ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան
![]()
Այս հիւանդագին երեւոյթը նոր չէ Ազրպէյճանում եւ, փաստօրէն, քրոնիկական ախտանիշ է դարձած բախտի քմահաճոյքով մեզ հարեւան դարձած այդ երկրի ողջ հանրութեան, կարելի է ասել, բոլոր խաւերի համար: Սկսած շարքային քաղաքացիներից մինչեւ «հասարակական-քաղաքական ընտրանին»` իշխանութիւններ, կուսակցութիւններ, ոչ կառավարական կազմակերպութիւններ: Էական չէ` դիմութի՞ւն են, թէ՞ ընդդիմութիւն: Կառուցողակա՞ն են, թէ՞ արմատական` իրենց որդեգրած սկզբունքներում: Այն աւելի քան 30-ամեայ պատմութիւն ունի, եթէ այդ հաշուարկը կատարենք սոսկ ղարաբաղեան շարժման ծաւալման շրջանից` 1988-ի սկզբներից, երբ արցախահայութիւնը, 20-րդ դարում այդ էլ որերորդ անգամ, բողոքի ու պահանջատիրութեան իր ձայնը բարձրացրեց յանուն իր ոտնահարուած իրաւունքների վերականգնման ու Մայր հայրենիքի` Հայաստանի հետ վերամիաւորման:
Թէկուզ հայատեացութեան գաղափարախօսութիւնն Ազրպէյճանում տեղատուութիւն չի ապրել երբեք, ինչպէս 20-ական թուականներից առաջ` Ազրպէյճանական դեմոկրատական հանրապետութիւն կոչեցեալ արհեստածին կազմաւորման շուրջ 15-ամսեայ գոյութեան օրօք, նոյնպէս եւ խորհրդային իշխանութեան եօթ տասնամեակի ընթացքում: Հայ ժողովուրդը` որպէս իր բնաշխարհում պատմականօրէն ձեւաւորուած ու կայացած ազգային հաւաքականութիւն, Ազրպէյճանում, ինչպէս որ Թուրքիայում է, մշտապէս ընկալուել եւ ընկալւում է իբրեւ թշնամական տարր, գլխաւոր խոչընդոտ` «Մեծն Թուրանի» ստեղծման արկածախնդիր ճանապարհին եւ, որպէս այդպիսին, ոչնչացման ու վերացման քաղաքականութեան թիրախ:
Հակահայ այդ քաղաքականութեան դրսեւորումներն անցած հարիւրամեակում բազմաթիւ են: Թուարկենք միայն իրողութեան ծաւալային առումով խոշոր ընդգրկումները. դարասկզբին Հայոց ցեղասպանութիւն Արեւմտեան եւ Արեւելեան Հայաստանում, Օսմանեան Թուրքիայի ամբողջ տարածքում, նախկին ցարական կայսրութեան Պաքուի եւ Ելիզավետպոլի նահանգներում, Պաքուի եւ Շուշիի հայկական ջարդերը, դարավերջին` «սումկայիթ», «պաքու», «կիրովապատ», արցախայութեան դէմ ուղղուած պատժիչ գործողութիւնների մի ամբողջ շարան, այդ թւում` ցեղային զտման նպատակով իրականացուած «Օղակ» ռազմագործողութիւն, նորահռչակ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան դէմ սանձազերծուած շուրջ եռամեայ պատերազմ, որի ընթացքում երկրի ամենախոշոր գիւղական բնակավայրերից մէկի` Մարաղայի խաղաղ բնակիչների սպանդ: Եւ այլն, եւ այլն: Ընդ որում, եթէ 1988-90 թուականների արիւնալի հաշուեյարդարները կատարուել են գազազած խառնամբոխի` Խորհրդային Ազրպէյճանի իշխանութիւնների կողմից պետականօրէն համակարգուած ու կազմակերպուած գործողութիւնների միջոցով, ապա նորանկախ Ազրպէյճանի Հանրապետութեան օրօք դրանց իրականացման գլխաւոր գործիքը կանոնաւոր բանակային զօրամասերն էին, որոնց գիշատչական վերաբերմունքը խաղաղ բնակչութեան նկատմամբ նոյնական էր այդ բանակը ծնած ու սնած ազրպէյճանական ջարդարար ամբոխի պահուածքի հետ: Ինչպէս ասում են` պտուղը ծառից հեռու չի ընկնում: Ինչպիսին այդ երկրի հասարակութիւնն ու իշխող վերնախաւն են, նոյնպիսին էլ նրանց զինուած ուժերն են` քաղաքակրթութեան ու բարոյականութեան համամարդկային արժէքներից բացարձակապէս զուրկ, հոգեպէս ունայն, արիւնռուշտ, հայ ժողովրդի նկատմամբ ոխերիմ թշնամանքով մինչեւ ուղն ու ծուծը ներծծուած:
Այլ կերպ դժուար է բնութագրել հանրային-քաղաքական այն մթնոլորտը, որ ահա տասնամեակներ ի վեր տիրում է ներկայիս Ազրպէյճանում: Լինի դա իրար յաջորդած կոմկուսական առաջնորդներ Քեամրան Պաղիրովի եւ Ապտուռահման Վէզիրովի, թէ պետական անկախութեան շրջանի նախագահներ Այազ Մութալիպովի, Ապուլֆազ Էլչիպէյի, Հայտար Ալիեւի եւ, առանձնապէս, վերջինիս որդու` Իլհամ Ալիեւի կառավարման օրօք: Բանն այն է, որ հայութեան նկատմամբ այդ թշնամանքը, կենսաբանական ծագում ունենալով ազրպէյճանական հանրութեան մէջ, եղել ու մնում է ազգային-պետական գաղափարախօսութեան անկիւնաքարը, որից բխում ու որի հիմքով կառուցւում է այդ երկրի ողջ պետական քաղաքականութիւնը: Այլապէս, ողջամտութեան առկայութեան պարագայում, հազիւ թէ պետութեան ղեկավարը հրապարակաւ ազգային թշնամի յայտարարէր հարեւանութեամբ իր պատմական բնօրրանում` Հայաստանում եւ Արցախում անկախ պետականութիւն կերտող եւ իր բարօր ներկան ու ապագան արարող մի ամբողջ ազգային հանրութեան` հայ ժողովրդին եւ, ընդհանուր առմամբ, համայն հայութեանը: Այլապէս, եթէ օժտուած լինէր պետութեան առաջին դէմքին սովորաբար վայել ողջախոհ դատելու ունակութեամբ, ապա հազիւ թէ Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանը, Զանգեզուրն ու Սեւանի աւազանը յայտարարէր Ազրպէյճանի պատմական տարածքներ` յոխորտալով դրանք վերադարձնելու պետական քաղաքականութեան մասին:
Ի դէպ, Իլհամ Ալիեւի այդ ցնորական նկրտումներին բացասաբար են անդրադարձել շատերը` աշխարհի տարբեր երկրների պետական կառավարման մարմիններ, միջազգային կառոյցներ, քաղաքական ու հասարակական գործիչներ: Այդ արձագանգներից, որպէս առաւել յատկանշական, կ՛ուզէի առանձնացնել մէկը: Խօսքս վերաբերում է ռուսաստանցի յայտնի հրապարակախօս եւ հասարակական գործիչ Ալեքսանտր Նեւզորովի բնորոշմանը, որ այդ յայտարարութեան կապակցութեամբ վերջերս նա տուել է Ազրպէյճանի ղեկավարին` «Էխօ Մոսկուի» («Մոսկուայի արձագանգ».- խմբ.) ռատիոյի «Նեւզօրովեան չորեքշաբթի» հաղորդման ժամանակ: Խորհրդածելով այն մասին, թէ` «պատմութիւնը հումք է, որից կարելի է պատրաստել ինչ ուզենաս», այդ պարունակում, որպէս օրինակ, նա բերել է մերօրեայ Ազրպէյճանը, ասելով, որ Երեւանի մասին իր այդ զրոյցներով Ալիեւը «վտանգաւոր խելագարի» տպաւորութիւն է թողնում: Նշելով, որ թէկուզ հարեւան երկրների նախագահների առումով Ռուսաստանի բախտն այնքան էլ չի բերում, այնուամենայնիւ, ասել է Նեւզօրովը (մէջբերում եմ). «Ես խորհուրդ կը տայի ոչ միայն ածելի չտալ այդ վտանգաւոր խելագարին, այլեւ անգամ մէկ սանտիմետրից ոչ մեծ մեխ, իսկ աւելի լաւ կը լինէր դրանք փոխարինել ատամմաքրիչներով»:
Շարունակեմ խօսքս: Եթէ այդ հանրապետութիւնում` Ազրպէյճանում, մտահոգուած լինեն համամարդկային արժէքների հիմքով սեփական առողջ հանրութեան կառուցման խնդրով, ապա, մանկապարտէզից սկսած մինչեւ բուհական հաստատութիւնը ներառեալ, հայատեացութիւն ու թշնամանք չէին ներարկի մատաղ ու երիտասարդ սերունդների մէջ: Այդ գաղափարի շուրջ վերջերս մոսկովեան «Ռոսիա-24» հեռուստաալիքի պաստառից, անհասցէ խորհրդածում էր Ազրպէյճանի ժողովրդական գրող, ռուսագիր Չինկիզ Ալեքպերովը` ակնարկ անգամ չանելով, որ այդ յոռի երեւոյթը յատկանշական է հէնց իր երկրի կրթադաստիարակչական համակարգին:
Որպէս երեւոյթի` եւս մէկ վկայութիւն, ահաւասիկ, համացանցի Դիմատետրում տարածուած տեսերիզն է այն մասին, թէ Պաքւում ի՛նչ արժէքներով ու ոգով են դաստիարակում նախակրթարանի սաներին: Դաստիարակչուհու հարցին, թէ «Ովքե՞ր են ազրպէյճանական ժողովրդի եւ Ազրպէյճանի թշնամիները», փոքրիկները միաբերան պատասխանում են` «Հայերը»: Տրւում է երկրորդ հարցը` «Ինչու՞»: «Որովհետեւ հայերը գրաւել են Ազրպէյճանի հողերը եւ սպաննել են մեր զինուորներին», պատասխանում են միամիտ երեխաները: Սա ազգային թշնամանքի սերմանման դեռ նախակրթական մակարդակն է` առայժմ մակերեսային մատուցմամբ: Բայց այդ փոքրիկներին վաղը դպրոցում եւ ապա բուհական հաստատութիւններում պիտի շարունակեն դաստիարակել եւ ուսուցանել նոյն այդ ոգով` բնականաբար նրանց զինելով ազգային թշնամանքի աւելի խորը, այսպէս ասած, արմատական, հիմնաւոր գիտելիքներով ու զգացումներով, պարտադրելով սերտել ազրպէյճանական վայ-գիտնականների թխած դասագրքերն ու, որպէս յաւելեալ գրականութիւն, «պատմագիտական աշխատութիւնները», որոնց մէջ սեւով սպիտակի վրայ գրուած է, որ ազրպէյճանական ժողովուրդը հնագոյնն է եւ քաղաքակրթութեան նախակարապետը հարաւկովկասեան տարածաշրջանում` Նուհի (Նոյի.-խմբ.) անյիշելի ժամանակներից սկսած, իսկ Ազրպէյճանի պատմական հողերը փռուած են Խազարից (Կասպից ծով.-խմբ.) մինչեւ Սեւ ծով, Դերբենդից (լեզգիական քաղաք` Տաղստանի հարաւում.-խմբ.) մինչեւ Թաւրիզ ու Պարսից ծոց: Ինչ վերաբերում է տարածաշրջանի այլ ժողովուրդներին, ապա նրանք եկուորներ են: Առանձնապէս` հայերը, որոնց ռուս դեսպան Ալեքսանտր Կրիպոյետովն է 1828թ.` ռուս-պարսկական պատերազմի աւարտից յետոյ, բերել ու վերաբնակեցրել ազրպէյճանական հիւրընկալ հողում: Բայց հայ վերաբնակներն այն աստիճան երախտամոռ են, որ հաստատուելով այդտեղ` կարճ ժամանակ անց իսպառ մոռացութեան են մատնել հիւրընկալ ազրպէյճանական ժողովրդի բարեացակամ, սիրալիր վերաբերմունքը, թշնամաբար տիրացել նրա տարածքներին ու մշակութային արժէքներին:
Մի խօսքով, ահա այդ եւ նման կարգի, մեղմ ասած, «պատմագիտական զառանցանքով» է կրթւում, դաստիարակւում ազրպէյճանական երիտասարդութեան մի քանի սերունդ, ինչի անխուսափելի հետեւանքներից են Պուտափեշտում մարդասպան Ռամիլ Սաֆարովի կողմից իր համադասարանցի հայ սպայ Գուրգէն Մարգարեանի կացնահարումը գիշերուայ կէսին` վերջինիս քնած ժամանակ, 2016-ի ապրիլեան պատերազմի օրերին Արցախի Պաշտպանութեան բանակի զոհուած զինծառայողներից 19-ի մարմինների խոշտանգումները, ազգութեամբ եզտի շարքային, 19-ամեայ Քեարամ Սլոյեանի, վարորդ Հրանտ Ղարիբեանի եւ 31-ամեայ հազարապետ Հայկ Թորոյեանի գլխատումները, ընդ որում` վերջինիս պարագայում` դեռ նրա կենդանութեան օրօք:
Առհասարակ, Ազրպէյճանում հայատեացութեան մթնոլորտը յատկանշական է հանրային կեանքի բոլոր ոլորտներում` սկսած խորհրդարանական բանավէճերից մինչեւ քաղաքական ընդդիմութեան դէմ մղուող անհաշտ պայքարը: Այսպէս, Միլլի մէճլիսի նիստերում պատգամաւորների միջանձնային վէճերում, որպէս մահացու յիշոց, յաճախակի են հնչում «դու հայ ես» եւ կամ` «հայի ծնունդ», «հայի ժառանգ», «մայրդ հայ է», կամ` «տատդ հայ է» եւ նման այլ փոխադարձ վիրաւորանքները: Կենցաղում բաւական է, որպէսզի մեկնումէկն աչք տնկած լինի մէկ ուրիշի ինչքի, բնակարանի, առեւտրային գործի եւ կամ պետական պաշտօնի վրայ, իսկոյն պատկան մարմիններ մուտք են գործում անանուն նամակներ տուեալ անձի «հայկական արմատների» եւ կամ «հայերի հանդէպ ունեցած բարեացակամ վերաբերմունքի», առաւել եւս` «հայերի հետ ունեցած կապի» մասին եւ համարժէք այլ յղումներով, որոնք անյապաղ մանրազնին քննութեան առարկայ են դառնում նշուած ատեաններում` հնարաւոր հետեւութիւններով ու հետեւանքներով հանդերձ: Այլ կերպ ասած, «վհուկների որսի» նոյն իրավիճակն է, որ տիրում էր խորհրդային բռնապետութեան օրօք` «անձի պաշտամունքի» տարիներին, յատկապէս` 30-ական թուականներին, երբ իր աչքի վերեւ, փոխանակ Ստալինին տեսնելու, սեփական յօնք տեսնողը բանտային ճաղերի ետեւ էր գցւում ու գնդակահարւում եւ կամ, մեղմագոյն դէպքում, ցրտաշունչ սիպիրեան ճամբարներում իր տառապալի մահկանացուն կնքելու «մարդասիրական ուղեգիր» ստանում «դատական եռեակի» անբեկանելի վճիռով:
Հայասիրութեան մէջ կամ, աւելի մեղմ ասած, հայամէտութեան մէջ առաւել յաճախ մեղադրւում է ազրպէյճանական ընդդիմութիւնը, եթէ այդպիսին այլեւս մնացել է երկրի ներսում: Բանն այն է, որ ընդդիմադիր քաղաքական գործիչներից շատերին այս կամ այն կերպ յաջողուել է ճողոպրել եւրոպական երկրներ, ի հարկէ, հայրենի երկրում բանտային զրկանքները որոշակի ժամանակ լիուլի ճաշակելուց յետոյ միայն: Այդ գործիչները, թէ՛ նրանք, ովքեր առայժմ Ազրպէյճանում են` ուղիներ ու միջոցներ փնտռելով գլուխը դրսերում փրկելու համար, եւ թէ՛ նրանք, ում գլուխը սեփական ուսերին է մնացած այլ երկրների սահմաններ հատելու շնորհիւ, իրականում երբեք աչքի չեն ընկել հայերի նկատմամբ բարեացակամ վերաբերմունքի այս կամ այն դրսեւորմամբ: Բայց ահա նրանք բոլորն էլ, առկայ, թէ հեռակայ, մեղադրւում կամ, առնուազն, կասկածւում են ծանր յանցագործութեան` հայրենիքի դաւաճանութեան մէջ` որպէս «ժողովրդի թշնամիներ» ամբաստանուելով, իբր թէ որդեգրած «հայանպաստ» դիրքորոշման համար:
Որպէս երեւոյթի` առաւել թարմ ու յատկանշական օրինակի կարելի է հանդիպել Պաքուի իշխանամէտ haqqin.az տեղեկատուական-վերլուծական գործակալութեան մարտի 5-ի թողարկման լրահոսում զետեղուած «Սիյավուշ Նովրուզով. «Երիտասարդութեան ջղերը չեն դիմացել եւ նրանք պղծել են Վիտատի Իսկենտերլու հօր գերեզմանը» վերնագրով թղթակցութեան մէջ: Հրապարակման առիթը Ֆրանսա տարագրուած ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ Վիտատի Իսկենտերլու հօր գերեզմանի պղծումն էր, որ նրա ծննդավայրում` Կէօքչայի շրջանի Մելիք գիւղի գերեզմանատանը իրականացրել են, լրատուամիջոցի բնորոշմամբ, «մի խումբ ծայրայեղ արմատական երիտասարդ գործիչները»: Գերեզմանը պղծելու, ապականելու բուն գործողութիւնը նկարահանուած ու հրապարակուած է Դիմատետրում:
Տեսանիւթում պատկերւում է, թէ ինչպէ՛ս են երիտասարդ ծայրայեղականները բնական կարիքներ հոգում գերեզմանաքարի վրայ, իսկ տեսապատկերի ետեւից հնչող ձայնը, ամենակեղտոտ յիշոցներ թափելով Իսկենտերլու հասցէին, նրան մեղադրում է Ազրպէյճանի շահերին դաւաճանութեան, հայերի հետ գործակցութեան ու վախկոտութեան մէջ, սպառնում հօր դիակը հանել հողից եւ ուղարկել Ֆրանսա` վտարանդի ընդդիմադիր գործչին: Ես ինքս քանիցս դիտել, լսել եմ Իսկենտերլու համացանցային տեսաելոյթները, որոնցում, այո՛, սուր քննադատատութիւն է հնչում Ազրպէյճանի իշխող վերնախաւի, անձամբ Իլհամ Ալիեւի հասցէին: Ինչ վերաբերում է հայերի նկատմամբ նրա վերաբերմունքին, առանձնապէս` Արցախի հարցում դիրքորոշմանը, ապա այն դոյզն իսկ չի տարբերւում Պաքուի քարոզչամեքենայի հակահայ վայրահաչութիւններից. ժանիքների նոյն գազանային կրճտոցն է, մեղադրանքների ու սպառնալիքների միեւնոյն տարափը: Այսինքն` այն ամէնը, ինչ յատկանշական է եւրոպաներում մազապուրծ ապաստանած ազրպէյճանցի միւս վտարանդիների հրապարակային ելոյթների ոգուն ու տառին: Բայց քանի որ գործող իշխանութիւնների, առանձնապէս նախագահ Ալիեւի հասցէին հնչած ամէն մի վարկաբեկիչ խօսք Ազրպէյճանում ընկալւում է որպէս «հայասիրութեան արտայայտութիւն», ուստի եւ քննադատութեան հեղինակներն անյապաղ մեղադրւում են հայրենիքի ու ժողովրդի դաւաճանութեան մէջ` ենթարկուելով քրէական հետապնդումների ու հալածանքների: Երկրի ներսում` անմիջականօրէն, իսկ «դրսեցիների» նկատմամբ միջպետական եւ կամ միջազգային քրէական հետախուզութիւն է յայտարարւում: Բայց քանի որ միշտ չէ, որ այն յաջողութեամբ է պսակւում, ուստի հալածանքների թիրախ են դառնում երկրում մնացած նրանց ազգականները եւ կամ, ինչպէս Իսկենտերլու պարագայում է, ծաղրուծանակով ապականման են ենթարկւում հարազատների գերեզմանները: Իսկ որ, ի տարբերութիւն իրական մարտադաշտերի, հանգուցեալների դէմ տասնամեակներ ի վեր հետեւողականօրէն մղուող պատերազմում ազրպէյճանական իշխանութիւնները շօշափելի յաջողութիւններ են արձանագրել, համոզուած եմ, դոյզն իսկ կասկածի տեղիք չի տալիս: Ապացոյցը` հայկական գերեզմանատների աւերումն ու տոփանումն է Պաքւում եւ հանրապետութեան շատ այլ բնակավայրերում: Եւ, ահաւասիկ, պղծման նոյն այդ բարբարոսական արարքը թոյլ է տրուել նաեւ ազրպէյճանցի այլախոհի ազգականի գերեզմանի նկատմամբ, ինչն իշխող Նոր Ազրպէյճան կուսակցութեան գործադիր քարտուղարի տեղակալ, Միլլի մէճլիսի պատգամաւոր, խորհրդարանի հասարակական միաւորումների եւ կրօնական կազմակերպութիւնների կոմիտէի նախագահ Սիյավուշ Նովրուզովի գնահատմամբ, ոչ այլ ինչ էր, քան ընդամէնը մի խումբ արմատականների վրէժխնդրութիւն` Իսկենտերլուց, այն բանի համար, որ նա անարգել է ազրպէյճանական ժողովրդին:
Ինչ խօսք, էական չէ, որ այդ անարգանքն ընդամէնը այլախոհի քննադատութիւն է երկրի հարստութիւնները գռփող ու գրպանող, հասարակ ժողովրդին թշուառութեան մատնող քլանային իշխանութիւններին: Իսկ քննադատել տէրունական բուրգի գագաթին միահեծան բազմած բռնապետին` Իլհամ Ալիեւին, Ազրպէյճանում ընկալում են ոչ այլ կերպ, քան ոտնձգութիւն` սեփական ժողովրդի արժանապատուութեան նկատմամբ եւ, հետեւապէս, յանցաւոր գործարք ազրպէյճանական ժողովրդի ոխերիմ թշնամու` հայութեան հետ, այսինքն` դաւաճանութիւն սեփական ժողովրդին: Արդեօք հէնց այդ ամբաստանութեամբ չե՞ն Ազրպէյճանում մեղադրանքի սիւնին գամել յայտնի գրող Աքրամ Այլիսլուն, ինչ-ինչ` նա խիզախել է եթէ ոչ ամբողջ ճշմարտութիւնը, ապա թէկուզ դրա մի փոքր մասը բարձրաձայնել իր աղմկայարոյց «Քարէ երազներ» ռեքուիեմ-վիպակում` զուգահեռ անցկացնելով դարասկզբին Նախիջեւանի Ագուլիս հայկական գիւղում եւ դարավերջին Պաքու հայահոծ քաղաքում իրականացուած հայկական ջարդերի միջեւ:
Իսկ յետոյ մարդիկ ամէնուրեք, մանաւանդ ` միջազգային հանրութեան տարբեր շրջանակներում, դեռ տարակուսում էլ են, թէ ինչո՛ւ Ազրպէյճանում այդքան սակաւաթիւ ու անզօր է քաղաքական ընդդիմութիւնը: Բանն առաւել քան պարզ է` այդ երկրում հետզհետէ աւելի ու աւելի թանձրացող հայատեացութեան թունաւոր մթնոլորտում ո՞վ կարող է գլխից ձեռ քաշել` խիզախելով բացէիբաց գոչել, թէ` արքան մերկ է եւ մեն մի այս խօսքի համար ողջ կեանքում կրել այդ երկրում քրէօրէն հետապնդելի «հայասէր դաւաճան» խարանը:
Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար
