Արցախեան շարժման 30-ամեակի կապակցութեամբ «Ապառաժ»-ը զրուցել է Ստեփանակերտի «Աշխարհ» ռազմավարական հետազօտութիւնների կեդրոնի տնօրէն, ռազմական եւ ազգային անվտանգութեան խնդիրների փորձագէտ, Արցախի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարի խորհրդական Հրաչեայ Արզումանեանի հետ:

Հ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում Արցախեան շարժումը հայ ժողովրդի իտէալների իրականացման տեսանկիւնից:

Պ.- Մենք պէտք է հասկանանք, որ այն, ինչ տեղի է ունեցել 1988 թուականին` արտայայտուելով «միացում» կարգախօսով, ունի շատ խոր արմատներ: Արցախեան շարժումը Մեծ եղեռնի եւ 20-րդ դարում ընդունուած որոշումների հետեւանք է, երբ Թուրքիայի ազդեցութեան տակ պոլշեւիկ-քեմալականները Արցախը եւ Նախիջեւանը յանձնել են Ազրպէյճանին: Հայ ժողովրդի` դարերով կուտակուած` պետականութիւնը վերականգնելու ցանկութիւնը, յոյսը եւ կամքն արտայայտուեցին 1988 թուականին:

Հայութիւնը գիտակցում էր, որ Արցախի հայութեանը սպասւում է Արեւմտեան Հայաստանի հայութեան ճակատագիրը: Այդ իսկ պատճառով Արցախի առջեւ դրուած էր երկու նպատակ` Արցախի հայութեան փրկութիւնն ու Արցախի միացումը Հայաստանին:

Փորձի պակասութեան եւ ճակատագիրի բերումով որոշուեց, որ այդ նպատակներին կարելի է հասնել միայն հայկական 2 պետութիւնների միջոցով: Ճանաչուած-չճանաչուած` երկրորդական խնդիր էր: 30  տարի անց կարող ենք արձանագրել, որ յաջողեցինք: Այսօրուան դրութեամբ մենք ունենք երկու պետութիւն, երկու կառավարման համակարգ, բայց իրականում մենք ունենք տէ ֆաքթօ մէկ Հայաստան: Հայաստանն ու Արցախն ունեն միասնական զինուած ուժեր, ազգային անվտանգութեան համակարգ, միասնական ֆինանսական եւ ընկերային-տնտեսական ոլորտ, կրթական համակարգ եւ այլն: Կարելի է ասել, որ 95 տոկոսով միացումը տեղի է ունեցել:

Արցախեան շարժումն ապացուցեց, որ մենք ի վիճակի ենք դնել համաժողովրդական խնդիրներ եւ լուծել դրանք: Արցախեան շարժումը եւ յաղթանակը առաջընթաց եւ փոփոխութիւն դարձաւ հայութեան համար: Հայ ազգի միասնութիւնը տեղի էր ունենում միայն վէրքի, աղէտի եւ այն յիշատակի շուրջ, որ մեզ կոտորել են: Արցախեան շարժումը եւ յաղթանակը կոտրել են այդ կարծրատիպը: Մենք հասկացանք, որ կարող ենք լինել ոչ միայն զոհի դերում, այլ ի վիճակի ենք կռուել եւ յաղթանակել:

Հ.- Ի՞նչ նշանակութիւն է ունեցել Արցախեան շարժումը համաշխարհային քաղաքական տեսանկիւնից:

Պ.- Համաշխարհային իմաստով` ակնյայտ է, որ 30 տարի առաջ նախաձեռնուած գործընթացը 20-րդ դարավերջին տեղի ունեցող փոփոխութիւնների միայն մէկ բաժինն է: Արցախեան շարժումն ունէր ոչ միայն տարածքային-քաղաքական, այլ համաշխարհային-քաղաքական նշանակութիւն: Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ մենք կարողացել ենք առաջ քաշել եւ լուծել համահայկական խնդիրներ: Այն փորձառութիւնը, որը մենք ձեռք ենք բերել այս 30 տարուան ընթացքում, իւրայատուկ է եւ օգտագործուելու է յառաջիկայ հայկական խնդիրների լուծման համար:

Հ.- Ինչպէս Արցախեան շարժման օրերին, այնպէս էլ այսօր` աշխարհում ազատութեան ձգտող ժողովուրդների ու երկրների թիւը չի կրճատւում: Ըստ ձեզ` տարբերւո՞ւմ են արդեօք ազատութեան ձգտող ժողովուրդների ցանկութիւններն ու տեսլականները:

Պ.- Ազատութեան իտէալն, ի հարկ է, անխտիր եւ անփոփոխ է բոլոր ժողովուրդների համար, բայց ազատութեան ձեւը եւ այդ իտէալի իրականացումն ու տեսլականը բնականաբար տարբեր են: Ազատութեան հայկական բանաձեւը տարբերւում է Հարաւային Սուտանի` ազատութեան մասին պատկերացումից: Դա բնական է: Ազատ եւ անկախ լինելու ազգերի իրաւունքն ընդհանուր է` որպէս երեւոյթ, բայց պէտք չէ ընդհանրացնել Արցախի, Աբխազիայի, Հարաւային Օսիայի, Պրետնիստրովիայի խնդիրը չճանաչուած երկրների կարգախօսի տակ: Արցախեան հարցի լուծումը բացառապէս արցախեան է լինելու:

Հ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում Արցախեան հիմնահարցի կարգաւորման ներկայ փուլը եւ ի՞նչ հեռանկար էք տեսնում:

Պ.- Արցախեան խնդիրը, որ դրուած էր հայ ժողովրդի առջեւ 1988 թուականին, լուծուած է: Մենք հասել ենք մեր նպատակին` Արցախի հայութիւնը փրկուած է, Արցախը տէ ֆաքթօ միացել է Հայաստանին: Հայ ազգի համար այդ խնդիրը փակ է: Մնացել են միջազգային երեւոյթները` Արցախի Հանրապետութեան ճանաչումը, իսկ դա արտաքին ասպարէզի խնդիր է: Անկախ նրանից, թէ երբ եւ ինչպէս կը լուծուի այդ խնդիրը, 21-րդ դարում հայ ժողովուրդի առջեւ ծառացած են այլ,  որակապէս աւելի բարդ խնդիրներ: Եւ այդ նոր խնդիրները լինելու է աւելի մեծ չափացոյցով, որովհետեւ մենք, տարածաշրջանը եւ աշխարհը փոխուել ենք: Այդ իսկ պատճառով` հայ ազգը պէտք է դադարեցնի յետ նայել: Լաւ կամ վատ ենք լուծել մեր առջեւ դրուած խնդիրը 20-րդ դարի վերջում այդ արդէն ամրագրուել է պատմութեան գրքերում, դարձել են հայոց պատմութեան մի մաս: Այսօր մենք ունենք սահմաններ, պաշտպանութեան եւ ազգային անվտանգութեան համակարգ, երկիր եւ հնարաւորութիւններ: Վերջ: Պէտք է խօսենք եւ մտածենք այն խնդիրների մասին, որոնք ծառացած են հայ ժողովրդի առջեւ 21-րդ դարում:

Մենք ապրում ենք յետխորհրդային տարածաշրջանում, որն այսօր բաւականին պայմանական է: Յետխորհրդային տարածքում տեսնում ենք տագնապներ եւ զանազան երկրների ազդեցութիւնն այդ հակամարտութիւնների վրայ: Կառուցւում է նոր երկիր, նոր աշխարհ, նոր համաշխարհային համակարգ: Այդ նոր համաշխարհային համակարգում հայերն, ի հարկ է, կ՛ունենան հին-նոր հայկական խնդիրներ, եւ այդ խնդիրներն աւելի շատ կապուած չեն լինելու յատկապէս Արցախի հետ: 21-րդ դարում մեր առջեւ կանգնած են սպառնալիքներ եւ ազգային անվտանգութեան խնդիրներ, որոնք այլեւս տեղական չեն: Նման շքեղութեան մասին այլեւս կարող ենք մոռանալ: Նոր ռազմական տագնապներում ուղղակի ներքաշուած են լինելու տարածաշրջանային եւ  աշխարհաքաղաքական կեդրոնէ: Ծագած տագնապները աւելի շուտ նմանուելու են Սիրիայում տեղի ունեցող իրավիճակին. շատ մասնակիցներ` իրենց շահերով:

Հ.- Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի մէջ Արցախը միայն մի բաժինն է կազմում: Ի՞նչ էք կարծում` հնարաւո՞ր է Միացեալ Հայաստան երազանքի իրականացումը:

Պ.- Հայ դատը միջազգային, ռազմական, քաղաքական իմաստով մնում է չլուծուած: Այսօր մենք պէտք է պատրաստուենք լուծելու այդ, քանի որ Մերձաւոր Արեւելքում տեղի ունեցող զարգացումները նպատակ ունեն վերականգնելու Առաջին համաշխարհային պատերազմում ստեղծուած իրավիճակը: Իսկ դա բխում է հայկական շահերից: Մենք պէտք է պատրաստ լինենք նրան, որ Վուտրօ Ուիլսընի իրաւարարական վճիռը եւ Սայքս Փիքոյի որոշումը 21-րդ դարում կը դառնան իրականութիւն:

Մենք, ցաւօք սրտի, չունենք անհրաժեշտ ռազմական կարողական այդ խնդիրը լուծելու համար, բայց Արցախեան շարժմանը օրօք հայ ժողովուրդը եւս պատրաստ չէր: Միայն շարժման ընթացքում գիտակցեցինք, որ մեր նպատակին կարող ենք հասնել զէնքով: Մենք անպատրաստ ենք մտել պատերազմի մէջ, եւ այդ դասը պէտք է հաշուի առնել: Այսօր մենք ունենք պետութիւն, մտաւորականներ եւ համահայկական ներուժ նոր մարտահրաւէրներին պատրաստ լինելու համար: Ցաւօք սրտի, մինչեւ այսօր դասեր չենք քաղել: Ապացոյցը` Ապրիլեան պատերազմն էր:

Համահայկական խնդիրների մէջ մենք իրաւունք չունենք սահմանափակուել միայն Արցախեան յաղթանակով: Այս 30 տարին մենք միայն վայելել ենք եւ հասցրել սովորել նրան, որ մեզ պէտք է օգնեն. համոզուել ենք, որ պարտաւոր են: Մեզ ժամանակ են տուել, սիրել եւ գուրգուրել են, իսկ հիմա եկել է ժամանակը` մտածել, որն է լինելու Արցախի խնդիրները 21-րդ դարում, որն է լինելու Արցախի դերը համահայկական խնդիրների լուծման մէջ:

Եթէ 20-րդ դարավերջին «միացում» կարգախօսով հասանք Արցախի եւ Հայաստանի հանրապետութիւնների միացմանը եւ լուծեցինք մեր ժողովրդի առաջ դրուած խնդիրը, ապա 21-րդ դարում, դարձեալ օգտուելով հին կարգախօսից, պէտք է այն լիցքաւորենք նոր իմաստով, այն է` համայն հայութեան միացում: «Միացում»` հին կարգախօսին պէտք է տալ նոր բովանդակութիւն: Մեզ համար այժմ դա անհրաժեշտութիւն է: Այդ միացումը պէտք է կազմակերպուի, իսկ կարգախօսի յստակեցումը գուցէ լինի առաջին քայլը մեծ խնդիրներ լուծելու համար:

Միացումը պէտք է լինի ոչ թէ տարերայնօրէն, ինչը տեղի էր ունեցել 88-ին, 92-ին եւ ապրիլին, այլ` համակարգուած: Որեւէ արտակարգ իրադարձութեան ժամանակ միայն «միացումով» զբաղուելը չափազանց մեծ շքեղութիւն է: Մենք պէտք է սովորենք դնել ու լուծել համահայկական խնդիրներ նաեւ խաղաղ պայմաններում:

Արցախեան յաղթանակից յետոյ կանգնեցինք աւելի մեծ խնդիրների առջեւ, որոնց լուծման համար դեռեւս ժամանակ ունենք, սակայն, միեւնոյն ժամանակ, պէտք է շտապել: Եթէ Արցախի հարցը լուծում է գտել, ուրեմն պէտք է փորձել կազմակերպուել եւ աւելի մեծ նպատակներ դնել հայ ժողովրդի առջեւ: Օգտագործենք ձեռք բերուած փորձառութիւնը աւելի մեծ խնդիրներ լուծելու համար: Իսկ փորձը փաստում է` երբ հայ ժողովուրդը միաւորւում եւ իր առջեւ նպատակ է դնում, նուաճում է այն:

Հրաչեայ Արզումանեանի հետ զրուցել է
ԼՈՒՍԻՆԷ ԹԵՒՈՍԵԱՆԸ

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Այսօր 30 տարի անցած է արդէն արցախեան ազգային-ազատագրական պայքարի սկզբնաւորութենէն: Պայքար մը, որ պսակուեցաւ համաժողովրդային դիմադրութեամբ` բխած ազգերու ինքնորոշման իրաւունքի սկզբունքէն: Սակայն այդ պայքարը այսօր տակաւին չէ աւարտած, այլ ընթացքի մէջ կը մնայ մինչեւ արցախեան հիմնահարցի արդար լուծում:

Յաճախ միջազգային գետնի վրայ կը տեսնենք, որ սկսած են ազգային ինքնորոշման նոր շարժումներ, ինչպէս` Քաթալոնիոյ, Սկովտիոյ եւ քրտական ազատագրական շարժումները, որոնց նպատակը նոյն արցախեան շարժումին նման անկախութիւն ձեռք բերելն է այլ պետութիւններէ: Մենք` հայերս, եւ յատկապէս արցախցիները, իբրեւ ազգային ինքնորոշման պայքարի ջահակիրներ, պէտք է ուշի-ուշով հետեւինք, համագործակցինք, դաշնակցինք ու զօրակցինք աշխարհի մէջ գտնուող բոլոր ազգային-ազատագրական շարժումներուն, որոնք կը համապատասխանեն մեր սկզբունքներուն, որոնք հիմնուած են ազգային ինքնորոշման եւ գերիշխանութեան գաղափարներուն վրայ:

Ցեղապաշտութիւնը, խուլիկանութիւնը եւ ռազմապաշտութիւնը բոլորն ալ հեռու են մեր պայքարի ասպարէզներէն, մեր նպատակն է անկախութիւնը եւ յաւիտենական խաղաղութիւնը: Այսօր մենք մէկ փուլ անցած ենք մեր պայքարէն: Ունինք պետութիւն մը, որ անկախ է, բայց չէ ճանչցուած միջազգային ընտանիքին կողմէ: Այդ պատճառով ալ իւրաքանչիւր ժողովուրդի ազգային ինքնորոշման շարժման յաղթանակ առիթ կ՛ընծայէ մեզի եւս բարձրացնելու մեր հարցը եւ միջազգային օրակարգի վրայ դնելու զայն:

Այստեղ պէտք է արդի դիտանկիւնէ նայիլ արցախեան շարժումին եւ կեանք տալ անոր` զայն վերանորոգելով եւ առաջնորդելով դէպի նոր հորիզոններ ու փուլեր, որոնք կը համապատասխանեն իրաւազուրկ ժողովուրդներու պահանջներուն: Արցախեան շարժումը բնաւ պէտք չէ ներկայացնել իբրեւ կրօնական եւ ազգայնական բնոյթի հակամարտութիւն, այլ միայն իբրեւ ազգային ինքնորոշման շարժում: Անկախութիւնը պէտք է ամուր պահուի` վերաբնակեցնելով Արցախը, դասեր քաղելով այլ ազգային-ազատագրական շարժումներու յետանկախութեան քաղաքականութիւններէն: Զարկ պէտք է տալ ընկերային եւ տնտեսական արդարութեան, կազմակերպել գիւղացիական միութիւններ, քաջալերել համագործակցական սեփականատիրութիւնները եւ հողի ու բնակարանի տիրացումը դարձնել իրաւունք բոլորին համար:

Եթէ այսօր Մհերները, Վիգէնները եւ իրենց գաղափարակից ընկերները ողջ ըլլային, պիտի աշխատէին հայկականացնել Սուրիոյ քրտական շրջանի ընկերային-տնտեսական համակարգը, որ հիմնուած է արմատական ժողովրդավարական վարչակարգի (ուղիղ ժողովրդավարութիւն), հողերու համագործակցական սեփականատիրութեան, գործարաններու բանուորական խորհուրդներու կազմակերպումի եւ սեռային հաւասարութեան վրայ:

Պայքարի ոճի արդիականացումով, ժամանակակից ազգային ինքնորոշման շարժումներու ճամբով քալելով եւ հետապնդման միջոցներուն մէջ նորութիւն բերելով է, որ արցախեան շարժումը յաջողութեամբ պիտի հասնի իր նպատակին` միջազգային ընտանիքին կողմէ ճանչցուելով իբրեւ անկախ պետութիւն եւ ի տարբերութիւն Ազրպէյճանին` գործելով ժողովրդավարութեան եւ մարդ անհատի լիիրաւ ազատագրութեան այլընտրանքի հիման վրայ:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

Միացեալ Նահանգներէն, Ֆրանսայէն ու Ռուսիայէն կազմուած ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակի համանախագահութիւնը սկսաւ գործել 14 փետրուար 1997-ին: Համանախագահութիւնը իր 21-ամեայ գործունէութեան ընթացքին Հայաստան-Ազրպէյճան սահմանին կամ Արցախ-Ազրպէյճան շփման գիծին վրայ Ազրպէյճանի կողմէ 1994-1995-ի զինադուլի համաձայնութեան իւրաքանչիւր խախտումէն ետք իր հրապարակած յայտարարութիւններուն մէջ միշտ ալ յանցագործն ու զոհը դրած է ու կը դնէ նոյն նժարին վրայ: Բացառութիւն էր մայիս 2017-ի վերջաւորութեան հրապարակուած հաղորդագրութիւնը, որ ուշագրաւօրէն տարբեր էր իր նախորդներէն:

Համանախագահները նշեալ յայտարարութեան վերջին բաժինին մէջ թէեւ կը կրկնէին երկու կողմերը նոյն նժարին վրայ դնելու վատ սովորութիւնը, սակայն առաջին բաժինին մէջ անկէ շեղում մը արձանագրելով, առաջին անգամ ըլլալով յստակօրէն մատնացոյց կ՛ընէին նախայարձակ կողմը: «Տարբեր վստահելի աղբիւրներէ հաւաքուած տեղեկութեանց համաձայն, Ազրպէյճան 15 մայիսին շփման գիծին մէջ հրթիռ արձակած է` ոչնչացնելով ռազմական համակարգ: 16 մայիսի երեկոյեան եւ յաջորդ օրը հայկական զինեալ ուժերը պատասխանած են», նշուած էր յայտարարութեան մէջ:

Այդ յայտարարութենէն մէկ օր առաջ Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան բանբեր Մարիա Զախարովա վերոնշեալ զարգացումին անդրադառնալով իր կարգին այդ ողջունելի շեղումին համահունչ կերպով կը նշէր. «Տարբեր աղբիւրներէ ստացած մեր տեղեկութիւններուն համաձայն, իրավիճակը սրած է, երբ 15 մայիսին Ազրպէյճանի տարածքէն հարուածած են հակառակ կողմը գտնուող զինուորական համակարգեր: Միւս կողմը` բնականաբար արձագանգած է»:

Զինադուլի հսկողութեան մեքանիզմի բացակայութեան` զինադուլը խզող կողմին այդ յստակ նշումները այն տպաւորութիւնը ստեղծեցին, որ բան մը փոխուած է, եւ այդ մեքանիզմը, հակառակ 2016-ին Վիեննայի եւ Ս. Փեթերսպուրկի մէջ գոյացած համաձայնութիւններուն, թէեւ չէ կիրարկուած, սակայն, ըստ երեւոյթին, սկսած է գործել: Իրողութիւն մը, որ Արցախի հիմնահարցին լուծման մէջ յառաջընթացի նուազագոյն նշոյլն իսկ խափանող Ազրպէյճանի ոչ կառուցողական կեցուածքը շրջանցելու որոշումի մը գոյութեան տպաւորութիւնը կը ստեղծէր: Այդ յոյսի փոքր նշոյլը, սակայն շուտով չքացաւ եւ ամէն բան վերադարձաւ իր սովորական ու «բնականոն» հունին:

Իրողութեան մէջ մեծ տէրութիւնները միշտ ալ տեղեակ եղած են եւ ե՛ն, թէ ո՛վ կը խախտէ զինադուլը, անոնք ունին ատիկա ճշդելու միջոցները: Այլ խօսքով` զինադուլի հսկողութեան մեքանիզմ մը միշտ ալ գոյութիւն ունեցած է, սակայն անոր կիրարկումն է, աւելի ճիշդ զայն կիրարկելու քաղաքական կամքն է որ կը բացակայի:

ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակի համանախագահներուն նախայարձակն ու զոհը նոյն նժարին վրայ դնելու սովորամոլութեան վերածուած քաղաքականութիւնը «կանաչ լոյս» մըն է տրուած ռազմատենչ Ազրպէյճանի: Մինչեւ այն ատեն, որ Ազրպէյճանի գործած յանցանքին համար հայկական կողմը եւս կ՛այպանուի Պաքուի կողմէ զինադուլի խախտումները եւ ատոր իբրեւ հետեւանք կեանքերու կորուստը պիտի շարունակուին:

Այս բոլորէն կարելի է հետեւցնել, որ ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակի համանախագահութիւնը չարիք մըն է: Սակայն պէտք է նաեւ նկատի ունենալ հետեւեալը. նշեալ խմբակը իր գործունէութեամբ ահա 21 տարիներէ ի վեր յաջողած է պահպանել յաղթական կողմին ի նպաստ եղող սթաթիւս քոն, ինչ որ հայկական կողմին առիթ ընծայած է ամրապնդելու իրողական կացութիւնը եւ զայն դարձնելու անդառնալի: «Տիրապետութիւնը օրէնքին 9/10-րդն է», կը նշէ անգլերէն ասացուածքը. որքան աւելի ճշմարիտ է այդ խօսքը, երբ կը վերաբերի արդար իրաւունքին ու հայրենիքին:

Նշեալ տարիներուն ընթացքին ամրապնդուած է Արցախի պետականութիւնը, անոր ժողովրդավարական, ազրպէյճանականին ակներեւ հակապատկերը եղող բնոյթը խաւարին մէջ փայլող աստղի մը նման իր վրայ կը հրաւիրէ բոլորին ուշադրութիւնը: Աւելի՛ն, գոյացած է անկախութեան շունչով սնած ու անոր հովանիին տակ հասակ նետած սերունդ մը, որ ճի՛շդ է որ հին ու նոր վէրքեր ու ցաւեր ունի, սակայն ինքնավստահ ու վճռական կերպով կը նայի ապագային:

Մինչ հայուն համար Արցախը լուսաւոր, շօշափելի, կենդանի ու կենարար իրականութիւն մըն է, զայն ատենօք բռնագրաւած հորդաններու սերունդներուն համար` անիկա օրըստօրէ կը վերածուի հեռաւոր ու մշուշոտ յիշատակի մը:

Մինչ արդար դատերուն վրայ ժամանակին ունեցած ազդեցութիւնը չնչին է` անոր ազդեցութիւնը մահաբեր է անարդարին համար: Ազրպէյճանական իշխանութեանց բոլոր ջանքերը անկարող են կասեցնելու ժամանակի մաշեցնող ազդեցութիւնը, ահա թէ ինչու խեղդամահ եղողի մը կատաղութեամբ կը քննադատեն ու կը փորձեն տապալել Մինսքի խմբակի համանախագահութեան անհպելի ձեւաչափը եւ կանխարգիլել յիշողութեան արագահաս կորուստը:

Այո՛, Մինսքի խմբակի համանախագահութիւնը որոշ առումով թերեւս չարիք մըն է, սակայն հարկաւոր չարիք մըն է:

ԺԱԳ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

1985-էն Խորհրդային Միութեան վերջին ղեկավար Միխայիլ Կորպաչովի առաջնորդութեամբ համամիութենական Համայնավար կուսակցութեան որդեգրած «Վերակառուցման եւ հրապարակայնութեան» քաղաքականութիւնը պատճառ դարձաւ, որ նախ ի յայտ գան խորհրդային համակարգի ընկերային-տնտեսական դրուածքին թերի կողմերը, երկրորդ` այդ համակարգին պատճառով տասնամեակներէ ի վեր ստեղծուած զանազան հարցերուն մասին մարդիկ աւելի ազատ սկսան գրել, խօսիլ եւ արտայայտուիլ: Այդ հարցերուն շարքին էին կենսոլորտի ապականումին հարցը, ազատութիւններու սահմանափակումներու պարագան, այլախոհութեան հարցը եւ այլն: Բայց ամէնէն կարեւորը այս հարցերուն մէջէն ազգային հարցն էր: Կարեւոր էր եւ միաժամանակ ցաւցնող, որովհետեւ հարցերու հրապարակայնացման լոյսին տակ ի յայտ եկաւ, թէ իր գոյութեան ամբողջ ժամանակաշրջանին խորհրդային համակարգը ինչպիսի՛ ձախաւեր քաղաքականութեամբ փորձած էր լուծում գտնել բաւական կնճռոտ ու բարդ ազգային-տարածքային հարցերուն` ամբողջ միութեան տարածքին:

Բնականաբար զգուշաւոր «հրապարակայնացում»-ի այդ մթնոլորտին մէջ ազգային-տարածքային առաջին հարցէն մէկը, որ պիտի ցցուէր խորհրդային ղեկավարութեան առջեւ, Լեռնային Ղարաբաղի հարցն էր, որ իր բռնկումի առաջին օրէն իսկ ազգային ինքնորոշման իրաւունքի հարց է: 1988-էն առաջ յաճախ խօսուած է շրջանի պատկանելիութեան վերատեսութեան ենթարկուելուն անհրաժեշտութեան մասին, 1960-ական թուականներու մամուլին մէջ մենք կը հանդիպինք տեղեկութիւններու` խորհրդային կեդրոնական ղեկավարութեան ուղղուած դիմումներու մասին, ուր յստակօրէն կը նշուի այն օրերու «Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ»-ը խորհրդային Ազրպէյճանի կազմէն դուրս հանելու եւ խորհրդային Հայաստանին միացնելու մասին: 1 դեկտեմբեր 1987-ին նոյն պահանջով Խորհրդային Միութեան Համայնավար կուսակցութեան Կեդրոնական կոմիտէին ղրկուած են ստորագրութիւններ, եւ ըստ կարգ մը աղբիւրներու խորհրդային բարձրագոյն ղեկավարութեան ուղարկուած այդ ստորագրութիւններուն քանակը հազարաւոր եղած է:

Ուրեմն փետրուար 1988-ն իր նախապատմութիւնը ունի: Փետրուարեան այդ համաժողովրդային պոռթկումը, թէ՛ Ստեփանակերտի եւ թէ՛ Երեւանի մէջ, պայքարի երկարաշունչ փորձերու կուտակման արդիւնք էր, բայց նաեւ հետեւանք էր այն բանին, որ հայ հասարակութեան մէջ ձեւաւորուած էր այլեւս այն համոզումը, որ վե՛րջ, այս հարցին շուրջ մեր ձայնը աւելի լսելի պէտք է դարձնենք: Որովհետեւ հակառակ անուանապէս «ինքնավար մարզ» մը ըլլալուն, Արցախի մէջ ինքնավարութեան նշոյլը անգամ չկար, այդտեղ շատ յաճախ կիրարկուած է ուղղակիօրէն հակահայկական քաղաքականութիւն, աւելի՛ն` նաեւ հետեւողական փորձ կատարուած է Արցախի եւ անոր շրջակայքի հայկական բնակավայրերուն ժողովրդագրական դիմագիծը փոխելու եւ ազրպէյճանականացնելու զանոնք: Ուրեմն արցախեան շարժումի առաջին նախաձեռնողները ունէին հիմնական մէկ մտասեւեռում, որն էր ամբողջութեամբ բացառել Արցախի ամբողջական նախիջեւանացումը եւ հայաթափումը, եւ հայաթափման արգիլումը անոնք կը տեսնէին Արցախի` Հայաստանին միացման ընդմէջէն, անշուշտ միշտ յարգելով գոյութիւն ունեցող խորհրդային սահմանադրութիւնը եւ օրէնսդրութիւնը:

Ահա այս մթնոլորտին մէջ է, որ պէտք է դիտարկենք այն, ինչ որ տեղի ունեցաւ 1988-ի սկզբնաւորութեան: Նորագոյն ժամանակներու հայ ազգային մտածողութեան, ազգային գաղափարախօսութեան, վերջ ի վերջոյ ազգայնականութեան ձեւաւորման առումով այդ ժամանակաշրջանի հռետորաբանութիւնը իրաւամբ կարելի է նկատել բարձրակէտ մը: Անիկա բարձրակէտ էր ո՛չ միայն հայ ազգային երազ մը իրականացած տեսնելու եւ բռնախլուած հայկական տարածք մը վերստին հայկական պատկանելիութեամբ տեսնելու առումով, այլ նաեւ հայրենահայութիւնը հասարակարգէ հասարակարգ անցընելու, դէպի անկախութիւն ճամբան բանալու առումով:

Ինչ որ տեղի ունեցաւ փետրուարեան այդ քանի մը օրուան ժամանակաշրջանին գլխապտոյտ պատճառող երեւոյթ է: 13 փետրուարին Ստեփանակերտի մէջ տեղի ունեցան զանգուածային ցոյցեր միացման պահանջով: 20 փետրուարին Ստեփանակերտի մէջ  տեղի ունեցաւ «Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ»-ի ժողովրդական պատգամաւորներու խորհուրդի արտակարգ նիստը, որուն ընթացքին որոշուեցաւ «դիմել Ազրպէյճանական եւ Հայկական խորհրդային հանրապետութիւններու Գերագոյն խորհուրդներուն, որպէսզի անոնց միջնորդութեամբ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը Ազրպէյճանական խորհրդային հանրապետութեան կազմէն Հայկական խորհրդային հանրապետութեան կազմին վերադարձուի»: Եւ այս պատմական որոշումը եղաւ այն կայծը, որ նոյն օրը մէկ միլիոն հայորդի Երեւանի մէջ ցոյցի իջնէ ի զօրակցութիւն մայր Հայաստանի հետ միացման Ստեփանակերտի պահանջին:

Հետագայ իրադարձութիւնները ծանօթ են արդէն: Անշուշտ խաղաղ ցոյցերը, քաղաքակիրթ միջոցներով հարցը լուծելու բոլոր փորձերը պիտի հանդիպէին ազրպէյճանական կողմի բիրտ հակազդեցութեան: Այդ հակազդեցութիւնը իր ամբողջ բրտութեամբ շուտով ինքզինք զգացուց Սումկայիթի, Պաքուի եւ Ազրպէյճանի այլ հայաբնակ տարածքներու մէջ կազմակերպուած զանգուածային ջարդերու եւ հայաթափումի միջոցով: Բայց հակառակ ասոր երբեք արցախեան ազգային ինքնորոշման պայքարին կրակը չմարեցաւ: Այո՛, սկզբնական ժամանակաշրջանին «Միացում» կարգախօսով ընթացաւ արցախեան շարժումը, բայց յետոյ երբ խաղաղ փուլը անցաւ, եւ ստիպողաբար շարժումը թեւակոխեց զինեալ ազատագրական պայքարի ժամանակաշրջան, անհրաժեշտ էր որ նաեւ մարտավարական փոփոխութիւն կատարուի արցախեան շարժումի մօտեցումներուն մէջ եւ որդեգրուի անկախ հանրապետութեան ստեղծման եւ կայացման ուղին` իբրեւ միջոցներէն մէկը այդ նոյն ազգային ինքնորոշման սկզբունքին, որուն հիման վրայ ալ շարժումը սկիզբ առած էր 30 տարի առաջ:

Այսօր կը նշենք այդ 30-ամեակը, եւ մեր մտքին մէջ անգամ մը եւս կ՛ուրուագծուի փետրուարեան այդ օրուան ծովածաւալ բազմութիւնը Երեւանի Ազատութեան հրապարակին վրայ: Մեր միտքէն ժապաւէնի պէս կ՛անցնին արցախեան ազատագրական պայքարի սխրանքները: Անգամ մը եւս կ՛ամրապնդենք մեր մէջ այն համոզումը, որ արցախեան հարցին հայանպաստ լուծումը Հայ դատի համընդհանուր պայքարին առաջնահերթ փուլերէն մէկն է` օր մը իրապէս մայր Հայաստանը եւ Արցախը մէկ, միացեալ տեսնելու վճռակամութեամբ:

ՆՈՐԱ ԲԱՐՍԵՂԵԱՆ

Ազատամարտիկներու Դոփիւնները Կը Յամենան Տակաւին

– Այդ կողմերէն թշնամին մնայուն կերպով կը փորձէր քանդել այս եկեղեցին, սակայն աստուածային զօրութիւն մը ամպի նման պարուրած էր զայն, եւ արձակուող հրթիռները չկրցան վար առնել անոր վեհանիստ գմբէթը, այլ միայն փոքր վնասներ կրեց անիկա: Մեր ազատամարտիկներն ալ հոս էին, անոնք եւս արգիլեցին ամէն տեսակի ոտնձգութիւն, թումբ կանգնեցան  թշնամիին դիմաց, որ նոյնիսկ չկրցաւ մօտենալ համալիրի սահմաններուն…

Մեզ հայ ճարտարապետութեան հանճարեղ միտքի ու վարպետութեան վառ օրինակներէն հանդիսացող Գանձասարի վանական համալիր տանող արցախցի վարորդին ցուցամատին հետեւելով կը նայիմ հեռուն` դրախտային բնութեան կողմը, ուր կանաչ գոյնը կը լեցնէ ամբողջ տեսադաշտդ, եւ որուն ետին, ոչ շատ հեռուները, կը գտնուի Արցախը դժոխքի վերածելու տենչով տոգորուած ազերին: Անոր պատմածին շարունակութիւնը այլեւս չի դպչիր ականջիս, այլ կը շոգիանայ` բախելով իմ էութիւնս պարուրած այն ամպին, որ զիս փոխադրած է արցախեան ազատագրական պայքարի օրեր, երբ զանգի հոգեթով ղօղանջներուն փոխարէն` կը հնչէին պայթիւնները ռումբերուն, խունկի քուլաներուն փոխարէն` վառօդի ծուխը կը բարձրանար, շարականերուն մեղեդին իր տեղը զիջած էր ազատամարտիկներու կանչերուն` խրոխտ մնալու, անզիջող ըլլալու, չյուսալքուելու, այլ` պայքարելու, կռուելու, մարտնչելու:

Պայքար ու զոհաբերութիւն` յանուն արցախեան իւրաքանչիւր թիզ հողի, յանուն Հայաստանի եւ սփիւռքի, ի սէր համայն հայութեան, որուն համար այս հողը սրբութիւն է, որուն համար պայքարը, թէկուզ` տարբեր ձեւերով, համատարած է ու միասնական, ի խնդիր ապագայ սերունդներուն, որոնք պիտի հպարտանան արձանագրուած յաղթանակներով, պիտի ըլլան տէրը նուաճումներուն, պիտի ներշնչուին ու լիցքաւորուին արեամբ եւ զոհողութեամբ ձեռք բերուած այս հողին վրայ, որպէսզի շարունակեն հայօրէն ապրիլ` ո՛ւր ալ գտնուին, աշխարհի ո՛ր անկիւնն ալ հանգրուանեն` երազելով վերադառնալ կրկին, այդ հողին զօրութիւնը զգալ նորէն, նահատակ ազատամարտիկներուն ուժով լիցքաւորուիլ դարձեալ:

Գանձասարի ճարտարապետական համալիրին` հայ ժողովուրդի հազարամեայ հարուստ ճարտարապետական ժառանգութեան իսկապէս ամէնէն հոյակերտ գանձերէն մէկուն շրջափակի հաստաբուն ծառին տակ նստած` կը լսեմ բարձրագոռ ուխտը հայ ազատամարտիկներուն, որոնք եկեղեցւոյ կամարներուն ներքեւ հաղորդուելէ ետք միասնաբար կը վերանորոգեն իրենց հաւատարմութեան ու նահատակուելու պատրաստակամութեան ուխտը, ականջներուս մէջ կը թնդան անոնց դոփիւնները, երբ կը վազեն տարբեր ուղղութիւններով` շրջապատելու համալիրը, պահապան հրեշտակներ ըլլալու այս հրաշալի եւ թանկարժէք կառոյցին` Արցախի ազգային ճարտարապետութեան գլուխ գործոցին, 1240-ին օծուած Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ, որուն երդիքին տակ գիր, դպրութիւն, մատենագիտութիւն, պատմութիւն կերտուեցաւ եւ արձանագրուեցաւ: Բնականաբար այդ օրերուն խաչին կողքին զէնք վերցուցած են նաեւ հոգեւորականները, որոնց համաձայն, խաչը` օրհնութեան, զէնքը` պաշտպանութեան: Բոլորը պատրաստ էին իրենց կեանքի գնով պաշտպանելու այս արժէքը, ինչպէս` իրենց ընկերները ամբողջ Արցախի տարածքին, քաջ գիտնալով, որ յաղթանակը իրենցն է, որովհետեւ պայքարը արդար է:

Եկեղեցւոյ, պարիսպներուն, համալիրին գեղեցկութիւնը աննկարագրելի կը թուի ըլլալ, կլանուած կը զգամ ու կը նայիմ երկինք. որքան մօտ ենք անսահման կապոյտին, կարծես գմբէթի խաչը դպած ըլլայ անոր, եւ այդ մօտիկութիւնը աւելի խորհուրդ կը հաղորդէ վանքին, որուն դռնէն դուրս կու գայ զոյգ մը` այդ պահուն այդ եկեղեցւոյ մէջ ամուսնացած: Ու կը շարունակեմ մտածել, որ այդ երիտասարդները օրին եղած են մանուկներ, պատերազմ տեսած են, թերեւս հայր կամ եղբայր կորսնցուցած են, իսկ այսօր եկած են ամուսնութիւն կնքելու եւ նահատակներուն անունները կրող նոր սերունդի զաւակներ ծնելու: Յուզուած եմ, սակայն յուզումս կը շեշտուի, երբ ընկերներէս մէկը ինծի մօտենալով` կը պատմէ, թէ զոյգը խնդրած էր, որ ինք ըլլար խաչեղբայրը` իբրեւ սփիւռքահայուն հետ իսկական եղբայրութեան արտայայտութիւն: Խորհուրդ ու պատգամ… Պահուան ծնունդ ինքնաբուխ քայլ մը, որ կը գլէ կ՛անցնի ամէն տեսակի կոչ ու քարոզ, սփիւռքահայն ու արցախցին իրարու կամրջելու հրաւէր: Արդարեւ, անոնք միացած են վաղուց, այն օրերէն, երբ արցախեան ազատագրական պայքարը մնայուն ներկայութիւն դարձաւ սփիւռքահայուն կեանքին մէջ, երբ մեր դպրոցներուն մէջ ամէնօրեայ դրութեամբ մեծէն մինչեւ ամէնէն փոքր աշակերտները լուրեր կը սպասէին Արցախէն, հոն մղուող նուիրեալ պատերազմէն, մեր հերոսներուն արձանագրած նուաճումներէն, երբ մեր թերթերուն ու ձայնասփիւռի կայաններուն լրատուութեան կիզակէտն էր արցախեան շարժման վերաբերող իւրաքանչիւր մանրամասնութիւն:

Այդպիսով ալ տակաւին դպրոցական գրասեղաններուն ետին Արցախը դուրս եկաւ մեր պատմութեան գիրքերուն էջերէն, ստացաւ միս ու ոսկոր, դարձաւ մեր առաւօտեան աղօթքներուն յաջորդող ներկայութիւն մը հարազատ, որուն մասին ուսուցիչները եւ պատասխանատուները կը խօսէին յաճախ, իւրաքանչիւր աշակերտ իր գիրքին մէկ անկիւնը գծեց իր պատկերացուցած Արցախը, ազատամարտիկը, աւելի փոքրերը սպիտակ թուղթին վրայ Արցախի մէջ ընթացող կռիւներուն մասին գծելու պարտականութիւն ստացան ու գծեցին, ներկեցին, ստեղծեցին պատկերներ, ուր բարձր էր հայուն յաղթանակին դրօշակը, ուր ոտքի կոխան դարձած էր թշնամին, իսկ մեր հերոսները իրենց զէնքերը բարձրացուցած էին երկինք` իրենց տիրութիւնը յայտարարելով արցախեան հողերուն:

Աւելի ուշ մեզի` Սուրէն Խանամիրեան ազգային քոլեճի աշակերտներուս պիտի հաղորդուէր, որ մեր գրասեղաններուն ետին նստած, մեր կանգնած շրջափակին մէջ ինք եւս կանգնած ու խաղացած երիտասարդ մըն ալ իր կեանքը զոհած էր յանուն Արցախին: Որքան հպարտալի էր այդ օրը, որքան տպաւորիչ էր դէմքերը յատկապէս երկրորդական դասարաններու աշակերտներուն, տղոց ու աղջիկներուն, որոնց համար Մհեր Ջուլհաճեանի նահատակութեան յայտարարութիւնը կարծէք նաեւ հրաւէր էր` անոր ընտրած ճիշդ ուղիէն ընթանալու: Հպարտ էինք եւ այդ օրերուն չէինք կրնար ըմբռնել, թէ ինչո՛ւ արցունք կար մեր ուսուցիչ-ուսուցչուհիներուն աչքերուն մէջ, չէինք կրնար հասկնալ, որ տակաւին երէկ իրենց առօրեային մէջ տեղ գրաւած Մհերին կեանքը ընդհատուեցաւ արդէն, ու բաժանումը յաւերժական էր… Հպարտութեան եւ կսկիծի արցունք, սակայն շուտով անհետացող` փայլքով փոխարինուող:

– Եկո՛ւր, քեզի ցոյց տամ այն պարիսպը, ուր առ այսօր պահպանուած է արցախեան պատերազմի հետքերէն մէկը` պարիսպին մէջ խրած ու չպայթած արկը:

Մեր ընկերակիցն է դարձեալ, որ կը հրաւիրէ զիս վերադառնալու Գանձասարի շրջափակ, ուր, ի՜նչ լաւ, զբօսաշրջիկներու խճողումը նկատելի է արդէն: Կը քալենք միասին ու կը տեսնենք անոր ըսած արկը` պատին մէջ, նման է վէրքի մը, որուն ամբողջական սպիացումը կրնայ մոռացութեան դուռ բանալ, հանգստութիւն եւ թերեւս թուլութիւն պատճառել:

– Ասիկա պահուած է դիտումնաւոր կերպով` իբրեւ յիշեցում եւ յուշարար, որ թշնամին տակաւին լեռներուն ետին է, իսկ մենք պէտք է միշտ պատրաստ ըլլանք անոր նենգութիւններուն: Հսկայ պարիսպին մէջ գրեթէ աննշան հետք մը` առ երեւոյթ, սակայն աւելի քան ազդու եւ  ցնցիչ դրոշմ` համայն հայութեան մտքերուն եւ հոգիներուն մէջ գամուած. պատերազմը տակաւին չէ վերջացած, հակառակ պայծառ կապոյտին տակ տարածուած անծայրածիր կանաչին, հակառակ արցախեան բնական առօրեային եւ սիրտ լեցնող գեղեցկութեան` սպառնալիքը տակաւին սահմանին միւս կողմն է:

– Պէտք է ըլլանք զգաստ…

Շարունակութիւնը չեմ լսեր, այլ կրկին ականջս կը լեցնեն ազատամարտիկներուն դոփիւնները, որոնք երբեք պէտք չէ լռեն, որոնք միայն այս տարածքին մէջ չէ, որ կը պրկեն ջիղերս, այլ արցախեան հողին վրայ ամէնուր` հայաստանեան-արցախեան սահմանակէտէն

մինչեւ Շուշի, մինչեւ Մարտակերտ ու  Մատաղիս, մինչեւ հոն, ուր ազատամարտիկի ոտք դպած է, մինչեւ հոն, ուր արցախցի գիւղացին կռնակը կքած` հողին հետ կը զրուցէ, մինչեւ հոն, ուր հայ մանուկներ, անտեսելով արձակազէնները, մաքուր գոգնոցներով եւ իրենց պարտէզի ծաղիկները սեղմած` դպրոց կ՛ուղղուին ամէն օր…

Թանկարժէք ես, Արցա՛խ, քու հողիդ վրայ ոտք դնողները կը գրաւես աննկարագրելի զօրութեամբ, զանոնք կը կապես անբացատրելի ուժով, կը ներշնչես ու կը հզօրացնես այցելուներդ, կը լիացնես հոգին քու սահմանդ անցնող իւրաքանչիւր սփիւռքահայու, որ կը դառնայ մոլին` արեամբ ոռոգուած հողիդ, անուշահամ ջուրիդ, բիւրեղ օդիդ, յաղթանակներուդ ականատես երկինքիդ ու ազատամարտիկներուն դոփիւններուն` ուժ, հաւատք, պարտք եւ պատգամ փոխանցող…

«Ազատ ու անկախ Արցախ,
Քո տուն-ամրոցը կերտեցինք,
Պատմութիւնը մեր երկրի
Մեր սուրբ արեամբ մենք սերտեցինք»:

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Էջմիածինէն վերադարձիս, շարք մը անմիջական աշխատանքներէ ետք, պահանջ զգացի բնակարանիս մէջ քիչ մը հանգստանալու: Սակայն քիչ ետք ուժեղ զանգահարութիւնը (հեռաձայն- Յ.Չ.) արթնցուց զիս:

Գնդապետ Զատիկեանն էր, որ շտապ կը կանչէր զիս հրամանատարութիւն: Ան արդէն կառքը ուղարկած էր: Հրամանատարութեան մէջ իմացայ, որ Արամ փաշայի դէմ մահափորձ կը պատրաստուի: Հրամայեցի կանչել իմ տեղեկատուներս` Գրիշան եւ Կարոն, ըսին, թէ անոնք եկած են արդէն: Հարցուցի անոնց, թէ ի՞նչ կար:

Գէորգ Սուրէնեանց կաթողիկոս կ՛օրհնէ հայկական բանակը եւ կամաւորները 1918

Զարեհ Մուրատբէկեան կաթողիկոս, նախապէս 1918-ին` Երեւանի առաջնորդ

«Տեղեկութիւն ունինք, որ Նորքի մէջ Թոփալ Յակոբը խումբ մը մարդիկ հաւաքած է եւ զանոնք կը գրգռէ Արամ փաշայի եւ Երեւանի հրամանատարին դէմ` ըսելով, որ Արամը եւ Շահխաթունին գնուած են թուրքերէն եւ կ՛ուզեն պատերազմը շարունակել ի նպաստ թուրքերուն»:

«Ո՞վ է Թոփալ Յակոբը: Նորքի մէջ ի՞նչ կը խօսին իր մասին»:

«Ան դասալիք զինուոր մըն է եւ այդ պատճառով արդէն մէկ անգամ ձերբակալուած է»:

«Կրնա՞ք գտնել կառապան Վանոն»:

Շուտով զայն բերին հրամանատարութիւն: Երբ սենեակս մտաւ, նախ զայն չճանչցայ, որովհետեւ կպցուած պեխեր ունէր (ծպտուած- Յ.Չ.) եւ բոլորովին փոխուած էր:

«Ի՞նչ գիտես Թոփալ Յակոբի մասին»:

«Այսօր Թոփալ Յակոբը, քանի մը հարիւր հոգի հաւաքած, պիտի գայ քանդելու հրամանատարութիւնը եւ ձերբակալելու բոլոր վարիչները: Կ՛երեւի, որ բաւական դրամ ձեռք ձգած է, բայց յայտնի չէ, թէ ուրկէ՞: Ան թուղթ կը խաղայ (բախտախաղ- Յ.Չ.), սոսկալի ամբարտաւան դարձած է»:

Պատուիրեցի հսկել անոր վրայ, բայց դեռ չձերբակալել, իսկ երբ Երեւանին  մօտենայ, իմացնել զիս. երեք տեղեկատուներս մեկնեցան:

Զինուորական կայանէն կանչել տուի գնդացիրներու հրամանատար Գէորգեանին: Մինչ այդ ամէն ինչ պատմեցի գնդապետ Զատիկեանին: Թէեւ ի՛նքը կանչած էր զիս տեղեկատուներու պահանջին վրայ, բայց տեղեակ չէր, թէ բանը ինչո՛ւմն էր: Անոր հրամայեցի իրեն հետ առնել երկու ընտրեալ սպայ եւ անոնց հետ պահուըտիլ Ազգային խորհուրդի շէնքին մէջ:

Խորհրդարանի շէնքը` 1918-ին, այժմու Պարոնեան թատրոնին վայրը

Աբովեան փողոց` ձիակառքեր 1918

Գէորգեանը եկաւ: Ես միշտ գոհ էի` տեսնելով այդ կարգապահ լաւ սպային: Բանին էութիւնը բացատրելէս ետք անոր հրամայեցի, որ իր գնդացիրներու խումբին հետ երթայ Ազգային խորհուրդ, ուր պիտի ըլլայ Զատիկեանը իր մարդոց հետ: «Երբ տեսնէք, որ ամբոխը կը յառաջանայ դէպի Ազգային խորհուրդ, (անոնցմէ) կը պահանջէք հեռանալ եւ ցրուիլ: Եթէ չհնազանդին, առաջնորդները կը ձերբակալէք: Երբ պատշգամին տեսնէք իմ սպիտակ թաշկինակը, միայն այն ժամանակ կը կրակէք»,  ըսի:

Քիչ ետք գացի Ազգային խորհուրդ, ուր նախագահը, Խորէն սրբազանը, (Մուրատբէկեան,  Երեւանի թեմակալ առաջնորդ, հետագային կաթողիկոս- Յ.Չ.) կը խորհրդակցէր Արամի, Իսահակեանի եւ ուրիշներու հետ: Մահափորձի մասին ամէն ինչ յայտնեցի անոնց:

Արամը յայտնեց, որ Թոփալ Յակոբը (ՀՅ) Դաշնակցութենէն վտարուած է դասալքութեան եւ զանազան գողութիւններու պատճառով: Ան հրամայեց, որ զայն ձերբակալեմ եւ գնդակահարել տամ: Խորէն սրբազանը ըսաւ, որ մինչեւ օրս մենք արիւն չենք թափած մեր կռուողներու շարքերուն մէջ, որ` լաւ կ՛ըլլայ ուրիշ միջոց խորհիլ: Ազգային խորհուրդի անդամ Իսահակեանը դժգոհութեամբ պատասխանեց.

«Գիտէ՞ք, սրբազա՛ն հայր, որ այդ Թոփալ Յակոբը ի՜նչ վատ դեր կը խաղայ: Ան լուրեր կը տարածէ, որ Արամը ամուսնացեր է թուրք կնոջ մը հետ, որ` թուրքերէն դրամ ստացեր է եւ այլն: Գիտնալով, որ Արամը երէ՛կ միայն լիազօր ըլլալու պատասխանատուութիւնը ստանձնեց, կը շտապէ անոր կեանքին վերջ տալ»:

Այս խորհրդակցութիւններուն ընթացքին ամբոխին մէջէն կը լսուէին ձայներ.

«Կորսուի՛ Արամ փաշան, կորսուի՛ հրամանատարը»:

Արամը շատ հանդարտ կը մնար: Ան կանչեց իր պահակը եւ հրամայեց, որ մնայ Ազգային խորհուրդի դրան առջեւ` ամբոխին կոչերը չլսել ձեւացնելով:

Ես գացի պատշգամ, որուն երկաթեայ շրջապատը դեռ չէր շինուած: Ազգային խորհուրդի շէնքը, որ վնասուած էր պատերազմի սկիզբին, դեռ նորոգուած չէր պէտք եղած կերպով: Հայեացք նետեցի շրջապատին վրայ եւ տեսայ հազարապետ Գէորգեանը, որ օգտուելով շէնքին չնորոգուած վիճակէն` կարողացեր էր լաւ կերպով թաքցնել իր խումբը: Անոնք փողոցէն չէին երեւեր, սակայն ես զանոնք վերէն կը տեսնէի: Տեսայ նոյնպէս Զատիկեանը, որ կը կատարէր իր պարտականութիւնը:

Արամ Մանուկեան, Վան, 1915, ձախէն 2-րդ

Կառավարութեան շէնքը` 1918-ին. այս պատշգամէն Արամ յայտարարեց Հայաստանի անկախութիւնը

Վերադարձայ Ազգային խորհուրդի սրահը, ուր Արամը կ՛ըսէր. «Այս միջոցին, երբ Սարդարապատի մէջ հայոց համար մահու եւ կենաց հարց դրուած է, ուր հայ արիւնը կը հոսի, անթոյլատրելի է, որ դասալիք մը այդպիսի խայտառակութիւններ ընէ: Ես սպառնալիքէն չեմ վախնար: Բայց երբ հայ ժողովուրդի ճակատագիրի մասին է հարցը, ես կը պահանջեմ ամէնէն խիստ պատիժը»:

Բոլորը ծափահարեցին: Այդ միջոցին սպասարկութեան սանդուխի վրայէն շատ աղմկալի ժխոր լսուեցաւ: Արամը ինծի նայեցաւ: Ես ժպտելով պատասխանեցի, որ անոնք իմ մարդիկն էին: Գացի սանդուխի մօտ եւ տեսայ, որ Զատիկեանը եւ Պետրովը ձերբակալած էին Թոփալ Յակոբի մարդոցմէ մի քանին եւ զանոնք կը նետէին խորհուրդի մառաններուն մէջ:

Բաւական մեծ էր ձերբակալուածներուն թիւը: Անոնք կու լային եւ կը զղջային` ըսելով, որ խաբուած էին: Զատիկեանը կ՛ըսէր, որ անոնք իրենց յոռի վարմունքով անսահման վնաս կրնան հասցնել հայրենիքին, եւ որ` գնդակահարութենէ ազատուելու միջոցը ճակատ երթալն է:

Այդ պահուն ներս մտաւ փաստաբան Ենգիպարեանը` դողդողալով եւ ըսաւ, որ դուրսը կը կռուին: Հանդարտ կերպով անոր ըսի. «Մեր մարդիկը արդէն առաջուընէ պէտք եղած դիրքերը գրաւած էին եւ անկարելի էր, որ ամբոխը կարենայ յառաջանալ մինչեւ Ազգային խորհուրդին դուռը»: Արամ համակրանքով եւ ժպիտով ինծի նայեցաւ:

Կամաւորական խումբերը. էջմիածին

Աղմուկը աւելի սաստկացաւ: Արամը կ՛ուզէր պատշգամ ելլել եւ խօսիլ ամբոխին: Անոր թոյլ չտուին: Ես անոր խորհուրդ տուի դեռ չերեւալ եւ ըսի, որ պր. Իսահակեանը պատշգամ ելլէ եւ յայտնէ, որ Թոփալ Յակոբը դաւաճանին մէկն է եւ ազգը բնաւ պիտի չներէ զայն: Բայց երբ ան պատշգամ ելաւ, ամբոխը իր աղմուկով փորձեց արգիլել զայն խօսելու:

Թոփալ Յակոբը կ՛ըսէր, որ բոլոր կուսակցութիւնները դաւաճաններ են եւ կը պահանջէր, որ Արամը եւ Շահխաթունին  յանձնուէին: Այդ միջոցին Խորէն սրբազանը երեւցաւ պատշգամին վրայ: Զայն տեսնելով` ամբոխը մէկ վայրկեան լռեց, բայց անմիջապէս նորէն սկսաւ գոռալ, թէ` «Մենք կրօնաւորներու պէտք չունինք»: Կը կրկնէին. «Անմիջապէս մեզի յանձնեցէ՛ք Արամը, պիտի կախենք զայն»:

Ես ետ քշեցի սրբազանը եւ իր տեղն անցայ: Ամբոխը սկսաւ գոռալ. «Վա՛ր իջիր, քու մորթդ պիտի քերթենք»:

«Շա՛ն որդիք, անմիջապէս բոլորդ ալ գացէ՛ք ճակատ: Եթէ դուք մէկ հայու արիւն թափէք, ձեզմէ ոչ մէկը այստեղէն ողջ չի վերադառնար: Բացէք ձեր աչքերը եւ տեսէք, որ գնդացիրներով շրջապատուած էք»:

Այս խօսքիս վրայ ամբոխը լռեց, բայց Թոփալ Յակոբը դարձեալ խօսեցաւ` ըսելով, որ սուտ են այս բոլորը, եւ որ` ամբողջ բանակը իր կողքին է: Ամբոխը նորէն քաջալերուեցաւ եւ սկսաւ շարունակել իր աղմուկը:

Ես սոսկումով նկատեցի, որ Արամը իմ կողքիս էր: Ան սովորութիւն ունէր քիթը բռնել լուրջ խնդիրի մը ժամանակ: Իր այդ շարժումը կատարելէն ետք, սկսաւ խօսիլ, միեւնոյն ժամանակ նկատեցի, որ Արամին պահակը Թոփալ Յակոբի կողքին էր: «Ձերբակալեցէ՛ք անմիջապէս այդ դաւաճան Թոփալ Յակոբը, որ արդէն զինուորական դասալիք է: Իսկ դուք բոլորդ պէտք է զինուորական կեդրոն երթաք` անմիջապէս ճակատ ուղարկուելու համար: Դուք ձե՛ր կողմէ ձերբակալեցէք ձեր պետին»:

Թոփալ Յակոբ պատասխանեց. «Դո՛ւն գնա ճակատ: Հրամանատարը կ՛ուզէ մեզ սարսափեցնել գնդացիրներու մասին խօսելով: Բայց ես ունիմ մաուզերներ: Ձեզի հինգ վայրկեան կու տամ, որպէսզի յանձնուիք: Թէ ոչ` ընելիքս գիտեմ: Դուք բոլորդ թուրքերուն ծախուած էք»:

Արամը պաղարիւնութեամբ ըսաւ. «Միայն հի՞նգ վայրկեան»:

Ամբոխը պատասխանեց. «Այո՛, միայն հինգ վայրկեան»:

Արամը շատ հանդարտ կերպով եւ բոլորովին իր անձին տէրը` նշան տուաւ իր պահակին` ըսելով. «Գէո՛րգ, անմիջապէս»:

Իսկոյն Գէորգը հանեց հրազէնը եւ կրակեց Թոփալ Յակոբին վրայ, որ գետին ինկաւ մեռած:

Բոլոր ամբոխավարները գոչեցին. «Կեցցէ՛ Արամ փաշան»: Ամբոխը ուզեց  ցրուիլ, բայց Զատիկեանը իր ամբողջ խումբով անմիջապէս պաշարեց զանոնք եւ զինուորական կեդրոն փոխադրեց:

Սրահ մտայ եւ, մօտենալով Խորէն սրբազանին` յարգալիր ըսի, որ ապստամբութիւնը վերջացած է` շնորհիւ Արամի պաղարիւնութեան եւ հանդարտութեան, թէ` ամբողջ խումբը կանխաւ շրջապատուած էր զինուորներով, եւ թէ` անոնք  բոլորը կը տարուին զինուորական կեդրոն:

Արամը մօտենալով` ողջագուրեց զիս եւ ըսաւ սրբազանին, որ ապստամբութիւնը վերջ գտաւ շնորհիւ մեր հրամանատար Շահխաթունիի նախօրօք ձեռք առած միջոցներուն:

Շահխաթունիի այս յուշագրութիւնը լոյս կը սփռէ Սարդարապատի ճակատամարտի նախօրեակին եւ ընթացքին Երեւանի առօրեային մասին, յատկապէս` Սուրէնեանց կաթողիկոսին պատգամը, զինուորներուն եւ ժողովուրդին հասցնելու Արամին համաձայնութեամբ իր նախաձեռնութիւնը` Էջմիածնի մէջ իսկ տպելով պատգամը, վեհափառին հետ տեսակցութենէն անմիջապէս ետք:

Իսկ նողկալի «Թոփալ Յակոբները» միշտ ներկայութիւն եղած են մեր պատմութեան մէջ. մինչեւ օրերս անոնք կը գործեն` փորձելով պառակտումի սերմեր ցանել հասարակութեան մէջ, զանազան տեսակի դիմակներ հագած, ինչպիսիք են այժմու աղանդները, որոնք «խաղաղասիրութեան» պիտակին տակ կը քարոզեն չծառայել հայոց բանակին:

10 փետրուար 2018
(Շար. 3 եւ վերջ)

(1)  (https://hy.wikipedia.org/wiki/Արշաւիր_Շահխաթունի)
(2)  «Արամը», հրատարակութիւն ՀՅ Դաշնակցութեան, 1969, տպարան Համազգային էջ 508-521:

ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ

Արաբական «Էմ.Պի.Սի.Կրուփ» մեծ մետիախումբը յայտարարեց, թէ որոշած է դադրեցնել թրքական պատկերասփիւռային ֆիլմաշարերու սփռումը: «Էմ.Պի.Սի.»-ի բանբեր Մազեն Հայեք յայտնեց. «Որոշումը որդեգրուեցաւ իբրեւ արդիւնք արաբական կեցուածքի` թրքական նուրբ ուժին վերաբերեալ որեւէ բան սփռելէ եւ զայն արաբական տուներուն մէջ տարածելէ դադրելու, որովհետեւ Թուրքիա կ՛որդեգրէ միջոցներ, որոնք չեն համապատասխաներ արաբական շրջանին եւ արաբական հայրենիքին միութեան, անվտանգութեան եւ կայունութեան շահերուն»:

Ողջունելի եւ ճիշդ որոշում մը, որուն մասին կարդալէ ետք կարելի չէ չըսել` «բարի լոյս»: Հարցն այն է, որ ՀՅԴ-ի լիբանանեան կառոյցը տարիներէ ի վեր կը խօսի թրքական պատկերասփիւռային ֆիլմաշարերու տարբեր ոլորտներու մէջ եւ տարբեր մակարդակներու վրայ գործած մեծ վնասին ու արաբական աշխարհին համար ներկայացուցած վտանգին մասին: ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի ներկայացուցիչ, երեսփոխան Յակոբ Բագրատունին բազմիցս արտայայտուած է այս մասին եւ տակաւին վերջերս իր ունեցած հարցազրոյցներէն մէկուն ընթացքին զգուշացուց այդ վտանգէն:

Ասիկա առաջին անգամը չէ, որ արաբական աշխարհին մէջ այսպիսի հարցերու նկատմամբ ուշքի գալու յապաղում մը կ՛արձանագրուի: Վերոնշեալ դէպքը կը յիշեցնէ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի նախօրեակը, երբ ՀՅԴ-ն եւ ընդհանրապէս լիբանանահայութիւնը լիբանանեան հակադիր կողմերը կը զգուշացնէին հարցերը զինուորական ճամբով լուծելէ եւ կը շեշտէին, որ հարցերը կարելի է լուծել միայն երկխօսութեան ճամբով:

Դժբախտաբար, հայութեան ողջամիտ կեցուածքն ու յորդորը մնացին «ձայն բարբարոյ յանապատի»: Պատերազմը 15 տարի տեւեց, եւ ցաւօք բազմաթիւ զոհեր արձանագրուեցան, մարդկային հազարումէկ ողբերգութիւններ, ահաւոր աւեր եւ զանգուածային արտագաղթ տեղի ունեցան, մինչեւ որ բոլորը համոզուեցան մեր կեցուածքին ճշդութեան:

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

20-23 փետրուար տեղի ունեցաւ Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցւոյ Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդի ժողովը` Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ. կաթողիկոսին նախագահութեամբ: Ժողովէն ետք Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը յայտարարութիւն մը հրապարակեց Պոլսոյ հայոց պատրիարքական ընտրութեան վերաբերող նորագոյն զարգացումներուն շուրջ*:

Կ՛արժէ կեդրոնանալ յայտարարութեան մէջ տեղ գտած հետեւեալ երկու կէտերուն վրայ.

Առաջին. յայտարարութեան մէջ կ՛ըսուի. «Մեր ակնկալութիւնն է թրքական իշխանութիւններէն, որ ընդառաջեն հայոց պատրիարքի ընտրութիւններու կազմակերպման առումով հայ համայնքին արդար պահանջին»: Աւելորդ են Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդին դրած յոյսերն ու ակնկալութիւնները թրքական ներկայ իշխանութիւններուն վրայ, որոնք  գլխաւորուած են Էրտողանի կամ «21-րդ դարու սուլթան Ապտիւլ Համիտ»-ին կողմէ, որուն քաղաքականութիւնները հիմնուած են Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումի, խօսքի ազատութենէ զրկումի, ընդդիմադիր խորհրդարանականներու եւ լրագրողներու բանտարկութեան եւ արտաքին ռազմական միջամտութիւններու վրայ:

Ինչպէ՞ս դրական բան մը կ՛ակնկալուի այդպիսի պետութենէ մը, որ համամարդկային նուազագոյն արժէքներն ու ՄԱԿ-ի որոշումները չի յարգեր:

Երկրորդ. յայտարարութիւնը սփիւռքահայութեան զսպուածութեան ուղերձ կը յղէ` ըսելով. «Հանդարտութեան հրաւէր կ՛ուղղենք նաեւ աշխարհասփիւռ մեր ժողովուրդին` ողջախոհութեամբ եւ զսպուածութեամբ առիթ ընձեռելու Պոլսոյ աթոռին` յաղթահարելու ստեղծուած կացութիւնը»: Սփիւռքահայութիւնը միշտ հետաքրքրուած է եւ նեցուկ կանգնած պոլսահայութեան քաղաքական, մշակութային եւ կրօնական իրաւունքներուն: Սփիւռքահայուն «հանդարտութեան», «ողջախոհութեան» եւ «զսպուածութեան» ուղերձ յղել` կը նշանակէ անտեսել զայն…

————————–

* Յայտարարութիւնը կրնաք կարդալ հետեւեալ աղբիւրէն. https://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=3&nid=3682&y=2018&m=1&d=23

ՍԻԼՎԱ ԳԱՐԱՎԱՐԴԱՆԵԱՆ

Առիւծածին մայրեր…
… Պայքարի մէջ դու պիտի ունենաս քո մեծ
                                                    ու վճռական զինակիցը` հայ մայրը:
Ինչպիսի
 աստուածային հաճոյք մարտնչողի համար` լսել
                                                             խրախուսիչ ձայնը հայրենակրօն մօր: Ո՞վ չգիտի,
                                            թէ ազգային տագնապների օրերին, երբ
                                                           հայրենասիրաբար բաբախում է տառապող կնոջ
                                   սիրտը, կորած չէ դեռ ամէն յոյս:

                                                                                        ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ

Ամէն տարի մարտ ամսուան առաջին շաբաթը, յատկապէս` 8 մարտին, Կիներու միջազգային օրը կը յատկացուի կիներու իրավիճակին ու անոնց իրագործելիք տեսլականներուն նուիրուած ձեռնարկներու:

Իսկ այս տարի մարտ 2018-ը կը զուգադիպի 1988-ի արցախեան շարժման եւ գոյամարտի 30-ամեակին: Հայոց պատմութեան դասերը մեզի կը պատգամեն, որ պատմական Հայաստանի 10-րդ նահանգը նկատուած Արցախի նահանգը մէկէ աւելի առիթներով (Խամսայի մելիքութիւններէն մինչեւ Իսրայէլ Օրի, Դաւիթ Բէկ եւ այլն) պայքարած է օտար իշխանաւորներուն դէմ` ամրագրելու համար Արցախի ազգային ազատ ինքնորոշման իրաւունքը: Անկախաբար անցեալին ցուցաբերուած որոշ վերապահութիւններէն` 1988-ի արցախեան  գոյամարտին պոռթկումը համազգային, համահայկակա՛ն էր: Գոյամարտ, որ ինքնապաշտպանութեան ամէնէն ցայտուն ու հպարտառիթ էջն է արդի հայոց պատմութեան մէջ: Ինքնապաշտպանութեան գոյամարտ` փետրուար 1988-ին Ազրպէյճանի գլխաւոր քաղաքներէն Սումկայիթի, Պաքուի, ապա Մարաղայի եւ այլ շրջաններու մէջ ծաւալած  հակահայ բռնարարքներու մոլուցքին դէմ: Անկազմակերպ խուժան եւ ազրպէյճանական ներքին ապահովութեան ուժերու յատուկ ջոկատի անդամներ` ՕՄՕՆ-ականներ, խորհրդային տեղական թէ կեդրոնական պատասխանատուներու քիթին տակ, օր ցերեկով  խուժեցին եւ աւերեցին ու կողոպտեցին նշեալ վայրերու հայապատկան տուներն ու վաճառատուները` «Մա՛հ հայերուն» յոխորտալով, կացիններով  խողխողեցին հայածին մանուկները, բռնաբարեցին նորահարս հայուհիներն ու դեռատի աղջնակները: Կարճ խօսքով, 1988-1994 երկարած ազրպէյճանական վայրագութեանց մահասփիւռ գինարբուքին պատճառով օրին փախստական դարձաւ Ազրպէյճանի աւելի քան կէս միլիոն հաշուող հայութիւնը: Հարիւր հազարներով հայեր Ազրպէյճանէն փախչելով` ապաստանեցան Հայաստան, ուր առանց այդ ալ հայրենիքը կը տնքար 1988-ի երկրաշարժին պատճառած մարդկային թէ նիւթական կորուստներու ահաւոր քաոսի հեւքին տակ:

Աւելի՛ն. 1988-1994 երկարած վեցամեայ գոյամարտի բագինին զոհ գացին մօտ 6500 հայորդիներ(1): Պարտադրուած այս գոյամարտին իրենց կամաւոր մասնակցութիւնը բերին երկու հարիւր հայուհիներ (ըստ այլ աղբիւրներու` 300), որոնցմէ զոհուեցան քանի մը տասնեակներ: Ըստ տաղանդաւոր գրող, դերասանուհի եւ բեմադրիչ Աննա Պետրոսեանի, զոհուած հայուհիներուն թիւը կը գերազանցէ քառասունը:

Վեցամեայ այս գոյամարտին ու յատկապէս ազատամարտիկ հայուհիներու ապրած ոդիսականներուն եւ առնչակից մանրամասնութիւններուն մասին ցարդ շատ մելան հոսած է ու տակաւին կարելի է հատորներ գրել: Այդ հատորներէն թերեւս նորագոյնը կարելի է նկատել Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան բաժանմունքի վարիչ փրոֆ. Էդիկ Մինասեանի գլխաւոր խմբագրութեամբ 2016-ին Երեւան լոյս տեսած «Հայ հերոսուհի կանայք» խորագրեալ 700 էջերով երախտաշատ ուսումնասիրութիւնը:

Ոչ հայ լրատուադաշտը, ինչպէս օրին, այնպէս եւ տակաւին մինչեւ օրս, պարբերաբար կ՛անդրադառնայ «Սեւ այգի»-ի` Արցախի դիմակալած պատուհասներուն ու անոր այժմու իրավիճակին, չմոռնալով յիշել 30-ամեայ պայքարին «այբուբեն»-ը (թէկուզ` սեղմ տողերու մէջ): Անոնցմէ կը բաւէ նշել, օրինակ, «Նեշընըլ Ճէոկրաֆիք»(2), «Ուաշինկթըն Փոսթ»(3), «Այրիշ Թայմզ»(4) եւ այլն: Այս եւ նմանօրինակ բազմաթիւ այլ թերթերու եւ լրատուամիջոցներու թղթակիցներ, հաղորդավարներ զարմանքով ու հիացմունքով կ՛անդրադառնան մայրաքաղաքներ Երեւանի թէ Ստեփանակերտի մէջ դեռատի տասնեակ հայուհիներու անդամակցութիւնը եւ հետեւումը զինուորական թէ սպայից վարժարաններու դասընթացքներուն:

Սփիւռքահայերուս մեծ մասը թէեւ ականատես չեղաւ ազրպէյճանական ՕՄՕՆ-ականներու վայրագութեանց ու չապրեցաւ հայրենի մեր քոյրերու եւ եղբայրներու կրած տառապանքը, սակայն թերթելով, կարդալով ու հետեւելով օրին հաղորդուած ու հրապարակուած լրատուութեանց` իրազեկ դարձանք, որ ահաւոր բան պատահած է Ազրպէյճանի հայաբնակ վայրերու եւ պատմական Հայաստանի 10-րդ նահանգը նկատուած Արցախի մէջ: Ահաւոր բան մը, որ հակառակ իր թուական ու աշխարհագրական տարբերութեանց, կը յիշեցնէր 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւնը` 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը, գործադրուած` օսմանցի թէ քեմալական թուրքին «կրտսեր եղբօր»` արիւնռուշտ ազրպէյճանցիին կողմէ:

Արցախեան գոյամարտի վեհագոյն պսակումը հանդիսացող ազատ, անկախ Արցախի 30-ամեայ փորձառութեան լոյսին տակ, այսօր, կարելի է անվարան հաստատել, որ հայութիւնը, համա՛յն հայութիւնը, հպարտառիթ նոյն սխրանքով տրամադիր է դիմակալելու ՕՄՕՆ-ականներու կամ անոնց մեծ թէ փոքր «եղբայրներու» մահասփիւռ յոխորտանքները:

Փաստօրէն, արցախեան գոյամարտի բագինին իրենց գերագոյն զոհաբերութեամբ մատաղ դարձած հայորդիներուն արիւնը խիստ թանկ ու սուրբ է հայ ժողովուրդին համար: Նոյնքան սուրբ ու նուիրական է աւելի քան քառասուն հայուհիներու անձնդիր, անձնուրաց, գերագոյն զոհաբերութիւնը` արցախեան գոյամարտի բագինին: Աննա Պետրոսեանի եօթը հատորներէ բաղկացած «Վկայագիրք»-ի «Կանայք եւ պատերազմը» խորագրեալ յօդուածին մէջ նշուած` Նաիրա Սահակեանէն (որ իր երկու փոքրիկ երեխաները տատիկի խնամքին ձգած, միաժամանակ գթութեան քոյր, հետախոյզ-զինուոր ու անվրէպ նշանառու, Երեւան ծնած ու 9 մարտ 1993-ին, Սարսանգէն դէպի Կուսապատի բարձունքները իր խոյանքի պահուն նահատակուած էր) մինչեւ փրոֆ. Էդիկ Մինասեանի «Հայ հերոսուհի կանայք» խորագրեալ հատորին մէջ նշուած, 29 յուլիս 1992-ին Քաշաթաղի մէջ նահատակուած Աղաւնի Տէր Ստեփանեանի թիրախն ու պատգամը նոյնն են: Այդ պատգամը հերոսուհի Աղաւնիի` իր ծնողքին գրած վերջին նամակի հետեւեալ տողերուն մէջ կը խտանայ, կ՛արտացոլայ.

«Անկարող եմ ես չկռուել,
Երբ տեսնում եմ կռուողներին,
Անկարող եմ հանգիստ նստել,
Նայել լացող մեր մայրերին,
Դրա համար պէտք է կռուեմ,
Թէկուզ մարտում ինքս էլ ընկնեմ»:

Այլ խօսքով, հայ ազատամարտիկներու թիրախն էր` ապահովել ու ամրապնդել հայրենի բնօրրանին խաղաղութիւնը, անդորրութիւնը, պաշտպանել հայու մարդկային տարրական իրաւունքը` ազատ ու անկախ, իբրեւ լիիրաւ քաղաքացի ապրելու իրաւունքը: Իրաւունք, որուն հայկական հաւաքական, միասնական դրսեւորումն էր Արցախի ազգային ինքնորոշման իրաւունքի իրագործումը:

Ի վերջոյ ի՞նչ էր եւ ի՞նչ է կիներու ազատագրական պայքարի, կամ, այսպէս կոչուած, «ֆեմինիզմ»-ի գլխաւոր, հիմնական թիրախն ու տեսլականը, եթէ ոչ` կիներու մարդկօրէ՛ն, խաղաղ ապրելու, իր սեփական տան մէջ ազատ ու հանգիստ ապրելու, իր դէմ բանեցուող բռնարարքները սանձելու իրաւունքը:

Հայու ազգային ինքնորոշման իրաւունքին եւ արժանապատուութեան ու իր բնօրրանին վրայ ազատօրէ՛ն ապրելու հրամայականը կարմիր գիծ է, որուն շուքին տակ առժամաբար կ՛առկախուին, բայց երբեք չեն մոռցուիր ներազգային ճակատի պահանջները` քուէարկութեան, աշխատավարձի արդար ու հաւասար հատուցման, ընտանեկան բռնարարքի վերացման եւ կնոջ հզօրացման առնչակից քայլերը:

Ամէն տարի մարտ ամսուան սկիզբը կը մեկնարկեն Կիներու միջազգային օրուան յատուկ ձեռնարկները: Իսկ հայուհին Արցախի, Հայաստանի թէ աշխարհասփիւռ գաղութներու մէջ կը նշէ եւ կը տօնէ իր արցախեան գոյամարտի յաղթանակի «Օր»-ը, առանց որուն` կարելի չէ հետապնդել  կնոջ հզօրացման տեսլականով առաջադրուած վերոնշեալ պահանջները:

Փաստօրէն, երբ հայուհին իր զինակից ազատամարտիկ տղամարդուն կողքին իր սխրագործութիւններով  հաւասարապէս արժանացաւ զինուորական, ղեկավար, բարձրագոյն աստիճաններու եւ պաշտօններու, դարձաւ գնդապետ ու հրամանատար, երբ ան հայ ազատամարտիկին, մերօրեայ ֆետայիներու` Կորիւններու, Գէորգ Չաւուշներու, Սերոբ Աղբիւրներու յաջորդներու` Բեկորի, Կարօտի, Վարդան Դուշմանի, Թաթուլ Կրպէեանի եւ անոնց նմաններու հետ կողք-կողքի ճակատեցաւ յանուն իր փոքր (սեփական) ընտանիքին ու մեծ ընտանիքին (հայ ժողովուրդին) ապահովութեան, խաղաղութեան, պայքարեցաւ յանուն իր փոքր ու մեծ ընտանիքներուն դէմ կիրարկուող բռնարարքներու սանձումին ու վերացման, հետեւեցաւ զինավարժութեան եւ պայքարեցաւ յանուն կնոջ հզօրացման, ան արդէն գործնապէս վերացուց կնոջ ու տղամարդուն միջեւ տարբերութիւնն ու խտրականութիւնը  եւ ազգային ոգիի նոյն սխրանքով վանեց թշնամին:

Աշխարհասփիւռ հայուհիներու յաղթանակի այս «Օր»-ուան առիթով լաւագոյն մաղթանք պիտի ըլլայ կարմիր վարդ մը զետեղել գերագոյն զոհաբերութեան վեհագոյն առաքելութիւնը ընտրած նահատակ հայուհիներու պանթէոնին եւ երախտաշատ ակնածանքով  խոնարհիլ այդ գոյամարտէն վերապրած, վիրաւոր թէ հաշմանդամ հայուհիներուն առջեւ:

Փոխադարձաբար, լաւագոյն մաղթանք պիտի ըլլայ նաեւ շնորհակալ ու երախտապարտ ըլլալ բոլոր անոնց, որոնք իրենց նիւթական, մարտական, մտաւորական թէ քաղաքական-դիւանագիտական նախաձեռնութիւններով նպաստեցին արցախեան գոյամարտի արդար եզրայանգումին` Արցախի անկախութեան: Բոլոր անոնց, որոնք հայ ու յատկապէս օտար հանրային կարծիքի ուշադրութեան յանձնեցին հայութեան «ցաւ»-ը, արցախեան գոյամարտի ծալքերը:

Այս իմաստով կարելի չէ չյիշել, ջահակիր հայուհիներու կողքին, նաեւ հայ ժողովուրդի բարեկամ, հայութեան պահանջներուն զօրակից պարոնուհի Քարոլայն Քոքսը, պուլկարացի լրագրող Ցվեթանա Փասքալեւան եւ անոնց նման վեհոգի, ազնիւ տիկինները:

———————-

(1) «Ղարաբաղեան ազատագրական պատերազմ», 1988-1994, հանրագիտարան, Երեւան, 2004, գլխ. խմբագիր` Հ. Մ. Այվազեան:
(2) These Teens Are Fighting a War Older Than They Are, Daniel Stone, Emanuele Amighetti  https://www.nationalgeographic.com, Jan. 2018.
(3) These photos show new female fighters in a decades-old conflict,https://www.washingtonpost.com/news/in-sight/wp/2017/03/23/these-photos-show-the-first-female-fighters-in-a-decades-old-conflict/?utm_term=.82b7a8ce562e, 23 March, 2017.
(4) Armenian and Azeri women seek inspiration in peace process, Daniel McLaughlin,  www.irishtimes.com  April 23, 2015.

 Կիներու Ներկայացուածութեան Չափը Այդքան Ալ Չնչին Չէ

Ստորեւ տրուած սիւնակով Արեւիկ ստորագրութեամբ «Մէկ «մարտ 8»-ով գարուն չի գար» խորագիրով յօդուածին առ ի լրացում կ՛ուզենք նշել հետեւեալը: Կը բաժնենք յօդուածագիրին միտքերը առ այն, որ տակաւին կիներու իրաւունքներու ձեռքբերման համար պայքարը երկար ճամբայ ունի կտրելիք մեր հայկական հասարակութեան մէջ` հայրենիքի եւ սփիւռքի տարածքին, սակայն կ՛ուզենք նաեւ մատնանշել, որ շնորհիւ անցնող ժամանակաշրջանին կիներու ինքնապարտադրանքին, կրթական բնագաւառին մէջ ունեցած յաջողութիւններուն, կամքին եւ հայկական կազմակերպութիւններուն կողմէ քաջալերանքին` կիները հետզհետէ աւելի զգալի դերակատարութիւն կը ստանձնեն հասարակական, տնտեսական եւ քաղաքական մակարդակներու վրայ:

Կիներու ներկայացուածութեան չափը ներկայիս այդքան ալ չնչին չէ հայկական հասարակական կեանքին մէջ: Կը բաւէ պահ մը նայիլ հայկական կրթական բնագաւառին կամ մամուլի ոլորտին, որոնք անմիջականօրէն կապ ունին հասարակական կարծիք ձեւաւորելու եւ վաղուան ազատ մարդը կերտելու առաքելութիւններուն հետ, համոզուելու համար, որ կիները` իգական սեռի ներկայացուցիչները այդտեղ գերակշռող ներկայութիւն են:

Ինչ կը վերաբերի ընդհանրապէս հասարակական եւ քաղաքական ներկայացուածութեան հարցին, մանաւանդ` գաղութային մակարդակի վրայ, անցնող քանի մը տարիներուն ընթացքին կիներու մասնակցութիւնը անհամեմատ աճ արձանագրած է: Բազմաթիւ կիներ, մանաւանդ` ՀՅԴ-ի առաջադրանքով, վերջին քանի մը տարիներուն կրցած են հասնիլ Հայաստանի եւ լիբանանեան պետական բարձրաստիճան պաշտօններու` իրենց ներդրումը ունենալով երկու երկիրներու զարգացման աշխատանքին մէջ, միեւնոյն ժամանակ ալ արտացոլացնելով հայ կնոջ ճառագայթող ներկայութիւնը:

Ասիկա չի նշանակեր անշուշտ, որ բաւարար է այս աշխատանքը կիներու դերին ուժ տալու իմաստով, բայց նաեւ պէտք է դրականը տեսնել այս բոլորին ընդմէջէն եւ շարունակել աշխատանքը խորացնել` ամբողջական իրաւահաւասարութեան համար:

ԽՄԲ.     

Ահա եկաւ «մարտ 8»-ը… թերթին մէջ քանի մը յօդուած, ընկերային ցանցերու վրայ քանի մը տեղադրում, մատի վրայ հաշուուող քանի մը հոգի մեր հայկական շրջանակէն կը մասնակցին կիներու իրաւունքներ եւ հաւասարութիւն պահանջող տեղական շարժումներու (ցոյց, առցանց քարոզարշաւ…), եւ նիւթը նորէն կը փակուի (բացի` այդ փոքրիկ խմբակին համար, որ կը շարունակէ բարձրաձայնել սեռային հիմք ունեցող անարդարութիւններու դէմ եւ գենդերային հաւասարութեան ի նպաստ):

Մարտ 8-էն անդին այս նիւթը կը դառնայ ոչ առաջնահերթ, անտեսուած եւ, այդպիսով, կարծես անոր գոյութիւնը, ուրացուած: Գաղութի եւ ազգի ղեկավար պաշտօններու վրայ եղող տղամարդիկ մերթ ընդ մերթ կը յիշեն հայ կնոջ դերը տան մէջ հայկական շունչ փոխանցելու եւ հայ զաւակներ դաստիարակելու գործին մէջ` առանց անդրադառնալու որեւէ այլ գործունէութեան, որ հայ կին մը կրնայ ունենալ` անուղղակիօրէն ամրապնդելով այն գաղափարը, թէ՛ կինը մայր է, եւ կնոջ դերակատարութիւնը տան մէջ է, ընտանիքի մակարդակին վրայ:

Հաւանաբար այս յօդուածին կողքին լոյս տեսած յօդուածներէն մաս մըն ալ այդ շունչը կը պարունակէ (գոնէ նախորդ տարիներուն այդպէս եղած է): Երբեմն ալ 1918-ի հանրապետութեան օրինակը բերելով, երբ կիները քուէարկելու իրաւունք ունեցած են, ոմանք կը փորձեն հանրութիւնը համոզել, որ միշտ ալ եղած ենք հայ կիներու իրաւունքները պաշտպանող եւ ոչ մէկ ձեւով զիջած ենք անկէ…

Կ՛արժէ հարց տալ` ինչպէ՞ս արդեօք… 11 հոգիէ բաղկացած մարմիններու մէջ մէ՞կ կին ներառելով, ան ալ ընդհանրապէս որպէսզի տղամարդոց խօսածները գրի առնէ որպէս քարտուղա՞ր… թէ՞ գոհանալով, որ կիներուն յանձնուած է ամբողջ միութիւն մը, որ ինքնին իր բնոյթով եղած է կնոջ աւանդական դերին ցոլացումը: Նախ անդրադառնանք, որ 1918-ի քուէարկութեան իրաւունքը բաւարար ազդակ մը չէ ըսելու համար, որ այդ օրերուն ընկերային կեանքին մէջ կիները պէտք եղած ազատութիւնը եւ իրաւունքները կը վայելէին եւ ուրեմն, ատով բաւարարուելու: Բացի այդ, նոյնիսկ ներկայի՛ս կիները մեր հասարակական կեանքին մէջ չունին այն տեղը, որ արդարօրէն պէտք է ունենան, եւ չեն վայելեր ամբողջական իրաւունքներ:

Ղեկավար մարմիններու մէջ կիներու թիւը մատի վրայ կը հաշուուի. փոխանակ քաջալերելու խօսուն, գործօն, առաջնորդի կարողականութիւն ունեցող կիները` կը շարունակուի շեշտը դրուիլ «ընտանիքի մայր» ըլլալու դերին վրայ. երբ առաջարկուի կիներու իրաւունքներով որեւէ աշխատանք տանիլ, կը մերժուի, քանի որ «առաջնահերթ» չէ… Կ՛ապրինք երկրի մը մէջ, ուր կինը քաղաքացիութիւն փոխանցելու իրաւունք չունի, ուր կինը որեւէ ատեն կրնայ ոտնձգութեան ենթարկուիլ, ուր մանկահաս աղջիկ մը բռնաբարողը չի դատուիր, եթէ անոր հետ ամուսնանայ… ունինք հայրիշխանական հիմքերու վրայ գրուած Ազգային սահմանադրութիւն մը, որ կը շարունակէ մնալ միակ վաւերական փաստաթուղթը ազգային դատաստանական խորհուրդին մէջ… Այս բոլորին դիմաց ո՞ւր է ճիգը որեւէ փոփոխութիւն կատարելու, որպէսզի իրապէ՛ս կարենանք ըսել, որ ոչ մէկ ձեւով կը զիջինք կիներու իրաւունքները պաշտպանելէ:

Հայկական կամ օտար մամուլի մէջ լոյս տեսած տարբեր յօդուածներ եւ աշխատութիւններ բազմիցս բացատրած են, թէ ինչո՛ւ կարեւոր է գենդերային հաւասարութիւնը, եւ թէ ինչո՛ւ միայն օրինական իրաւունքները բաւարար չեն այդ հաւասարութիւնը ստեղծելու եւ պահելու. յաճախ բացատրուած է, թէ ինչպէս ընկերային գետնի վրայ մտածելակերպի եւ վարուելակերպի փոփոխութիւնը առաջնահերթութի՛ւն է որեւէ ընկերային դատ առջեւ տանելու աշխատանքին մէջ: Այս բոլորը կրկնելու կարիքը չկայ: Կ՛արժէ միայն շեշտել մէկ բան. անհեթեթ է հայուն իրաւունքը պաշտպանել մէկ կողմէն, միւս կողմէն` անտեսել կնոջ իրաւունքը, որովհետեւ թէ՛ հայուն, թէ՛ կնոջ արժէքները իրենց մա՛րդ ըլլալուն մէջ են:

Եթէ կը հաւատանք, որ հայը պէտք է ունենայ ուրիշ ազգերու հետ համահաւասար իրաւունքներ, ապա ուրեմն, բնականաբար, նաեւ կը հաւատանք, որ կինը պէտք է ունենայ համահաւասար իրաւունքներ տղամարդուն հետ: Հետեւաբար ժամանակն է, որ այլեւս անդրադառնանք, որ կիները իրենց արդար տեղը չունին մեր հայկական հասարակական կեանքին մէջ, եւ գիտակցօրէն աշխատինք զանոնք ներառելու այդ կեանքին մէջ: Ձեւերը շատ են եւ դիւրին, պարզապէս կ՛ենթադրեն վստահութիւն կիներու հանդէպ` որպէս լիարժէ՛ք անհատներ, եւ ուշադրութիւն ու փոքր ճիգ` կարգ մը աւանդութիւններ փոխելու: Ահա` փոփոխութեան տանող կարգ մը գործնական քայլերու առաջարկներ. աւելի մեծ թիւով կիներ ընտրել ժողովներու ներկայացուցիչներ, մարմիններու եւ ժողովներու ատենապետութիւնը (եւ ոչ միայն` քարտուղարութիւնը) յանձնել նաեւ կիներու, աւելի մեծ թիւով կիներ ներառել քաղաքական կամ ազգային յանձնառու եւ պատասխանատու մարմիններու մէջ, ընտրել կիներ` որպէս ձեռնարկներու բանախօսներ, դասախօսներ եւ այլն. եւ վերջապէս այս օրերու դիպուկ առաջարկ մը` ունենալ կին երեսփոխանական թեկնածուներ:

ԱՐԵՒԻԿ

ՇԱՀԱՆ ԳԱՆՏԱՀԱՐԵԱՆ

Այս տարուան մեր բոլոր ձեռնարկներուն գերիշխող թեման Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակն է, մեր պետականութեան վերականգնումը, հանրապետութիւն ստեղծելը եւ, մանաւանդ, մեր ազգի գոյութեան շարունակականութիւնը ապահովելը: Այնքան ուժեղ խորհուրդ ունի այս պատմադրոշմ իրադարձութիւնը, որ մեր հաւաքական բոլոր տեսակի նախաձեռնութիւնները անպայման կը ներշնչուին անկէ եւ անպայման խորհուրդներ, պատմական դասեր քաղելու առիթներ եւ առնչութիւններ կը ստեղծեն:

Եւ որովհետեւ Կիներու միջազգային օրուան նշումն է մեր այսօրուան համախմբումին առիթը, բնականաբար մեր հայեացքները կ՛երթան դէպի ետ` 100 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձութիւնները, այնտեղ տեսնելու Սարդարապատի եւ միւս դիւցազնամարտերուն ընթացքին ամբողջ հայ ժողովուրդի ծառացումը: Եւ երբ ամբողջ հայ ժողովուրդ կ՛ըսենք, բնականաբար նկատի կ՛ունենաք նաեւ հայ կիները, որոնք այդ օրերուն թէ՛ ռազմաճակատի վրայ, թէ՛ վիրաւորներ խնամելու եւ թէ՛ տղամարդիկը դէպի մահ ու կենաց կռիւ առաջնորդելու դիրքերու վրայ, անմասն չէին մնացած ամբողջ ազգ-բանակի ընդհանուր շարքերէն:

Ժողովուրդն էր, որ իր գոյութիւնը պահպանելու կռիւ կը մղէր, իր վերջին խոյանքը եւ այդ ժողովուրդի մէկ մարդու նման ծառացումին մէջ մեծ էր դերակատարութիւնը հայ կնոջ, ոչ միայն խրախուսելու, ոչ միայն օրհասի օրերուն երեխաները պահելու, ոչ միայն վիրաւորները խնամելու, այլ ուղղակի ճակատամարտերուն հայ զինուորներուն կողքին ըլլալու իրականութեամբ:

Բայց այստեղ չ՛աւարտիր անշուշտ հայ կնոջ ոչ միայն ունեցած դերը, այլ նաեւ ստացած դերը` օրուան պետականութեան կողմէ: Այսօր արդէն մենք հպարտութեամբ կրնանք հաստատել, որ Ա. Հանրապետութեան  օրերուն անկախացած Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանական ընտրութիւններուն հայ կիներ իրաւունք ունեցան ընտրութիւններուն մասնակցելու: Թէ՛ ընտրելու եւ թէ՛ ընտրուելու, երբ տակաւին Արեւմուտքը երկար պիտի սպասէր կիներուն նման իրաւունքով շնորհելու համար: Այս յառաջադիմութիւնը, որ ցուցաբերեցին օրուան հայկական իշխանութիւնները, միայն խորհրդարանական ընտրութիւններով չսահմանափակուեցաւ. Հայաստանի Հանրապետութեան կին  քաղաքացիները գործօն մասնակցութիւն ունեցան թէ՛ պետական եւ թէ՛ հասարակական ոլորտներու մէջ: Աւելի՛ն. հետաքրքրական կրնայ ըլլալ համեմատական ուսումնասիրութիւն կատարել, թէ այդ օրերուն քանի՛ երկիր ունէր դիւանագիտական կին ներկայացուցիչ. այսօր, հարիւրամեակին, եւ միջազգային հնչեղութիւն ունեցած կիներու իրաւունքներու բարձրաձայնումներուն առումով, յատուկ պէտք է լուսարձակի տակ առնել հարիւր տարի առաջ Ճափոնի մէջ դեսպանի պարտականութիւններ կատարող եւ պաշտօնական Երեւանը ներկայացնող հայ կին դիւանագիտական ներկայացուցիչը: Կը յիշատակուի նաեւ Դանիոյ մէջ հայ կին դեսպան ունեցած ըլլալու իրողութիւնը:

Հարիւրամեակի առիթով պէտք է լուսարձակի տակ բերել, որ ամբողջ աշխարհի մէջ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եղաւ առաջին երկիրը, որ խորհրդարանական ընտրութիւններուն մասնակցելու իրաւունք տուաւ կիներուն: Այս իրողութիւնը միջազգային ատեաններու մէջ պէտք է լուսարձակի տակ բերել եւ ըստ այնմ մեր հայրենիքին  ապահովել հսկայական առաւել մը:

Պատմական ոլորտներու մէջ առանց խորանալու` արձանագրենք ուրեմն, որ թէ՛ ռազմաճակատի վրայ, թէ՛ պետական, հասարակական կեանքին մէջ, թէ՛ խորհրդարանական ընտրութիւններուն եւ թէ՛ դիւանագիտական առաքելութիւններու մէջ 1918-1921 ժամանակաշրջանին հայ կինը նկատառելի մասնակցութիւն ունեցած է Հայաստանի Հանրապետութեան կերտման, եւ թէկուզ` կարճատեւ, այնուամենայնիւ ճակատագրորոշ զարգացման գործին մէջ: Եւ այս առումով տակաւին անպայման հայ քաղաքական մտածողութիւնը այս տարուան ընթացքին բազմաթիւ առիթներ կ՛ունենայ հայ կնոջ ունեցած ներդրումը վերլուծումի ենթարկելու Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակի առիթով կազմակերպուող գիտաժողովներու եւ տարբեր բնոյթի ձեռնարկներու ընթացքին:

Հարիւր տարի առաջ այս օրինակներով կ՛ընդգծուէին հայ կնոջ դերակատարութիւնը. մինչ նոյնիսկ  տակաւին այս օրերուն միջազգային մակարդակի վրայ եւ բազմաթիւ երկիրներու մէջ կիներու իրաւազրկումի փաստերու մասին կը մշակուի ամբողջ գրականութիւն մը: Բազմաթիւ օրէնքներ կ՛որդեգրուին` կանխարգիլելու համար կնոջ սեռային շահագործումը, ընտանեկան վայրագութիւնը, բռնաբարումը, եւ մեծաթիւ առիթներու` տղամարդու հետ յարաբերակցաբար անհաւասար դիրքերու վրայ ըլլալու մեծ հաւանականութիւնները:

Հարիւր տարի առաջ մահ ու կենաց կռուի պայմաններուն եւ անձեւ քաոսին մէջ վիճակագրական տուեալներ չկային կիներու եւ տղամարդոց հաւասարութեան մասին ուսումնասիրութիւններ ընելու եւ եզրակացութիւններ քաղելու համար: Տղամարդիկ եւ կիներ կողք կողքի էին օրհասը դիմակայելու ծանր պարտականութիւններու դիմաց:

Եւ տրուած ըլլալով, որ հարիւր տարի առաջ կերտուած Հայաստանի Հանրապետութիւնը հիմնաքարն է այսօրուան հայրենիքին, փորձենք այս անգամ վիճակագրական տուեալներու ընդհանուր պատկերը տեսնել, թէ ի՛նչ տուեալներ կը պարզուին հայրենիքի մէջ կիներու եւ տղամարդոց իրաւահաւասարութեան առումով: Յաճախ կը շեշտենք, որ այսօրուան Հայաստանը ժառանգորդն է 1918-ի Հայաստանին, իսկ ժառանգորդութիւնը կը նշանակէ` ստեղծուած աւանդի, անոր խորհուրդի ստանձնում եւ զարգացում: Հիմա տեսնենք, թէ նոյնիսկ այդ պայմաններուն մէջ սեռային հաւասարութեան փայլուն օրինակներ տուած Հայաստանէն այս առումով ի՞նչ ժառանգուած է, պահպանուած եւ զարգացուած. թէեւ միջանկեալ եօթանասուն տարուան համայնավարական կարգերը, որոնք մեծ շուքով կը նշէին մարտ 8-ը, աւելի կարգախօսային գաղափարաբանութեան վրայ կը կեդրոնանային, քան` սեռային հաւասարութիւն իրականացնելու պետական գործողութիւններու: Հիմա սակայն լուսարձակները բանանք այսօրուան իրավիճակին վրայ:

Շաբաթ մը առաջ Հայաստանի մէջ հրապարակուեցաւ «Կանանց եւ տղամարդկանց հաւասար իրաւունքներու վերաբերող ռազմավարութեան նախագիծը»: Նախագիծ, որ պիտի վերածուի կառավարութեան որոշումին:

Կեդրոնանանք այդ նախագիծի կարգ մը հիմնական կէտերուն եւ ներառած տուեալներուն վրայ:

Ուշագրաւ է, որ  նախագիծին մէջ անդրադարձ կայ  զանգուածային լրատուամիջոցներու կարգաւորումներուն, ուր մասնաւորապէս կը նշուի, որ նախագիծը մշակողներու` հեռատեսիլի կայաններէն ցուցադրուող հայկական արտադրութեան ժապաւէնները (սերիալները) խեղուած արժէքներ կը ձեւաւորեն. ամէնէն աղաւաղուած միջավայրը ընտանիքն է. ամուսին-կին կամ տղամարդ-կին յարաբերութիւններուն մէջ  կը քարոզուի տղամարդ բռնարարի կերպարը, իսկ կիներու պարագային կը գերիշխէ չաշխատող եւ միայն ամուսնութեան հարցով մտահոգ կնոջ կերպարը:

Իսկ լրատուամիջոցներու հրապարակումները կը շարունակեն վերարտադրել տղայ երեխայի նախապատուութեան համար հիմք հանդիսացող շարք մը կարծրատիպեր, որոնք կը շեշտեն սեռային խտրականութիւնը:

Բնականաբար, եւ` առաջին հերթին, ռազմավարութիւնը կը սահմանէ կիներու եւ տղամարդոց հաւասար իրաւունքներու եւ հաւասար հնարաւորութիւններու ապահովման պետական քաղաքականութեան առաջնահերթ ուղղութիւնները եւ ուղղուած է հասարակական կեանքի բոլոր ոլորտներուն, իրաւունքներու եւ հնարաւորութիւններու իրացման համար նպաստաւոր պայմաններու ստեղծման` հաշուի առնելով նաեւ Հայաստանի  ստանձնած միջազգային պարտաւորութիւնները:

Իրաւաբանական տեսանկիւնէն, Հայաստանը վաւերացուցած է մարդու իրաւունքներուն վերաբերող գրեթէ բոլոր միջազգային իրաւական հռչակագիրները եւ որպէս ՄԱԿ-ի ու Եւրախորհուրդի անդամ, Եւրոպայի համարկումի միտուած անկախ պետութիւն` ստանձնած է որոշակի պարտաւորութիւններ` ոչ միայն վաւերացնել միջազգային կարեւորագոյն իրաւական փաստաթուղթերը, այլեւ համաձայնեցնել ազգային օրէնսդրութիւնը այդ փաստաթուղթերու դրոյթներուն:

Այս նախագիծին համար հիմք ծառայած է կիներու եւ տղամարդոց իրաւահաւասարութեան հիմնական երաշխիք հանդիսացող երկրի մայր օրէնքը` սահմանադրութիւնը, ուր, յիշեցնենք, ամրագրուած են նոր դրոյթներ, մասնաւորապէս, ըստ 30-րդ յօդուածի, կիներ եւ տղամարդիկ իրաւահաւասար են:

Ռազմավարութեան ընդհանուր նպատակներուն մէջ յիշուած է նաեւ կիներու տնտեսական հնարաւորութիւններու ընդլայնումը, աղքատութեան յաղթահարումը, գիւղական բնակավայրերու ընկերային-տնտեսական զարգացման գործընթացներուն մէջ կիներու մասնակցութեան հնարաւորութիւններու ընդլայնումն  ու շուկայական յարաբերութիւններուն մէջ մրցակցային միջավայրի ձեւաւորումը:

Հակառակ հռչակուած նպատակներուն` վիճակագրութիւնը բոլորովին այլ բան կը փաստէ եւ վերը նշուածին հակասող ցուցանիշներ կ՛արձանագրէ:

Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ժողովի կազմին մէջ կին պատգամաւորները ընդամէնը 18 տոկոս համեմատութիւն կը կազմեն:

Կիներու ներկայացուածութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան մէջ կը  կազմէ 7 տոկոս, փոխնախարարներու թիւին մէջ` 6,2 տոկոս,  մարզպետներու` 0 տոկոս,  համայնքներու ղեկավարներու` 2,1%, աւագանիի անդամներու կազմին մէջ` 9,7 %, որուն մէջ Երեւանի աւագանիի պարագային` 15,4%, Գիւմրիի եւ Վանաձորի աւագանիի կազմին մէջ` 24%:

Հայաստանի Հանրապետութեան աշխատանքային շուկային մէջ կիներու տնտեսական աշխատունակութեան մակարդակը 54,3% է, ինչ որ զգալիօրէն ցած է, քան տղամարդոցը` 72,6:

Նշենք, որ չաշխատող կիներու 5%-ը տնային տնտեսուհիներն են, իսկ տնային տնտեսութեամբ զբաղողներու 98%-ը կիներ են, ընդ որում, այդ կիներուն 40%-ը ունի բարձրագոյն կամ միջին մասնագիտական կրթութիւն:

Իսկ կիներու միջին աշխատավարձը ցած է տղամարդոց միջին  աշխատավարձէն 5 %-ով:

Ինչ կը վերաբերի  եկամուտներու տարբերութեան, ապա անիկա կը հասնի 40%-ի, թէեւ աշխատող կիներուն 56%-ը եւ աշխատող տղամարդոց 47%-ը ունին բարձրագոյն կամ միջին մասնագիտական կրթութիւն:

Առանց համեմատութիւն կատարելու շրջապատի երկիրներու մէջ կիներու իրաւունքներու կամ սեռային հաւասարութեան վերաբերող իրավիճակներուն` կարելի է ըսել, որ տակաւին աշխատանք ունինք կատարելիք մեր հայրենիքի մէջ սեռային հաւասարութիւն հաստատելու ուղղութեամբ: Եւ որովհետեւ նորացուած սահմանադրութիւնը կը վերահաստատէ յատուկ յօդուածով, որ կիներն ու տղամարդիկ համահաւասար իրաւունքներ կը վայելեն, հետեւաբար սեռային խտրականութեան որեւէ երեւոյթ, ըստ էութեան, հակասահմանադրական կ՛ըլլայ եւ, հետեւաբար, նաեւ անոր լոյսին տակ մշակելի օրէնքներու խախտում կը համարուի անհաւասար որեւէ երեւոյթ, հետեւաբար նաեւ` քրէական պատասխանատուութեան ենթակայ:

Խնդիրը, սակայն, պատիժներով լուծելի չէ, որքան` գիտակցական, քաղաքացիական դաստիարակութեան ճամբով, գործնական օրինակներու տարածումով:

Հայրենիքի մէջ սեռային հաւասարութեան պէտք է առաջնորդուիլ ոչ թէ միայն օրէնքները չխախտելու կամ եւրոպական պարտաւորութիւններ կատարելու համար, այլ` քաղաքացիական առողջ հասարակարգ ձեւաւորելու:

Հայրենիք-սփիւռք վեցերորդ համաժողովին հանրապետութեան նախագահը յստակօրէն ընդգծեց, որ մեր հայրենիքը կը դիմագրաւէ ժողովրդագրական պատկերի խնդիր: Առ այդ, պիտի մշակուի հայրենադարձութեան համապատասխան օրէնք, եւ յատկապէս ծնելիութիւնը խրախուսող միջոցներ պիտի որդեգրուին:

Խնդիրը ունի ռազմավարական եւ հայրենիքի անվտանգութիւնը երաշխաւորելու հանգամանք, ուր կիները հիմնական դերակատարութիւն պիտի ստանձնեն:

Ծնելիութիւնը ի վերջոյ կը խրախուսուի` ընկերային տնտեսական վիճակներու բարելաւումով, աշխատատեղիներու ստեղծումով, բժշկական ծառայութիւններու սպասարկումով եւ քաղաքացիական հասարակութեան ձեւաւորման նպաստող այլ միջոցներով: Այստեղ հայ կինը ամենակարեւոր գործօնն է, որ համալիր այս ծրագիրներու թէ՛ մշակման եւ թէ՛ կիրարկման մասնակից է հաւասարապէս` տղամարդուն հետ բոլոր միեւնոյն իրաւունքները ունենալով:

Այս առաջնահերթ առաջադրանքի իրականացման մէջ բնականաբար հայ կինը միայն մարդկային համրանք արտադրող գործիք չէ, այլ` համալիր ամբողջական ծրագրի իրականացման համար իրաւահաւասար քաղաքացի:

Եւ խնդիրը, ինչպէս ըսուեցաւ, սահմանադրութեան կամ օրէնքներու մէջ չէ, որոնք ամրագրուած են միջազգային եւ եւրոպական համապատասխան օրէնսդրութեան ընդառաջ, այլ` կարծրատիպերը շրջելու մէջ համարձակ քայլեր առնելու:

Ո՛չ չափաբաժիններու ճշդումը, ո՛չ նոր օրինագիծներ որդեգրելը, ո՛չ օրէնքի խախտում կատարողները քրէական պատասխանատուութեան ենթարկելը կրնան սեռային հաւասարութիւն ստեղծել, եթէ չկան` քաղաքացիական առողջ դաստիարակութիւնը, կրթութիւնը, գիտակցական ենթահողի ձեւաւորումը:

Այլապէս սեռի տեսակի ճշդումէն ետք յղութեան կասեցումը, ընտանեկան բռնարարքները, կամ Երեւանի աւագանիին մէջ կին անդամի կողմէ հրահրիչ արարքի դիմաց բռնութիւն կիրարկելու երեւոյթները կրնան շարունակուիլ:

Սփիւռքեան կազմակերպութիւններ եւ, այս պարագային, ԼՕԽ-ը իր կուտակած կազմակերպական տարիներու փորձառութեամբ  անպայման կրնայ հիմնարար դեր ունենալ մեր հայրենիքի մէջ սեռային հաւասարութեան հաստատման եւ կիներու իրաւունքներու լիակատար կիրարկման մարդու իրաւունքներու ընդհանուր սկզբունքներու պարունակին մէջ:

Հարիւր տարի առաջ մեր կնոջական կազմակերպութիւնը գործեց համահաւասար արդիւնաւէտութեամբ, կազմակերպուածութեամբ եւ օրհաս դիմագրաւելու  ամենապատասխանատու մօտեցումներով:

Այսօր ԼՕԽ-ը բոլոր տուեալները կ՛ամբողջացնէ այդ ժառանգի ստանձնումով պատուով կատարելու իրեն վերապահուած առաքելութիւնը եւ սատարելու, որ հայրենիքի մէջ հայ կինը վայելէ  լիարժէք, համահաւասար քաղաքացիի ոչ միայն իրաւական ու սահմանադրական, այլ նաեւ իրողական գործնապէս բոլո՛ր իրաւունքները:

Հարիւր տարի առաջ մեր երկիրը դարձաւ առաջինը` կիներու քաղաքական իրաւունքներ տալով. հարիւր տարի ետք պէտք է աշխատինք, որ մեր երկիրը դառնայ իսկապէս առաջինը` կիներու եւ տղամարդոց համահաւասարութիւն թէ՛ ապահովողը եւ թէ՛ գործադրողը:

Շնորհակալութի՛ւն:

Խօսք` ԼՕԽ-ի կազմակերպած «Պետականութիւնը եւ հայ կինը» թեմայով ձեռնարկի ընթացքին, 5 մարտ 2018:

Կիներու միջազգային օրուան նշումը եզրաբանական ձեւափոխում կ՛ունենայ հետզհետէ: Կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան կարգախօսային առաջադրանքը այսօր առաւելաբար կ՛արտայայտուի սեռային իրաւահաւասարութիւն եզրոյթով:

Շահագործումի, խտրականութեան, խոշտանգումի կամ բռնաբարումի արարքները իրաւազրկելու առումով կրնան վերաբերիլ ո՛չ միայն կիներուն, հետեւաբար աւելի տրամաբանական ընկալում ունի սեռային իրաւահաւասարութիւն ըսելաձեւը:

Իրաւահաւասարութիւն բառը ինքնին օրինական ենթաիմաստ ունի: Առաջադրանքը ուրեմն այս հաւասարութիւնը սահմանադրութեամբ եւ օրէնքներով ամրագրելու իմաստը կը ներառէ: Իսկ իրաւական ամրագրումէն ետք հաւասարութիւնը չյարգելը, խտրականութիւն կիրարկելը կամ սեռի պատկանելիութեան հիման վրայ վերաբերումներ ճշդելը հանրային կենցաղային խնդիրներու մէջ կը նկատուի օրինախախտում:

Եթէ մէկ կողմէ տուեալ պետութեան սահմանադրութիւնը կը խօսի բոլոր քաղաքացիներու իրաւահաւասարութեան եւ քաղաքացիի իրաւունքներուն մասին, այդ պարագային ինչո՞ւ կ՛առանձնանայ սեռերու միջեւ իրաւահաւասարութիւնը ընդգծող յատուկ սահմանադրական յօդուածը:

Տակաւին սուր կերպով խնդիր կայ: Կիները  համաշխարհային մակարդակի վրայ կը դիմագրաւեն արական սեռին հետ յարաբերակցաբար հաւասար իրաւունքներ չունենալու կացութիւնը:

Տրուած ըլլալով, որ տարին յոբելենական է, արժէ անպայման վերյիշել, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը հարիւր տարի առաջ դարձաւ աշխարհի մէջ առաջին երկիրը, որ կիներուն շնորհեց ընտրելու եւ ընտրուելու համահաւասար իրաւունք: Այս հանգամանքը յոբելեանին առիթով կազմակերպուելիք միջազգային գիտաժողովներուն անպայման լոյսին կու գայ եւ հարցի արծարծման միջազգային հնչեղութիւնը նկատի ունենալով մեր երկրի վարկին կարեւոր առաւելներ կ՛ապահովէ:

Այժմ, Երեւանի մէջ հրապարակուած է կիներու եւ տղամարդոց հաւասար իրաւունքներուն վերաբերող ռազմավարութեան նախագիծը, որ կը ներկայացուի կառավարութեան: Վիճակագրական տուեալներով կը ներկայացուի համապատկերը, որուն հիման վրայ կը մշակուին օրէնքներ եւ կը ձեռնարկուին կառավարական համապատասխան ծրագիրներ` գործադրելու համար իրաւահաւասարութիւնը:

Լիբանանահայ համայնքին մէջ եւս հարցը կը մնայ արծարծ, այնքան ատեն որ կարծրատիպեր եւ անոնցմէ բխած դժուարութիւններ, որոշ սահմանափակումներ կան այս մարզին մէջ:

Բայց ծրագիրներ մշակելէ առաջ վիճակագրութիւնը անհրաժեշտ է: Համալիբանանեան մակարդակի վրայ մասնագիտական վիճակագրութիւններ կան սեռային իրաւահաւասարութեան մասին: Լիբանանահայ համայնքին պարագային մեզի կը պակսին տուեալները:

Մեր ընթերցողները հաւանաբար նկատեցին, որ «Ազդակ»-ի «Քննական ոսպնեակ» խմբակը այս մասին հրատարակեց յօդուածներու շարք մը: Իրազեկութիւն ապահովելու մղումով «Ազդակ»-ի էջերը հարցը արծարծեցին կարելի համակողմանիութեամբ: Կը հետեւի վիճակագրութիւն պատրաստելու ծրագիրի գործադրութիւնը: Շղթայական այս քայլերը կը համալրուին տարբեր ուղղութիւններով աշխատելու քննարկումներով եւ այդ մտածումներուն հանրայնացումով:

Հայկական իրականութիւնը հայրենիքի մէջ թէ ընդհանրապէս հայկական աշխարհի, յառաջատար փաստեր պէտք է տայ սեռային իրաւահաւասարութեան գործնական իրականութեան:

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Դրաստամատ (ԴՐՕ)Կանայեան

Մարտ 8ի այս օրը, դաշնակցական մամուլը հայաշխարհին գուժեց, որ «Տապալեցաւ հաստաբուն կաղնին»։ Իր գործը անաւարտ թողած՝ հայոց աշխարհէն հեռացաւ յանդուգն եւ անվեհեր Ազատամարտիկի բացառիկ մարմնաւորումը՝ ԴՐՕ։

Իր կենդանութեան իսկ, ԴՐՕ առասպելական հերոսը դարձաւ հայ ժողովուրդին։ Իսկ մահէն ասդին, որքան ժամանակը թաւալի, այնքան աւելի կը պայծառանայ մարտունակ կերպարը Հայու Յանդգնութիւնն ու Խիզախութիւնը անկրկնելիօրէն մարմնաւորած «մրրկածին» Ազատամարտիկին։

Իր անձն ու գործը, իբրեւ հայոց գալիք սերունդներու ներշնչման աղբիւր եւ հայ ժողովուրդի ամբողջական ազատագրութեան անխոնջ պայքարը լուսաւորող փարոս, տակաւ կը կտրեն ու կ՛անցնին ժամանակի եւ պայմաններու սահմանները։ Երեք տառի մէջ խտացած հերոսութեան խորհրդանիշը՝ ԴՐՕ իր առաջնորդող օրինակը կ’արմատաւորէ մեր ժողովուրդի ազգային յիշողութեան մէջ, Հայու Ազատութեան եւ Հայաստանի Անկախութեան համար գերագոյն անձնազոհութեան եւ աննկուն մարտունակութեան սրբազան դաւանանքը։

Եւ բնաւ ալ պատահական չէր, որ Արցախեան Ազատամարտի շղթայազերծման ու Հայաստանի վերանկախացման պայքարի առաջին իսկ պահերէն, ամբողջ 70 տարի ԴՐՕ անունը բնոված խորհրդային կարգերէն ազատագրուելու իր ծառացումին մէջ, հայրենի հայութիւնը սրտի երգի վերածեց «Դաշնակ ԴՐՕ»ն.

ԴՐՕ-ն 1918 թուականին

Հայոց երկնքով անցէք հաւքեր իմ սիրուն,
Քաջ հայդուկից բարեւ տարէք դէպի տուն,
Ծեր արծուի պէս մոլոր օտար ափերում
Ծնող հողին կարօտ մտաւ յաւերժ քուն։

Արի դու քաջ Դրօ, բազկիդ ուժը բեր,
Հեծիր քո ճերմակ ձին, քշիր սարն ի վեր,
Ձայնիր քո քաջերին՝ քնած թէ արթուն,
Փրկիր քո հայրենիք չքնաղ Սուրմալուն։

Շատ դահիճներ են ընկել բազկիդ հարուածից,
Չես վհատուել անգամ կրծքիդ խոր վէրքից,
Անվերջ զրկանք ես կրել քո կամքով արի
Դու քաջ զինուոր ազգի ու գաղափարի։

Արի դու քաջ Դրօ, բազկիդ ուժը բեր…
Դաշնակցականին վայել աննկուն կամքով,
Պայքարել ես, ապրել ազգի կարօտով.
Կարս ու Անի, Սուրմալու, Պիթլիս յիշելով՝
Փակուել են աչքերդ յաւիտեան քնով…

Արի դու քաջ Դրօ, բազկիդ ուժը բեր…

Դրոյի կիսանդրին Կումայրի-Գյումրի-Ալեքսանդրապոլ քաղաքում

ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆի իր «դպրոց»ը կերտած Ազգային Հերոսը եղաւ ԴՐՕ, որ իր անունին կապեց Արութեան այնպիսի՜ պատմակշիռ Գործեր, որոնցմէ իւրաքանչիւրը իր անջնջելի դրոշմը դրած է հայոց նորագոյն պատմութեան վրայ։

31 Մայիս 1884ին Իգդիր ծնած Դրաստամատ Կանայեանը վերապրեցաւ մահուան դէմ իր բոլոր ճակատումներէն։ Ռազմի դաշտերու վրայ անցան իր գիտակից կեանքի տարիները։ Յեղափոխական մարտիկի եւ ռազմական գործիչի մը համար երկար կեանք ունեցաւ ԴՐՕ։ Մինչեւ 72 տարեկան ապրեցաւ եւ մինչեւ վերջին շունչ, հայ ազգային-ազատագրական պայքարի ճանապարհին, շարունակ պատնէշի վրայ կանգուն մնաց ու յառաջապահ դեր կատարեց։

Միայն թւումի կարգով՝ ահա՛ գլխաւոր նշանաձողերը ԴՐՕի կտրած փոթորկալի կեանքի ճանապարհին.

– 11 Մայիս 1905ին, ատենի հայ-թաթարական ընդհարումները սադրած Պաքուի նահանգապետ իշխան Նակաշիձէի դէմ Դաշնակցութեան որոշած մահապատիժը գործադրելով՝ 21 տարեկան հասակին ԴՐՕ անօրինակ յանդգնութեամբ եւ խիզախութեամբ ահաբեկեց արեւելահայութեան ջարդարարը։ Այդպէ՛ս սկսաւ հայ ժողովուրդի թշնամիները անպատիժ չձգելու արդարահատոյց ԴՐՕի երկար ուղին։

– 1908ին, Օսմանեան Սահմանադրութեան բերած համեմատական ազատութիւններէն օգտուելով՝ Դաշնակցութիւնը որոշեց թուրք-ռուսական սահմանագլուխին վրայ դէպի Երկիր զէնքի փոխադրութեան գլխաւոր կէտ մը հաստատել։ Պայազէտը ընտրուեցաւ իբրեւ յարմարագոյն կեդրոն եւ, Ռոստոմի յանձնարարութեամբ, ԴՐՕ հաստատուեցաւ Պայազէտ, իբրեւ Սուրէն Էֆենտի անունով վաճառական մը, կազմակերպելու եւ ղեկավարելու համար զինման ընդհանուր գործը։

– Առաջին Աշխարհամարտի բռնկումին հետ ԴՐՕ փութաց Թիֆլիս եւ ստանձնեց Հայ Կամաւորական 2րդ Ջոկատի հրամանատարութիւնը։

Դրաստամատ Մարտիրոսի Կանայանի՝ Դրոյի շիրիմը Ապարանում

– 1918ի Մայիսեան բախտորոշ ճակատամարտներուն, ԴՐՕ գլխաւորեց Բաշ-Ապարանի բախտորոշ հերոսամարտը։

– Հայաստանի Հանրապետութեան կայացման պետականակերտ գործին մէջ, յատկապէս Հայկական Բանակի կազմութեան եւ հզօրացման ուղղութեամբ, ԴՐՕ ամբողջացուց Արամ Մանուկեանի պատմակերտ դերակատարութիւնը։

– 1918ի Դեկտեմբերին ԴՐՕ գլխաւորեց հայկական զօրքերը՝ հայ-վրացական պատերազմի ժամանակ, հայրենի մեր հողը իւրացնելու վրացական ազգայնամոլութեան սանձ դնելով։

– Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին կառավարութեան մէջ, Սիմոն Վրացեանի վարչապետութեան ժամանակ, ԴՐՕ ստանձնեց ռազմական նախարարի պատասխանատուութիւնը եւ ղեկավարեց քեմալական եւ լենինեան միացեալ գրոհին դէմ մեր ժողովուրդին դիմադրական կռիւը։

– 1920 թուի Դեկտեմբեր 2էն ետք, մինչեւ Պոլշեւիկեան Յեղկոմի Երեւան ժամանումը, խորհրդային կառավարութեան ռազմական ներկայացուցիչ Սելինի հետ, ԴՐՕ ղեկավարեց Հայոց նորաստեղծ պետականութիւնը ամբողջական կործանումէ փրկելու պայքարը։

– Յունուար 1921ին, երբ Յեղկոմի կողմէ Հայկական Բանակի սպայակոյտը հետիոտն աքսորուեցաւ հիւսիսային Կովկաս, ԴՐՕ իր կարգին աքսորուեցաւ Մոսկուա, ուր տնային կալանքի տակ պահուեցաւ 5 տարի, մինչեւ որ արտօնութիւն ստացաւ ընդմիշտ հեռանալու Խ. Միութենէն։ Հաստատուեցաւ Ռումանիա, ուրկէ անցաւ Մ. Նահանգներ՝ 1930ականներուն։

– 1933ի Հ.Յ.Դ. 12րդ Ընդհանուր Ժողովին ԴՐՕ ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ։ Նոյն պաշտօնին վրայ վերընտրուեցաւ հետագայ Հ.Յ.Դ. յաջորդական Ընդհանուր Ժողովներուն։

– Երկրորդ Աշխարհամարտի ընթացքին, յանուն տարագիր հայութեան, Հ.Յ.Դաշնակցութեան յանձնարարութեամբ՝ ԴՐՕ ծայր աստիճան դժուարին բանակցութիւններ վարեց Նացիական Գերմանիոյ իշխանութեանց հետ, փորձելով Հիթլերին համոզել, որ հայերը արիացի են, որպէսզի կարելի ըլլար Խորհրդային Հայաստանի հայութիւնը պաշտպանել թրքական վտանգին դէմ՝ նացիական հաւանական յաղթանակի պարագային։

– Նոյն ժամանակաշրջանին նաեւ Եւրոպայի հայութիւնը փրկելու գործին մէջ ԴՐՕ ստանձնեց անուրանալիօրէն մեծ դեր։ Իր եւ նոյն նպատակով կազմուած դաշնակցական գործիչներու յատուկ մարմնին հետեւողական ջանքերով՝ հնարաւոր դարձաւ Նացի Գերմանիոյ վերաբերմունքը բարեփոխել Պալքաններու հայութեան նկատմամբ։ Միեւնոյն ժամանակաշրջանին եւ Աշխարհամարտի աւարտէն յետոյ, ԴՐՕ նախախնամական դեր կատարեց խորհրդային բանակէն գերեվարուած բազմահազար հայ զինուորականները ստոյգ մահէ փրկելու պատմական գործին մէջ։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Դրոյի գնդի երդման արարողութիւնը

– Իր կեանքի եւ գործունէութեան վերջին տասնամեակը ԴՐՕ անցուց ընդհանրապէս Եւրոպայի եւ Միջին Արեւելքի մէջ։ Ի վերջոյ հաստատուեցաւ Լիբանան եւ հինգ տարի վաղեմի իր ընկերոջ՝ Սիմոն Վրացեանի հետ ապրեցաւ նոյն յարկին տակ։ Դէպի Հայրենիք Ներգաղթը, խորհրդային այլասերած քաղաքականութեան հետեւանքով, ընդհանուր հիասթափութեան մատնած էր տարագիր հայութիւնը։ Հետեւած էր Հայ Դատի չարաշահումը խորհրդայիններուն կողմէ՝ Կարսն ու Արտահանը նախ պահանջելու, ապա մտահան ընելու ստալինեան խաղերով։

Տարագիր հայութեան ընդհանուր յուսաբեկման այդ ծանր շրջանին, ԴՐՕ իր կարապի երգը դարձուց նորահաս սերունդներու մէջ ազգային ինքնավստահութիւնը վերականգնելու սրբազան առաքելութիւնը, որուն համար մեր սերունդները ամբողջական պաշտամունք տածեցին Մեծ Հերոսին նկատմամբ։

ԴՐՕ հիւանդ էր սուր յօդացաւերով, որոնք խաբուսիկ ախտանշաններն էին արագօրէն տարածուող քաղցկեղի։ 1955ի վերջերուն, բուժման նպատակով, ԴՐՕ այցելեց Միացեալ Նահանգներ։ Բայց մահը վրայ հասաւ եւ տապալեց Հայու Յանդգնութեան եւ Խիզախութեան հաստաբուն կաղնին։

ԴՐՕ առյաւէտ փակեց աչքերը 8 Մարտ 1956ին եւ թաղուեցաւ Պոսթըն։

Բայց իր կտակն էր յաւերժական հանգիստը գտնել հայրենի հողի ծոցին, ինչ որ իրականացաւ 2000 թուականին, երբ Մեծ Հայուն աճիւնները պաշտօնական յատուկ հանդիսաւորութեամբ տարուեցան անկախ Հայաստան եւ Մայիս 28ի օրերուն ամփոփուեցան իր այնքան պաշտած Ապարանի (նախկին Բաշ-Ապարան) մէջ։

ՍԻՄՈՆ ԿՈՍՏԱՆԴԻՆԵԱՆ

Ուշադրութի՛ւն, ուշադրութի՛ւն,
Կորսուած է մեր Յակոբին
Ինքնաթուղթը թանկ մարդկային:
Ձեր բոլորէն կը խնդրուի
Փնտռել, գտնել, տիրոջ յանձնել
Փաստաթուղթը այս անվաւեր:
Կորսուած է նաեւ բժիշկին
Խիղճը նուաստ, որ դրամին
Կը ծառայէ, ոչ հիւանդին:
Գտնողներէն կը խնդրուի
Բնաւ չդպչիլ այդ վարակիչ,
Վտանգաւոր, դաժան ախտին:
Ուշադրութի՛ւն, ուշադրութի՛ւն,
Կորսուած է փաստաբանին
Երդումը, որ ան կատարեց
Պաշտպանելու դատը անկեղծ:
Ցեխերու մէջ եթէ գտնէք,
Զայն չազատէք, ծախուած է, նենգ:
Ուշադրութի՛ւն, ուշադրութի՛ւն`
Կորսուած է գործաւորին
Իրաւունքը, հացը բերնին:
Գործատէրէն կը խնդրուի
Վերադառնալ իր գրպանին
Ու հոն փնտռել յոյժ խորազնին:
Ուշադրութի՛ւն, ուշադրութի՛ւն,
Անոնք, որոնք կորսնցուցին
Մեր այս կեանքին արդար ուղին,
Թող չփնտռեն փառք ու պատիւ:
Ուշադրութի՛ւն, ուշադրութի՛ւն,
Այն անձերը երանելի,
Որոնք Աստուած յար կը ճանչնան,
Պիտի գտնեն երջանկութիւն,
Փառք ու պատիւ, խաղաղութիւն:

Լիբանան

ՍԵՐՏԱՐ ՔՈՐՈՒՃՈՒ

Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակ Աֆրինը կարեւոր դեր է ունեցել այն պատճառով, որ մօտ մէկ դար առաջ այդ շրջանում էին գտնւում Քաթմա ու Ռաժօ ճամբարները: Ռայմոնտ Գէորգեանի` թուրքերէն թարգմանուած ու «Իլեթիշիմ» հրատարակչութեան կողմից հրատարակուած «Հայոց ցեղասպանութիւն» գրքի համաձայն, Ցեղասպանութեան ընթացքում Անատոլիայի (Արեւմտեան Հայաստանի, «Ակունք»-ի խմբ.) չորս կողմերից հայերի կարաւաններն անցել են այդ ճամբարներով:

Քաթմանը գտնւում էր Անատոլիայի կաթոլիկ հայ համայնքի տեղահանութեան ճանապարհին: Այդ կարաւանի հայերը թուրք ժանտարմերիայի ու ոստիկանների կողմից ձերբակալուել էին 1915 թ. օգոստոսի 27-ին: Նրանց մէջ կային մէկ եպիսկոպոս ու 17 քահանայ, ինչպէս նաեւ` 1500 կաթոլիկ հայեր: Սակայն այս կարաւանը «բախտաւոր էր»: Հաւանաբար Թալէաթ փաշան  Վատիկանի պատուիրակ Անճելօ Մարիա Տոլչին ու Աւստրօ-Հունգարիայի դեսպան Պալլավիճինիին գոհացնելու համար յանկարծակի որոշում է ներում  շնորհել նրանց:

Ոչ բոլոր կարաւաններն էին ողջ մնալու

Քըրշեհիրի, Կեսարիոյ եւ Բիգայի վրայով Փոզանթը գնալուց յետոյ ողջ մնացածների վկայութիւնների համաձայն, նրանք հասել են Թարսուս, իսկ վերջում` Հալէպի մօտակայքում գտնուող Քաթմա գիւղ: Մօտ մէկ ամիս տեւած այդ ուղեւորութիւնից յետոյ կարաւանում գտնուողների մեծ մասը «դէպի Սիրիա աքսորի տեսուչ» Հաքքը պէյի կողմից Ռաս Ուլ Այն կամ Տէր Զօր են ուղարկւում, սակայն Հաքքը պէյի պաշտօնանկութիւնից յետոյ նրանց յաջողուել է Հալէպ հասնել:

Սակայն Քաթմայով անցնող ոչ բոլոր կարաւանների անդամներն էին ողջ մնալու: Քաթմանը գտնւում էր նաեւ Քարամանի հայերի ճանապարհին: Առաջին ձերբակալութիւններն սկսուել են մայիսի 23-ին, որից յետոյ, մինչեւ 1915 թ. օգոստոսի 11-ի տեղահանութեան սկսուելու ժամանակ կարաւանը անցել է Էրեղլիով, Փոզանթըի տարածքով, Թարսուսով ու Օսմանիյէով: Մինչեւ Հալէպ հասնելը` կանգառները եւս Քաթմայում են եղել: Սակայն այդ կարաւանը, Անգարայի կաթոլիկ հայերի նման, Հալէպում կանգ չի առնում, այլ` Սիրիայի Չոյլուում գտնուող Մեսքենէ է ուղարկւում:

Այդ ժամանակ շատ հայեր ապաստան էին գտել Աքշեհիրում: Այդտեղից օգոստոսի 20-ին սկսուած ու մինչեւ հոկտեմբեր ամիս տեւած տեղահանութեան ընթացքում էլ աքսորականների ճանապարհը Քաթմայով էր անցնում:

Առաջին կարաւանի անդամները մինչեւ Էրեղլի մեկնում էին գնացքով, այդտեղ գաւառապետ Ֆայիք պէյը, ոստիկանութեան կոմիսար Իզզեթ պէյը, ժանտարմերիայի հրամանատար Միտհաթ պէյը եւ Մուսթաֆա էֆենտին նրանցից վերցնում էին թանկարժէք իրերը, որից յետոյ կարաւանը մինչեւ Օսմանիյէ գնում էր ոտքով: Նախքան հոկտեմբերի 23-ը այդտեղ մնացած աքսորեալներին սիրիական անապատներ ուղարկելուց առաջ  կանգառները Քաթմայում էին լինում:

Հալէպի կառավարիչ Պեքիր Սամին հոկտեմբերի մէկին ներքին գործերի նախարարութեանը հաղորդում է, որ Քաթմա Գարըյում Քիլիսից տեղահանուած հազարաւոր աքսորեալներ կային, իսկ ատանացի աքսորեալներն էլ Քաթմայով էին անցնում: Ճեմալ փաշայի «անձնական նախաձեռնութեամբ» այն հայերին, ովքեր չէին ուղարկուել Դամասկոսի շրջան եւ աւելի հարաւ, քշւում էին դէպի սիրիական անապատ:

Մինչեւ Օսմանիյէ գնացած հայերը ուղարկւում էին Ինթիլլիում եւ Քաթմայում գտնուող համակենտրոնացման ճամբարներ, իսկ աւելի ուշ դէպի Հալէպի գնացքի կայարանի մօտ գտնուող տարանցիկ կենտրոն հանդիսացող Քարլըք գնում էին ոտքով. կարաւանին սպասում էր Ցեղասպանութեան երկրորդ փուլը…

Հալէպի ճանապարհին գտնուող Քաթմայի ու Ռաժոյի ճամբարները երկար ժամանակ բաց չէին մնում: Այնուամենայնիւ, բազմաթիւ մարդիկ այդտեղ զրկւում էին կեանքից: Հալէպի հիւպատոս ու կառավարիչ Հոֆմանը 1915 թ. հոկտեմբերի 18-ին դեսպանութեանը ուղղուած հեռագրում տեղեկացնում է, որ  ըստ Հալէպի վիլայեթի քաղաքական բաժնի պետի, Ռաժօ եւ Քաթմա ճամբարներում գտնուող աքսորեալների թիւը 40 հազարի է հասնում, եւ, ըստ նրա, «արեւմտեան, կենտրոնական ու հիւսիսային Անատոլիայից եկող մնացած կարաւաններին էլ են ճանապարհին, ըստ այդմ, մօտ 300.000 մարդու ստիպում են քայլել դէպի հարաւ»:

Ռաժոյի ճամբարի վրանները լիքն էին դիակներով

Գնացքի կայարանից մօտ մէկ քմ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Ռաժոյի ճամբարը վրաններով ծածկած մեծ ճահճուտ էր յիշեցնում: Ցեղասպանութեան ընթացքում այդտեղով անցնող Պանտըրմացի (Պալըքեսիր, «Ակունք»-ի խմբ.) մի աքսորեալ շրջանն այսպէս է բնութագրում. «Վրանները լիքն էին դիերով: Վրաններ չունեցող մարդիկ ցրտից մի-փոքր պաշտպանուել կարողանալու համար երկաթուղու կամուրջի տակ էին տեղաւորել: Բաւականին ուժեղ անձրեւի պատճառով այդտեղ յանկարծակի ջուր լցուեց եւ քշեց մարդկանց, բոլորը խեղդուեցին: Ամէն կողմում դիեր կային: Քիչ մարդիկ կարողացան փրկուել»:

Նորից երկաթուղուն շատ մօտ հարեւան Քաթմայի ճամբարում էլ պատկերը նոյնն էր: Փրոֆեսէօր Վերժինէ Սվազլեանի «Հայոց ցեղասպանութեան» գրքում, որը թուրքերէնով հրատարակել է «Պելկէ» հրատարակչութիւնը, Սարգիս Մակարովը տեղի ունեցածները այսպէս է ներկայացնում. «Նոյեմբերի 6-ին հասանք Քաթմա: Հայերի վրանները շատ էին, բայց հիւանդ ու ծանր վիճակում գտնուողներն էլ շատ կային: Կարապետ Մերճիմէկեան եւ Թոքաթլեան վարդապետները հոգիներն աւանդեցին: Անձրեւը բոլորիս շարունակում էր թրջել: Ամէն կողմ տիրում էր թախիծը… Բազմաթիւ դիեր անձրեւի տակ անթաղ մնացին: Ես էլ մրսեցի, վախենալու աստիճան բարձր ջերմութիւն ունէի, անքուն էի: Ամէն գիշեր գողերը շրջում էին, թալանում էին, անհնազանդներին սպաննում էին»:

Սեպտեմբերի 6-ին շրջան գնացած Վահրամ Տատեանը ականատես է դառնում, որ ճամբարից դէպի հարաւ` ճանապարհ ընկած ամէն 10 աքսորականի տեղում «հազար մարդ էր գալիս»: Այդ ճամբարը քաղաքում տիրող հացի ու մաքրութեան պակասը հիւանդութիւնների տարածման տեղիք էր տալիս եւ մեծ կորուստների պատճառ դառնում:

Տատեանը տեսնելով այդ ամէնը` հասկանում է, որ եթէ, ինչքան հնարաւոր է, շուտ չկարողանայ հեռանալ ճամբարից, ապա բոլորի նման` ինքն էլ նոյն ճակատագրին կ՛արժանանայ, այսինքն կա՛մ սովից կը մահանայ, կա՛մ համաճարակի զոհ կը դառնայ: Սեպտեմբերի 9-ին կաթողիկոս Սահակ Խապայեանը Քաթմայի ճամբարն էր գնում, սակայն, ինչպէս ինքն էր խոստովանում, աքսորականների պայմանները բարելաւելու համար Հալէպի պաշտօնեաներին ուղղուած բոլոր դիմումներն ապարդիւն էին:

Մեր շրջապատում բոլորը մահանում էին

Փրոֆեսէօր Սվազլեանին տեղի ունեցածները հաղորդած` 1903 թ. Աֆիոն-Գարահիսարում ծնուած Արփինէ Փարթիկեանն էլ է համաճարակին ականատես լինում. «Քայլելով հասանք Քաթմա: Արդէն աշուն էր ու ցուրտ: Ժողովուրդն ուզում էր արագ տեղ հասնել, վրան կառուցել ու մտնել մէջը, քանի որ սկսուել էին նաեւ անձրեւները: Այնտեղ եղբօրս կանչեցի, նրան ասացի` «Ինձ մօտ արի՛»:  Այդ եռուզեռի մէջ նրա` ինձ մօտենալը չնկատեցի: Դա վերջին անգամն էր, որ տեսայ եղբօրս: Կորա՞ւ, թէ՞ փախցրեցին` չգիտեմ: Սոված էինք. ուտելու ոչինչ չկար: Խոտ կամ էլ ձիերի կեղտի մէջ եղած ցորենն էինք ուտում: Ի վերջոյ հիւանդացանք, ստամոքսներս ցաւում էր, փորլուծութիւն ունեցանք: Երեւի այդ հիւանդութիւնը տիֆ էր կամ տիզենթերիա: Արիւն ու մէզ էինք փսխում: Մեր ձեռքի տակ եղած դեղերը բաժանել էինք, այդ  պատճառով մեզ մօտ դեղ չէր մնացել: Մեր շրջապատում բոլորը մահանում էին»:

Նոյեմբերի 8-ին Հալէպում Գերմանիայի հիւպատոս Վոլթեր Ռէոսլերը Գերմանիայի վարչապետ Պեթման Հոլվեկին տեղեկացնում է. «Քաթմայի համակենտրոնացման ճամբարում աննկարագրելի վիճակ է տիրում»: Այն պատճառով, որ շրջանում գտնուող աքսորականների թիւը 200 հազարի էր հասնել, հայերը մի քանի օրուայ մէջ մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Ազեզ էին ուղարկւում:

1915 թ. նոյեմբերի վերջին մարդկանց այդ բազմութեան մէջ գտնուող Երուանդ Օտեանը աքսորականների մէջ եղած խօսակցութիւններին էլ է վկայ լինում:

Ամէն գնով Հալէպից այն կողմ չանցնելու զգուշացումների կողքին, «Հայերի Աուշվից» համարուող Տէր Զօրի հետ մէկտեղ, «ցանկացած գնով հեռու մնալ էր» անհրաժեշտ նաեւ Քաթմայի ու Ռաժոյի ճամբարներից:

1915 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներից սկսած ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող Ատանա-Հալէպ ճանապարհը բացելու եւ մաքրելու համար Իսլահիյէ, Քաթմա եւ Ազեզ ճամբարներում գտնուած աքսորականներն ուղարկւում էին Ռէս Ուլ Այն: Այդ աքսորականների մէջ էր նաեւ 1903 թ. Զէյթունում ծնուած Յովսէփ Բշտիկեանը: Սվազըլեանին տեղի ունեցածները հաղորդած Բշտիկեանը այդ օրերը հետեւեալ կերպ է ներկայացնում. «Եկանք Քաթմա: Տեսանք, որ աքսորը բոլոր կողմերից է սկսուել: Ատանայից, Տէրսիմից, Թուրքիայի բոլոր կողմերից հայերին մեքենաներով բերում էին ու տանում մինչեւ Քաթմա ու Հալէպ… Քաթմայում մնացինք երեք-չորս ամիս, հիւանդութիւն, աղտոտուածութիւն, մեր հագին` ցնցոտիներ, մենք` վրանների տակ… Ժողովուրդը սոված էր, ծարաւ ու անտէր, տիֆն ու քոլերան շրջում էին ամէնուր… Ժողովրդի կէսից աւելին հիւանդութեան պատճառով մահացաւ, մնացածին էլ սպաննեցին… Մինչեւ այնտեղ կը հասնէինք, անձրեւ սկսուեց: Արդէն իսկ աշնան վերջին ամիսներն էին: Ժողովրդի մի մասին մեզ հետ միասին գնացքներ նստեցրեցին, Ռաս Ուլ Այն ուղարկեցին, մնացած մասին էլ` «Տէր Զօր»:

Ըստ Ռայմոնտ Գէորգեանի, Ռաժոյում ու Քաթմայում 1915 թ. աշնանից մինչեւ 1916 թ. գարուն մահացածների թիւը մօտ 60.000 էր: Քաթմայում տեղի ունեցածները Վերժինէ Սվազլեանի կողմից ժողովուած հետեւեալ թուրքերէն ողբում են արտացոլուած.

«Նստեցինք սայլ, իջանք Քաթմա, այնտեղ սկսուեց երեխաների առեւանգումը: Թուրքերը սկսեցին վերցնել-փախցնելը: Յանուն կրօնի մեռնող հայեր»:

http://bianet.org/biamag/diger/193708-ermeni-soykirimi-surecinde-afrin

Թարգմանեց ԱՆԻ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ

«Ակունք»

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Վերջապէս, 1 մարտ 2018-ին  Հայաստանը  պաշտօնապէս չեղեալ յայտարարեց 2009-ին  ստորագրուած զիջողական հայ-թրքական  արձանագրութիւնները: Այսպիսով, հայկական գարունը աւելի տաք ջերմաստիճաններ արձանագրեց, քան` բնական գարնանային եղանակի մուտքը այլուր:

Անշուշտ, արձանագրութիւններուն չեղեալ յայտարարուիլը օդէն չեկաւ, այլ անիկա կը բխէր հայ ազգի պահանջատիրական սկզբունքներէն: Եւ հայութեան կողմէ բացայայտուեցաւ, որ այդ սկզբունքները տակաւին կ՛ապրին հայկական հասարակական կեանքին մէջ: Պատմութիւնը պիտի չմոռնայ, որ թէ՛ հայրենիքին մէջ եւ թէ՛ սփիւռքի տարածքին հայը բարձրաձայն ու հպարտօրէն «Ո՛չ» ըսաւ այնպիսի արձանագրութիւններու, որոնք պարտութեան կը մատնէին Հայ դատի պայքարը, ուրացումի կ՛ենթարկէին պատմական արդարութիւնը եւ կը սպաննէին հայ անհատի պայքարի ոգին:

Հայաստանի Հանրապետութեան կողմէ հայ-թրքական արձանագրութիւններու պաշտօնապէս չեղեալ յայտարարուիլը մեծ ապտակ մըն է թրքական կառավարութեան նորօսմանական քաղաքականութեան, որ չարաչար կը փորձէ հայութեան ստիպել մոռացութեան ենթարկել ցեղասպանութեան, տեղահանութեան, ջարդերուն եւ բռնագրաւուած կալուածներուն գոյութիւնը: Ան (թրքական կառավարութիւնը) կը հովանաւորէ  խաղաղութեան եւ դրացիական այնպիսի մթնոլորտ մը, ուր գոյութիւն չունին համամարդկային արժէքներ, ուր հասարակ տիպար մարդու յատկանիշներ չկան (մերժելով ճանչնալ Ցեղասպանութիւնը եւ ներում հայցել հայերէն), եւ ուր կը տիրէ անտառի օրէնքը (Թուրքիան` իբրեւ մեծ պետութիւն, կը փորձէ իր նախապայմանները պարտադրել աւելի փոքր պետութեան մը), եւ Թուրքիան այդ օրէնքը փորձեց կիրարկել Հայաստանի վրայ, բայց բարեբախտաբար ձախողեցաւ թէ՛ ժողովրդականօրէն եւ թէ՛ պետականօրէն:

Հայաստանի Հանրապետութեան կողմէ հայ-թրքական արձանագրութիւններու պաշտօնապէս չեղեալ յայտարարուիլը նաեւ մեծ պարտութիւն մըն է հայկական հասարակութեան մէջ գտնուող բոլոր անոնց համար, որոնք կ՛ուզեն զիջիլ թրքական նախապայմաններուն առջեւ, ուրանալ համահայկական օրակարգերը, ապաքաղաքականացնել հայութիւնը, մեկուսացնել հայը Հայ դատի պայքարէն, հայկականութենէ պարպել նոր սերունդը: Անիկա պարտութիւնն է մանաւանդ անոնց, որոնք կ՛ուզեն իրենց առեւտրական գործերն ու ներդրումները կատարել Թուրքիոյ մէջ` անձնական շահերը գերադասելով ազգի սրբազան շահերէն եւ նեցուկ կանգնելով թրքական ծաւալապաշտ քաղաքականութեան` իրենց շռայլօրէն թափած գումարներով` թրքական շուկաներուն մէջ:

Շատեր պիտի կարծեն, որ ժողովրդային «Ո՛չ»-ը եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կողմէ հայ-թրքական արձանագրութիւններու պաշտօնապէս չեղեալ յայտարարուիլը մերժում է խաղաղութեան եւ բարի դրացիութեան: Անոնք կը սխալին` նախընտրելով զիջողական քաղաքականութիւնը` պատմական արդարութեան հաշուոյն:

Ի հարկէ, որեւէ ազգ, որ ողբերգութեան ենթարկուած է, պիտի մերժէ յարաբերութեան մշակումը այն ուժին հետ, որ ծրագրեց այդ ողբերգութիւնը, առանց որ վերջինս իր սխալը ճանչնայ, ներում հայցէ եւ հատուցէ: Բացէ՛ք միջազգային պատմական եւ իրաւական արխիւները ու պիտի տեսնէք, թէ ողբերգութեան ենթարկուած բոլոր ազգերը ո՛չ թէ միայն մերժած են յարաբերութեան մշակումը իրենց թշնամիներուն հետ, այլեւ պայքարած են յանուն իրենց պատմական եւ արդար իրաւունքներու վերատիրացման:

ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԵՄԱՆԵԱՆ

Գիրքին հինգերորդ եւ վեցերորդ գլուխները կարելի է համախմբել մէկ վերնագիրի տակ, որն է` միջազգային իրաւունքն ու դիւանագիտութիւնը: Այս աշխատութիւններուն հեղինակները` Հուսինէ Ալլուլ եւ Ուիլ Հենլի, իւրաքանչիւրը կը ներկայացնէ առնչուող կողմերու իրաւական փաստարկներն ու դիւանագիտական կեցուածքները` դէպքին յաջորդող օրերուն եւ ամիսներուն: Օգտագործելով դիւանագիտական նիւթեր եւ ժամանակակից միջազգային օրէնքի ուսումնասիրութիւններ` Ալլուլ կը նկարագրէ պելճիքական կառավարութեան ձեռնարկած քայլերը` «ազատելու» համար պելճիքացի Ժորիսը «Կարմիր սուլթանի ճիրաններէն կամ արեւելեան բռնակալէն»: Անշուշտ պելճիքական դիւանագիտական կեցուածքը որոշ չափով հիմնուած էր եւրոպական պետութիւններու կողմէ` Արեւելքն ու յատկապէս օսմանեան պետութիւնը իբրեւ ստորադաս դիտելու մարմաջէն կամ, ինչպէս յաճախ կը յիշուի, «օրիանթալիսթ» (Orientalist) աշխարհայեացքէն:

Ալլուլ ոչ միայն կը ներկայացնէ պելճիքական կառավարութեան օգտագործած իրաւաբանական փաստարկները, այլ նաեւ կը վերլուծէ անոր խորքը, թաքնուած հակասութիւններն ու ներհակութիւնը: Իբրեւ օսմանեան հողատարածքին վրայ տնտեսական շահեր ունեցող պետութիւն` պելճիքական կառավարութիւնը չէր կրնար պահանջել Ժորիսի արտայանձնումը եւ նոյն ժամանակ` վտանգել տնտեսական առանձնաշնորհումները: Դիւանագիտական ճնշումներն ու օսմանեան հակափաստարկները, ինչպէս Հենլի կը նկարագրէ վեցերորդ բաժինին մէջ, կու գային ցոյց տալու միջազգային օրէնքի իրաւաբանական «որմածակեր»-ը (loophole) կամ թերացումները: Պելճիքական կառավարութիւնը կը պնդէր, թէ Ժորիս իր քաղաքացին էր, եւ ըստ օսմանեան-պելճիքական 1838-ի համաձայնագիրին, պէտք էր դատուէր իր իսկ երկրին մէջ: Ինչպէս Հենլի կը բացատրէ, օսմանեան իրաւաբանները, գլխաւորութեամբ Կապրիէլ Նորատունկեանի, կը վիճարկէին` հաստատելով, որ կատարուած դէպքը կը վերաբերէր օսմանեան սուլթանին եւ, հետեւաբար, օսմանեան դատաստանն էր, որ պէտք էր վճռէր Ժորիսի պատիժը:

Միջազգային օրէնքով եւ փոքր պետութիւններու դիւանագիտութեամբ հետաքրքրուող ընթերցողներուն համար այս երկու գլուխները յատկապէս շահեկան են, որովհետեւ հեղինակները հմուտ կերպով կը ներկայացնեն այն իրաւական գործիքները, որոնք իւրաքանչիւր պետութիւն ունէր իր իրաւագիտական զինանոցին մէջ, եւ որոնցմով պէտք էր «պայքարէր» Ժորիսի համար կամ դէմ:

Հելլի, իր կարգին, շեշտը կը դնէ օսմանեան դիւանագիտութեան վրայ եւ կը բարձրացնէ եւրոպական պետութիւններուն ընձեռնուած առանձնաշնորհումներու (capitulations) հարցերը, որոնք ուրիշ ոչինչ էին, եթէ ոչ` օսմանեան պետութեան վրայ յաւելեալ ճնշում բանեցնելու քաղաքատնտեսական գործիքներ,  եւ որոնք շղարշուած էին միջազգային օրէնքով: Հելիի վերլուծումը ցոյց կու տայ, թէ ինչպէ՛ս 20-րդ դարասկիզբին միջազգային օրէնքի փոփոխութիւնները անհատները դրին նոր հարթութեան մը վրայ, ուր անոնք պիտի նոյնանային իրենց պատկանած պետութեան շահերուն հետ` այսպիսով գործօն ազդեցութիւն ունենալով պետութիւններու օրակարգային հարցերու մշակման մէջ: Այսինքն Հելլի կ՛ապացուցէ, թէ ինչպէ՛ս Ժորիսի պելճիքական քաղաքացիութիւնը թոյլ տուաւ այս վերջինիս պետութեան յարիլ միջազգային օրէնքին եւ Ժորիսը ներկայացնել որպէս պելճիքական գերիշխանութեան ենթակայ: Այնուամենայնիւ, Պելճիքայի պետութեան ոչ սպառնական ուժը առիթ ընձեռեց օսմանեան պետութեան` օգտուելու Ժորիսի դատավարութենէն եւ ներկայանալու միջազգային դիւանագիտութեան հարթակին վրայ ոչ ամբողջովին ստորադաս դիրքերէ:

Եօթներորդ եւ ութերորդ գլուխները ընթերցողը կը փոխադրեն դիւանագիտական հարթակէն եւ միջազգային օրէնքի քննարկումէն դէպի հասարակ ժողովրդական խաւեր եւ եւրոպական մամուլ: Հենք տը Սմայէլի աշխատութիւնը ակնարկ մը կը նետէ Եւրոպական եւ յատկապէս պելճիքական մամուլին մէջ լոյս տեսած յօդուածներուն եւ խմբագրականներուն, որոնք կ՛առնչուէին Ժորիսի դատին եւ Եըլտըզի մահափորձին: Սմայէլի մասնագիտական մօտեցումը ցոյց կու տայ, թէ տեղեկութիւններուն մեծամասնութիւնը, որ կու գար Պոլիսէն, դէպքին յաջորդող քանի մը օրերուն եւ ամիսներուն ընթացքին, ճշգրիտ չէր եւ հիմնուած` սխալ տարաձայնութեանց վրայ: Համիտեան խիստ գրաքննութիւնը կը խոչընդոտէր Եւրոպայի լրագրողներու եւ թղթակիցներու դէպքին բոլոր մանրամասնութիւններու ամբողջական հասանելիութիւնը: Ոչ միայն եւրոպական մամուլը կը հրատարակէր խեղաթիւրուած նիւթեր, այլ, ինչպէս տը Սմայէլ կը բացատրէ, գոյութիւն ունէր ժողովուրդը կանխամտածուած ձեւով ապատեղեկացնելու երեւոյթ: «Արեւելեան բռնակալը», «Ղուրանական արդարութիւնը» կամ «Կարմիր սուլթանը» ոչ միայն պատումներ էին, որոնց ամէնուրեք կարելի էր հանդիպիլ եւրոպական մամուլի էջերուն մէջ, այլեւ անոնք քաղաքական գործիքներ էին, որոնք կեանքի կոչուած էին լուծելու ներազգային (հիմնական պելճիքական) հարցեր: Այս երեւոյթին քննարկումն է, զոր Մարնիքս Պէյէն կը կատարէ ութերորդ գլուխին մէջ` նկարագրելով այն մտաւորականները, որոնք պելճիքական հասարակութիւնը զօրաշարժի ենթարկեցին` ի պաշտպանութիւն Ժորիսի ազատութեան: Պէյէն կը նկարագրէ «մարդկային իրաւունքներ» եզրին գործնականացումը, երբ ձախակողմեան մտաւորականներ (ճանչցուած` որպէս «Ժորիսականներ» (Jorisards) կը շեշտադրէին «քրիստոնեայ Ժորիսը» ընդդէմ «բարբարոս Արեւելքի» զգացական պատումը:

Այս իմաստով, այս բաժինի օգտագործուած աղբիւրները մեծ մասամբ կը բաղկանան մամուլին մէջ հրատարակուած յօդուածներէ, ծաղրանկարներէ կամ զօրակցական կոչերէ, որոնց հանդէպ քննական մօտեցումը թոյլ կու տայ պատմաբանին` կարդալու տողատակի կամ շատ յաճախ ակնբախ հասարակական տրամադրութիւնները եւ հասկնալու ստեղծուած տիսքուրսի ներքին տրամաբանութիւնը, որ պիտի կարենար կողմնորոշել եւրոպական հասարակական կարծիքը: Սմայէլի եւ Պէյէնի աշխատութիւնները զիրար կ՛ամբողջացնեն այն իմաստով, որ առաջինը կը վերլուծէ հակաօսմանեան զգացումներու եւ պատումի ներքին տրամաբանութիւնն ու սկզբունքները, որոնք կը բխէին եւրոպական պետութիւններու գերադասութեան բարդոյթի աշխարհայեացքէն, իսկ երկրորդը կը վերլուծէ ժողովրդական զօրաշարժը` ի պաշտպանութիւն Ժորիսի` որպէս սոյն տրամաբանութեան արտացոլման շարժաբանութիւն:

Չորրորդ գլուխէն սկսեալ գիրքին առանցքը կը զարգանայ Ժորիսի եւ եւրոպական հակազդեցութեան շուրջ` ստուերի մէջ ձգելով հայկական կամ Դաշնակցութեան մէջ ընթացող զարգացումներն ու փոփոխութիւնները, սակայն գիրքին եզրափակիչ մասը կը յաջողի վերստին լուսարձակի տակ առնել պատմութեան այս երեսը: Հեղինակը` Իփեք Եոսմաօղլու, ամփոփում մը կատարելով, ընդհանուր ակնարկ մը կը նետէ օսմանեան հայերու համայնքային եւ քաղաքական կեանքին վրայ` 19-րդ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ: Եոսմաօղլու կու գայ ըսելու, որ հայ յեղափոխական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը պէտք է հասկնալ որպէս օսմանեան հայ համայնքին մէջ ստեղծուած երկփեղկումի (պոլսակեդրոն եւ գաւառահայութիւն), բարենորոգումներ յառաջացնելու օսմանեան պետութեան ապիկարութեան, ինչպէս նաեւ արդիականացման հետ յառաջացած քաղաքական ահաբեկչութեան օգտագործած նորարար գործիքներու (ինչպէս` Եըլտըզի մահափորձի ականուած կառքը) մէկտեղում:

Ինչպէս հեղինակը դիպուկ կերպով կը բացատրէ, այս երեք հանգամանքները կարելի չէ տարանջատել, եւ միայն անոնց պատմագիտական համարկումով է, որ կարելի պիտի ըլլայ ճիշդ պարունակին մէջ զետեղել Եըլտըզի մահափորձը: Սոյն աշխատութիւնը յաջողեցաւ բազմաթիւ պատասխաններ գտնել հարցադրումներու, որոնք թաղուած էին անցեալի ծալքերուն մէջ` տրամադրելով գիտական այն աւիշը, որով կարելի պիտի ըլլայ հարթել ճանապարհը դէպի նորանոր ուսումնասիրութիւններու եւ նիւթերու, որոնք դուրս մնացած են գիրքին տեսադաշտէն, ինչպէս` ռուսական եւ պուլկարական պետութիւններու հակազդեցութիւնն ու գործօնը, օսմանեան մամուլը եւ այլն: Անշուշտ նման գիտական նախաձեռնութիւններ կ՛ենթադրեն նոր մօտեցումներ, որոնք կարելի եղածին չափ զերծ պէտք է մնան քաղաքական նախապաշարումներէ, զարգանան քննական մտածողութեան խորքով եւ մասնագիտական ու լեզուագիտական տարբեր հմտութիւններու համադրումով: Ինչպէս է պարագան այս գիրքին, խմբագիրներն ու հեղինակները կատարած են քաջալերելի աշխատանք մը, որ լոկ ռումբի մը պատմութենէն անդին կ՛անցնի` զայն բարձրացնելով միջազգային օրէնքի, դիւանագիտութեան, արդիականացման ձեւերու եւ միջոցներու քննարկման աւելի լայն հարթակ:

(Շար. 2 եւ վերջ)

ՏԻՐՈՒԿ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ-ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ

Արդար, ճարտար, խոհեմ, արթուն,
Կայտառ հերոս ես իմաստուն.
Հոգիներու ճարտարապետ,
Հոգիդ է, որ մաշեցիր դուն,
Որ արեւը պահես կեանքիս`
Ծխանի ծուխն իմ երդիքիս:
Աշխարհը դէմս փռեցիր,
Լուսաճաճանչ թեւեր տուիր,
Ըսիր. «Ճախրէ՛, երգեր հիւսէ՛,
Սլացի՛ր, անվախ գեղգեղէ՛»:

Դուն խելքի, միտքի վարժապետ,
Ո՜վ հոգիի ճարտարապետ,
Անտաշ կեանքս դուն շէնցուցիր,
Անծիր երկինք պարգեւեցիր:
Անմշակ միտքիս արտերը
Մշակեցիր, սերմանեցիր,
Գարնան արեւս դուն եղար,
Զով անձրեւներ ալ մաղեցիր…
Ու պտկեցա՜ւ արտս բարի,
Կանաչ կապեց, դարձաւ բերրի:

Տառը-տառին` բառ մանեցիր,
Բառը-բառին` միտք հիւսեցիր
Ու թիւերու աղիւսակով
Կեանքիս հիմնաքարը դրիր…
Բիւր դռները կոպիտ ու փակ
Բացուեցան ու մոռցան կապանք…
Եւ այսպիսո՜վ թաւալեցան
Տարիները մեր հէգ կեանքին,
Ու քայլ առ քայլ կայունացան
Հիմքն ու սիւները իմ միտքին:

Ո՜վ շինարար հոգիներու,
Շէն պահեցիր միտքս լուսէ,
Խաւարէն լոյս տանող ճամբան
Ուսուցի՛չն է, որ կը հիւսէ:
Հիմա ըսէ՛, թէ ինչպէ՞ս ես,
Ինչպէ՞ս անցնիմ ես աննկատ
Եւ ինչպէ՞ս ես ծունկի չգամ,
Չհամբուրեմ ձեռքերդ վարդ…
Ձեռքերդ, որ կնճռոտած են
Միտքս յղկելու կտտանքէն:

Ըսէ՛ք` ինչպէ՞ս չխոնարհիմ,
Չհամբուրեմ ձեռքը սուրբին,
Որ իր կեանքը անտեսելով`
Կեանքի կոչեց, լուսաւորեց,
Ճրագ դարձուց իմ մութ հոգին:
Ըսէ՛ք` ինչպէ՞ս չխոնարհիմ,
Չհամբուրեմ այդ ձեռքերը,
Որոնք շէկ ձեռքս բռնեցին,
Սիրտս ու հոգիս գգուեցին,
Խամրեցան, որ ծլիմ, ծաղկիմ:

Որքա՜ն ալ վերելքներ տեսնեմ,
Որքա՜ն ալ հռչակ վայելեմ,
Բոլորէն վեհ, բոլորէն վեր,
Ի՛մ ուսուցիչս կը դասեմ:
Որքա՜ն ալ փառքի տիրանամ,
Բարձրաստիճան անձ մը դառնամ,
Դրոշմդ սրտիս կը քալեմ,
Ի՛մ սրբագործ, սո՛ւրբ վարժապետ,
Ո՜վ հոգիի ճարտարապետ:

ՎԱՐԴԻՆԷ ԷԹՈՅԵԱՆ

Մահէ յարութիւն առած, բնաջնջումէ վերընձիւղուած սփիւռքահայը կրցաւ նոր սերմեր ցանել ի սփիւռս աշխարհի` յանուն յարատեւելու ու յառաջդիմելու իր աննկուն կամքին, ինքնուրոյն նկարագիրին եւ հաւասարակշիռ մտածողութեան: Լիբանանահայութիւնը` սփիւռքահայութեան մէկ կարեւոր բեկորը, միշտ ալ եղաւ հայու գոյութիւնը պահպանելու բանակին յառաջապահ զինուորը: Հոս, բարձրանալու ճիգը մի՛շտ ալ եղաւ հաւաքական մարմաջ:

Որբ, անտուն լիբանանահայը դառնութեան բաժակը ցմրուր ըմպելէ ետք, ձեռք-ձեռքի տալով ձուլումի ու  ոչնչացումի դէմ` բռնեց պաշտպանութեան վահանը, կերտեց մեր ապագան` կառուցելով հայ ժողովուրդի գոյատեւումը ապահովող կարեւորագոյն կեդրոնները` եկեղեցին, ակումբը, դպրոցը: Հայ դպրոցը մի՛շտ վայելեց լիբանանահայութեան գուրգուրանքն ու սէրը: Մարդիկ` բարերարներ եւ բարեկամներ, հայ դպրոցին համար լայն բացին իրենց քսակը: Բոլորը ըմբռնեցին, որ առանց հայ դպրոցի` կարելի չէ ապահով ապագայ պատրաստել լիբանանահայ գաղութին համար: Այսօր, սակայն, ցաւօք սրտի, հայ դպրոցին հանդէպ նոյն ակնածանքն ու գուրգուրանքը գոյութիւն չունի: Տգիտութեան համազօր վարմունքով շատեր կը փորձեն իրենց անպատասխանատու ընթացքով ու արտայայտութիւններով հայ դպրոցի դերը անվարանօրէն նսեմացնել, տարապարտ զրպարտանքներ կը կիսուին, եւ աւելի՛ն, դժբախտաբար հայ դպրոցի ընկրկումին մէջ կը տեսնեն իրենց նեղ ու ներանձնական հաշիւներով գոհացում ու հիմնաւորում տուող անբացատրելի համոզում: Կասկածամիտ ու թերահաւատ անհատներ անհիմն տեղեկութիւններով, փշոտ քննադատութիւններով, կամայ թէ ակամայ, կը վնասեն հայ դպրոցի դիմագիծին: Հոս փակագիծի մէջ կ՛ուզեմ նշել այս անհիմն տեղեկութիւններէն մէկը` Ազգային Միացեալ վարժարանին վերաբերեալ, ըստ որուն, Ազգային Միացեալ վարժարանի ուսուցիչները իրենց ամսաթոշակները չեն ստանար: Կ՛ուզեմ` իբրեւ այդ ուսուցչական կազմին մաս կազմող անհատ, վստահեցնել, որ բոլոր ուսուցիչները նոր հաստատութեան բացումէն մինչեւ օրս, ճի՛շդ ժամանակին ու նաե՛ւ երբեմն ժամանակէն առաջ գանձած են իրենց ամսեթոշակները ամբողջականօրէն, եւ այս մէկը մենք վստահ ենք, որ կ՛իրականանայ յանուն անձնուէր պայքարողներու, որոնք ոչ մէկ ճիգ կը խնայեն հայ դպրոցը ոտքի պահելու` քաջ գիտակցելով հայ դպրոցին անհրաժեշտութիւնը սփիւռքահայուն գոյատեւութեան համար:

Քննադատութիւնը, առանց այլ ընտրանքի կամ արմատական լուծումի, կը մնայ բամբասանքի աղբակոյտին մէջ: Սխալը դարմանելու ճիգը հաւաքական պատասխանատուութիւն է, եւ պէտք չէ  չարախօսութեան նետեր արձակել այս կամ այն անխոնջ անձնաւորութիւններու հասցէին: Այս ապերախտ բանսարկուները ոչ միայն սխալները լուսարձակի տակ կ՛առնեն, այլ զանոնք խոշորացոյցով կը դիտեն եւ ոզնիի նման փուշեր կը ցցեն իրենց անձնական հաշիւները մաքրելու` ի վնաս լիբանանահայութեան յարատեւութեան:

Բարձրացում… այս պէտք է ըլլայ իւրաքանչիւր հայու թիրախը: Աւազներէն յարութիւն առած հայը ձեռքը երկարեց իր վիրաւոր եղբօր` միասնաբար դիմագրաւելու բոլոր խոչընդոտները, գոյատեւելու եւ աշխարհին ապացուցելու, թէ հայը չ՛ընկրկիր, չի վհատիր եւ երբե՛ք չի նահանջեր: Միասնաբար կրնանք սրբագրել բոլոր սխալները եւ յառաջդիմել: Միասին պայքարինք ձուլումի ժանիքներուն դէմ, եւ ոչ` իրարու դէմ:

ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ  

Օղակ առաջին:

Հայ ինքնութիւնն ու պատկանելիութիւնը սնուցող հայ վարժարանը կ՛ապրի դժուարին պահեր: Խօսքը կը վերաբերի սփիւռքահայ իրականութեան, որ սկսած է տակաւ կորսնցնել դիմագծային իր իւրայատկութիւնը: Սա նորութիւն չէ, որուն կ՛անդրադառնանք, որով կը մտահոգուինք, կ՛ընդվզինք ու յաճախ կը պոռթկանք:

Սակայն նորութիւնը այն է, որ, գիտակցելով հանդերձ մեզ սպառնացող վտանգի ահաւորութիւնը, հաւաքաբար կը շարունակենք մնալ դիտողի դերին մէջ, անտարբեր, քմահաճ տրամադրութիւններու ենթակայ, աւելի քան կրաւորական, անվճռակամ, իրականութենէն խուսափելու եւ ինքնարդարացման պատճառներ ներկայացնելու միշտ պատրաստ:

Այլ խօսքով` ազգովին գիտակից ենք սփիւռքեան թաւալգլոր մեր գոյավիճակին, ամէն օր կը տեսնենք ապազգայնացումի եւ օտարամոլութեան հրէշային պատկերներ, կը ցաւինք ի տես իրերայաջորդ սերունդներու կորուստին եւ կը բաւարարուինք կարգախօսերու ետին թաքնուելով:

Պիտի ըսուի, թէ ինչո՞ւ կ՛անտեսենք կատարուած հսկայ աշխատանքները` հայ վարժարանը կանգուն պահելու, ինչո՞ւ կ՛անգիտանանք նուիրեալ հայորդիներու ներդրումն ու գիտակցական ծառայութիւնը` հայ վարժարանի գոյերթը պահպանելու, ինչո՞ւ կասկածի տակ կ՛առնենք հայ վարժարանի առաքելութիւնը, երբ անոր առաջին հիմնադիրը` սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց, իր կարգին դիմագրաւեց բազում խոչընդոտներ, գտնուեցաւ դժուարին պահերու մէջ, սակայն շնորհիւ իր պայծառ մտքին, տիտան կամքին ու ազգայնադրոշմ համոզումին, շարունակեց իր երթը եւ ցոյց տուաւ ազգ ու հայրենիք կերտելու սպիտակ ճանապարհը:

Մեր պատասխանը չի կարօտիր բանաձեւումներու, ոչ ալ բռնազբօսիկ հիմնաւորումներու, որովհետեւ հայ վարժարանի նկատմամբ մեր տածած սէրն ու յարգանքը, գերազանցապէս կը բխին հայու արժանապատուութենէն, ազգային գիտակցական մակարդակէն, բայց մանաւանդ` կոյր չձեւանալու հրամայական պահանջէն:

Արդ, հայ վարժարանը պէ՞տք է մնայ իր սրբազան առաքելութեան գագաթին, պէ՞տք է քայլ պահէ արդիական նուաճումներու հետ, օգտուի արհեստագիտական ամէն նորութենէ եւ կարելիութենէ, ունենայ շքեղ կառոյց ու յարմարութիւններ եւ լոյս ճառագայթէ շուրջ բոլոր, անկասկած եւ անվերապահօրէն:

Սակայն հարցումը, որ ինքզինք կը պարտադրէ եւ մեր հոգիները կը ճմլէ այն է,  թէ ինչո՞ւ հայ վարժարանը սկսած է կորսնցնել իր գրաւչութիւնը, հեղինակութիւնն ու կարեւորութիւնը շատ-շատերու համար:

Արդեօք հայ վարժարանը կրթական, ուսումնական, վարչական, կառուցային, կազմակերպչական թէ աշխարհահայեացքային հարցե՞ր կը դիմագրաւէ, որոնք պէտք է անյապաղ լուծումներ գտնեն, որպէսզի կարենանք հայ վարժարանի առաքելութիւնը վառ պահել եւ հայեցի դիմագիծով սերունդներու շարունակականութիւնը ապահովել:

Ըստ երեւոյթին, ցարդ կազմակերպուած խորհրդաժողովներու, սեմինարներու եւ վարժանքներու եզրայանգումները իրենց արդիւնաւէտութիւնը չեն ունեցած եւ կամ չեն նպաստած ինքնաբիւրեղացման:

Օղակ երկրորդ:

Մեզմէ ո՞վ կը յանդգնի ուրանալ հայ դաստիարակի դերակատարութիւնը: Ո՞վ կրնայ համոզել, որ հայ ուսուցիչը լոկ ուսուցողի եւ գիտութիւն ջամբողի տիպարն է, մարդկային վեհ սկզբունքներու ջատագովը:

Այո՛, հայ ուսուցիչը նորահաս սերունդին լուսաւոր ճանապարհին կողմնացոյցն է, առաջնորդողն ու խանդավառողը: Այդուհանդերձ, հայ վարժարանին դիմագիծ ու հնչեղութիւնը պարգեւողը հայ դաստիարակն է, որ օժտուած է ակադեմական բարձր կրթութեամբ եւ ազգային արժէքներու խոր իմացութեամբ:

Դարեր շարունակ հայ դաստիարակն է, որ մայրենիին հանդէպ ցուցաբերած բծախնդիր մօտեցումով, հայ գրականութեան ու մշակոյթին տիրութիւն ընելու եզակի նախանձախնդրութեամբ կրցած է ներշնչել հայ աշակերտը, արթնցնել ազգային ոգին եւ զայն վարակել ազգային ապրումներու գեղեցկութեամբ:

Բնորոշիչ սա խօսքերուն առընթեր եւ սփիւռքեան հայ իրականութեան վիճակը նկատի առած, արդեօք իբրեւ ազգի բաղադրիչներ որքանո՞վ սատար կը կանգնինք վառ պահելու հայ դաստիարակի կերպարի իւրայատկութիւնը, զայն նիւթականի տաղտուկէ ձերբազատելու եւ ծանրաբեռնուածութենէ զերծ պահելու գիտակցութենէ մղուած: Բեմի ճառերը պարզապէս փուչիկներ են, ոչ մէկ իմաստ կը զգենուն, երբ անոնք կ՛արձակուին վայրկեանները խանդավառելու:

Արդ, երբ կը շեշտադրենք հայ դաստիարակի կերպարը ու զայն կ՛ուզենք տեսնել նիւթապէս ապահով եւ հոգեպէս հանգիստ, պարզապէս կ՛ընդգծենք այն վճիտ իրականութիւնը, որ առանց հայ դաստիարակի հայ վարժարանը չի կրնար իր բարձր առաքելութեան մէջ ըլլալ, հայաշունչ տարերքի մէջ գտնուիլ:

Որովհետեւ ի՞նչ իմաստ ունի հայ վարժարանի գոյութիւնը, եթէ երբեք անոր  երդիքին տակ ամէնօրեայ ապրում պիտի չըլլայ հայ գիրն ու գրականութիւնը, հայոց պատմութիւնն ու մշակոյթը: Այլ խօսքով` ի՞նչ իմաստ ունի պահել հայ վարժարան, երբ Մաշտոցի շունչը, Խորենացիի միտքը, Նարեկացիի ոգին, Կոմիտասի հանճարը, Վարուժանի, Օշականի, Սիամանթոյի, Սեւակի ու բազում մեծութիւններու անգերազանցելի արժէքները ամէն օր չճառագայթեն հայ մանուկի սրտին ու հոգիին մէջ:

Օղակ երրորդ:

Բոլորիս սրտերը կը ցաւին, երբ ամէն կրթական տարեմուտին կը լսենք, որ հայ ծնողներ, հայ վարժարան աւարտած մայրեր ու հայրեր իրենց զաւակները կը յանձնեն օտար վարժարան: Խոստովանինք, որ տարուէ տարի կ՛աւելնան թիւերը, մանաւանդ` բարեկեցիկ ծնողներու, որոնց 2-3 զաւակներ արդէն մանկապարտէզի տարիքին կը սկսին յաճախել այս կամ այն օտար վարժարանը:

Կայ մետալին միւս երեսն ալ, երբ հայ վարժարանի մը տնօրէնը կը մերժէ արձանագրել նախակրթարանի աշակերտ մը, պատճառաբանելով անոր չարութիւնն ու անհանդարտութիւնը: Ծնողքին ու մասնագէտ բժիշկին իսկ վկայութեամբ, երեխան կրնայ շարունակել դպրոց յաճախել, սակայն պէտք ունի յաւելեալ ուշադրութեան եւ գուրգուրանքի: Եւ ահա, հայ ծնողքի ընդվզումին մէկ այլ արտայայտութիւնը. երեք զաւակները, ընթացիկ կրթական տարեմուտին կ՛արձանագրէ օտար վարժարան, ուր կ՛արժանանան ամենաջերմ վերաբերումի եւ հոգածութեան: Զո՞վ մեղադրել:

Օղակ եզրակացութիւն:

Կասկածէ վեր է, որ հայը հայ պահող երեք կառոյցները տակաւ կը թուլանան: Սփիւռքեան պայմանները կը դառնան հեղձուցիչ եւ տոկալու մեր կարողութիւնը կը նուազի: Հայ վարժարանը կը կորսնցնէ մեծ թիւով աշակերտներ, հայ դաստիարակը կը դիմագրաւէ բարոյահոգեբանական հարցեր, իսկ հայ ծնողքի ապազգային մօտեցումը կը թունաւորէ ամբողջ հաւաքականութիւն մը:

Եւ մենք կ՛ուզենք ազգովին ապրիլ, հայօրէն շնչել ու ստեղծագործել:

Կը փափաքին գաղութահայ մեր կեանքը բարելաւել, կ՛աշխատինք հայեցի դիմագիծի պահպանութեան համար, կը փորձենք ամէն գնով հասնիլ ազգային մեր տենչերուն, եւ ամէն ճիգ ի գործ կը դնենք` պաշտպանելու ազգային դիմագիծն ու արժանապատուութիւնը:

Սփիւռքահայութիւնը աւելի քան հարիւր տարի է նետուած է գոյութենական պատերազմի դաշտ եւ կը մղէ անհաւասար մարտեր:

Ինչպէս անցեալին, նաեւ այսօրուան պահանջուածը ռազմավարական ճիշդ  ուղղութիւններ որդեգրելն է, հաստատութենական մտածողութեամբ ղեկավարելը, մարդուժի օգտագործումը, հայ դաստիարակի հանդէպ լուրջ ու անկեղծ մօտեցում ցուցաբերելու հրամայականը:

Այս բոլորը, որպէսզի 9 մարտի տօնը պահէ իր խոհական իմաստը:

7  մարտ 2018