շուշին Ղարաբաղ-Արցախի կազմում անցել է Ռուսաստանին:

Շուշիում քաղաքաշինութիւնը զարգացել է ռուսական տիրապետութեան շրջանում: Կառուցապատուել են հայաբնակ թաղամասերը, որոնցից իւրաքանչիւրն ունէր իր կենտրոնն ու եկեղեցին: Կառուցուել են հասարակական շէնքեր` տպարաններ, դպրոցներ, ուսումնարաններ, ակումբ, գրադարաններ, խանութներ, հիւրանոցներ, 2-3 յարկանի բնակելի տներ, սրբատաշ կրաքարով 5 եկեղեցի` Կուսանաց անապատի միանաւ, թաղածածկ, եռայարկ զանգակատնով Ս. Աստուածածին, Նոր կամ Վերին թաղի խաչաձեւ գմբէթաւոր, արեւմտեան կողմում` զանգակատնով Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ (Կանաչ ժամ կամ Ղարաբաղցոց, 1848 թ.), Ագուլեցոց Ս. Աստուածածին (1822 թ.) եւ Մեղրեցոց Ս. Աստուածածին (1838 թ.) եռանաւ պազիլիկները, որոնք չեն պահպանուել, Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ մայր եկեղեցին, որ կառուցուել է 1868-87 թուականներին: Այն վերանորոգուել է 1981-1997 թուականներին, իսկ 1996 թուականից Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդանիստն է:

Այդ շրջանում բարենպաստ պայմաններ են ստեղծուել նաեւ քաղաքի տնտեսութեան զարգացման համար, եւ կարճ ժամանակամիջոցում Շուշին դարձել ­մետաքսագործութեան եւ գորգագործութեան կենտրոն, գործել են նաեւ 950-ից աւելի առեւտրական, արհեստաւորական-տնայնագործական, արտադրական ձեռնարկութիւններ:

Ռուսաստանում 1917 թուականի փետրուարեան, ապա եւ հոկտեմբերեան յեղաշրջումներից յետոյ, ինչպէս յայտնի է, Անդրկովկասում սկիզբ առաւ ազգային կառավարման մարմինների կազմաւորման գործընթացը, ինչի արդիւնքում յաջորդ տարուայ մայիսի վերջերին հռչակուեցին Հայաստանի, Վրաստանի  եւ Ազրպէյճանի հանրապետութիւնները, իսկ յուլիսի 22-ին` Շուշիում հրաւիրուած արցախահայութեան 1-ին համագումարում, Ղարաբաղի անկախ վարչաքաղաքական միաւորի ինքնիշխանութիւնը` անկախ Հայաստանի Հանրապետութեանը միանալու նուիրական ձգտումով ու հաստատակամութեամբ: Համագումարն ընտրել է Ազգային խորհուրդ եւ ժողովրդական կառավարութիւն, իսկ վերջինս յուլիսի 24-ին ընդունել է հռչակագիր, որում ներկայացուած էին նորաստեղծ պետական իշխանութեան խնդիրները:

Այս հանգամանքը, անշուշտ, տրամաչափօրէն հակադիր էր Արցախի հանդէպ անդրկովկասեան թուրք-թաթարների հանրապետութեան փայփայած նկրտումներին: Այդ արհեստածին պետական կազմաւորումը, որի գլուխ կանգնած էր իթթիհատականների հոգեզաւակ մուսաւաթական կուսակցութիւնը, վայելելով Անդրկովկաս ներխուժած թուրքական բանակի համակողմանի աջակցութիւնը, նպատակ ունէր հայաթափելու, փոխելու երկրամասի ազգագրական պատկերը, յափշտակելու ու իւրացնելու  հայկական Արցախը: Թուրք-թաթարների շրջանում հայատեացութեան բորբոքումը, հայ բնակչութեան նկատմամբ խաժամուժ ամբոխի խժդժութիւնների հրահրումը, հայերի դէմ պարբերական յարձակումները, սպանութիւնները եւ ալան-թալանը, փաստօրէն, մնայուն կենսակերպ էր դարձած մուսաւաթական Ազրպէյճանում: Եւ որքան մօտենում էր Անդրկովկասում  խորհրդային իշխանութեան հաստատման պահը, այնքան աւելի մոլեգին էին մուսաւաթականներն իրենց հակահայ զտման քաղաքականութեան մէջ:

Սպառազինուած լինելով թուրքական հրամանատարութեան տրամադրած զէնք ու զինամթերքով, ազրպէյճանական բանակային ստորաբաժանումները, տարածաշրջանի թուրք-թաթարական եւ քրտական ազգաբնակչութեան հրոսակախմբերի հետ մէկտեղ, շուրջ երկու տարի շարունակ պարբերաբար ելուզակային յարձակումների էին ենթարկում հայկական բնակավայրերը` ինչպէս արեւելեան Անդրկովկասի տարածքներում, այնպէս էլ` Արցախում, ամէնուրեք վայրագաբար հրկիզելով եւ աւերելով ամէն ինչ, կոտորելով անզէն բնակչութեանը: Եւ, ինչպէս 1905-1906 թուականների ազգամիջեան ընդհարումների ժամանակ էր, երբ թուրք-թաթարները թէ՛ Շուշիի եւ թէ՛ գաւառի հայ բնակավայրերում սարսափելի ոճիրներ իրականացրին, 1918-1920 թուականներին նոյնպէս չփոխուեց նրանց ձեռագիրը: Այդ շրջանում Ղարաբաղ-Զանգեզուրի, ինչպէս եւ Հայաստանի հարցը լուծելու համար «Իթթիհատ» համաթուրքական կուսակցութիւնն Ազրպէյճանի մուսաւաթական կառավարութեանը տրամադրեց մէկ միլիառ ռուբլի գումար, կազմակերպեց 200 հազարնոց բանակ եւ այն օգտագործեց հիմնականում հայութեան դէմ: Մուսաւաթական կառավարութիւնն իր բանակից պահանջում էր «լայն ծաւալով ու մի քանի ուղղութիւններով զինաթափել եւ իրեն ենթարկել Ղարաբաղ-Զանգեզուրը»: Պատմաբան Հրանտ Աբրահամեանի տուեալներով (մէջբերում եմ), «Միայն 1918-1920 թուականներին Արցախում  ոչնչացուեց 59 գիւղ, սպաննուեց 25 հազար մարդ (արցախահայութեան 20,1 տոկոսը), անօթեւան մնաց 37 հազար բնակիչ, փոշիացաւ 7000 տնտեսութիւն, փակուեց կամ ոչնչացուեց երկրամասի գործարանների եւ արհեստանոցների 90 տոկոսը, մոխրացաւ հայոց Շուշին»:

Բնականաբար, հայկական ինքնապաշտպանութեան ջոկատները, չնայած անհամեմատ թերզինուածութեանը եւ կենդանի ուժի զգալի անհաւասարութեանը, հնարաւորինս ձախողում էին հակառակորդի յարձակումներն ու ասպատակութիւնները:

Ահա այդ ծանր պայմաններում է, որ  մուսաւաթական կառավարութեան որոշմամբ եւ տարածաշրջանում անգլիական ռազմական առաքելութեան աջակցութեամբ Ղարաբաղի զօրավար-նահանգապետ նշանակուեց ազգութեամբ քիւրտ  Խոսրով բէկ Սուլթանովը, ով անմիջականօրէն մեղսակից  է հայ խաղաղ բնակչութեան զանգուածային ջարդերին Լեռնային Ղարաբաղի այն բնակավայրերում, որոնք թուրք-մուսաւաթականներին թէկուզ եւ ժամանակաւորապէս յաջողուել էր զաւթել: Սուլթանովը,  ում իշխանութիւնը հայերը հրաժարւում էին ճանաչել, շարունակ վերջնագրեր էր յղում Արցախի հայոց Ազգային խորհրդին» պահանջելով «շտապ վերջնական լուծում տալ Ղարաբաղն Ազրպէյճանի Հանրապետութեան անբաժանելի մաս ընդունելու հարցին»: Արցախահայութեան Ազգային խորհուրդը, բնականաբար, մերժողական պատասխան էր տալիս: Վերջին սպառնալի վերջնագիրը ներկայացուեց 1920-ի փետրուարի 19-ին, որը նոյնպէս կտրականապէս մերժուեց արցախահայութեան` փետրուարի 23-ից մինչեւ մարտի 4-ը գումարուած  8-րդ համագումարի որոշմամբ: Մուսաւաթական իշխանութիւնները կատաղութեամբ հակազդեցին այդ հերթական մերժմանը` պահանջելով լուծարել Ազգային խորհուրդը` իբրեւ իրաւական եւ օրինական որեւէ հիմքից զուրկ մարմին: Արցախցիների հերթական «Ոչ»-ը հնչեց մարտի 22-ին:

Սուլթանովը, անշուշտ, կանխատեսում էր այդ պատասխանը եւ բոլոր առումներով նախապատրաստուած էր հակադարձելու: Նովրուզ պայրամին մասնակցելու պատրուակի տակ նա Շուշին լցրել էր թուրքական ու մուսաւաթական զօրքերով եւ իր ծննդավայր Հաճի Սամլու գիւղի քրտերից կազմուած հրոսակախմբերով, որոնց հրամանատարներ էին կարգուած օսմանցի թուրք, ինչպէս եւ մուսաւաթական բանակում ծառայող նախկին ցարական բանակի ռուս սպաները: Աւելի՛ն. քաղաքի թուրք-թաթարական մասին նախօրօք բաժանուած էր նաւթ ու լուցկի` հայերի տները եւ հասարակական կառոյցները կրակի մատնելու համար: Եւ մարտի լոյս 23-ի գիշերը Շուշիի հայկական թաղամասերում սկսուեց նախճիրը. խողխողւում, գնդակահարւում էին ծեր ու մանուկ, կանայք: Հազարաւոր անմեղ ու անզէն մարդկանց արիւն հեղուեց: Կողոպտւում, աւերւում, հրկիզւում էին հայերի տները, խանութները, արհեստանոցները: Աւելի քան հազար հայ ձերբակալուեց ու բանտ նետուեց: Ու, չնայած հայկական թաղերի տարբեր  հատուածներում ցուցաբերուած կատաղի դիմադրութեանը, շատ քչերին յաջողուեց փրկուել այդ սոդոմ-գոմորից հատելով Շուշիի գահավէժ քերծերի արանքով դէպի Քարինտակ գիւղ իջնող կածանը ու, ցրուելով, պատսպարուել շրջակայ հայկական գիւղերում:

Շուշիի ջարդերը, սակայն, չվհատեցրին ու չյուսալքեցին Արցախի հայութեանը: Հետեւեցին կատաղի մարտերը երկրամասի ամբողջ տարածքում եւ, չնայած մուսաւաթական կանոնաւոր զօրքերի թուական ու ռազմական գերակշռութեանը, Արցախի ինքնապաշտպանութեան ուժերին յաջողուեց ետ մղել մուսաւաթական զօրքերին ու թուրք-թաթար-քրտական խաժամուժին: Միեւնոյն ժամանակ, Զանգեզուրից իր զօրամասերով  Արցախին օգնութեան հասաւ զօրավար Դրօն: Մարտերը շարունակուեցին մինչեւ ապրիլի կէսերը:

Ապրիլի 28-ին Ռուսաստանի Կարմիր բանակը մտաւ Պաքու: Նախնական պայմանաւորուածութեան համաձայն, մուսաւաթական կառավարութիւնը յօժարակամ յանձնեց իր իշխանութիւնը, եւ Ազրպէյճանում հաստատուեցին խորհրդային կարգեր: Ռուսական զօրքերն այնուհետեւ ներխուժեցին Արցախ ու, զինաթափելով հայկական ինքնապաշտպանութեան ուժերին, ցրելով գործող պետական կառավարման մարմինները, խորհրդային իշխանութիւն հաստատեցին նաեւ այդտեղ:

1921 թուականի յուլիսի 5-ին` ՌԿ(բ)Կ Կովկասեան պիւրոյի որոշմամբ, Շուշին Լեռնային Ղարաբաղի կազմում բռնակցուեց Ազրպէյճանին: Սկսուեց խորհրդային Ազրպէյճանի իրաւաենթակայութեան ներքոյ Արցախ-Ղարաբաղի գոյատեւման մղձաւանջային շրջանը, որ տեւեց աւելի քան 70 տարի:

«Այն ազգը, որը չի ուզում մեռնել, չես կարող սպաննել»: Ֆրանսական գրականութեան դասական Անաթոլ Ֆրանսի այս բացարձակ ճշմարտութիւն հանդիսացող արտայայտութիւնը մեծապէս յատկանշական է նաեւ համայն հայ ժողովրդին, ի մասնաւորի` արցախահայութեանը: Քսաներորդ դարավերջի ազգային-ազատագրական պայքարի շնորհիւ պատմական Հայաստանի 10-րդ նահանգը` այսօր արդէն Արցախի Հանրապետութիւնը, վերջնականապէս փշրեց  դարասկզբին պարտադրուած օտար կապանքները` աշխարհին ապացուցելով ինքնուրոյն ապրելու, հայեցի յարատեւելու իր ժողովրդի հաստատուն կամքն ու անկորնչելի իրաւունքը: Բնականաբար` իր բազմադարեայ արմատներին վերստին խարսխուած եւ աւելի քան քառորդ դար ի վեր մոխիրների միջից փիւնիկուող հայոց հերոսական Շուշի բերդաքաղաքով:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

ՍԻՒԶԱՆ ԽԱՐՏԱԼԵԱՆ

Երբ դիտենք հիմնական քաղաքական արժէքները, ձախ եւ աջ կողմերու միջեւ կը տեսնենք մեծ տարբերութիւններ, բայց կան նաեւ երկու արժէքներ, որոնք կարծես համընդհանուր են, առաջինը համայնքն է, երկրորդը` պատկանելիութիւնը, եւ այս երկու արժէքները առնուազն ընդհանուր լեզու կրնան ըլլալ` երկխօսութիւն սկսելու համար մեր հասարակութեան հետ:

Արժէքները որեւէ արդիւնաւէտ քաղաքականութեան հիմնաքարերն են: Անոնք կը խօսին այն փաստին մասին, որ մենք հիմնական կարեւորութիւն կու տանք անոնց մեր լինելութեան  ուղիի գծման պահուն. արժէքները մեզի կ՛առաջարկեն ուղեցոյց` գնահատելու համար այն, ինչ որ մենք կը համարենք լաւ եւ արժանի:

Արժէքները կարելի է արտայայտել միայնակ բառերով, օրինակ` «միասնականութիւնը» արժէքային սկզբունք է, որ  կը նկարագրէ, թէ ինչպիսի՛ն է այն աշխարհը, ուր մենք կ՛ուզենք ապրիլ: Օրինակ` ես կ՛ուզեմ ապրիլ այնպիսի աշխարհի մէջ, ուր բոլորն ալ ունին գերազանց կրթութիւն,  լիարժէք եկամուտ, առողջական համակարգ, որ կը սպասարկէ բոլորին:

Այստեղ է, որ ձախ քաղաքական կողմի առաջադէմները ձախողեր են: Որո՞նք են այն արժէքները, որոնք կ՛ուզենք, որ դառնան մեր երազած հասարակութեան հիմնաքարերը:

Այս ձախողումը պէտք է դառնայ մեր քննարկումներուն հիմնական թեման: Վերջին երկու տասնամեակներուն հայրենիքի տնտեսական շարունակուող անկման դիմաց մեր առաջադէմ քաղաքական գործիչները չունին իրավիճակին հակադիր սեփական լուծումը` պատումը:

Նոր-ազատականութիւնը փաստօրէն այսօր ձախողած քաղաքականութիւն է մեր երկրին մէջ: 25 տարի հանդուրժեցինք տարատեսակ  փորձարկութիւններ:

Այսուհանդերձ, կը շարունակենք թոյլ տալ այս  ճգնաժամի ճարտարապետներուն շարունակել հին բուժումը` ոչ կառավարական միջամտութիւնը: Այս ձախողութիւնը առաջացեր է մեր մէջ «քաղաքական երեւակայութեան պակասէն», որ կարելի է ուղղել միայն «բացատրելով» նոր պատումը, խթանելով մարդոց քաղաքական երեւակայութիւնը:

Մեր արժէքները եւ սկզբունքները պէտք չէ փոխուին, բայց քաղաքականութիւնը պէտք է զարգանայ,  փոխուի մշտապէս` հիմնուելով այդ արժէքներուն վրայ: Մենք շատ վատ եղած ենք, չենք կրցած բացատրել, թէ ի՛նչ արժէքներ ու սկզբունքներ են անոնք:

Մեր արժէքները եւ սկզբունքները պէտք է տեղադրուին նոր պատումի մէջ, նոր պատմութեամբ:

Այնպէս որ, կրնա՞նք մենք ՀՅԴ-ն որպէս կուսակցութիւն այդ պատմութիւնը պատել: Ընդդիմութեան քաղաքականութեան առաջնորդողի նոր մօտեցում որդեգրելու համար ի՞նչ կրնանք ընել:

Բողոքելը անհրաժեշտ է, բայց` ոչ բաւարար. միայն ընդդիմադիր ըլլալը բաւարար չէ, մենք  պէտք է ստեղծենք մեր սեփական յստակ առաջարկը: Մեր քաղաքականութեան ամրապնդման համար մենք պէտք է իմանանք, թէ որո՛նք են մեր արժէքները, եւ բարձրաձայն ըսենք, որ ասոնք են մեր հիմնական արժէքները: Հիմա հարց կու տաք, թէ ի՛նչ է այս գրութեան  նպատակը: Նոր պայքարի հրաւէ՞ր:

Անցեալին, երբ  մենք գտնուեր ենք ճգնաժամի մը առջեւ, անմիջապէս հակազդած ենք մտածելակերպի նոր ձեւերու յղացումով եւ անոր զարգացումով: Նոր-ազատականութիւնը անկումի մէջ է Հայաստանի մէջ, եւ մենք ոչ մէկ նոր փոխարինող պատում չունինք: Ճգնաժամը նոր հնարաւորութիւն կու տայ մեզի  ըսելու, որ ասիկա այլեւս չ՛աշխատիր, հիմա ամէն ինչ վերապատշաճեցնելու ժամանակն է:

Այս հարցադրումիս շրջապատի մարդիկ անմիջապէս կը հակազդեն` դուք  պետականամի՞տ էք, թէ՞ ազատ շուկայի հաւատացեալ: Ո՞ր մէկուն կը հաւատաք, պետական նուազագոյն միջամտութեա՞ն, թէ՞ հակառակը` պետական սեփականութեան եւ տնտեսութեան  կանոնակարգումի ընդլայնման: Այս է  մեր կեդրոնական քաղաքական բանավէճը այսօր, որ տեղի կ՛ունենայ անձայն:

Բայց այս հակադրումը հիմնուած է սխալ նախադրեալի վրայ:

Երկու մտածելակերպերուն հետեւողներն ալ  կարծես համաձայն են, որ պետութիւնը եւ շուկան միակ ոլորտներն են, որոնք արժանի են քննարկումի, քաղաքականութիւնը կարծես պիտի առաջ շարժի գծային,  մէկ այս մէկ  միւս կողմ շարժով:

Սակայն փաստօրէն կան  ոչ միայն երկու, այլ չորս խոշոր տնտեսական ոլորտներ` շուկայ, պետութիւն, ընտանիք եւ համայնք: Վերջին երկուքին անտեսումը, թէ՛ աջի եւ թէ՛ ձախի  կողմէ, յանգեցուցած են մեր ժամանակներու բազմաթիւ  հրէշութիւններու:

Երկուքն ալ` ե՛ւ շուկան, ե՛ւ պետութիւնը, ընտանիքներէն կը ստանան մեծ օժանդակութիւններ: Ծնողներու եւ ընտանիքի այլ անդամներու կողմէ տարուող հոգատարութեան անվճար աշխատանքը, հիմնականին մէջ`  իրականացուած կիներու կողմէ, հսկայական ներդրում է պետական գանձին: Եթէ կիները տունը երեխաներուն չնային, ընտանիքի բոլոր անդամներուն սննդական եւ առողջական հարցերը չլուծեն, չհետեւին երեխաներու կրթական խնդիրներուն, երեխաներուն չսորվեցնեն մարդկային  հիմնական հմտութիւնները, ապա մեր երկրին մէջ ու նաեւ ամէնուրեք տնտեսութիւն գոյութիւն չէր ունենար: Եւ եթէ հիւանդ, տարեց կամ հաշմանդամութիւն ունեցող մարդիկ ձրիաբար տան մէջ օգնութիւն եւ աջակցութիւն չստանային հարազատներու կողմէ, ապա միայն առողջապահութեան ոլորտը ինքնին  կրնար կործանել պետութիւնը, որեւէ պետութիւն:

Կայ նաեւ մէկ այլ մեծ օժանդակութիւն, որ մեր բոլորին` հայ քաղաքացիներուն կողմէ շնորհուած է հայկական պետութեան: Ես կը խօսիմ այն մասին, որ մեր տնտեսական վերնախաւը կուտակեր է մեծ հարստութիւն` իւրացնելով տնտեսութեան չորրորդ հատուածը` բռնագրաւելով հասարակացները:

Այն իրողութիւնը, որ անհրաժեշտ է նորէն ու նորէն բացատրել, թէ ի՛նչ են հասարակացները, կը վկայէ այն մասին, որ մեծամասնութիւնը չի գիտեր անոր ինչ ըլլալը: Համայնքայինը, հասարակացը /A commons/ ո՛չ պետական է, ո՛չ ալ շուկայական: Անիկա ունի երեք հիմնական տարրեր: Նախ` անիկա աղբիւր է, ինչպիսին են` հողը, ջուրը, հանքերը, համալսարաններու մէջ տարուող գիտական հետազօտութիւնները, անտառները, բնութիւնը, մաքուր օդը, ելեկտրա-արտադրութիւնը կամ այլ ծրագիրները: Երկրորդ`  անիկա կ՛ընդգրկէ համայնքին պատկանող խումբ մը մարդիկ. անոնք  կը կազմակերպուին այդ աղբիւրը կառավարելու համար եւ իրաւատէրն են այդ աղբիւրին: Երրորդ տարրը կանոնները, համակարգերն ու բանակցութիւններն են, որոնք նոյն մարդիկ կը ստեղծեն պահպանելու եւ պաշտպանելու համար աղբիւրը եւ յետոյ բոլորին բաշխելու համար անկէ բխող նպաստները:

Ճշմարիտ հասարակացները կը կառավարուին ոչ թէ դրամագլուխի կամ շահոյթի կուտակման համար, այլ` բարօրութեան կայուն գոյացման համար: Անիկա կը պատկանի որոշակի խումբի մը, որ կրնայ ապրիլ այդ աղբիւրին վրայ կամ անոր կողքին  եւ կամ կը պատկանի անոր, որ ստեղծեր է այդ աղբիւրը եւ պահպաներ է այն: Անիկա անքակտելի է, այսինքն պէտք չէ վաճառուի կամ տրուի ուրիշին: Եթէ հասարակացը  հիմնուած է կենդանի աղբիւրի վրայ, ինչպիսիք են` անտառը, գետերը կամ հանքերը, ապա համայնքի անդամները` հասարակութիւնը շահագրգռուած է այդ աղբիւրի  երկարաժամկէտ պաշտպանութեամբ, այլ ոչ թէ` կարճաժամկէտ շահոյթով, որ յաճախ կ՛ապահովուի աղբիւրի ոչնչացման գնով:

Համայնքները յարձակումի տակ եղած են դարեր շարունակ, ինչպէս պետական իշխանութեան, այնպէս ալ` դրամատիրութեան կողմէ: Այնպիսի աղբիւրներ, զորս ոչ ոք յօրինած է կամ` ստեղծած, կամ ստեղծուեր են միասին` բազմաթիւ մարդոց կողմէ, կը գողցուին  պետութեան կամ առեւտուրին կողմէ, որոնք կ՛օգտագործեն աղբիւրը` շահոյթ ստանալու համար: Պալզաքին վերագրուած խօսքը դիպուկ է, եւ կ՛ուզեմ մէջբերել. «Իւրաքանչիւր մեծ հարստութեան ետին կայ  մեծ յանցագործութիւն»: Առեւտուրի սրամտութիւնը  գիտ՞էք, թէ ի՜նչ է. բացայայտել այլ մարդոց աշխատանքի եւ ունեցուածքի իւրացման, յաճախ օրինական,  նոր տարբերակներ:

Մարդոց կամ ընկերութիւններու կողմէ ստեղծուած արժէքի գողութիւնը կը կոչուի պարիսպել, որմափակել: Սկիզբը այդ կը նշանակէր հողի զաւթում` բռնի ուժով: Ներկայիս գործող մոտելը սկսած է Անգլիոյ մէջ եւ այնտեղէն տարածուած է աշխարհի մնացած մասերը: Անիկա տակաւին կը շարունակուի հողային մեծ գրաւումներու միջոցով:

Բայց պարիսպումը կը  ստեղծէ անհաւասարութիւն: Անիկա կը ստեղծէ վարձակալողական տնտեսութիւն: Անոնք, որոնք կը գրաւեն հիմնական աղբիւրները, մնացեալին կը պարտադրեն վճարել աղբիւրէն օգտուելու համար: Անիկա կը խարխլէ համայնքները եւ կ՛օտարէ մարդիկը իրենց աշխատանքէն  եւ շրջապատէն: Հաստատուած էքօ-համակարգերը, որոնք համայնքները պահպանած են դարեր շարունակ, կը լուծարուին կանխիկացման համար: Անհաւասարութիւն, վարձոյթ, աղբիւրներու մասնատում, օտարում, բնութեան եւ  միջավայրի ոչնչացում.  ահա թէ ինչո՛ւ հասարակացներու խնդիրը այսօր մեր բոլոր միւս խնդիրներուն աղբիւրն է:

Դուք կրնաք պարիսպատում տեսնել նորանոր  տարբերակներով, վճարել ամէն բանի համար, որ դարձած է չափանիշ, վճարել` նոյնիսկ այն բանի համար, որ մենք հաւաքաբար ստեղծած ենք… օրինակ` համացանցի վրայ առկայ միլիոններու աշխատանքի միջոցով ստեղծուած համակարգէն օգտուելու համար մենք այսօր պէտք է վճարենք: Աւելի՛ն. չվճարելը յանցագործութիւն է, պատժելի` պետական  օրէնքով:

Այլ օրինակ մըն ալ առեւտրային համաձայնագրերու միջոցով մտաւոր սեփականութեան զաւթումն է. օրինակ` կենսաքիմիական ընկերութիւնները, որոնց  կը թոյլատրուի զաւթել ծինային նիւթերու, բոյսերու տեսակներու եւ բնական բաղադրութիւններու շահագործման բացառիկ իրաւունքներ: Այլ մտահոգիչ զաւթումն ալ տեղի կ՛ունենայ մեր բարձրագոյն հիմնարկներէն ներս` հասարակութեան ֆինանսաւորմամբ  ստեղծուած գիտական հետազօտութեան  արդիւնքներու իւրացումով. փաստօրէն այսօր գիտութենէն կարելի է օգտուիլ միայն մեծ վճարներու դիմաց:

Այս բոլորէն մեկնելով` այստեղ առաջարկս հետեւեալն է. շատ պարզ. համայնքներուն պէտք է վերադարձնել աղբիւրներու հսկողութիւնը, որմէ կախեալ է համայնքին բարգաւաճումը:

Ես չեմ առաջարկեր, որ մենք հրաժարինք շուկայէն կամ պետութենէն, բայց կ՛առաջարկեմ հաւասարակշռել այս երկուքը` պաշտպանելով եւ ընդլայնելով միւս երկու անտեսուած ոլորտները: Կը կարծեմ, որ անվճար աշխատող հոգատարները պէտք է վարձատրել, պետական եւ սեփական ձեռնարկութիւնները միասնաբար պարտին վերահատուցել ձրի օժանդակութեան մէկ մասը: Իսկ համայնքներուն պէտք է վերադարձնել աղբիւրներու հսկողութիւնը, որմէ կախեալ է ե՛ւ համայնքի, ե՛ւ երկրի  բարգաւաճումը: Օրինակի համար, իւրաքանչիւր հողատէր, որ ունի արժէքաւոր հող, պարտի տեղական համայնքին վճարել հողի արժէքի հարկ`  որպէս փոխհատուցում ուրիշներու կողմէ ստեղծուած հարստութեան: Այդ հարկին մէկ մասը կարելի է հաւաքել տեղական եւ ազգային կառավարութեան կողմէ, վճարել բոլոր ձրի ծառայութիւններուն համար եւ աւելի հարուստ համայնքներէն  գումար յատկացնել աղքատ համայնքներուն: Սակայն հարկէն գոյացած մուտքը պէտք է պատկանի միայն  տեղական համայնքին: Այդ գումարով կարելի է վերագնել հողը, վերականգնել հասարակացը եւ վերաբաշխել շահոյթը:

Հասարակացը, ի տարբերութիւն պետականին, կը պարտաւորեցնէ մարդիկը` միասին աշխատելու, պահպանելու իրենց աղբիւրները եւ որոշելու, թէ ինչպէ՛ս պէտք է օգտագործուի ե՛ւ աղբիւրը, ե՛ւ անկէ բխող եկամուտը: Անիկա համայնքային կեանքին կու տայ յստակ կիզադրութիւն: Անոր  յաջողութիւնը կախեալ  է իսկական ժողովրդավարութենէն: Անիկա կը վերացնէ անհաւասարութիւնը: Անիկա կը դառնայ բնութիւնը, միջավայրը, մեր ապագան  եւ  աշխարհը պաշտպանելու խթան: Մէկ խօսքով, անիկա կը ծնի  պատկանելիութեան քաղաքականութիւն:

Մեր  կուսակցութիւնը կրնայ իւրացնել  այս տեսլականը: Շեշտը համայնքին եւ նորաստեղծ գործակցութիւններու (որոնք որոշ պարագաներու կարելի է որակել որպէս  հասարակաց) վրայ դնելով` մենք կրնանք խթանել հետաքրքրութիւնը եւ  շահագրգռուածութիւնը` հասարակաց սեփականութեան գաղափարի նկատմամբ:

Յոյսով եմ, որ մեր կուսակցութինը կարենայ ակնյայտ քայլ կատարել եւ հասկնայ ու հասկցնէ միւս քաղաքական կազմակերպութիւններուն, որ տնտեսութիւնը ունի չորս ոլորտ, ոչ թէ՛ երկու: Այս կէտէն կարելի է սկսիլ մեր երկրի ընկերային եւ բնապահպանական անյետաձգելի փոխակերպումը, որուն մեր հայրենակիցները կը սպասեն երկար ժամանակէ ի վեր:

Սթոքհոլմ, 16 մարտ 2018

Յ. Գ. Սիրելի՛ ընթերցողներ, որպէսզի իմ գրութիւններս չվերածուին անապատի մէջ արտասանուած խօսքի, կը քաջալերեմ, որ պատասխանէք, հակաճարէք, վիճիք, նորը առաջարկէք… կը սպասեմ:

ԼԷՈՆԻԴ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

Մարտի 12-ին մեկնարկել է Արցախի Հանրապետութեան պատուիրակութեան աշխատանքային այցն Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, որը գլխաւորում էր նախագահ Բակօ Սահակեանը: Այցի շրջանակներում տեղի ունեցան հանդիպումներ` հայկական սփիւռքի մի շարք կազմակերպութիւնների ներկայացուցիչների հետ, բացի այդ, ԼՂՀ ղեկավարն այցելել է Քոնկրես, որտեղ արտաքին կապերի գծով յանձնաժողովի մի խումբ անդամների հետ քննարկել է արցախա-ամերիկեան յարաբերութիւնների զարգացմանն ու ամրապնդմանը, ազրպէյճանական-ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորմանը եւ տարածաշրջանային գործընթացներին առնչուող հարցեր: Այնուհետեւ Քոնկրեսում կազմակերպուել է ընդունելութիւն` նուիրուած արցախեան շարժման 30-ամեակին: Նախատեսւում են նաեւ նախագահի հանդիպումները դիւանագիտական ու փորձագիտական շրջանակների հետ:

Աւելորդ է խօսել նման այցերի չափազանց կարեւորութեան մասին, որոնք իր անկախութեան միջազգային ճանաչմանը ձգտող Արցախի Հանրապետութեանը հնարաւորութիւն են ընձեռում այս կամ այն երկրի պաշտօնատար անձանց ու փորձագէտներին ուղղակիօրէն ներկայացնել Արցախի եւ այստեղ ընթացող հասարակական¬քաղաքական գործընթացների մասին առարկայական տեղեկատուութիւն, ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորման շուրջ սեփական դիրքորոշումը: Բացի այդ, դրանք թոյլ են տալիս փնտռել ու գտնել հնարաւորութիւններ գործնական շփումների հաստատման ու երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման համար: Այդօրինակ այցերն ու ԼՂՀ արտաքին քաղաքական կապերի զարգացման հեռանկարները, ինչը բազմիցս հաստատուել է, յարուցում են Ազրպէյճանի խիստ ջղագար արձագանգը, քանի որ ամէն անգամ զգայուն հարուած են հասցնում Արցախի միջազգային մեկուսացմանն ուղղուած նրա քաղաքականութեանը: Պաշտօնական Պաքուին անտարբեր չթողեց եւ Արցախի պատուիրակութեան ներկայ այցն ԱՄՆ:

Արձագանգը, ինչպէս եւ սպասւում էր, հետեւեց անմիջապէս: Այցի առաջին իսկ օրը` մարտի 12-ին, Ազրպէյճանի արտաքին գործոց նախարարութիւն կանչուեց այդ երկրում Միացեալ Նահանգների դեսպան Ռոպերթ Սեքութան, որտեղ նրան բողոքի գիր յանձնեցին Բակօ Սահակեանի` Միացեալ Նահանգներ կատարած այցի կապակցութեամբ, ինչպէս նաեւ` Քոնկրեսի շէնքում Արցախին նուիրուած միջոցառում անցկացնելու համար: Բացի այդ, Միացեալ Նահանգներում Ազրպէյճանի դեսպանը հանդիպում է ունեցել արտաքին գործերի նախարարութիւնում, որտեղ ամերիկեան կողմին է յանձնել Պաքուի բողոքը: Յատուկ ուշադրութեան են արժանի արտաքին գործերի նախարարութեան մամուլի ծառայութեան ղեկավար Հիքմեթ Հաճիեւի մեկնաբանութեան պարունակած ձեւակերպումները: Այս, թոյլ տրուի ասել, դիւանագէտը ԱՄՆ-ի տուեալ քայլը գնահատել է իր ու իր պարագլուխների համար սովորական ոճով` «… գործունէութիւնը, որն ուղղուած է Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան ու ինքնիշխանութեան դէմ, լուրջ հարուած է հասցնում բանակցային գործընթացին եւ ծառայում տարածաշրջանում լարուածութեան աճին»:

Ըստ երեւոյթին, ազրպէյճանական խելացնորութիւնը սահմաններ չի ճանաչում, այդ թւում եւ` աշխարհագրական: Անկախ Արցախի հանդէպ ցասումով կուրացած Պաքուն անգամ մտադիր չէ նկատել, որ, ուրիշ պետութիւններից յարգանք պահանջելով սեփական ինքնիշխանութեան հանդէպ, յամառօրէն պնդելով, որ ԼՂՀ ներկայացուցիչներին թոյլ չտան մուտք գործել այդ երկրներ, եւ թելադրելով նրանց վարքի սեփական կանոնները, ինքն է ոտնձգութիւն թոյլ տալիս նրանց ինքնիշխանութեան հանդէպ: Անհեթեթութիւն չէ՞ սա: Անհեթեթութի՜ւն է: Ինչպէս եւ այն, որ բանակցային գործընթացի ու տարծաշրջանում կայունութեան մասին  «անհանգստանում է» յանցաւոր մի վարչակարգ, որի խղճի վրայ են հրադադարի մշտական խախտումները, բազմաթիւ զինուած խափանարարութիւնները եւ 2016թ. ապրիլեան պատերազմը: Արցախի պատուիրակութեան ԱՄՆ կատարած այցի կապակցութեամբ բարձրացուած ջղագար ոռնոցը եւս մէկ անգամ հաստատում է հակամարտութիւնը քաղաքակիրթ ճանապարհով լուծելու Պաքուի ցանկութեան բացակայութիւնը: Նման գործողութիւններով Ազրպէյճանը փաստօրէն չեղարկում է կողմերի միջեւ վստահութեան հաստատման անհրաժեշտութեան վերաբերեալ ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահների բազմաթիւ յայտարարութիւնները, քանի որ դրանով իսկ գործնականում արգելափակում է վստահութեան ու համագործակցութեան մթնոլորտ ստեղծելու գործընթացը, որը կարեւոր պայման է բանակցութիւնների արդիւնաւէտ շարունակման համար:

Ազրպէյճանի ինքնիշխանութեան ու տարածքային ամբողջականութեան թեմայով Պաքուի այս թատերականացուած ներկայացումը, որն առանց ընդմիջումների արդէն առաջին տարին չէ, որ ընթանում է, լիիրաւ կարելի է դասել միմոսային կատակերգութեան ժանրին: Ու այդ կատակերգութիւնը դիւանագիտական բողոքներով ամէն անգամ ներկայացւում է Ազրպէյճանի կողմից` միջազգային հանրութեանը Արցախի նկատմամբ սեփական իրաւասութիւնն ապացուցելու նպատակով, իրաւասութիւն, որը պարզապէս չկայ: Արդիւնքը զրոյական է: Դա, սակայն, Պաքուի իշխանութիւնների համար դաս չի դառնում: Ի դէպ, 2015թ. դեկտեմբերին Ազրպէյճանը ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարարի ամերիկեան այցի կապակցութեամբ դարձեալ նոյն Ռոպերթ Սեքութային բողոքի գիր էր յանձնել, բայց, ինչպէս տեսնում ենք, ոչնչի չի հասել. մեր հանրապետութեան պաշտօնական ներկայացուցիչներն ինչպէս այցեր էին կատարում Միացեալ Նահանգներ, այնպէս էլ շարունակում են կատարել: Պէտք է ասել` դա իր օրինաչափութիւնն ունի: Լեռնային Ղարաբաղը հակամարտութեան լիիրաւ կողմ է, ինչն ամրագրուած է ԵԱՀԿ պաշտօնական փաստաթղթերում եւ, ամէնից առաջ` նրա 1994թ. դեկտեմբերին պուտափեշտեան գագաթնաժողովի որոշումներում, որտեղ խօսքը գնում է հակամարտութեան երեք կողմերի մասին: Իսկ նշանակում է` Արցախի Հանրապետութեան բարձրագոյն ղեկավարութեան ներկայացուցիչներն իրաւունք ունեն լինել Մինսքի խմբի համանախագահ երկրներում` Ռուսաստանում, ԱՄՆ-ում եւ Ֆրանսայում, որտեղ կարող են ներկայացնել իրենց բանակցային դիրքորոշումը:  Բայց հարցը միայն դրանում չէ: Արցախի Հանրապետութիւնը տէ ֆաքթօ կայացած անկախ պետութիւն է, որը, չնայելով անգամ իր միջազգայնօրէն չճանաչուած լինելու հանգամանքին, վարում է սեփական արտաքին քաղաքականութիւն, ինքն է ձեւաւորում իր արտաքին քաղաքական օրակարգը եւ ինքնուրոյն որոշում` ո՛ւմ հետ եւ ի՛նչ ձեւաչափով զարգացնել երկկողմ եւ բազմակողմ յարաբերութիւններ: Դա ներկայ այցի ընթացքում եւս մէկ անգամ հաստատեց նաեւ նախագահ Բակօ Սահակեանը. «Ամերիկայի Միացեալ Նահանգների հետ յարաբերութիւնների զարգացումն ու խորացումը եղել է, կայ եւ կը լինի մեր արտաքին քաղաքականութեան առանցքային ուղղութիւններից մէկը»: Դրանից բխող բոլոր հետեւանքներով:

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

Կարգ մը երեւակայածին կամ իրական շրջանակներու մէջ սկսած են փսփսուքով շրջան ընել զրոյցներ, որոնց սուտ կամ ճշմարիտ ըլլալը չէ ստուգուած, սակայն շահեկան ըլլալը կը նկատուի կասկածէ վեր:

Ըստ այդ անորոշ շրջանակներէն սպրդած լուրերու, Սպիտակ տունի, արդարութեան նախարարութեան, Փենթակոնին, ապահովութեան սպասարկութեանց, նախագահին ընտանիքին եւ խորհրդարանի երկու տուներուն ներկայացուցիչներու մասնակցութեամբ, վերջերս կազմուած է գերգաղտնի մարմին մը, որուն վստահուած է գեր-գերգաղտնի առաքելութիւն մը. ստուգել, թէ ռուսերուն մատները մինչեւ ո՛ւր թափանցած են  ամերիկեան աշխարհէն ներս:

Որոշումը տրուելէն ու հետախուզող մարմինին կազմութենէն ի վեր անոր սեղանին վրայ սկսած են կուտակուիլ թղթածրարներ. մարմինէն պահանջուած է ստուգել, թէ ռուս գործակալներ ինչպիսի՞ դեր խաղացած են հետեւեալ դէպքերուն ու պատահարներուն մէջ.

Ա. Նախագահ Թրամփի զաւկին ամուսնալուծումը,

Բ. Կարգ մը հրապարակային երեւումներու պահուն ամուսնոյն ձեռքը բռնելէ խուսափելու նախագահին կնոջ վարմունքը,

Գ. Մայամիի համալսարանին մօտ նորակառոյց կամուրջին փլուզումը,

Դ. Պետական աւելի քան 20 բարձրաստիճան պաշտօնատարներու հրաժարումին կամ պաշտօնանկութեան դրդապատճառները. այս բաժինը բաւական ստուար թղթածրար մը կը կազմէ եւ կ՛ընդգրկէ` զօր. Ֆլինը, Ճէյմս Քոմին ու Էնտրիւ Մաքէյպը, Թիլըրսընը, Պենընը եւ Սպիտակ տունի շարք մը բարձրաստիճան պաշտօնատարներն ու խորհրդականները, որոնց թիւը կ՛անցնի 20-ը: Յամենայն դէպս հետախուզութիւնները չեն նպատակադրեր ապացուցել, որ պաշտօնազուրկներուն մեծ մասը բարի պտուղներ էին…

Ե. Ֆլորիտայի մէկ դպրոցին մէջ փետրուարի կիսուն պատահած մահասփիւռ հրացանաձգութիւնը. կասկածները աւելցած են, երբ վերջին շաբաթներուն զէնքի անհակակշիռ վաճառքի-տարածման դէմ ուսանողական ու ծնողական ցոյցերը բազմացած են: Յատուկ հետախուզութիւն պիտի կատարուի (եղեր) նաեւ ստուգելու, թէ Մոնթերէի մօտակայ Սիսայտ քաղաքին մէջ ատրճանակ մը աշակերտներուն ցուցադրող ու դասարանին առաստաղին կրակող ուսուցիչը կապ ունի՞ ռուսերուն հետ, որպէսզի այդ տխմար արարքն ալ չարամտօրէն չկապուի նախագահին այն բարեմիտ կոչին, թէ ուսուցիչները պէտք է զինել հաւանական ոճրագործներու դէմ…

Զ. Թաուզընտ Օքսի մոլին մէջ արձանագրուած մահացու կրակոցի դէպքը,

Ե. Մեքսիքայի սահմանին վրայ պատ կառուցելու նախագահի որոշումին դէմ բարձրացող բողոքները, որոնք նաեւ կրնան կապ ունենալ (եղեր) ոչ օրինական կեցութեամբ օտարականները արտաքսելու նախագահի որոշումին դէմ ընդվզումի ալիքին հետ,

Զ. Արեւելեան նահանգները հարուածող իրերայաջորդ ձիւնամրրիկներն ու Քալիֆորնիոյ անտառային հրդեհները, անոնց հետեւած ցեխի սահանքները,

Է. Փորթօ Ռիքոն, Ֆլորիտան եւ այլ նահանգներ քար ու քանդ ընող ուրականները,

Ը. Միացեալ Նահանգներու տնտեսութիւնը մաշեցնող չինական արտադրութիւններու ամերիկեան շուկան «ողողել»-ը,

Թ. Հիւսիսային եւ Հարաւային Քորէաներու միջեւ մերձեցման քայլերը, որոնք կը սպառնան ամերիկեան… զէնքի շուկային,

Ժ. Սուրիոյ մէջ ոճրային-ահաբեկչական-ծայրայեղական խմբակներու արշաւանքներու ջլատման գործողութիւնները. այս կէտին մասին բազմաթիւ ապացոյցներ կան (եղեր), եւ սա կարեւոր ենթահող ծառայեր է նման գերմարմինի մը կազմութեան որոշումին:

Շշուկները կը հաւաստեն, որ ցանկը հոս չի վերջանար, բաւական երկար է եւ ատակ` աւելի եւս երկարելու: (Ոչ ոք երաշխիք ունի, որ մարմինին անդամները վաղը-միւս օր միանան գործէ արձակուողներու փաղանգին…): Կ՛ըսուի նաեւ, որ այս «ահաւոր տագնապ»-ին պատճառով, նախագահն ու իր օգնականները ժամանակ չեն ունենար զբաղելու ժողովուրդին առօրեան ծանրացնող հարցերով` ապրուստի սղութեամբ, անգործութեան ալիքով, ընկերային ապահովութեան մարզին ուղղուած սպառնալիքներով: Վերջապէս, յոյս կայ (եղեր), որ եթէ այս մարմինը իր հետախուզութիւնները սպասուած ձեւով ընէ, անգործութեան ալիքն ու պետական պարտքերը պիտի դարմանուին (եղեր):

… Կար ժամանակ, երբ աշխարհը, հետեւելով Ալեքսանտր Տիւմայի նշանաւոր «շերշէ լա ֆամ» խօսքին, ամէն տխրահռչակ (երբեմն ալ ոչ տխրահռչակ) իրադարձութեան ետին կը փնտռէր «կնոջ մատ»-ը: Տարիներ ետք կնոջ տեղը բռնեցին անգլիացիները, ու մարդիկ աշխարհի բոլոր իրական ու անիրական խաղերուն մէջ սկսան տեսնել Անգլիոյ մատը: Միջին Արեւելքի մէջ Իսրայէլ մրցակից մը դարձաւ անգլիացիներուն: Լիբանանցիներն ալ ունին իրե՛նց յատուկ խօսք մը` «Ըլ-հագ ալ-իթալիէն», որ մօտաւորապէս կը նշանակէ` «փնտռեցէք իտալացիներուն մատը»:

Տոնըլտ Թրամփի գահակալութեան շրջանէն եթէ աշխարհին բան չմնայ, անպայման որ պիտի մնայ… ռուսերուն մատը: Այնքան մը, որ ռուսերն ալ պիտի սկսին համոզուիլ իրենց մատներուն գերկարողութիւններուն:

18 մարտ 2018

ԵՂԻԱ ԹԱՇՃԵԱՆ

Քաղաքականութեան մէջ միայն տեսլապաշտ եւ գաղափարապաշտ ըլլալը ամէնէն մեծ սխալն է: Իբրեւ հայեր, մեր պատմութիւնը, մասնաւորապէս` 1918-1920 թուականները, սորվեցուց մեզի, որ աշխարհաքաղաքականութիւնը իրապաշտութեան «աստուածն է»: Սակայն, ըստ երեւոյթին, քիւրտերը, հակառակ` Քերքուքի մէջ իրենց ձախողութեան, իրենց անհեռատես քաղաքականութեան պատճառով անցեալ շաբաթ կորսնցուցին նաեւ Աֆրինը:

Աշխարհաքաղաքականութիւնը դարձեալ քրտական երազները կասեցուց, թրքական յարձակումը Սուրիոյ հիւսիս-արեւմուտքը գտնուող Աֆրին շրջանին մէջ յաղթանակ արձանագրեց, քիւրտերը գաղթական դարձան, եւ անոնց անջատողական կամ կիսանկախ շրջան մը ունենալու շարժումը վերջ գտաւ: Դամասկոս պատրաստ չէր օգնելու անոնց. բայց  ինչո՞ւ պիտի օգնէր, Միացեալ Նահանգներ երես դարձուցած էին, իսկ Ռուսիա կը փորձէր յօդս ցնդեցնել Միացեալ Նահանգներու երազները` ծանր հարուած մը հասցնելով անոնց դաշնակից ուժերուն` քիւրտերուն:

Սուրիական պատերազմը առիթ եղաւ քիւրտերուն եւ մասնաւորապէս Ժողովուրդի պաշտպանութեան ջոկատներուն, որ ընդլայնեն իրենց տարածքները եւ ստեղծեն կիսանկախ շրջաններ` Գամիշլիի, Հասաքէի, Արաբ Բունարի, Աֆրինի եւ այլ տարածքներու մէջ: Միացեալ Նահանգները տեսնելով, որ սուրիական ընդդիմութիւնը պառակտուած է, սկսան աջակցիլ եւ ռազմական օժանդակութիւններ տրամադրել Ժողովուրդի պաշտպանութեան ջոկատներուն, բան մը, որ զայրացուց Թուրքիան: Էրտողան մտավախութիւն ունէր, որ այս զէնքերը անցնէին Թուրքիոյ մէջ ՔԱԿ-ին: Թուրքիոյ յաղթանակով այն եզրակացութեան կու գանք, որ առանց Միացեալ Նահանգներու օժանդակութեան` քրտական ջոկատները Սուրիոյ մէջ «անպարտելի» չեն. առաւել, քրտական կողմը արգելք հանդիսացաւ, որ Դամասկոս կանոնաւոր բանակ ուղարկէ Աֆրին: Քիւրտերը մտահոգուած էին, որ եթէ սուրիական բանակը մտնէր այդտեղ, ապա իրենք պիտի կորսնցէին  Աֆրինի մէջ իրենց ունեցած քաղաքական եւ զինուորական ամբողջ ուժը. ռուսական կողմը յոյս ունէր, որ քիւրտերը կը զիջէին, սական անոնք չզիջեցան, եւ Սուրիա ղրկեց փոքրաթիւ ոչ կանոնաւոր խումբեր, որոնք չդիմանալով թրքական ռմբակոծումներուն` քաշուեցան. քանի մը օր ետք նաեւ քաշուեցան քրտական ինքնապաշտպանութեան ջոկատները, այսպիսով ալ ինկաւ Աֆրինը:

Ինչ կը վերաբերի Միացեալ Նահանգներու դերին, նախ Աֆրինի մէջ ամերիկացիները ռազմական կեդրոններ չունէին, իսկ ՏԱՀԵՇ հոն կամ շրջակայ գիւղերուն մէջ ներկայութիւն չէր, այդտեղ ո՛չ կազ, ո՛չ քարիւղ կար, հետեւաբար ամերիկացիները չէին հետաքրքրուած ձիթենիի ծառերով: Սակայն ռուսական ջոկատ մը կար, եւ քիւրտերը առիթը չօգտագործեցին, եւ երբ ռուսերը քաշուեցան, ու թրքական բանակը սկսաւ ռմբակոծել սահմանային շրջանները, քիւրտերը զարմացած էին, եւ իրենց զարմացած ըլլալուն պատճառով ռուսերը ա՛լ աւելի զարմանք ցուցաբերեցին քիւրտերուն նկատմամբ: Հակառակ անոր որ քիւրտերը կը պահանջեն, որ ամերիկեան ռազմակայանները երկար ժամանակաշրջանի մը համար մնան Սուրիոյ մէջ, սակայն, ըստ երեւոյթին, Թրամփ ամէն ջանք կը թափէ հեռանալու Սուրիայէն: Մինչեւ օրս քիւրտերը այդ իրականութիւնը չըմբռնեցին, անոնք չըմբռնեցին նաեւ այն իրականութիւնը, որ Թուրքիան իրենց սահմանակից երկիրն է հիւսիսէն, իսկ հարաւէն` Սուրիան:

Անցեալ շաբաթ, երբ քիւրտերու հետ հանդիպումի էի, ձեռնարկին ընթացքին գրեթէ բոլորն ալ կը խօսէին «ռուսական դաւաճանութեան» մասին: Թերեւս իրաւունք ունէին զայրանալու, սակայն մենք մեզի հարց տանք, թէ Ռուսիա ի՞նչ շահ ունի օգնելով քիւրտերուն` Թուրքիոյ դէմ: Մոսկուա Անգարային շատ աւելի կարիքը ունի այսօր, քան երէկ, մանաւանդ` «խաղաղութիւն» վերահաստատելու համար Սուրիոյ հիւսիսային շրջաններուն մէջ եւ նուազեցնելու համար ամերիկեան ազդեցութիւնը: Միւս կողմէ` Դամասկոս շատ լաւ գիտէ, որ ռազմական բախումով անկարելի է Թուրքիոյ դէմ ճակատ բանալ եւ ազատագրել Աֆրինը գոնէ այս իրավիճակին մէջ:

Մեզի համար յստակ է, որ ո՛չ Ամերիկան, ո՛չ Ռուսիան, ո՛չ ալ այլ երկիրներ պատրաստ են ստեղծելու անկախ Քիւրտիստան մը: Սուրիոյ համար անզիջելի պայման է, որ կարգ ու կանոն հաստատէ սուրիական բոլոր տարածքներուն վրայ, անոր համար ալ քիւրտերը պէտք է զիջին:

Քիւրտերը Սուրիոյ մէջ ունին երկու ընտրանք` կա՛մ իրապաշտ ըլլալ եւ վարել ռուսամէտ քաղաքականութիւն եւ զիջիլ իրենց քաղաքական իրաւունքներն ու գաղափարական սկզբունքները Դամասկոսին, սակայն` ունենալ որոշ լայն մշակութային եւ քաղաքական իրաւունքներ, կա՛մ ալ կուրօրէն վստահիլ Միացեալ Նահանգներուն, մինչեւ վերջ պայքարիլ Թուրքիոյ դէմ եւ կորսնցնելով իրենց բոլոր տարածքները` ցիրուցան ըլլալ Սուրիոյ մէջ, այսպիսով կորսնցնելով նաեւ իրենց ժողովրդագրական միասնութիւնը:

Էրտողան յստակացուց, որ Աֆրինէն ետք պիտի ուղղուի դէպի Մընպեժ, աւելի ուշ` ամբողջ հիւսիսարեւելեան շրջաններէն դուրս դնելու քիւրտ «ահաբեկիչները»:

Yeghia.tash@gmail.com

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Կազմակերպութեամբ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Լիբանանի երիտասարդական միութեան Կեդրոնական վարչութեան դաստիարակչական յանձնախումբին, 17 մարտ 2018-ին տեղի ունեցաւ ազգային վարժարաններու մշակութային օր:

Մշակութային այս օրը տեղի ունեցաւ այնպիսի ժամանակի մը, երբ համաշխարհայնացման առաջնորդութեան տակ յառաջացած են օտարացման ու ապազգայնացման հոսանքներ, որոնք կը միտին հեռացնել հայ անհատը հայկական արժէքներէն եւ օրակարգերէն:

Համաշխարհայնացումը թիրախ կը դարձնէ հայ պատանիները եւ երիտասարդները` առեւտրական կամ այլ ծանուցումներուն միջոցով: Այսօր դժբախտութիւն է տեսնել հայ պատանին ու երիտասարդը, որ հեռու մնացած է հայկականութենէն` համաշխարհայնացման վայրագ հոսանքին պատճառով, որ կը փորձէ խեղաթիւրել արժէքները եւ տարածել այն միտքը, թէ «հայկականը հին» է, «տգիտութեան հետեւանք» է, «ժամանակավրէպ» է: Համաշխարհայնացումը այնպիսի վայրագութիւն մըն է, որ կ՛ուզէ ստեղծել համաշխարհային մարդ մը` առանց ազգային դիմագիծի:

Մշակութային օրը հայութեան միտքին մէջ կու գայ նաեւ վերադրոշմելու` Վանը, Խարբերդը, Մարաշը, Սասունը, Համշէնը, Ջաւախքը… ահա՛ մեր հայրենական հողերը, որոնք այսօր կը գտնուին օտար տիրապետութիւններու տակ: Այս հողերը յիշել` կը նշանակէ մարտահրաւէր կարդալ համաշխարհայնացման, որ կը փորձէ մարդը դարձնել անհայրենիք, եւ այդ անհայրենիք մարդը իր կարգին կը փորձէ հայ մարդուն մոռցնել, թէ ինք Դատ մը ունի լուծելիք:

Հայ երգը, մամուլը, պարը, լեզուն եւ ընդհանրապէս մշակոյթը վտանգի մէջ են, եւ եթէ չփրկենք զանոնք` արդիականացումով, անոնք պիտի ենթարկուին ոչնչացման: Մշակոյթի փրկութիւնը տեղի կ՛ունենայ` քաջալերելով հայկական երգը, մամուլը, պարն ու լեզուն, մասնակցելով մշակութային բոլոր երեկոներուն, ձեռնարկներուն, հաւաքներուն եւ հանդէսներուն: ՀՅԴ ԼԵՄ-ի կազմակերպած մշակութային օրը նախանձելի օրինակ մը պէտք է դառնայ այլ երիտասարդական, մշակութային եւ կրթական կազմակերպութիւններուն` կազմակերպելու համար այլ տեսակի մշակութային ձեռնարկներ:

Ամէն անհատ, որ ինքզինք կը նկատէ հայ, իր ականջին օղ պէտք է դարձնէ Սարգիս Զէյթլեանի հետեւեալ խօսքը. «Մշակոյթը խտացեալ ազգն է, հարազատ հայելին իր բովանդակ անցեալին, ներկայի իր բովանդակ կենսունակութեան եւ ապագայի իր բոլոր նուիրական իղձերուն ու երազներուն, ինչպէս որ ազգը իրացեալ եւ  լինելութիւն իր մշակոյթն է, իբրեւ ինքնադրսեւորման ու ինքնաիրագործման յարատեւ եղելոյթ` ժամանակի եւ տարածութեան քառուղիներուն վրայ»:

Մշակոյթ զարգացնել` կը նշանակէ ազգ զարգացնել, հետեւաբար կը նշանակէ ազգը փրկել ձուլումէն: