Quantcast
Channel: Անդրադարձ – Aztag Daily –Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)
Viewing all 12047 articles
Browse latest View live

Խմբագրական «Յուսաբեր»-ի. Ազգին Ու Հայրենիքին Նուիրուած Անօթը

0
0

Դաշնակցութեան հիմնադիրները ազգային տեսիլք, նպատակ ունեցող յանձնառու երիտասարդներ էին, որոնք ծրագրային ձեւակերպում տալէ ետք զիրենք զսպանակող ազգային-ընկերային գաղափարներուն, հետզհետէ բիւրեղացուցին կազմակերպական կառոյց մը, որ պէտք էր գոհացում տար գործնական պահանջներուն, կազմակերպութիւնը դարձնէր ուժական, նախաձեռնող եւ միջավայրին յարմարող, ժողովուրդի բազկերակին ականջալուր: Եթէ 127 եւ աւելի տարի ետք քաղաքականապէս կենսունակ կը մնայ Դաշնակցութիւնը, մեծ մասամբ գաղափարական կեդրոնացուածութեան եւ կազմակերպական ապակեդրոնացուածութեան կը պարտի զայն, դրութիւն, որ լիարժէք դրսեւորման հնարաւորութիւն տուած է իւրաքանչիւր շարքայինի: Կը հետեւի, որ կազմակերպութեան անդամը, ի՛նչ դիրքի կամ պատասխանատուութեան ալ կոչուած ըլլայ, ոչ միայն հնարաւորութիւն ունի, այլեւ պարտաւոր է սեփականացուցած գաղափարներու իրագործման հետամուտ ըլլալու` կազմակերպական կարգին համաձայն:

Իսկ կազմակերպութեան հիմնական օղակը խումբն է, որուն պարտաւոր է անդամակցիլ ամէն մէկ դաշնակցական` անկախ իր կուսակցական ցենզէն ու ստանձնած պատասխանատուութենէն: Անպաճոյճ եւ լակոնական շարադրանքով մը փորձեցինք ուրուագծել Դաշնակցութեան կենսունակութեան մէջ կազմակերպական իր կառոյցին դերը: Աւելի խոր, մանրամասնեալ ու համապարփակ նկարագրութիւնը տուած է Նիկոլ Աղբալեան իր «Մտածումներ ՀՅ Դաշնակցութեան մասին» գրքոյկով:

Դաշնակցութեան կազմակերպական կառոյցին ծանօթութիւնը շարքային երիտասարդ ընկերներուն թէ ընդհանրապէս հետաքրքրուած հայ անհատներուն համար, բնական է` տարբեր դիրքերէ, ուսանելի է ու շատ հարցերու պատասխան տուող. օրինակ, ինչո՞ւ անհատի ամուլ պաշտամունք չկայ ու չի կրնար ըլլալ Դաշնակցութեան մէջ, թէեւ բիւրաւոր օրինակելի ու զոհաբերող, բարձր իմացականութեամբ ու հզօր կամքով օժտուած խոնարհ թէ յայտնի անհատականութիւններ երբեք չեն պակսած իր շարքերէն` հեռաւոր թէ մօտիկ անցեալին, նաե՛ւ այսօր: Դաշնակցութեան կազմակերպական կառոյցը պետութեան ընդհանուր համակարգի համար բնորդ` մոտել ալ կրնայ ծառայել, բոլոր քաղաքացիները, անկախ իրենց գրաւած դիրքէն, ուսման մակարդակէն, սեռէն ու տարիքէն, ինչպէս օրէնքին առջեւ, այնպէս ալ իրաւունքներով ու պարտաւորութիւններով գործնապէս հաւասար դարձնելով:

Ընկերային այս դաշինքին մէջ էական դեր ունի ազատ, անկախ, ժողովրդավար եւ արդար հայրենիքի գաղափարին անմնացո՛րդ նուիրումը: Աւելի՛ն. անցած տարի սեղանի վրայ դրուեցաւ ազգ-բանակ յղացքը` իբրեւ Միքայէլ Վարանդեանի «Համաժողովրդական բանակ»-ի ժամանակակից տարբերակ: Սեփական հայրենիքին մէջ ազգի գոյութիւնը պաշտպանելու այս գործիքի արդիականացումը բնականաբար սոսկ ռազմական-պաշտպանական նպատակի պիտի չծառայէ այսօր, այլ աւելի լայն գործառոյթ ունենայ, կեանքի բոլոր ոլորտներն ընդգրկէ, որպէսզի կենսունակ դառնայ ու յարատեւէ: Այս առումով ալ գաղափարական կեդրոնացումով ապակեդրոն գործելակերպը լաւագոյնս կրնայ արդիւնաւորել զայն:

Յաջողութեան հիմնական պայմանն այն է, որ հրապարակուած առանցքային գաղափարը, որ կոչուած է պաշտպանել ազգ-բանակը, գործնականին մէջ ու շօշափելիօրէն ծառայէ ազգին ու հայրենիքին, ապա թէ ոչ կը վարկաբեկուի ու կը ձախողի ան: Պարագան նոյնն է որեւէ գաղափարի. գործադրուելէ ետք ան պէտք է ծառայէ ամբողջի դատին, հասարակութեան բարօրութեան եւ իրաւունքներու պաշտպանութեան: Ինչպէս կազմակերպական հարուստ աւանդներ ունի Դաշնակցութիւնը, նոյնքան ալ բարոյական ըմբռնումներով հարստացուցած է հայ կեանքը: Մինչ մենք քաղաքացիի իրաւունքներուն եւ պարտաւորութիւններուն մասին կը խօսինք, դաշնակցական մարդուն համար կայ միայն բարոյական պարտաւորութեան եւ բաւարարութեան խնդիր: Այսինքն դաշնակցականի վարձատրութիւնը իր դաւանած գաղափարին անմնացորդ ծառայութիւնն է, անոր հնարաւորութիւնը: Նման բարոյական հիմքեր դրած է Զաւարեաններու սերունդն ու յաջորդները հարստացուցած են զանոնք. այդ մթնոլորտի մէջ է, որ առաւելագոյնս ինքնադրսեւորուած են սերունդներ ու արդիւնաւորած իրենց ուխտը` դառնալով գաղափարական մէկական հսկաներ:

Վերջապէս, Դաշնակցութեան դրօշին տակ կազմակերպուող յաջորդական սերունդներն առաջին հերթին պարտաւոր են առողջ ու անեղծ պահպանել այս աւանդները, կենսաւորել զանոնք, կատարելագործել ու հարստացնել` այն գիտակցութեամբ, որ Դաշնակցութիւնը ամէն բանէ առաջ ու վեր հայ ազգի ու հայրենիքի ծառայութեան կոչուած անօթ մըն է, զոր սերունդներ կեանքի գնով կերտած ու կատարելագործած են, որուն պիտի գուրգուրալ եւ հետը ազնուութեամբ, պատասխանատուութեամբ եւ բծախնդրօրէն վարուիլ:

 


Հարիւր Տարի Մոռացութեան Մատնուած Ողբերգութիւն

0
0

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբան
Հազար դարում հազիւ դառաւ Մարդասպան.
Ձեռքերն արնոտ գնում է նա դեռ կամկար,
Ու հեռու է մինչեւ Մարդը իր ճամբան:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ

Պատմութեան փոշին շատ յաճախ սքողում է իրողութիւններ, որոնց նշանակութիւնը, անշուշտ, էական է` յետադարձ հայեացքով դրանք իրենց ողջ մերկութեամբ տեսնելու, գնահատելու եւ, բնականաբար, այդ ամէնից ուսանելի դասեր քաղելու համար: Բարեբախտաբար, պատմութեան փոշին` ինչքան էլ հաստ ու բազմաշերտ, ժամանակի հոլովոյթում նոյնպէս նօսրանալու ենթակայ է, ինչի շնորհիւ այդ իրողութիւններն ի վերջոյ վեր են հանւում յանիրաւի մոռացութեան խորխորատից` ի շահ սերունդների իմացութեան եւ առաջընթացի: Միեւնոյն ժամանակ, դա հնարաւորութիւն է տալիս  զուգահեռել ու բացայայտել հեռու ու մօտ անցեալում արձանագրուած երեւոյթները, տուեալ պարագայում` անցած դարասկզբին ու դարավերջին կովկասեան թաթարների (պատմութեան հեգնանքով` ներկայիս ազրպէյճանցիների) գազանաբարոյ էութեան եւ իրագործած մարդկային սպանդների համարժէքութեան գործօնը. դարասկզբին` Արեւմտեան Մերձկասպիայի տարածաշրջանի բնիկ հայ ազգաբնակչութեան եւ այդ տարածքով  տուն դարձող ռուսական զօրքերի, իսկ դարավերջին` Արցախեան շարժման տարիներին, ազրպէյճանական Խորհրդային Միութեան երկու պետականակիր ժողովուրդներից մէկի` հայութեան եւ ռուս բնակչութեան հանդէպ: Երկու դէպքում էլ` սոսկ գիշատիչներին յատուկ բնազդային դաժանութեամբ, անյագուրդ արիւնռշտութեամբ:

… Եւ այսպէս, մի ամբողջ դար շարունակ պատմութեան, հետեւապէս եւ մոռացութեան փոշու ընդերքում էր գտնւում 1918 թուականի յունուարին Կովկասեան ռազմաճակատից տուն դարձող ռուսական զօրքերի սոսկալի ջարդերի, ալան-թալանի մի ամբողջ շղթայ, որ ներկայիս Ազրպէյճանի տարածքում իրականացրել էին մուսաւաթական-թաթարական ջոկատներն ու աւազակախմբերը` տեղի, այսպէս կոչուած, «կովկասեան թաթար» բնակչութեան հետ միասին: Եօթ փակի տակ պահելով իրողութիւնը,  այդ մասին յամառօրէն լռում էր խորհրդային եւ նոյն յամառութեամբ շարունակում է լռել յետխորհրդային պատմական ու քաղաքական միտքը, գիտական շրջանառութեան, այսպէս ասած, «յետնաբակ» մղելով անցած դարասկզբին տեղի ունեցած այդ եղերական իրադարձութիւնները: Ու հիմնականում միայն վերջերս է` այդ եղեռնագործութեան հարիւրամեակի օրերին, որ զանգուածային լրատուութեան միջոցներում սկսեց բարձրաձայնուել այդ թեմայի մասին` հանրային քննարկման ներկայացուելով «Շամխորի ողբերգութիւն» ընդհանրական անուան տակ:

Իրականում ի՞նչ է տեղի ունեցել հարիւր տարի առաջ ներկայիս Ազրպէյճանի բնակավայրերով անցնող Անդրկովկասեան երկաթուղու կայարաններում:

Ինչպէս յայտնի է, Ռուսիոյ կայսրութեան, ապա եւ  Ժամանակաւոր կառավարութեան անկումից յետոյ, երբ իշխանութիւնը զաւթուել էր պոլշեւիկների կողմից, 1917-ի նոյեմբերի 11-ին Թիֆլիսում կազմաւորուել էր բանուորագիւղացիական եւ զինուորական պատգամաւորների խորհուրդ կամ, այլ կերպ,  Անդրկովկասի կոմիսարիատ, որը կոչուած էր մինչեւ Հիմնադիր ժողովի գումարումը կառավարել երկրամասը: Կոմիսարիատում իշխանութիւնը գտնւում էր վրաց-թաթարական ազգայնականների ձեռքում` վրաց քաղաքական գործիչ, մենշեւիկ Նոյ Ժորդանիայի գլխաւորութեամբ: Այդ շրջանում Գանձակ-Ելիզաւէտպոլը դարձել էր իսլամական ուժերի կեդրոն` Ալի Մարդանբեկ Թոփչիբաշեւի գլխաւորութեամբ, ով պատմութեան մէջ է մտել որպէս հայ եւ ռուս բնակչութեան հանդէպ իրագործուած բազմաթիւ զանգուածային կոտորածների կազմակերպիչ: Իսկ Պաքւում իշխանութիւնը պատկանում էր բանուորների, գիւղացիների եւ զինուորների պատգամաւորների խորհրդին` Ստեփան Շահումեանի գլխաւորութեամբ:

Կովկասեան ռազմաճակատում գտնուող ռուսական բանակը, որ բախտի քմահաճոյքին էր թողնուել ու կորցրել նախկին կազմակերպուածութիւնը, անշուշտ, ոչ առանց պոլշեւիկների քայքայիչ քարոզչութեան, առաւել եւս` արձագանգելով «Խաղաղութեան մասին» եւ «Հողի մասին» լենինեան հրամանագիրներին, սկսել էր զանգուածաբար նահանջել թուրքական ռազմաճակատից` լքելով Արեւմտեան Հայաստանի մինչ այդ ազատագրուած տարածքները:  Ռուսական զօրքերով լեցուն հարիւրաւոր կառաշարներ երկաթուղով շարժւում էին դէպի հիւսիս` Տամբով, Ռիազան, Սարատով, Բրիանսկ եւ այլեւս պոլշեւիկեան Ռուսիոյ այլ քաղաքներ:

Այդ ժամանակ` 1918 յունուարի 6-ին, Ժորդանիան հեռագիր յղեց Անդրկովկասի բոլոր մակարդակների խորհուրդներին` կարգադրելով ամենայն գնով զինաթափել տուն վերադարձող ռուսական զօրքերին: Հետագայում, ի հարկէ, նա ժխտել է, թէ նման հեռագիր է ստորագրել, թէկուզ այն ամբողջութեամբ առկայ է շրջանառութեան մէջ, առաւել եւս` այդ հեռագրի իսկութիւնը յունուարի 11-ին ռուսական զօրքերի հրամանատարութեան հետ բանակցութիւնների ընթացքում հաստատել է նաեւ ջարդերի գլխաւոր կազմակերպիչներից Ասլան բէկ Սաֆիքիւրդսկին:  Այնուամենայնիւ, այդ հեռագրին հետեւեց, այսպէս կոչուած, ԱԺԴՀ (Անդրկովկասի ժողովրդավարական դաշնային հանրապետութիւն` ինքնահռչակ  պետական կազմաւորում, գոյութիւն է ունեցել մինչեւ 1918 մայիսի 26-ը)  ներքին գործերի նախարար Նոյ Ռամիշուիլու համարժէք հրամանը: Երկաթգծի կայարաններում ռուսական զօրքերի զինաթափման գործողութեան ընդհանուր  ղեկավարութիւնն իրականացնում էր վրաց իշխան, գնդապետ Լեւան Մաղալաշվիլին (Մաղալով), իսկ անմիջապէս տեղերում` իսլամական զանգուածների գլուխ կանգնած խոշոր կալուածատէրեր Ասլան բէկ Սաֆիքիւրդսկին, դոկտոր Խուդադաթ բէկ Ռուստամբեկովը, Ադիլխան Զիադխանովը եւ ուրիշներ, ովքեր, սերտ կապեր հաստատելով, գործում էին թուրքական զօրքերի հրամանատարութեան հետ միասին, որը, հասկանալի պատճառներով, խիստ շահագրգռուած էր ռուսական զօրքերի կազմալուծման հեռանկարով:

Մինչ Անդրկովկասի կոմիսարիատի կազմաւորումը` Ելիզավետպոլում անցկացուած Կովկասի իսլամականների ռազմական համագումարում որոշում էր ընդունուել ստեղծել ռազմական զօրաբանակ, որի միջուկ պէտք է դառնային, այսպէս կոչուած, Վայրի բաժանմունքի մէջ մտնող թաթարական հեծելազօրային գնդի սպաները: Իսկ 1917 դեկտեմբերի 14-ին, Կովկասեան ռազմաճակատի զօրամասը Ելիզավետպոլի իսլամական խորհրդի ճնշման ներքոյ բաւական քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք էր տրամադրել այդտեղ տեղակայուած թաթարական գնդին, որի  հրամանատար էր նշանակուել վերոյիշեալ Մաղալաշվիլին: Ընդ որում, խնդիր էր դրուած կազմակերպել առաւել մեծաքանակ զինուած ուժեր: Ուստի շեշտը դրուեց ցարական բանակի տուն շտապող զօրամասերի զինաթափման վրայ:

Դեկտեմբերի 19-ին Ելիզավետպոլից Թիֆլիս հաղորդագրութիւն է ստացւում` առ այն, որ իսլամականների ամբոխները քանդել են Ելիզավետպոլից մինչեւ Շամխոր ձգուող երկաթգիծը: Կոմիսարիատը ստուգելու համար յանձնաժողով է ուղարկում այնտեղ: Մաղալաշվիլին յանձնաժողովին հաւաստիացնում է, թէ ռուսական զօրամասերն անարգել բաց կը թողնուեն իսլամականների վերահսկողութեանը ենթակայ տարածքներով, եթէ ռուսերը խաղաղ պահեն իրենց: Թէ որքան փարիսեցիական էին այդ խոստումները, որոնք ապակողմնորոշեցին ռուսական հրամանատարութեանը, բացայայտուեց զգալի ուշացումով, աւաղ, միայն բուն եղեռնագործութեան ընթացքում:

Այս առումով` եւս մէկ յատկանշական հանգամանք: Ռուսական զօրքերին տեղափոխող զինուորական կառաշարերը Սարիղամիշից պէտք է մեկնէին դէպի Ելիզավետպոլ: Կառաշարերից մէկի Պարէտ Չելովը, ում հրաշքով յաջողուել էր ողջ մնալ, հետագայում վկայել է, որ զինուորականները կարող էին ընտրել մէկ այլ երթուղի` դէպի Պաթում, բայց Թիֆլիսում նրանց համոզել են, որ առաւել յուսալին  Ելիզավետպոլի ուղղութիւնն է: Ընդ որում, դա այն պարագայում, երբ այդ ժամանակաշրջանի Պաքուի մամուլն ահազանգում էր, որ Ելիզավետպոլից մինչեւ Եւլախ բոլոր կայարանները կողոպտւում են իսլամական աւազակախմբերի եւ բնակչութեան կողմից: Դժուար չէ կռահել, որ այդ կապակցութեամբ որոշակի պայմանաւորուածութիւն կար Թիֆլիսի կոմիսարիատի եւ Ելիզավետպոլի իսլամական կեդրոնի միջեւ:

Վրաց պատմաբան Ս. Բերիձէի տեղեկատուութեամբ` «Իսլամական ազգային կոմիտէն բացայայտ կերպով Ելիզավետպոլ է ձգել, հաւաքել հազարաւոր իսլամականների, զինել նրանց, նստեցրել գնացքներ եւ ուղարկել Շամխոր: Այդ զանգուածների գլուխ էին կանգնած Ասլան բէկ Սաֆիքիւրդսկին, դոկտոր Խուդադաթ բէկ Ռուստամբեկովը, ովքեր զէնքը ձեռքներին անմիջականօրէն ղեկավարել են ռուսական զինուորների դէմ ռազմական գործողութիւնները»:

Այն օրերին  «Բաքինսքի Ռապոչի» թերթը գրում էր. «Նոյ Ժորդանիան եւ նրա մշտապէս ոչ խելամիտ ջանասէր օգնական Նոյ Ռամիշվիլին զրահագնացք են ուղարկել` Աբխազաւայի գլխաւորութեամբ, որը զէնք է բաշխել իսլամականներին եւ օգնել է նրանց գնդակահարելու հազարաւոր զինուորների ու զինաթափելու կառաշարերը»:

Եւ այսպէս, 1918 յունուարի սկզբներին Շամխոր գիւղի մերձակայքում կուտակուել էին 5 երկաթուղային կառաշարեր` ռուսական զինուորներով ու սպաներով: Յունուարի 7-ի երեկոյեան Ելիզավետպոլի իսլամական կոմիտէն, առաջնորդուելով Ժորդանիայի վերոյիշեալ հեռագրով, որոշում է ամենայն գնով զինաթափել նրանց: Նախապատրաստուելով այդ զանգուածային բռնութեանը, թաթարական  աւազակախմբերը եւ տեղացի իսլամական, նոյն ինքը` կովկասեան թաթար կոչուած խաժամուժը, վաղօրօք քանդում են երկաթգիծը, խրամուղիներ փորում երկու կողմից` գծի երկայնքով մէկ, ի լրումն` ճանապարհը փակում Թիֆլիսից օգնութեան ուղարկուած եւ հրանօթներով ու գնդացիրներով սպառազէն Աբխազիայի զրահագնացքով: Կանգնեցուած կառաշարերի ռուս զինուորականութեանը զինաթափուելու պահանջ ներկայացուեց, ինչը մերժուեց: Ապա հետեւեց իսլամական աւազակախմբերի գրոհը, որը գլխաւորում էր Մաղալաշվիլին: Երկու կողմից շրջափակուած եւ, այսպէս ասած, աքցանի մէջ առնուած կառաշարերի զինուորական անձնակազմերը, չհասցնելով յարմար դիրքաւորուել, ինչպէս նաեւ առձեռն զէնք չունենալով, քանզի այն պահպանման տակ էր դրուած առանձին յատուկ վակոններում, փաստօրէն պատրաստ չէին յետ մղելու աւազակների յարձակումը: Իսկ գնդակները, որ համազարկերի տեսքով ժայթքում էին թաթարների հրացաններից ու գնդացիրներից, ինչպէս նաեւ զրահագնացքից դիմահար արձակուող հրետանային արկերը, որոնք, պաքուեցի ռուս պատմաբան Տոկարժեւսքու հաւաստմամբ, զրահագնացքի հրանօթներից կրակում էին Սպիտակ զօրամասի հրետանաւոր սպաները, կարկտի նման թափուելով վակոնների վրայ, անխնայ ոչնչացնում էին գրեթէ ձեռնունայն մնացած ռուս զինուորներին: Պայմաններն առաւել քան անհաւասար էին, եւ մարտերն աւարտուեցին ռուսական զինուորական կառաշարերի գրաւմամբ ու դրան հետեւած ջարդերով, որոնք տեւեցին յունուարի 9-ից մինչեւ 12-ը:  Զինուորներից նրանք, ովքեր վիրաւորուել էին, խողխողւում  էին տեղնուտեղը: Թաթար աւազակներն անգամ չէին խնայում ամուսինների հետ միասին տուն վերադարձող սպաների կանանց` գիշատչաբար յօշոտելով նրանց:

Ռուս պատմաբան Ստաւրովսքու վկայութեամբ`  այդ ջարդերի արդիւնքում թաթարական ջոկատները բռնագրաւել են ոչնչացուած ռուսական զօրքերի ամբողջ սպառազինութիւնը` 12 հազար (այլ աղբիւրների համաձայն` 15 հազար) հրացան, 100 (70) գնդացիր, 30 (20) հրանօթ, այլ զինատեսակներ, ինչպէս նաեւ մեծ քանակութեամբ զինամթերք: Սպաննուել եւ անյայտ կորել են,  տարբեր աղբիւրներով,  2-5 հազար ռուս զինուորներ ու սպաներ: Բացի այդ, թալանուել է կառաշարերի ամբողջ գոյքը, սպաննուածների վրայից հանուել, տարուել են նրանց համազգեստները եւ անգամ ներքնաշորերը, իսկ մերկացուած դիակները թողել փռուած կայարանի եւ նրա շրջակայ տարածքում` ի յօշոտումն արդէն չորքոտանի գիշատիչների: Շամխորի այդ ողբերգական ջարդերը  կովկասեան թաթարները հետագայում որակել են որպէս իրենց զինուած ուժերի մարտական «մկրտութիւն», որի արդիւնքում յաջողուել է մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք առգրաւել, այն, ինչին ձգտել են Թիֆլիսի կոմիսարիատի վրաց-թաթարական մեծամասնութիւնը եւ Ելիզավետպոլի իսլամական խորհուրդը:

Այդ օրերին Թիֆլիսի կոմիսարիատի յանձնարարութեամբ դէպի Ելիզավետպոլ թռիչք է կատարում մեր հայրենակից օդաչու, պորուչիկ Տէր Մարտիրոսեանը: Վերադառնալով` նա զեկուցում է, որ Աղստաֆայի մօտ կանգնած են երեք ջարդուփշուր արուած կառաշարեր, իսկ Շամխորի կայարանի մերձակայ տարածքում ամէնուրեք հրդեհ է բռնկուած` այրւում են վակոնների կմախքները:

Շամխորի կոտորածներին հետեւել են ռուսական զօրքերի վրայ նաեւ այլ յարձակումներ Ազրպէյճանի մի շարք այլ վայրերում` հիմնականում երկաթուղային կայարաններում, ինչպէս նաեւ երկաթգծից հեռու գտնուող զօրամասերում` Շամխոր, Դալլեար, Աղստաֆայ, Ջուլֆա (Ջուղա), Եւլախ, Խաչմաս,  Ալաբաշլի, Կարեագինոյ եւ այլն:

Այդ մասին «Պաքու» թերթի 1918-ի յունուարի 31-ի համարում տպագրուած «Շամխորի ողբերգութիւնը (ականատեսի վկայութիւն)» ակնարկում գրել է նաեւ պարբերականի ռուս հեղինակ Ստանիսլավ Եդիեւսկին` պատմելով յունուարի 8-ին Թիֆլիսից Պաքու մեկնած փոստային գնացքի անձնակազմի, ուղեկցող զինուորների եւ 400 ուղեւորների դառը ճակատագրի մասին:

Ակնարկի հեղինակի հաղորդմամբ` Դալլեար կայարանում իսլամականները շրջապատում են գնացքը եւ պահանջում, որպէսզի զինուորները յանձնեն զէնքը: Վերջիններս սկզբում հրաժարւում են, բայց յետոյ, այնուամենայնիւ, ստիպուած յանձնում են: Թաթարներն անմիջապէս տեղնուտեղը գնդակահարում են զինաթափուած զինուորականներին, բռնագրաւում զէնքը,  ապա մինչեւ վերջին թել կողոպտում բոլոր ուղեւորներին: Դալլեարից Շամխոր երեք վերստ ճանապարհը կիսամերկ, ոտապոբիկ, կիսակենդան ուղեւորներն անցնում են ոտքով, ամէն քայլափոխի հանդիպելով սպաննուած, շորահան արուած ռուս զինուորների ցաքուցրիւ փռուած դիակների:

Ինչպէս տեղեկացնում է պատմաբան Հրանտ Աբրահամեանը «Գոլոս Արմէնի» թերթում օրերս հրապարակուած «Շամխորի սպանդ» յօդուածում, թաթարական խաժամուժն աւազակային յարձակումներ է գործել ռուսական բանակի նաեւ այն զօրամասերի վրայ, որոնք տեղակայուած էին Իրանի հետ սահմանում: Ըստ յօդուածագրի` Կարեագինոյում (հետագայում` Ֆիզուլի, ներկայումս` Արցախի Հանրապետութեան Վարանդա), տեղակայուած էր ռուսական սահմանապահ զօրքերի 6-րդ գունդը: Իսլամականների ջոկատները գիշերը գրոհել են գնդի տարածքը, զաւթել զինապաշարը, կոտորել զինուորներին: Ըստ արխիւային նիւթերի` 200 հոգուց ողջ է մնացել ընդամէնը երկու հոգի` փրկութիւն գտնելով Բանազուր հայկական գիւղում: Հեղինակի հաւաստմամբ` այդ ամէնին եռանդուն աջակցել են թուրքական հրամանատարութեան էմիսարները: Ըստ էութեան, ասում է նա, վերը յիշատակուած աւազակախմբերը Թուրքիայի «հինգերորդ շարասիւնն էին», սկզբում` Օսմանեան, ապա` քեմալական Թուրքիայի, որը չէր թաքցնում իր հակահայ եւ հակառուսական նկրտումները:

Շամխորում ռուսական զօրքերի ջարդերը վաւերագրօրէն փաստարկուած են հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ, բանաստեղծ եւ հասարակական գործիչ, Կովկասեան ռազմաճակատում եւ Արեւմտեան Հայաստանում տեղի ունեցած ռազմական գործողութիւնների աշխուժ մասնակից, զօր. Ալեքսանտր Կուլեպեակինի ռազմապատմական զեկոյցում, որ նա պատրաստել էր 1918` Համաշխարհային պատերազմին հայութեան մասնակցութեան եւ կրած կորուստների վաւերագրման հարցերով` Յովհաննէս Թումանեանի գլխաւորած Բիւրոյի յանձնարարութեամբ, Փարիզեան խաղաղութեան խորհրդաժողովին ներկայացնելու համար:

Այդ ջարդերի մասին է գրել Պաքուի կոմունայի առաջնորդ Ստեփան Շահումեանը` նշելով կոտորածների նախաձեռնողների` Ժորդանիայի եւ Ռամիշվիլու անունները:

Ռուս զինուորների զանգուածային սպանդը դատապարտել է նոյնիսկ «խորհրդային ժողովուրդների հայր», նոյն այդ ժողովուրդների գլխաւոր դահիճ  Իոսիֆ Ստալինը` այն ժամանակ ազգութիւնների գործերով ՌԽՖՍՀ ժողովրդական կոմիսարը. «Բայց դեռ կան անուններ, որոնք պէտք է նշուեն, դեռ կայ յանցագործների մի որջ, որը պէտք է ոչնչացուի: Այդ որջը Ելիզավետպոլի  իսլամական ազգային կոմիտէն է` ամբողջովին բաղկացած յետադիմական բէկերից ու խաներից, որը յունուարի 7-ի երեկոյեան, հիմնուելով Ժորդանիայի հեռագրի վրայ, որոշել է «ամենայն գնով» զինաթափել կառաշարերը եւ անհաւատալի անամօթութեամբ ու արիւնարբութեամբ յունուարի 9-12-ը կատարել իր որոշումը»:

Շամխորի արիւնալի իրադարձութիւններին իրենց աշխատանքներում անդրադարձել են ռուս պատմաբաններ Ա. Լ. Ստաւրովսքին եւ Է. Ա. Տոկարժեւսքին, լեհ պատմաբան Թադէուշ Սուենտոխովսքին:

Այդ եղեռնագործութիւնը յիշատակւում է նաեւ ժամանակակից ռուս գրող Վիկտոր Նիկոլաեւի «Բարձրեալի աջակցութեամբ (աֆղանցու գրառումները)» գրքում, որտեղ գլխաւոր հերոսին  այդ մասին պատմում է հայուհի Կարինէն` Չարդախլու գիւղի մարաջախտ Յովհաննէս Բաղրամեանի տուն-թանգարանի աշխատակցուհին:

Սակայն, անկախ այդ սակաւաթիւ հրապարակումներից, բուն իրողութիւնը յամառօրէն պահուել է մոռացութեան անթափանց քողածածկոյթի տակ` հետեւողականօրէն դուրս մղելով այն պատմագիտական, իրաւաքաղաքական շրջանառութիւնից, անհասանելի դարձնելով լայն հանրութեան, առանձնապէս` ռուս ժողովրդի համար: Եւ, արդեօ՞ք ոչ հեռաւոր պատմական անցեալի այդ ողբերգական իրադարձութիւններին գրեթէ համատարած անտեղեակութիւնը չէ պատճառը, որ` ինչպէս Ազրպէյճանի հայութիւնն էր, նոյնպէս եւ ռուս բնակչութիւնն ակամայ յանկարծակիի եկաւ քսաներորդ դարավերջին` Խորհրդային Ազրպէյճանում հայ եւ ռուս քաղաքացիների նկատմամբ 1988-1990 իրականացուած զանգուածային բռնութիւնների պարագայում, որոնք իրենց ձեռագրով ու ոճով ամենեւին չէին տարբերւում դարասկզբի այդ սահմռկեցուցիչ իրողութիւններից: Անշուշտ, այդ ողբերգութիւնների հիմքերի հիմքն իրական պատմութեանը լայն հանրութեան անտեղեակութեան մէջ է նաեւ, պատմութեան փոշին մաքրելու եւ պատմական անցեալից դասեր քաղելու հրամայականն անտեսելու աններելի պահուածքի մէջ:

 

 

Խմբագրական. Արձանագրութիւններու Յետս Կոչման Ընդառաջ Նոր Պայմաններ, Նոր Փաստաթուղթ (Գ.)

0
0

«Արձանագրութիւնները բանակցուել էին` ելնելով եղած պայմաններից: Եթէ Թուրքիան ցանկանում է սպասել այլ պայմանների, ապա վաւերացնել արձանագրութիւնները, նա չարաչար սխալւում է: Նոր պայմաններում պէտք է բանակցուի նոր փաստաթուղթ: Հայաստանը նախապայմանների լեզուով չի խօսում, բայց չի էլ ընդունի որեւէ մէկի կողմից նախապայմանների առաջադրումը»:

Այս բաժինի վերջաբանը բազմիմաստ է: Պայմանները, որոնց մէջ ստորագրուած էին արձանագրութիւնները, փոխուած են: Եթէ մնանք ելոյթի բովանդակութեան սահմաններուն մէջ, հայկական կողմին համար այսօր արդէն առկայ են Եւրոպական Միութիւնն ու Եւրասիական տնտեսական Միութիւնը կամրջող հանգամանքը, ինչպէս նաեւ Պարսից ծոցի եւ Սեւ ծովու միջեւ ցամաքային միջանցքի դեր ստանձնելու կարելիութիւնները:

Այս առաւելները, որոնք ուղղակի չեն ընդգծուիր, հայկական կողմի դիրքերը աւելի կը զօրացնեն նախապայմանային քաղաքականութեան չենթարկուելու: Այս նոր պայմանները փաստօրէն նաեւ կը նուազեցնեն Թուրքիոյ պարտադրած շրջափակումի ազդեցութիւնը: Չմոռնանք, որ Մոսկուայի մէջ յայտարարուած ֆութպոլային դիւանագիտութեան մեկնարկի առանցքը կը վերաբերէր սահմանի բացումի առաջադրանքին: Այնտեղ կ՛ըսուէր, որ Անգարան հայկական կողմին կ՛առաջարկէ պատմական խնդիրները քննարկող պատմագէտներու համատեղ քննարկում. Երեւանը պատրաստ է ընդունելու այդ առաջարկը, պայմանով որ Թուրքիան բանայ սահմանը:

Այստեղ եթէ մէկ կողմէ պատմագէտներու միացեալ յանձնաժողովի կազմութեան համաձայնութիւն կը տրուէր, միւս կողմէ սակայն պայմանը խորքին մէջ կ՛ենթադրէր այն այլընտրանքային առաջարկը, որ կատարուած էր երկրորդ նախագահին կողմէ. փոխանակ պատմաբաններու միացեալ յանձնաժողովին,  յառաջացնել միջկառավարական յանձնախումբ քննարկելու  համար բոլոր խնդիրները: Սահմանի բացումը, ըստ էութեան պատմաբաններէն առաջ միջկառավարական յանձնաժողովի կազմութիւն կ՛ենթադրէր:

Յամենայն դէպս կարեւորը այն էր, որ առաջնային օրակարգը սահմանի բացումն էր, ինչ որ հիմա նոյն հրատապութեամբ չի դրուիր: Սահմանի բացումը ներկայ պայմաններուն մէջ չունի այն նշանակութիւնը, որ ունէր ֆութպոլային դիւանագիտութեան մեկնարկի օրերուն:

Նոր փաստաթուղթի մշակման անհրաժեշտութիւնը ընդգծելով ուրեմն կը շեշտուի այնպիսի արձանագրութեան մը կազմութիւնը, ուր պէտք է բացառել որեւէ նախապայմանի առաջ քշման իրաւադրոյթի ամրագրում: Ո՛չ ցեղասպանութեան հիմնախնդիրի քննարկման, ո՛չ ներկայ փաստացի սահմաններու ճանաչման երկկողմ պայմանագիրի, ո՛չ ալ բազմակողմ պայմանաւորուածութիւններով արցախեան թեմայի մասին անուղղակի ակնարկներու մեկնաբանութեան կարելիութիւն:

Անգարայի նախապայմանային վարքագիծը համոզած է հայկական կողմը, որ նոր փաստաթուղթին մէջ պէտք է ամրագրել, որ Երեւանն ու Անգարան կը ձեռնարկեն յարաբերութիւններու բնականոնացման գործընթացի առանց որեւէ նախապայմանի:

Այստեղ կայ, գոյութիւն ունի նաեւ փոխզիջման տրամաբանութիւն: Հայաստանը նախապայմանային լեզուով չի խօսիր: Քաղաքականօրէն անօրինաչափ պիտի չըլլար, եթէ արծարծուէր Ցեղասպանութեան ճանաչումի նախապայմանը որեւէ բնականոնացման  կամ դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատման գործընթաց սկսելէ առաջ: Ուրեմն Երեւանը այդ նախապայմանը չ՛արծարծեր` ակնկալելով, որ Անգարա եւս Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը օրակարգէ հանելու, արցախեան տարածքներէ ուժեր հեռացնելու պահանջներ չարծարծէ:

Եթէ Թուրքիան կը սպասէր, որ պայմանները փոխուին եւ ապա վաւերացնէր արձանագրութիւնները, ապա հաշուարկի լուրջ սխալ ըրած է: Պայմաններու փոփոխութիւնը այս պարագային կ՛ենթադրուի ըլլալ արցախեան հարցին մէջ հայկական կողմէն պահանջուած քայլ. կամ նախապայմանային քաղաքականութեան հետեւելով հրաժարում ցեղասպանութեան ճանաչման օրակարգէն:

Յամենայն դէպս հաստատուած է արդէն որ`

Ա.- Թուրքիան կորսնցուցած է պատմական առիթը,

Բ.- Հայկական կողմը չի կրնար առյաւէտ սպասել եւ

Գ.- Նկատի ունենալով, որ փոխուած են պայմանները, Թուրքիոյ հետ բանակցելու համար անհրաժեշտ է նոր փաստաթուղթի մշակումը:

 

Հալէպ, Հալէպի Մէջ, Հալէպէն Հեռու. Բաց Զրոյց` Ներսի Եւ Դուրսի Միջեւ (Ե.)

0
0

Հայրենազուրկ կամ հողազուրկ բառերը, արեւմտահայերէնի իբրեւ ածական տրուած, մասնաւոր բացատրութեան կը կարօտին: Արեւմտահայաստանը` իբրեւ հայ աշխարհ, գոյութիւն ունէր արեւմտահայութեամբ հանդերձ, սակայն լեզուն Պոլսոյ եւ Զմիւռնիոյ մէջ իր hիմնական զարգացումը ապրեցաւ, այսինքն` դուրսը, հողազուրկ, եթէ կ’ուզէք: Սա լեզուն մեր հասկցած իմաստով հայրենիք չունեցաւ, ձեւով մը: Լեզուները անհայրենիք ալ կրնան որոշ չափով մը զարգանալ: Նոյնիսկ կրնան իրենց ուսումնասիրութեան կեդրոնները ունենալ: Ամէն ինչ կախեալ է ծրագիրէն:

Քիւրտերու պարագան ներկայիս բաւական հետաքրքրական է: Վերջին շրջանին եւրոպական շարք մը համալսարաններու մէջ իրենց լեզուն, նոյնիսկ` անոր քանի մը բարբառները, ոչ միայն կ’աւանդուի, այլեւ կ’ուսումնասիրուի. Գերմանիա, Աւստրիա, Լեհաստան` ինծի ծանօթ օրինակներն են: Գալով մեզի, եւրոպական կամ ամերիկեան հայագիտական ամպիոններու մէջ լեզուի ուսուցումը հսկայական նահանջ արձանագրած է, անիկա յաճախ նախապայման իսկ չէ: Մարդ կը զարմանայ, առանց հայագիտութեան հիմքին` լեզուին, ինչպէ՞ս կարելի է այդ գիտութեամբ զբաղիլ` երկրորդական աղբիւրներ ու գրականութիւն ուսումնասիրելով: Բայց, ըստ երեւոյթին, կարելի է:

Վենետիկ եւ Վիեննա` Մխիթարեան վանքերը տարբեր օրինակներ են, այս անգամ լեզուն գործածող ժողովուրդէն` հաւաքականութենէն ալ հեռու, հակառակը` Պոլսոյ եւ Զմիւռնիոյ պարագաներուն, ուր հայախօս միջավայր գոյութիւն ունէր: Ուրեմն, «փակ» հաստատութեանց սահմաններուն մէջ ու անոնց շնորհիւ ալ հսկայական զարգացում կրնայ արձանագրել լեզուն, կը տեսնենք: Մխիթարեաններ, սակայն, այս երեւոյթին փակութեան գիտակցեցան ու սկսան հիմնադրել, ուր որ կրնային, իրենց վարժարանները: Ինծի կը մնայ այսօր իրենց մաղթել, որ հոգեվարքի ջահերը յոյսի ջահերու վերածելու ճամբան գտնեն: Հոս ալ պարագան նոյնն է, ձեւերը չէ, որ կը պակսին:

Արեւմտահայերէնով գիտական գրականութեան պակասին կ’ակնարկէք: Օտար գրականութիւն կարդալը, գեղարուեստական կամ գիտական, միայն դրական իմաստ ունի: Սփիւռքի մէջ մեր ճակատագիրն է այդ կալուածներուն ծանօթանալ յատկապէս օտար լեզուներով: Համապատասխան մասնագիտական գրականութիւնը հայերէնի թարգմանելու աշխատանքը հսկայական գործ է: Հրաչ Տասնապետեանի իրագիտութեան կամ բնագիտութեան դպրոցական դասագիրքերը անշուշտ բաւարար չեն, որ մասնագիտական եզրաբանութեան մը հիմքը դրուի, բայց հետաքրքրական փորձեր են անտարակոյս: Ուրախ եմ, որ ձեր թեմին մէջ նոր դասագիրքեր հրատարակուած են, որոնք նաեւ բառամթերքին կարեւորութիւն կ’ընծայեն: Այդ աշխատանքին խորացումը շատ անհրաժեշտ պիտի ըլլար: Երբ այսօր Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարանի տարրալուծարանը մտնէք, պիտի տեսնէք, որ հոն գիտական եզրերու հայերէն համազօրները կան ցուցանակներու վրայ, որովհետեւ ատենին քիմիագէտներ ու բնագէտներ նաեւ հայկական եզրաբանութեամբ զբաղած էին: Օսմանեան շրջանի հայոց պատմութիւնը շատ դասեր ունի տալիք մեզի այսօր:

Գիտական հետաքրքրութիւն ունեցող երիտասարդը կը դիմէ® օտար լեզուներու օգնութեան: Լաւ կ’ընէ, ի դէպ, եթէ ան արեւելահայերէնին չդիմէ, որովհետեւ հոն շատ աւելի օտար եզրեր պիտի գտնէ, քան հայերէն® Այս է արեւելահայերէնին ճակատագիրը: Ան օտար եզրին օտարութեան զգայութիւնը չունի, դժբախտաբար, եւ արեւմտահայերէնին հայրենազրկութեան բարիքն է, եթէ կ’ուզէք, այն, եթէ համապատասխան արեւմտահայ մամուլը թղթատէք, կը տեսնէք, որ ան փորձած է եւ տակաւին կը փորձէ, շատ քիչ պարագաներու մէջ, այսօր, օտար եզրերուն քով հայերէն առաջարկներ կատարել` անոնց մէջէն իր կորսուած հայրենիքը եզր առ եզր վերականգնելու համար հաւանաբար:

Կան օրինակներ թափուած ջանքի, ինչ կը վերաբերի մասնագիտական եզրաբանութիւնը արեւմտահայերէնի թարգմանելու աշխատանքին: Փրոֆ. Ռոպէր Տէր Մերկերեան (հարաւային Ֆրանսա) փորձեր կատարած էր այս ուղղութեամբ` արդի եզրեր առաջարկելով, պրակներ ալ հրատարակած էր: Վերջերս իմացայ, որ բժ. Կարպիս Հարպոյեանի բժշկագիտական նոր հրատարակուած հատորներէն մէկը բժշկագիտական եզրերու հայերէն առաջարկներ կատարած է: Կոմիտաս Գէորգեանի «Երաժշտական բառարան»-ը (Փարիզ, 1989) այլ օրինակ մըն է: Հին, բայց դեռ որքան նոր` հայր Ղեւոնդ Ալիշանի «Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն» (Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1895)` ուրիշ օրինակ: Ծանօթ է նաեւ Շահան Պէրպէրեանի կիսաւարտ գործը` իմաստասիրական բառարանի մը: Այլ հետաքրքրութիւն կրնայ բաւարարել Մաղաքիա արք. Օրմանեանի «Ծիսական բառարան»-ը: Ասոնք հապճեպ նշուած աղբիւրներ են, իրենց բոլոր հաւանական թերիներն ալ նկատի առած եմ, որովհետեւ անոնք արդիականացման ու վերամշակման կարիքը ունին: Մենք եւրոպացի ժողովուրդ մը չենք, որ ամէն տարի իր բառարանները կը թարմացնէ, սակայն ասոնք նախաքայլեր են, որոնք առնուած են, եւ մշակութային կամ ուսումնական կազմակերպութեանց պարտականութիւնը կրնայ ըլլալ զանոնք համախմբել, տրամադրել, շրջանառութեան մէջ դնել, որպէսզի գէթ փնտռողը գտնելիք ունենայ, եւ եթէ փափաքի, իր օտար լեզուով կարդացած մասնագիտական գիրքէն ոստումներ կատարէ դէպի նման աղբիւրներ ու այս կամ այն եզրին հայերէն համազօրը կամ անոր մօտ հայկական եզր մը գտնէ: Բայց թերեւս դուք ինձմէ աւելի լաւ գիտէք, թէ ինչո՛վ զբաղած են մշակութային միութիւններն ու ուսումնական խորհուրդները: Եթէ Հայաստանէն բերուած երգիչ մը գաղութէ գաղութ պտտցնելը, համերգ կազմակերպելն ու չակերտաւոր կամ անչակերտ խանդավառութիւն ստեղծելը մշակութային գոհունակութիւն կը պատճառեն, եւ հոն կ’աւարտի մշակութային խրախճանքը, ըսելիք չունիմ:

Գիտական նիւթերը հարկաւ կրնան հայերէնին «կապուիլ»: Սփիւռքի մէջ, ըստ իս, մանաւանդ մշակութային միութիւններու հետաքրքրութեանց սահմաններէն ներս կրնայ իյնալ նկատուող հետաքրքրութեանց ուղղութիւն տալու աշխատանքը, ընդհանրապէս հոտառութիւն ունենալը, թէ` այսօրուան երիտասարդութեան անհատական կամ խմբական հետաքրքրութիւնները ո՛ր ուղղութեամբ կ’ընթանան: Իսկ այդ հետաքրքրութեանց բացակայութեան պարագային (քանի դուք ալ կը խօսիք համատարած անտարբերութեան մասին), տագնապիլ, թէ ի՛նչ ձեւերով կարելի է ստեղծե՛լ այդ հետաքրքրութիւնը: Միամտութիւն է կարծել, որ ամէն հայ երիտասարդ հայկական հարցերով պիտի զբաղի, «հայկական կեանք» պիտի ապրի` Հայաստան կամ սփիւռք: Աւետարանին մէջ սերմնացանին առակը գիտէք, հարկաւ: Գիտէք անոր սփռած սերմերը ո՛ւր կ’իյնան` ճամբեզրին, փուշերու մէջ, ժայռերու վրայ եւ պարարտ հողի մէջ: Սերմնացանը, սակայն, պիտի ցանէ: Այդ է իր գործը: Ան, որ ցանելէն հրաժարի, արդէն հողին հանդէպ հաւատքն ալ, սերմնացանի իր պաշտօնն ալ կորսնցուցած է: Փորձառութեամբ գիտեմ, որ յարատեւ, նպատակաւոր ու ծրագրաւոր ճիգը արդիւնք կու տայ: Շնչատ խանդավառութիւն ու շնչաւոր պոռթկում` երկուքն ալ հրախաղութեան մակարդակի վրայ կը մնան:

Պատերազմին կատարած «հողադարձ»-ը շատ բնորոշիչ է: Իմ ակնարկածս ոչ թէ դուրսէն` պատերազմէն գալիքն էր, այլ` ներսէն: Սակայն գիտենք ընկերաբանութենէն, որ եթէ արկած կամ բախում չպատահի, նորութեան ու նորոգութեան անհրաժեշտութիւնը չենք զգար: Ներսէն կամ դուրսէն` հողադարձը կամ դարձը անհրաժեշտութիւն են: Մաղթելի է, որ ձեր պատերազմին ցնցումը ինքնանորոգութեան բարիքի վերածուի: Ցնցումով դարմանումը կայ հոգեբանութեան մէջ: Չկարծէք, որ ներշնչուած եմ Գերմանիոյ մէջ կայացող ու դեռ կայանալիք այս տարուան յոբելենական մթնոլորտէն: Գերմանիոյ մէջ այս տարի ամէն քաղաք հետամուտ է Մարթին Լուտերի բարեկարգութեան 500-ամեակը յիշատակելու` բազմազան յայտագիրներ կազմակերպելով: Գերմանացիները իրենց ազգային ու միջազգային բարեկարգութիւնը թող տօնախմբեն: Մենք ալ կարենանք մեր բարի կարգերը մէջտեղ բերել:

Ան, որ դիմացաւ պատերազմին, անոր ցնցումին կամ քանդումին, ան միայն գիտէ դիմանալու գաղտնիքը, այդ շատ անթափանցելի ու փակ աշխարհն ու աշխատանքը: Դուք բացատրութիւն ալ կու տաք, արդարեւ, նշելով, որ երբ ներքին կապը եւ վստահութիւնը ներկայ են, մէկը միւսէն ուժ կ’առնէ: Դուրսիններս հեռու-մօտիկ վկաներ կրնանք ըլլալ առաւելագոյն պարագային, սակայն, շատ աւելին, մենք ալ սորվելիք ունինք այս փորձանքին յորձանքէն: Գիտենք, որ այսպիսի պարագաներու ցաւն ալ ծախող վաճառականներ հանդէս կու գան:

Եբրայական աստուածաբանութենէն մեզի անցած է աղէտին` Աստուծոյ կողմէ կատարուած փորձարկում ըլլալու հանգամանքը: Աստուած մեր գլխուն բերած չարիքով կա՛մ մեզ է, որ կը փորձէ, կ’ըսէին նաեւ մեր հայրերը, կա՛մ ալ աղէտին պատճառը մենք իսկ ենք` «վասն ծովացեալ մեղաց մերոց»: Ես կը նախընտրեմ փորձարկումի, քննութեան մեկնութիւնը: Մեր զրոյցին սկիզբը արդէն ըսինք` ապրողը միայն գիտէ: Ապրողը զայն փորձարկումի վերածելու արուեստը կը զարգացնէ, երբեմն` ինքնաբերաբար:

Ազգային էական հարցերու մէջ համախոհութիւնը երբեք առարկելի չէ: Անկախ պետականութիւն ունենալն ալ նսեմացնելու ոչ մէկ հետաքրքրութիւն ունիմ: Տգիտաբար խանդավառուիլը, սակայն, ամէն պարագայի, դատապարտելի կը գտնեմ, Հայաստանի ճամբան չափող չափահաս կամ անչափահաս տիպարներու կողմէ, մանաւանդ երբ այդ խանդավառութեան անունը «հայրենասիրութիւն» կը դրուի: Հայաստանը, Արցախը, Ցեղասպանութեան ճանաչումը առաջնահերթութիւններ են` ո՞վ չի գիտեր: Պաշտօնապէս թուղթի վրայ ալ գրուեցան անոնք, եթէ չեմ սխալիր: Հարցը քարոզչական մակարդակէն անդին անցնիլն է: Եթէ թութակի պէս պիտի կրկնենք, որ` «Հայաստանը բոլոր հայերուն հայրենիքն է», սակայն անոր իմաստը պիտի չբացատրուի թութակներուս կողմէ, որովհետեւ շատ յստակ բան է ըսուածը, ըստ երեւոյթին,  ընդհանրապէս լուրջի կարելի չէ առնել այս հաստատումը: Կան նիւթական եւ հոգեկան կապեր, որոնք մեզ բոլորս կը կապեն ներկայ պետութիւն-հայրենիքին հետ` հակառակ անոր վանողական բոլոր` նիւթական ու բարոյական բազմաթիւ ձեռնարկութիւններուն: Այս կապը ներսի ու դուրսի միջեւ եղած կապն է: Անոր գոյութիւնն ու զարգացումը երկու կողմերէն կախեալ է: Ասոնք ըսուած, լսուած, հռչակուած սահմանումներ են: Դուք իբրեւ ներսի բնակիչներ` վկան էք այսօր այն իրողութեան, որ վերջերս հայրենիք մեկնած սուրիահայեր կը վերադառնան սուրիական հայրենիք: Ասիկա նշանակութիւն, բացատրութիւն ու մանաւանդ պատգամ ունեցող քայլ մըն է:

«Ճիշդի՛ն համար եւ ոչ իրարու դէմ պայքարիլ», կը գրէք: Նախ «ճիշդ»-ը շատ ընդարձակ ու բարդ հարց մըն է: Նախընտրելի է խօսիլ օրինակներով, բացատրութիւններով, պայքարելով, ինչո՞ւ չէ, իրարու դէմ: Հապա միայն թուրքի՞ն դէմ: Վերջերս տեղ մը կարդացի անպատասխանատու գրութիւն մը, թէ ՀՀ մէջ բոլոր վանքերն ու եկեղեցիները մաս-մաքուր, նորոգուած վիճակի մէջ են, իսկ Թուրքիոյ մէջ` քարուքանդ: Թուրքիոյ պարագային ծանօթ ենք: Ատիկա չէ հարցը: Խօսիլն իսկ աւելորդ է: Սակայն գիտե՞նք, կ’ուզե՞նք գիտնալ, թէ որքա՛ն եկեղեցիներ լքեալ կամ անխնամ վիճակի մէջ կը գտնուին այսօր Հայաստանի մէջ, թէ՞ այս ալ «հայկական գաղտնիք» է: Չոր ու ցամաք հայկականութենէն դուրս ելլելը անհրաժեշտութիւն է` հասնելու համար աշխարհին: Ասիկա միայն օրինակ մըն է: Սսոյ մայրավանքն ալ աւերակ էր, երբ Սահակ կաթողիկոս զայն ստանձնեց: Ատոր պատճառն ալ թուրքը չէր® միայն: Հարցերուն տարբեր երեսները դիտել կ’առաջարկէիք, չէ՞: Ներքին թշնամին այնքան ընտելացած է, օձը ոչ թէ ոչխարի մորթ առած է վրան, այլեւ ոչխարի լեզուով կը խօսի այսօր մեզի հետ:

Կ’արժէ կարդալ ձեռագրաց յիշատակարանները` հասկնալու համար, թէ պատերազմական ինչպիսի՛ պայմաններու տակ կարելի էր նստիլ ու ձեռագիր մատեան ընդօրինակել կամ նկարազարդել, գնայունին դէմ մնայունը կառուցել: Մաղթելի է, որ մեր այս զրոյցը դուրս գայ իր սահմաններէն, ձեր թերթին մէջ «արմատ արձակէ», խթանիչին ու խենթութեան ճամբայ բանայ: Այսօր համացանցը հեռահաս է, գաղափարներու փոխանակումէն ետք իրագործումներ անկարելի չեն: Չի բաւեր սակայն, դուք ալ գիտէք, միայն գրելն ու գրիչը կուրօրէն «քաջալերել»-ը: Վերը կ’ակնարկէիք ճիշդի-սխալի հարցին: Այսօր, օր ցերեկով, յանուն արեւմտահայերէնի քաջալերութեան` սխալ արեւմտահայերէնով տպագիր ու ելեկտրոնային մամուլ ու ձեռնարկութիւն կը «քաջալերուին»: Արմատական փոփոխութեան համար արմատական մօտեցում հարկաւոր է, այլապէս կրնանք մակերեսին վրայ թափառումները շարունակել ու օրուան վերջաւորութեան ալ գոհունակութեան, նոյնիսկ յաղթանակի երգեր եւ երազներ թռցնել:

Ներսի եւ դուրսի փոխանակման յատուկ սիւնակ մը ձեր թերթին մէջ, պատահական «հանդիպումներէ» անդին, կրնայ լաւ քայլ մը դառնալ: Այն ատեն կրնամ գոնէ զրոյցին շնորհքը ընկալած ըլլալ:

(Շարունակելի)

 

Հայ Լեզուն. Աշակերտներուս

0
0

ՄԱՐԳԱՐ ՇԱՐԱՊԽԱՆԵԱՆ   

 

«Իր մայր լեզուից ձեռք քաշողը
Վերջն էլ կը տայ իր մայր հողը»:

Յովհ. Շիրազ

Աստուածատուր գանձ մըն է մեր հայ լեզուն,
Որուն կառչած տոկացինք մենք դարերով,
Ցեղասպանի ոճիրներուն դիմացանք,
Հայու կամքով դարձեալ ոտքի կանգնեցանք:

Մեր հայ լեզուն ուղեցոյցն է մեր կեանքին,
Մեսրոպ Մաշտոց գիրեր ստեղծեց, որ ապրի,
Զէնք ան դարձուց մեր մայրենին ոսկետառ,
Որ սերունդներ իրմով զինուած պայքարին:

Հիմա կանգնած ազգերուն մէջ այլազան`
Մենք սրբազան մէկ գլխաւոր գործ ունինք,
Պէտք է պահենք մեր հայ լեզուն տիրական,
Որ ազգը մեր յաւերժ ապրի անկործան:

Մի՛ կասկածիք, հաւատացէ՛ք հայ լեզուին,
Զի անոր մէջ հայու ոգին միշտ կ՛ապրի,
Որ կեանք կու տայ, տոկունութիւն` խօսողին
Եւ յոյս անմար` զայն ձեր բերնէն լսողին:

Գիւղ Ուշի, Արագածոտնի մարզ

 

Մեր Պատմութեան Հիւսուածքը

0
0

ՑՈՂԻԿ ԱՇԸԳԵԱՆ

Տօնածառին լոյսերը կը վառին ու կը մարին: Կը նայիմ անոնց` անփոյթ եւ անգործ: Ի՜նչ լաւ է այս զգացումը, կը խորհիմ: Տաքուկ, հանգիստ եւ անհոգ, տունը նստած` տօնածառը կը դիտեմ:

– «Ո՜հ, մեր կրակարանն ալ եթէ ըլլար», դժգոհանքի աղբիւրն է խօսողը: Գոհունակութեան աղբիւրը կը փութայ պատասխանելու. «Աշխարհի վրայ գիտե՞ս քանի մարդ կայ, որ անտուն է, ամէնէն պարզ իրաւունքներէն զրկուած է եւ չքաւոր: Պէտք է փառք տալ»: Անմիջապէս փառք կու տամ:

Յիշողութեանս մէջ, սակայն, կ՛արթննան մանկութեանս եւ պատանեկութեանս շրջանէն մեր կրակարանին ջերմ յուշերը: Ամէնէն նորերը Սուրիոյ պատերազմի առաջին  տարիներէն են: Երբ ելեկտրականութիւնը կ՛անջատուէր, ժամեր կրակարանին քով նստած` դաս կը սորվէի, կամ գիրք կը կարդայի լուսարձակի լոյսով: Այդ պատկերը պղտորած էր մտքիս մէջ, սակայն պայծառ է եւ ջերմ` անոր արթնցուցած զգացումը:

Վերջերս «Ինսթակրամ»-ի մէջ շատ նկարներ կը տեղադրեն` կրակարանին կողքը նստած, ծածկոց մը իրենց ոտքերուն վրայ եւ գաւաթ մը տաք խմիչք իրենց կողքը զետեղած: Ճիշդ այդ նկարներուն պէս է այս յիշողութիւնս, բայց` շա՜տ աւելի պարզունակ եւ հարազատ: Նորաձեւութեան ամէնէն նոր ծածկոցները չես տեսներ հոն, ոչ ալ` մարշմելլոյով լեցուն տաք տուրմով լի բաժակ մը եւ ոչ ալ` համաչափ աղիւսներով կրակարան մը:

Մեր կրակարանին աղիւսներէն երկուքը ինկած էին, իսկ միւսները` ծուխէն սեփ-սեւ դարձած: Մէջը այրող փայտերը հայրս իր ձեռքերով ջարդած կ՛ըլլար եւ տուն բարձրացուցած` շալակով: Մեր կրակարանը յաճախ կը մխար: Կողքիս գաւաթը պատանեկան բանակումներու գաւաթը կ՛ըլլար:Թէյը` Քեսապի կանաչ թէյերէն դաղձը` քերենոխը, որ մայրս կամ մեծ մայրս հաւաքած կ՛ըլլային մեր չքնաղ Տափասայի  սարէն եւ չորցնելու դրած` ձմեռուան համար: Իսկ ծածկոցը, որ դրած կ՛ըլլայի ոտքերուս, մեծ մօրս կամ հօրս հօրաքրոջը  ձեռակերտը կ՛ըլլար:  Ծածկոցնե՜ր…,  որոնց անհամաչափութիւնը եւ հորիզոնական երիզներու վառ երանգները կ՛օրօրէին երեւակայութիւնս:

Տարիներ առաջ, ամէն Կաղանդին, մեծ մայրս եւ հօրս հօրաքոյրը Նոր տարուան իբրեւ նուէր, նարինջին եւ չիր ու չամիչին կողքին, ընտանիքի պզտիկներուն մէկական բուրդէ քազակ կը հիւսէին` սիրուն զարդանախշերով: Քեսապի Ամանորեայ աւանդական սովորութիւն մըն էր ասիկա:  Իսկ երբ  քազակները կը պզտիկնային, կը քակէին, կը վերահիւսէին,  այս անգամ կը պատրաստէին նախշուն ծածկոցներ: Շատ տաք կը պահէին եւ բաւական ալ ծանր կ՛ըլլային: Կը յիշեմ` մանուկ տարիքէս անկողինիս պատրաստի ծածկոցներուն վրայ միշտ կը դնէի  հարազատներուս պատրաստածները, առանց անոնց չէի կրնար քնանալ: Կարծես առանց անոնց չէի տաքնար:  Կապ մը կը զգայի այդ բուրդէ հիւսուածքներուն հետ: Խորհուրդ ունէին: Յարատեւ աշխատանքի ներկայացուցիչներ էին ինծի համար:

***

Մեր ազգային-հանրային կեանքի մէջ  չկայ աշխատանք, որ ըլլայ անկարեւոր: Ամէն աշխատանք իր յատուկ տեղը ունի, ցայտուն գործ ըլլայ, թէ փոքր ու աննշան: Ինչ  մարզի ալ պատկանին աշխատանքները, որոշ եւ յստակ արժէք ու նշանակութիւն ունին: Եթէ նոյնիսկ կատարուածը մէկ բարակ երանգ մը պիտի բերէ մեր պատմութեան հիւսուածքին: Այդ երանգը այլազանութիւն եւ նոր թափ պիտի յառաջացնէ այլ գործողի մը մօտ: Թերեւս առանց այդ երանգաւորման` ամբողջական չի դառնար մեր պատմութեան ձեռքի գործը, եւ բացթողումներ կը տեսնենք: Ամէն դերակատար իր կոչումը պիտի գտնէ, պէ՛տք է գտնէ եւ կատարէ ամբողջացնելու համար մեր գլուխ գործոցը: Հարազատ հիւսուածքէ դուրս` բոլոր աշխատանքները  դատապարտուած են կորուստի:

Հայ ազգի իւրաքանչիւր  սերունդ  պիտի հիւսէ իրեն բաժին հասած երանգը` մայիսեան յաղթանակներու ղօղանջներէն ներշնչուած, մինչեւ որ իրականանան ազգային մեր  բոլոր երազները: Երիզ առ երիզ, երանգ առ երանգ` անկասկած պիտի  ամբողջանայ հայկական փառահեղ հիւսուածքը ու տարածուի հայկական լեռնաշխարհին վրայ: Այն ատեն կրկին անգամ պիտի ցնծայ հայոց աշխարհը, ու մեր բոլոր նահատակներուն  հոգիները, դարերու սպասումէն ետք, պիտի խաղաղին վերջապէս:

Երեւան

 

Լոյսի Ու Գիտութեան Առաքեալ Վարսենիկ Մկրտիչեանի Յիշատակին

0
0

ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Մեր տուները դէմ-դիմաց էին: Դպրոց երթալու եւ վերադառնալու համար նոյն ճամբան կ՛օգտագործէինք, բայց զարմանալիօրէն բնաւ իրարու չէինք հանդիպեր, որովհետեւ առտու ինձմէ առաջ հասած կ՛ըլլար, իսկ կէսօրին մենք` թաղի աշակերտներս, տուն կը հասնէինք, երբ ինք նոր դպրոցէն դուրս կ՛ելլէր: Մեր տան պատշգամէն ակնածանքով կը դիտէի անոր հաստատ ու հանդարտ քայլերը դէպի իր տուն` ձեռքին հայերէն դասագիրքեր: Հայոց լեզուի եւ գրականութեան մեր վաստակաւոր ուսուցչուհին էր` Վարսենիկ Մկրտիչեանը, որուն վարժ էինք կոչել «տիկին Վարսենիկ»:

Հայերէնի դասապահը խորհրդաւոր պահ մըն էր բոլոր աշակերտութեան համար: Տիկին Վարսենիկը յարգել ու պաշտել սորվեցուցած էր հայերէնը ոչ միայն իր խստութեամբ, այլեւ` իր անվերապահ  սիրով, որ յստակօրէն կ՛երեւէր իր աչքերէն ու կը լսուէր իր խրոխտ ձայնին ընդմէջէն: Իր ապրումները դիւրաւ մեզի կը փոխանցէր,  հայերէնի ամէն դասապահի մեր առջեւ կը բանար հայկական լեռնաշխարհի բոլոր ծալքերը, եւ մենք` աշակերտներս, ոչ միայն կը դիտէինք, այլեւ կ՛ապրէինք հայրենի աշխարհը` իր հրաշագեղ բնութեամբ, մարդկային ու կենդանական  բոլոր արժէքներով, բարքերով, աւանդութիւններով ու սովորութիւններով:

Տակաւին, կային առաւօտեան պաշտամունքի պահերը, որոնց ընթացքին տիկին Վարսենիկ հայոց պատմութիւն կը դասաւանդէր: Դպրոցը աւարտելէս տասնեակ տարի ետք հազիւ իմացայ, որ պետութիւնը արգիլած էր հայոց պատմութեան պահերը հայկական դպրոցներուն մէջ: Ամէն անգամ, որ կը մտաբերեմ այս իրականութիւնը, աչքիս առջեւ կը կանգնի տիկին Վարսենիկը իր խօսուն աչքերով. ան ճիգ չէր խնայեր մեր պատմութեան իւրաքանչիւր մանրամասնութիւնը  տալու հայ աշակերտին, ինչպէս նաեւ` բանալու բոլոր քարտէսները անոր առջեւ ու անվերջ պատմելու: Ինչպիսի՛ նկարագիր ունենալու է մարդ, ինչպիսի՛ խոր ու վսեմ սէր ունենալու է հայ աշակերտին հանդէպ, յանուն որուն` յանձն առնէ  այնքան խոր նուիրում:

Ափսո՜ս, այսօր հանգած է այն բծախնդիր ու բարի ուսուցչուհին, որ ծնած էր կարծես միայն սերունդներ դաստիարակելու, անոնց հոգիներուն մէջ սերմանելու հաւատք ու սէր դէպի Աստուած ու հայրենիք:

Որքան դժուար ու ցաւոտ է քեզի հայերէն գրել սորվեցնողին մահուան յիշատակին համար երկտող մը գրել: Գրել ու երախտապարտ ըլլալ այն բոլոր բաներուն համար, որ սորվեցուցած է տիկին Վարսենիկը համբերութեամբ ու մեծ բծախնդրութեամբ: Գրել ու շնորհակալ ըլլալ այն պահերուն համար, որոնց ընթացքին մեծ ուսուցչուհին ուսուցանած է հայ լեզու եւ գրականութիւն: Վարսենիկ Մկրտիչեան ուսուցչուհիին ու մօր մասին կարելի է երկար խօսիլ ու անվերջ վկայութիւններ տալ` առանց յագենալու:  Յարգա՛նք` անոր քաղցր յիշատակին, յարգա՛նք` վաստակ ձգած անխոնջ առաքեալին:

Հոն, հեռաւոր հայաբնակ գիւղին մէջ, տակաւին մեր տուները դէմ-դիմաց են, բայց, ափսո՜ս, լքուած են ու մնացած` անմարդաբնակ: Դպրոց երթուդարձի ճամբան ալ տեղն է, բայց չկայ մեծ ուսուցչուհին, չկան նաեւ աշակերտները: Անդարձ գացած են մեր մանկութեան օրերն ալ: Տիկին Վարսենիկի դաստիարակած սերունդներէն շատեր օտար քամիները տարած են օտար ափեր: Ցարդ բոլորիս մնացած է այն քաղցր օրերու հարազատ ու սիրելի յուշը, զոր կը կրենք  մեր սրտին մէջ: Իսկ տիկին Վարսենիկը իր ազնիւ ու առաքինի ուսուցչուհիի կերպարով ներկայութիւն պիտի մնայ բոլոր անոնց համար, որոնք աշակերտած են իրեն:

 

 

Խմբագրական. Արձանագրութիւններու Յետս Կոչման Ընդառաջ Սահմանադրական Դատարանի Ամրագրումները Առանցք` Մշակելի Փաստաթուղթին (Դ. Վերջ)

0
0

Ցիւրիխեան ստորագրութիւնները, ըստ ընթացակարգի պէտք է հաստատուէին իրենց սահմանադրականութեամբ  Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրական դատարանին կողմէ: 2010-ի սկիզբը Սահմանադրական դատարանը հաստատեց, որ արձանագրուած պարտաւորութիւնները կը համապատասխանեն Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանադրութեան, սակայն աւելցուց, որ արձանագրութիւններու կէտերը չեն կրնար վերաբերիլ Հայոց ցեղասպանութեան հաւաստիութեան եւ արցախեան հակամարտութեան ու անոր լուծման:

Այս եզրակացութիւնը բնականաբար Անգարան պիտի շահարկէր եւ յայտարարէր, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումը  կը հակասէր արձանագրութիւններու ոգիին եւ բովանդակութեան:

Մէկ կողմէ, եթէ ընդունինք, որ արձանագրութիւններու իւրովի մեկնաբանութիւն կը կատարէր Անգարան, այնտեղ իր նախապայմանները ամրագրուած տեսնելով, միւս կողմէ Սահմանադրական դատարանը յայտնաբար նկատած էր իրաւադրոյթներ, որոնք արձանագրութիւններով ճշդուած կէտերու գործադրութեան ընթացքին դուռ կը բանային  թրքական նախապայմաններուն:

Այստեղ արդէն կը նոյնանային այս հարցով Դաշնակցութեան բարձրաձայնած քաղաքական առաջադրանքներն ու արձանագրութիւնները չստորագրելու պահանջները` Սահմանադրական դատարանի եզրակացութեան մէջ ամրագրուած վերապահումներուն հետ: Ըստ էութեան Դաշնակցութեան բարձրացուցած խնդիրներու իրաւական ամրագրումն էր, որ կատարեց Սահմանադրական դատարանը:

Պետական-քաղաքական գործնապաշտ մտածողութենէ եւ ներառական քաղաքականութիւն կիրարկելու շրջանակներուն մէջ կարելի է մտածել մէկ կողմէ բանակցելու, ստորագրելու, միւս կողմէ իրաւական վերապահումներ ամրագրելու եւ ժողովրդային ընդվզումի առիթ տալու  գործողութիւններու մասին, յամենայն դէպս այս պարագային ընդգծելին այն է, որ Սահմանադրական դատարանը նկատած էր անհրաժեշտութիւն արձանագրութիւններու վնասազերծման:

Սահմանադրական դատարանը փաստօրէն կը կանխարգիլէր արձանագրութիւններու շրջանակին մէջ որեւէ համաձայնագիր կնքել, որ խնդրոյ առարկայ կը դարձնէր Ցեղասպանութեան հաւաստիութիւնը կամ Թուրքիան առնչակից կը դարձնէր արցախեան հակամարտութեան լուծման գործընթացին:

Դիւանագիտական-բանակցային պատերազմը կը տեղափոխուէր քարոզչական հարթութիւն: Անգարան Սահմանադրական դատարանի որոշումը պատճառ-պատրուակ կը նկատէր արձանագրութիւնները չվաւերացնելու, մինչ Երեւանը` Անգարայի նախապայմանային քաղաքականութիւնը:

Սահմանադրական դատարանի որոշումը իրաւականօրէն երանգաւորուած էր: Հաստատելով արձանագրութիւններու սահմանադրականութիւնը, Երեւանը չէր արգելակեր միջազգային ընտանիքին կողմէ միջնորդուած յարաբերութիւններու բնականոնացման գործընթացը, սակայն կը կանխարգիլէր յառաջիկայ եւ ներկայ սերունդներու հաշուոյն պատմական եւ ժամանակակից խնդիրներէ  զիջումի երթալու որեւէ կարելիութիւն: Ինչ որ իրաւաչափ  էր նաեւ Սահմանադրութեան նախաբանը կազմած Անկախութեան հռչակագիրին:

Սահմանադրական այս վնասազերծումը մէկ կողմէ նկատեց արձանագրութեան մէջ նախապայմանային քաղաքականութեան կիրարկման  դուռ բացող իրաւադրոյթներ, միւս կողմէ կանխակասեցուց անոնց գործնականացման ընթացքը` հայութեան ցուաբերած սուր զգայնութիւններուն իրաւական ամրագրումներ ապահովելով:

Արձանագրութիւնները շուտով կը չեղարկուին: Նոր մշակուելիք փաստաթուղթը ո՛չ միայն նոր պայմաններու նկատառումով, այլ նաեւ ի սկզբանէ սուր զգայնութիւններու եւ Սահմանադրական դատարանի եզրակացութիւններու նկատառումներով կը մշակուի անպայման:


30-ամեակ Արցախեան Պայքարի Շղթայազերծման . Արձագանգ Կայ, Արձագա՛նգ Ալ Կայ…

0
0

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

Այս օրերուն, երբ կը նշենք Արցախեան շարժումի շղթայազերծման 30-րդ տարեդարձը, հաւանաբար յաճախ պիտի լսենք ու մեր ինքնավստահութիւնը հաստատելու համար պիտի կրկնենք, որ սեւակեան արտայայտութեամբ` Աւարայրէն ջանք ընող եւ պահ մը Սարդարապատի մէջ կանգ առնող մեր քաջերը տասնամեակներ ետք նոյն երթն է որ վերսկսան Արցախի բարձունքներուն ու կը շարունակեն մինչեւ այսօր: Այս իրողութիւնը կրնանք բացատրել նաեւ Վարուժանի «Ցեղին Ձայնը» հատորին խորհուրդով, ընդգծելու համար, որ մեր ազատագրական եւ իրաւատիրական բոլոր պայքարները ցոյց կու տան, թէ մեր քաջերը միշտ ալ ականջալուր եղած են այդ Ձայնին, գլխագի՛ր ձայնին, որ առանձնակի հնչում չէ եղած, այլ գտած է արձագանգումներ, հունաւորած` մեր ինքնուրոյնութեան պահպանման երթը:

Շարժումի մը արձագանգը հնչած է կարճ կամ երկար ժամանակ ետք, մի՛շտ ալ յաղթանակելու կամքով, յաղթահարած է պարտադիր ընկրկումներ եւ նահանջներ, ահաւոր ողբերգութիւններն անգամ շրջած է ու վերածած` յաղթական տողանցքի: Անհրաժեշտ է նաեւ այն, որ մեր ժողովուրդը, պայքարո՛ղ ժողովուրդը, այդ ընկրկումներէն բխած յուսախաբութեանց պատանդը չէ մնացած, այլ վերականգնած է իր դիմադրականութիւնն ու պահանջատիրական կամքը, հաւատարիմ մնալով հոգեհարազատ արձագանգներուն: Ու պայքարի փուլերը դարձած են երգ, իրենց կարգին արձագանգելով մէկզմէկուն:

***

Մեր միտքի ու բազկի զարթօնքը` 19-րդ դարուն, մղիչ ուժ հանդիսացաւ, որ առանց փող ու թմբուկ զարնելու` Զէյթունէն մինչեւ Սասուն, Վան ու հայկական այլ բարձունքներ ձայներ հնչեն ու իրարու արձագանգ հանդիսանան, աշխարհին յայտարարելու, որ հայութիւնը վճռած է վերջ դնել թուրքին ու այլ բռնադատողներու ճնշումներուն ենթակայ մնալու դարաշրջանին, վճռած է հող ու իրաւունք պաշտպանել կարելի բոլոր միջոցներով:

Հայ մայրը զարթնելու հրաւիրեց իր զաւակը եւ գիրքի փոխան զէնք տուաւ անոր ձեռքը. ուրիշ մը բազէն հրաւիրեց, որպէսզի կռուի երգերով իր մանուկին քուն բերէ. դարուց ի վեր սուր-զէնք չտեսած հայ գիւղացին բահն ու մաճը դաշտը թողուց ու անոնց տեղ զէնք առաւ. իսկ եթէ հայրը ինքզինք ատակ չէր նկատեր կռուի դաշտ նետուելու, իր օրապահիկը ապահովող ջուխտ եզը ծախու հանեց, որպէսզի Խրիմեան Հայրիկի պատգամին ընդառաջելով` իր երիտասարդ զաւակին համար զէնք գնէ ու զայն ֆետայի գրէ…: Մէկ խօսքով, հայը անկարելին կարելի դարձուց իր տարրական իրաւունքներուն ճանաչումին ու իրականացման ի խնդիր, յանձն առաւ գերագոյն զոհողութիւն, բիւրաւոր երիտասարդ կեանքեր զոհաբերեց հայրենիքի պաշտպանութեան եւ պահպանումին ի խնդիր, եւ այդ զոհաբերութեանց պտուղները բաշխեց իր բոլոր զաւակներուն, Հայաստանի մէջ թէ այլուր: Վսեմ աւանդութիւնը կը շարունակուի այսօր:

***

19-րդ դարու երկայնքին ու անցեալ դարու առաջին տասնամեակներուն բազմաճիւղ ու բազմերես պայքարներն ու անոնցմէ տարածուող արձագանգները առանձնակի վիճակ չեն: Ինչպէս նշեցինք, Արցախեան շարժումը պատմութեան ընթացքին հնչած բազում սխրանքներու նորագոյն արձագանգը կը հանդիսանայ ու մինչեւ այսօր ալ պարուրած է մեր հոգիներն ու կամքը, աշխարհի ո՛ր ծայրն ալ որ գտնուինք: Անցեալ 30 տարիները բազմիցս հաստատած են այս իրականութիւնը, իսկ վերջին ուժեղ արձագանգը լսեցինք ու ապրեցանք շուրջ երկու տարի առաջ, Ապրիլեան Քառօրեայ ճակատումներուն:

Միջին ու երէց սերունդներու յիշողութեան մէջ տակաւին թարմ է, իսկ երիտասարդն ու պատանին իմացած են, որ Արցախեան Պայքարը սկիզբ առաւ Երեւանի հրապարակներէն, ծովածաւալ խաղաղ ցոյցերով, իբրեւ նորագոյն արձագանգ` 60-ականներուն հնչած իրաւատիրութեան: 60-ական տարիներուն, նոյն հրապարակներուն վրայ հնչած` «Մեր հողերը, մեր հողերը» կանչը 1988-ին արձագանգ գտաւ «Ղարաբաղը մերն է», «Միացում» եւ նմանօրինակ բացագանչութիւններով: Ծնունդ առաւ «Ղարաբաղ Կոմիտէ»-ն, առաջնորդող դէմքեր բանտարկուեցան, մտաւորականներ, գիտնականներ ու քաղաքական մարդիկ միացան պահանջատիրութեան, խորհրդային Քրեմլինի սրահներուն ու քուլիսներուն մէջ հնչեց նոյն պահանջատիրութիւնը, որ մեր նորագոյն պատմութեան մէջ արձանագրեց Գետաշէն, Շահումեան, Աղտամ, Մարտակերտ ու, Լեռնային Արցախէն հարաւ` մինչեւ Արաքս տարածուող շէները վերստին հայացնող ազատագրական մարտերը: Շուտով Հայաստան վերատիրացաւ անկախութեան, սեփական հողի մէկ բաժինին վրայ վերականգնեց գերիշխան պետութիւն եւ լծուեցաւ հայրենիքի վերականգնումին, արցախցիին կողքին բարձրացուց հողահաւաքի դրօշը:

Հայրենի հողին վրայ արձանագրուած ճակատումներուն արձագանգները արտայայտութիւն գտան մեր երգերուն մէջ, հիներու արձագանգումին ոգիով: Եթէ տասնամեակներ առաջ, ոչ-պատերազմական շրջանի մը, երբ հայութեան կեանքը կ՛ապրէր խորհրդային կամայականութեան դէմ զարթօնք մը, Արցախը, իբրեւ մեզի պարտադրուած ստալինեան կամայականութեան դէմ արդարատենջութեան արտայայտութիւն, մարմնաւորում գտաւ Յովհաննէս Շիրազի «Ղարաբաղ» բանաստեղծութեան մէջ. մեր ժողովուրդը տասնամեակներ շարունակ երգեց, ոգեւորուեցաւ ու երազեց այդ մարտակոչով: Հայը յիշեց ու կրկնեց, որ կռուածաղիկի վերածուած Ղարաբաղը պոկողը Հայաստանի եղբայրը չէ, մահն իսկ չի կրնար Արցախը հայութենէն զատել, իսկ բռնագրաւուած այդ հողը հայութեան միակ վէրքը չէ, այլ սահմանէն անդին կան խլուած դրախտներ` Վանը, Կարսը, Սիփանն ու Մասիսը:

… Եւ օր մըն ալ, բանաստեղծին իղձը իրականացաւ. հայութեան ձեռքերը վեր բռնցքուեցան Արցախի լեռներուն պէս, թանկագին կեանքեր զոհաբերուեցան, գերիվեր ուժերով օժտուած թշնամիին յառաջխաղացքները մինչեւ իսկ յուսալքումի պահեր բերին, սակայն ցեղին ձայնը անգամ մը եւս արձագանգ գտաւ պաշտպանական ուժերու բազուկներուն մէջ, Գուսան Հայկազուն – եւ ուրիշներ – արձագանգ եղան շիրազեան հրաւէրին ու անկէ դար մը առաջ` Քաջորդւոյն թաղումը նկարագրած Պեշիկթաշլեանի մարտակոչին, հայութիւնն ու սահմանապահ բանակները խրախուսեցին «Ինչքան էլ որ դժուար լինի դիմացէք»-ի մարտահրաւէրներով: Անգա՛մ մը եւս հնչեց Մուշը, Սասունը, Արարատն ու Մուսա Տաղը ետ բերելու կամքը: Մարտակերտի, Մարտունիի եւ աւելի հարաւ ու արեւմուտք գտնուող հայկական հողեր ազատագրուեցան, իսկ մնացեալ շրջաններուն պարտամուրհակը կը մնայ բաց հրաւէր…

***

30 տարի առաջ, ու այնուհետեւ` տաք ու գաղջ փուլերու, հայրենի հողին պաշտպանութիւնը կատարուեցաւ ու կը կատարուի սուղ գինով, սակայն նոյն բանաստեղծը այդ մասին ունի պատմութեան արձագանգող` խտացեալ պատգամ մը: Մօտաւորապէս երկու դար առաջ, Խաչատուր Աբովեան պատգամած էր. եթէ կ՛ուզէք ազգ ու հայրենիք պահնել, մեռէ՛ք անոնց համար: Խրիմեան Հայրիկ ու մեր աննման ֆետայիները քայլ մը յառաջ անցան ու ահագին զոհաբերութիւններով կերտեցին հայուն ճակատը բարձրացնող ուղին, երգեցին` եթէ պէտք է ես մեռնիմ, հայրենի՛ք, դուն ապրէ՛…: Այդպէս է որ կերտուեցան մեր պանծալի հերոսամարտերը, երկնուեցան Սարդարապատն ու Հայաստանի Հանրապետութիւնը: Նոյն ոգիով ալ մեր այսօրուան քաջերը կ՛արձագանգեն հինէն եկող կոչերուն, գիտեն, որ վախկոտը ամէն օր կը մեռնի, իսկ քաջը` մէկ անգամ` փառքով, ու իր արիւնով կը պահէ հողը:

Սահմաններուն վրայ շարունակուող սխրանքները վաղն ալ անարձագանգ պիտի չմնան. ռազմադաշտերէն անդին, համապատասխան արձագանգներ պիտի լսուին քաղաքական ու դիւանագիտական բեմերու վրայ, անսալու համար պատմութենէն մեզի հասնող այն պատգամին, որ անհաւասար կռիւներու ճամբով ու հսկայական զոհաբերութեամբ շահուած յաղթանակները չեն կրնար մսխուիլ քաղաքական սակարաններու մէջ, ու պիտի չմսխուի՛ն:

***

Եթէ վերի սեղմ «յուշագրութիւնը» մեր աչքերուն առջեւ կը պարզէ հայութեան կեանքին մէջ հեռաւոր ու մօտիկ անցեալի փոխ-արձագանգումներու ուրուագիծը, Արցախեան Պայքարի 30-ամեակի հանգրուանին, չենք կրնար մոռնալ մետալին միւս երեսը` թրքական ոճով արձագանգումները:

Բռնագրաւող Ազրպէյճանը մեր արդար ու խաղաղ միջոցներով սկսած պահանջատիրութեան հակադարձեց ջարդերով, ռազմական գործողութիւններով ու կեղծիքի-խեղաթիւրման քարոզչական արշաւներով: Ազրպէյճանի այս վարմունքը այլապէս արձագանգ մըն էր իր վարպետին ու եղբօր` թուրքին ոճրային քաղաքականութեան: Ազրպէյճան առաջին օրէն ի վեր ու մինչեւ այսօր գործնապէս ցոյց տուած ու փաստած է Թուրքիոյ պետական վարիչներու այն հաւաստիքները, թէ իրենք եղբայրներ են:

Եւ ի՜նչ եղբայրութիւն…: Արեւմտեան Հայաստանի ու Կիլիկիոյ մէջ դար մը առաջ թուրքին գործած ջարդերուն արձագանգներուն` աշխարհը ականատես ու ականջալուր եղաւ Պաքուի փոկրոմներուն ճամբով, արցախեան կարգ մը սահմանամերձ շրջաններու հայաթափումով ու նախճիրներով: Ազրպէյճան վարքագիծի վերածած է արձագանգել թրքական ոճրային յարձակումներուն, որոնք այսօր կը կրկնուին քիւրտերու եւ Սուրիոյ դէմ, ու իր կարգին, օր չ՛անցնիր, որ զինեալ ոտնձգութիւններու չդիմէ Արցախի ու Հայաստանի սահմանային կարգ մը դիրքերու դէմ:

Արձագանգ կայ, արձագա՛նգ ալ կայ…:

Ազրպէյճանի ու Թուրքիոյ համար, արձագանգել  կը նշանակէ գործել նոր ոճիրներ ու բռնարարքներ, որոնք կ՛ուղղուին հաւասարապէս` մէկ կողմէ Արցախի ու հայութեան, ու միւս կողմէ` քիւրտերու, արաբ դրացիներու եւ անգա՛մ «Սուլթան Էրտողան»-ի ընդդիմադիր թուրքերու ու այլ փոքրամասնութեանց դէմ: Եթէ Թուրքիոյ համար սեփական միջոցները բաւարարող չըլլան, ան պատրաստ է ահաբեկչական խմբաւորումներ կազմակերպելու, զինելու, պաշտպանելու եւ հովանաւորելու, միաժամանակ փորձելով աշխարհը համոզել, թէ իրականութեան մէջ կը պայքարի ահաբեկիչներու դէմ…

***

Մենք մեր երթը պիտի շարունակենք` ցեղին ձայնին արձագանգելու մե՛ր ոճով: Աշխարհին կը մնայ տեսնել թուրք-ազերիական արձագանգումներուն նկարագիրը եւ որդեգրել համապատասխան հակադարձութիւն, որովհետեւ ոճրային արարքներն ու նմանօրինակ արձագանգումները միայն հայութիւնը թիրախ չեն դարձներ, այլ մարդկութիւնը կը ստանայ հարուածներէն ի՛ր բաժինը: Իսկ պէ՞տք է արդեօք հաստատել ու վերյիշեցնել այն ճշմարտութիւնը, որ ցեղասպանութիւնները, ներառեալ հայկական ցեղասպանութիւնը, մարդկութեան դէմ ոճիրներ են:

Փետրուար 2018

 

 

Հպա՛րտ Գնացէք

Պատերազմ էք գնում, ուրախ գնացէ՛ք,
Վարդանի (Քաջերի) արիւնն է ձեր մէջ, իմացէ՛ք,
Նոր կազմաւորուած հայոց բանակի
Առաջին զինուորն էք, հպարտ գնացէ՛ք:
Կրկներգ.- Ինչքա՛ն էլ որ դժուար լինի, դիմացէ՛ք,
Վախկոտն ամէ՛ն օր է մեռնում, իմացէ՛ք,
Քաջերը` մէ՛կ անգամ, փառքո՛վ, իմացէ՛ք,
Հողը արիւնո՛վ են պահում, իմացէ՛ք:

Քաջերի կորստով տանջուել ենք դարեր,
Հողերի կորստով` հազարամեակներ,
Այժմ շատ են մեզ պէտք մեծ յաղթանակներ,
Դէպ՛ փառք ու յաղթանակ, բարով գնացէ՛ք:
Կրկներգ…

Դուք մեր նախնեաց հողը նորից ե՛տ բերէ՛ք,
Մեր Հայկազեան փառքը նորից ե՛տ բերէ՛ք,
Մուշն ու Սասուն, Արարատը ե՛տ բերէք,
Դէպ՛ Արցախ, Մուսա լեռ բարով գնացե՛ք:
Կրկներգ…

ԳՈՒՍԱՆ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆ
(Գագիկ Ղազարեան)

 

Ղարաբաղ

Դու էլ դառած կռուածաղիկ, իմ բալիկն ես, ա՛յ Ղարաբաղ,
Մեղրը օտար մեղուին տուող իմ ծաղի՛կն ես, հա՛յ Ղարաբաղ,
Հայաստանից քեզ պոկողը Հայաստանի եղբայրը չէ՛,
Երկուսիս մէջ դո՛ւ էլ մոլոր, իմ բալի՛կն ես, վա՛յ Ղարաբաղ:

Մեզ չի կարող մահն էլ զատել, մի՛ հոգի ենք ու մի՛ մարմին,
Դու իմ Կարսի, իմ Սասունի, իմ Մասիսի թա՛յ Ղարաբաղ:
Ախ, ե՞րբ պիտի լեռներիդ պէս վե՛ր բռնցքուեն ձեռքերն Հայոց,
Որ չդառնայ հայոց արծիւն օտար ծովին ճայ, Ղարաբա՛ղ…

Մենակ դու չես որ դիմանամ, եօ՛թը դրախտ ունիմ խլուած,
Վանայ ծովը, Կարսն ու Վանը, Սիփան սարը, Անի՛ն փլուած…
Ղարաբաղը մօրս կանչն է, ինձ է կանչում յոյսով տրտում,
Ղարաբաղը իմ կակաչն է, կարմիր, բայց սեւ ունի սրտում:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՇԻՐԱԶ

Արձագանգ. Աննախընթաց Երեւոյթ

0
0

ՅԱԿՈԲ ԼԱՏՈՅԵԱՆ

Հայաստանի դեսպանատան պատասխանատուներէն իմացայ, որ 2017-2018 կրթական տարեշրջանին համար Լիբանանէն Հայաստանի պետական համալսարաններուն մէջ արձանագրուած են 78 ուսանողներ:

Հայաստանի անկախութենէն ետք առաջին անգամ ըլլալով է, որ Լիբանանէն այսքան մեծ թիւով ուսանողներ արձանագրուած են:

Ողջունելի եւ աննախընթաց երեւոյթ մը ըլլալով հանդերձ, պէտք է մատնանշել կրթական մարզի մէջ վերջին տարիներուն բազմաբնոյթ այցելութիւնները, լսարանները, հանդիպումները եւ համաձայնագիրները, որոնք իրենց արդիւնքը սկսած են տալ:

Անշուշտ հիմնական չորս ազդակներ կան այս արդիւնքներուն հասնելու համար.

Ա.- Վերջին տարիներուն լիբանանեան համալսարաններու կրթաթոշակի բարձրացումը:

Բ.- Լիբանանի մէջ տիրող տնտեսական տագնապի բարդացումը:

Գ.- Հետեւողական ձեւով մեր վարժարաններուն  մէջ Հայաստան ուսանելու կոչերը եւ նախաձեռնութիւնները:

Դ.- Վերջին երկու տարիներուն դեսպանատան կողմէ կազմակերպուած եւ հետեւողական աշխատանքը:

Այս բոլորէն անդին` հիմնական հարցը կը մնայ, որ այս թիւը ոչ միայն կայուն մնայ, այլ տարիէ տարի աճ արձանագրէ: Տեղին է յիշել, որ ուսման բոլոր մարզերէն ներս ուսանողներ կան` մանկավարժական, մշակութային, երաժշտական, բանասիրական, բժշկական, ճարտարապետական եւ այլ մասնագիտութիւններ:

Հայաստան-սփիւռք կրթական մարզի այս աննախընթաց երեւոյթը ոգեղէն կապի ամրապնդման կը ծառայէ:

Վարձքը կատար բոլոր ուղղակի եւ անուղղակի սատար հանդիսացող ազգայիններուն եւ կառոյցներուն: Տեղ մը գործնապէս լոզունգային խօսքերէն անդին` գործնական ձեռքբերումն է, որուն համար կ՛արժէ յատուկ ձեւով գնահատական արձանագրել եւ յուսալ, որ նոյն թափով եւ կորովով աճ արձանագրէ, եւ մեր նոր սերունդները առիթ ունենան Հայաստանի մէջ իրենց բարձրագոյն կրթութիւնը ստանալու:

 

 

Նոր Գիրքերու Հետ. Ցեղասպանութենէ Վերապրողներու Ոդիսականը Պատմող Ու Փաստագրող Հատոր Մը

0
0

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

Եթէ գիտնականի մը հարց տաք, թէ կրակ յառաջացնելու համար ի՞նչ նախապայմաններ անհրաժեշտ են, ան պիտի բացատրէ, որ պէտք ունիք հրկիզուելու ատակ նիւթի մը, որոշ աստիճանի ջերմութեան ստեղծման (օրինակ` փայտի կտորներ իրարու շփելու, կայծքարեր իրարու զարնելու կամ խոշորացոյցով մը արեւու ճառագայթներուն որոշ կէտի մը վրայ կեդրոնացման), թթուածինի եւ քիչ մըն ալ օդի հոսանքի:

Գիտնականին այդ բացատրականը փոխ առնելով` կրնանք ըսել, որ նման նախապայմաններու զուգորդութեան արդիւնք կրնայ ըլլալ նաեւ գիրքերու ծնունդը. գոնէ այդպէս է պարագան անգլերէնով հիւսուած հատորի մը, որ 2016-ին լոյս ընծայուած է Անթիլիասէն` «Ռիչըրտ եւ Թինա Գարոլան» հիմնադրամի մեկենասութեամբ (թիւ 18) եւ կը կրէ «My Grandparents՛ Odessey from Ourfa and Germir to Beirut» խորագիրը: Հեղինակ-համադրող` Շուշան Արթինեան-Թոգաթլեան:

Խորագիրը ըստ ամենայնի լուսաբանող  է. կը պատմէ ոդիսականը հեղինակին մեծ հօր` Յովսէփ Ալահայտոյեանի եւ մեծ մօր` Բերկրուհի Սահակեան-Ալահայտոյեանի, որոնք ծնած են յաջորդաբար` Ուրֆա եւ Կերմիր` Կեսարիոյ շրջանին մէջ հայկական աւան մը, կտրած են Ցեղասպանութեան ահաւոր ճամբաները եւ Պէյրութի մէջ զիրար գտնելով` վերականգնած են անդուլ աշխատանքով ու կազմած` ընտանիք, աշխարհ բերած են զաւակներ ու թոռներ` անոնց պատգամ ձգելով մեծ գրողին պատգամը. «Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք…»:

Հատորին առաջին հում ատաղձը կազմած է Շուշանի մեծ մօր` Բերկրուհիին պատմածները, որոնք յայտնապէս մանկութեան օրերէն սկսեալ անթեղուած են պարմանուհիին հոգիին մէջ. թթուածինն ու օդի հոսանքը ապահոված են մեծ հօր յուշագրական նոթերը, որոնք մեծ մօր մահէն ետք գտնուած են անոր պահեստներուն մէջ: Ի դէպ, Շուշան երբեք չէ տեսած դեղագործ մեծ հայրը, որ մահացած է իր ծնունդէն առաջ, սակայն անոր մասին ծանօթութիւններ քաղած է մեծ մօրմէն, որուն կապուած է այնպիսի սիրով մը, որ սովորական է բարեհոգի եւ արուեստասէր մեծ մայրիկի մը եւ անոր գուրգուրանքը առատօրէն վայելող թոռնիկի մը միջեւ: Մեծ մայրիկին պատմածները եւ մեծ հօր նոթերը դարձած են այրելու պատրաստ ատաղձը, որ վերջապէս կայծ առած է… Հրանդ Տինքի սպանութեամբ: Ու երիտասարդուհիին մտապատկերին մէջ ոճրագործ թուրքը ի յայտ եկած է իր անժամանցելի մերկութեամբ. Հրանդ Տինքը սպաննողները անոնք են, որոնք անասելի հալածանքներու եւ բռնադատութիւններու ենթարկած են իր մեծ հայրն ու մեծ մայրը, անոնց սերնդակից ամբողջ հայ ժողովուրդը, անոնցմէ մէկ ու կէս միլիոնը ջարդած են ու թողած` անգերեզման, իսկ վերապրողներուն վիճակուած է զերոյէն վերսկսելու դաժան ճանապարհը` միշտ մորմոքը ունենալով կորուսեալ բարեկեցութեան, հայրենի հողին ու տան:

Այս բոլորին կողքին, կարելի չէ անտեսել հեղինակին հայեցի դաստիարակութեան ու ընտանեկան մթնոլորտին առարկայական տուեալները…

Մօտաւորապէս 10 տարիներու աշխատանքի արդիւնք է հատորը. Շուշան չէ բաւականացած յիշեալ ատաղձներով, այլ դիմած է մօր` Ռուբինա Ալահայտոյեան-Արթինեանի, մօրաքրոջ` Յասմիկ Ալահայտոյեան-Մկրեանի, մօրեղբօր` Պետրոս Ալահայտոյեանի պատումներուն եւ պահած արձանագրութիւններուն, ձայնագրեալ յուշապատումներուն: Յետոյ, ձեռնարկած է պրպտումներու. պեղած է Ցեղասպանութեան տարիներու մամլոյ էջերը եւ վերարտադրած` փաստագրական յօդուածներ, էջեր եւ լրատուական հատուածներ, լուսանկարներ, մեծ մասամբ` ամերիկեան մամուլէն: Այս բոլորը ի վերջոյ մէկտեղուած են հատորին մէջ, հեղինակին կողմէ պատումի ձեւով, համեմուած` ընտանեկան ու արխիւային լուսանկարներով. ան նուազագոյն միջամտութիւններ կատարած է դրուագներուն ներկայացման պահուն, օրինակ` պատմած է մեծ մօր հետ իր անցուցած հաճելի դրուագներն ու սրտցաւութիւն պատճառող պատմութիւններուն ազդեցութիւնը, մեծ հօր յուշագրութեան գտնուիլն ու վերծանումի աշխատանքները եւ այլն: Այլ խօսքով, ան ներկայ է հատորին մէջ` իբրեւ պատմող, համադրող, թարգմանող եւ պատմածները էապէս վերապրող…

Յովսէփին եւ Բերկրուհիին ոդիսականը այլապէս հասարակ պատմութիւն է, այսինքն` մէկը այն պատմութիւններէն, որոնք բաժին ինկած են բազմահազար հայ ընտանիքներու եւ անհատներու, որոնք օր մը ծնած էին դարաւոր հայրենիքի իրենց պապենական օճախին մէջ, երկար ատեն կրած էին օսմանցիին խտրական հալածանքներն ու բռնաճնշումներ, որոնք օր մըն ալ հասան գագաթնակէտի մը` 1915-ին ծայր տուած ծրագրեալ Ցեղասպանութեան: Այնուհետեւ, Բերկրուհիին տառապալից ճամբորդութիւնները` Կերմիրէն մինչեւ Զմիւռնիա, Յունաստան, հանդիպում Եգիպտոս ու հանգրուանում` Պէյրութ, ուր հանդիպած է իր ապագայ ամուսինին: Զուգահեռաբար, Յովսէփին յուշերը կը պատմեն անոր մանկութիւնն ու ուսումնառութիւնը, դաժան իրականութեանց ականատեսի վկայութիւնները` Ուրֆայի մէջ, կրկնակի գաղթը եւ հանգրուանելը Պէյրութ, ուր հիմնած է իր դեղարանը եւ արժանացած` պատուանշանի… Եւ ինչպէս որ Ցեղասպանութեան ենթարկուած ու վերապրած իւրաքանչիւր հայ ունի իր ողբերգական վէպը, իրակա՛ն վէպը, ահաւասիկ այս հատորն ալ կը ներկայացնէ վերապրող Յովսէփին ու Բերկրուհիին վէպը` իր սեւ, կարմիր եւ բազմագոյն երեսներով:

Արժանիքներէ՞ն. յիշատակուածներուն կողքին, ընթերցողը հաղորդակից կ՛ըլլայ Ցեղասպանութեան նախօրեակի կեանքին` իր ֆոլքլորիք կարգ մը երեսներով, բարեսիրական կազմակերպութեանց գործունէութեան ու հայութեան երախտապարտութեան արտայայտութեանց, եւ, ինչպէս նշեցինք, քայքայուած ու ճղակոտոր ընտանիքներու բեկորներու փրկութեան պայմաններուն ու կեանքի պարտէզներուն վերածաղկումին, ուր ծաղիկ մըն ալ կը հանդիսանայ նոյնինքն հեղինակը: Մանրամասնութիւնները կարելի է ունենալ հատորը կարդալով: Ուշագրաւ բաժին մը կը կազմեն 1922-ի Զմիւռնիոյ ջարդերուն յատկացուած էջերը, ուր դաժան գոյներով կը ներկայանան հալածական ու տնակորոյս խլեակներու դէմ թրքական բրտութիւնները, պատմուած` 1912-ի ծնունդ Բերկրուհիին կողմէ, որ այդ օրերուն յայտնապէս եղած է 10 տարեկան (եւ ոչ թէ 3-4 տարեկան, ինչպէս արձանագրուած է հատորին մէջ. սակայն նման բացթողում ոչինչ կը փոխէ հատորին պատգամէն):

Շուշան կը խոստովանի, որ Տինքի սպանութեան կողքին, զինք աշխատանքի մղողը եղած է նաեւ մեծ հօր նոթերուն մէջ արձանագրուած տող մը. «Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք…»: Եւ ան ընդառաջած է այս կոչին` մարմնաւորելով այս հատորը: Իսկ թէ ինչո՞ւ անգլերէնով. ան վստահ է, որ նման պատումներ, որքան ալ որ` իւրայատուկ եւ մէկը միւսէն տարբերակող դաժանութիւններով, ծանօթ են հայ սերունդներուն, հետեւաբար յանձն առած է օտարին հասկնալի լեզուով մը հատորը պատրաստելու գործը:

Հատորին խմբագրումը կատարած է Արմէն Իւռնէշլեանը: Աւարտին, հեղինակը ունի շնորհակալիքի էջ մը, օգտագործած աղբիւրներու ցանկը` բաւական հարուստ, եւ` յատուկ անուններու ցանկը:

Կ՛արժէ արձանագրել նաեւ այն, որ այս հատորը մաս կը կազմէ շարքին` վերջին տարիներուն հետզհետէ բազմացող գիրքերու, որոնց հայ թէ օտար հեղինակները հայերէն եւ այլ լեզուներով կը վերապատմեն կամ ժապաւէնի կը վերածեն Ցեղասպանութեան դաժան իրականութիւնները, պատմական իրականութիւնները, փաստելով, որ Թուրքիոյ ուրացման քաղաքականութիւնը սնանկ է: Նման գործեր արժանի են ընթերցումի ու մանաւանդ տարածումի` ոչ հայկական շրջանակներու մէջ:

 

 

Ղարաբաղեան Շարժումի 30-ամեակ. Ներածական. (Ինչո՞ւ Եւ Ինչպէ՞ս Սկսաւ Ղարաբաղեան Շարժումը)

0
0

ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ   

Ղարաբաղը իր պատմութեամբ, աշխարհագրութեամբ եւ բնակչութեամբ միշտ ալ Հայաստանի անբաժան մասը կազմած է: Պատմական դէպքեր ու աշխարհաքաղաքական ու ռազմավարական նպատակներ այնպիսի իրադարձութիւններ ստեղծած են, որ անիկա այսօր վիճելի տարածք  դառնայ Հայաստանի ու Ազրպէյճանի միջեւ` վերջնոյն ծաւալապաշտական քաղաքականութեան պատճառով:

Խորհրդային Միութիւնը, ինչպէս նաեւ զինք նախորդող Ռուսիոյ ցարական կայսրութիւնը եղած են բազմազգ պետութիւն, որ բռնութեամբ եւ խստագոյն միջոցներով իրենց ենթարկած են շուրջ 110  ազգերէ բաղկացած բնակչութիւն` սահմանային կամայական դասաւորումներով եւ վարչական նոր կարգադրութիւններով: Սահմանային այդ դասաւորումներն ու վարչական կարգադրութիւնները կատարուած են այն յետին մտածումով, որ ազգերու միջեւ վէճերը անպակաս ըլլան եւ զանոնք կառավարելը` դիւրին, «Բաժնէ՛, որ տիրես»-ի սկզբունքով:

Ղարաբաղի այսօրուան խնդիրը սահմանային այդ միտումնաւոր դասաւորումներու հետեւանքն է:

1985-ին, երբ Միխայիլ Կորպաչով Խորհրդային Միութեան ղեկավար դարձաւ, փորձեց որոշ բարեկարգութիւններով (կլասթնոսթ եւ փերեսթրոյքա) փրկել միութեան փտած վարչակարգը:  Բազմաթիւ թեկնածուներով ժողովրդային ընտրութիւններ կը կատարուէին 1989-ին, որոնց շնորհիւ` իշխող համայնավար միակ կուսակցութիւնը կը զրկուէր ուժի մենաշնորհէն, եւ քայլ կը նետուէր դէպի ժողովրդավարութիւն: Միութիւնը բաղկացնող 15 հանրապետութիւնները, որոնց կարգին` Հայաստանը, իրարու ետեւէ անկախութիւն կը հռչակէին, որով կեդրոնական կառավարութիւնը իշխանազուրկ կը դառնար:

Բարեփոխութեան այդ պայմաններուն տակ եւ ազատութեան նոր կլիմային մէջ ազգամիջեան հակամարտութիւնները սուր բնոյթ կը ստանային, որովհետեւ ցարական կայսրութենէն սկսեալ եւ Խորհրդային Միութեան ժամանակաշրջանին անտեսուած էին կայսրութիւնը բաղկացնող ազգերու պատմամշակութային եւ աշխարհաքաղաքական իրաւունքները:

Միխայիլ Կորպաչով, հակառակ իր ձեռնարկած բարեփոխութիւններուն, փոխանակ արդար լուծումներ տալու ազգային խնդիրներուն, կը փորձէր թաղել զանոնք կարգ մը կարգադրութիւններով:

Ազգային միաւորներ հրապարակ կու գային` իրենց արդար իրաւունքներու պահանջով: Հայ ժողովուրդը եղաւ առաջինը, որ համազգային հսկայ շարժումով մը իջաւ պայքարի դաշտ 1988-ի փետրուարին, որպէսզի սրբագրուի սխալ կարգադրութիւն մը, եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը անջատուի Ազրպէյճանէն եւ վերամիացուի Հայաստանին:

Պէտք է արձանագրել, որ իր ծաւալով եւ ուժգնութեամբ, ինչպէս նաեւ անզիջող բնոյթով    ղարաբաղեան պայքարը արագացուց փլուզումը Խորհրդային Միութեան, որուն առաջնորդը` Մ. Կորպաչով անզօր եղաւ արժանաւորութեամբ  ու արդարութեամբ դիմակայել խնդիրը:

1988-ի փետրուարին ամբողջ աշխարհը ականատես եղաւ այն պոռթկումին, որ թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ Ղարաբաղի մէջ ողջ հայութիւնը պայքարունակ ցոյցի հանեց: Խորհրդային Միութեան 70 տարիներու ընթացքին իր նախընթացը չունեցող ժողովրդային այդ ընդվզումը աւազանի մէջ նետուած քարի նման իր ալիքները տարածեց միւս ժողովուրդներու մօտ եւս` ազգային թաղուած խնդիրները մէջտեղ հանելով:

Ա՛յս, ինչպէս նաեւ ընկերային ու տնտեսական ծանրակշիռ ա՛յլ խնդիրներ իրարու վրայ բարդուելով` պատճառ դարձան, որ Մ. Կորպաչով հրաժարի իր պաշտօնէն 25 դեկտեմբեր 1991-ին:

Անոր հրաժարումով փլաւ Խ. Միութիւնը, որուն մաս կազմող հանրապետութիւնները մէկը միւսին ետեւէն իրենց անկախութիւնը հռչակեցին: Անոնց կարգին Ղարաբաղն ալ, ազգերու ինքնորոշման իրաւունքի միջազգային օրէնքի հիման վրայ, ժողովրդային հանրաքուէով որոշեց խորհրդայիններուն կողմէ իրեն պարտադրուած կարգավիճակը թօթափել, անջատուիլ Ազրպէյճանէն եւ տէր դառնալ ինքնորոշման իրաւունքին: Իր այս արդար կամքին դիմաց Ազրպէյճան նախ փոկրոմով, ապա նաեւ պատերազմով պատասխանեց` յուսալով, որ զէնքի ուժով պիտի կարենայ Ղարաբաղը պարպել հայութենէ եւ շրջանը միանգամընդմիշտ միացնել իրեն: Բայց սխալեցաւ:

Այսօր Ղարաբաղը իրողապէս (տէ ֆաքթօ) անկախ պետութիւն է, բայց խնդիրը կը մնայ անլոյծ: Նկատի ունենալով, որ Ազրպէյճան հարուստ նաֆթահորեր ունի, Ղարաբաղի հարցը շահագրգռութեան առարկայ է մեծ պետութեանց ու նաֆթային բազմազգ ընկերութեանց, որուն պատճառով ալ անիկա դրուած է միջազգային դիւանագիտութեան սեղանին վրայ եւ վերածուած` ռազմաքաղաքական ու շահակցական պարանաձգութեան:

Այս յօդուածաշարքը կը նպատակադրէ սերունդին ներկայացնել Ղարաբաղի անցեալ ու ներկայ մաքառումները, որոնք անքակտելի մասն են հայ ժողովուրդի պատմութեան ու անոր մաքառումներուն:

(Շար. 1)

Քաղաքական Անդրադարձ. Եւրասիականութիւնը Եւ Ռուսիոյ Աշխարհաքաղաքականութիւնը

0
0

ԵՂԻԱ ԹԱՇՃԵԱՆ

Ըստ Հալֆորտ Մաքինտըրի (1904), աշխարհագրութիւնը միջազգային յարաբերութիւններու հիմնական սիւնն է: Մաքինտըրի նման` այլ աշխարհաքաղաքագէտներ եւս կը հաւատան, որ միջազգային յարաբերութիւնները հիմնուած են ծովային եւ ցամաքային ուժերու միջեւ պայքարի վրայ: Այս գաղափարը պաշտպանող ակադեմականներ կը հաւատան, որ Մեծն Բրիտանիոյ եւ ցարական Ռուսիոյ միջեւ 19-րդ դարուն ծաւալած պայքարը հիմնուած է այս եզրակացութեան վրայ: Համաշխարհային Բ. պատերազմէն ետք Անգլիոյ քաղաքական ու ծովային ուժը անհետացած էր եւ փոխարինուած` Միացեալ Նահանգներու ուժով, իսկ Խորհրդային Ռուսիան դարձած էր ցամաքային ուժ` ամբողջ Եւրասիոյ մէջ: Մաքինտըրի համաձայն, այն կայսրութիւնը, որ կը տիրէ Եւրասիոյ ցամաքամասին, կը տիրէ աշխարհին, հապա ինչո՞ւ Նափոլէոն եւ Հիթլեր փորձեցին գրաւել Եւրասիան:

Պաղ պատերազմի ժամանակ Արեւմուտքը շատ կարեւորութիւն չտուաւ այս շրջանին, իսկ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք անիկա ՕԹԱՆ-ի միջոցով տարածուեցաւ արեւելեան երկիրներ եւ ընդարձակուեցաւ դէպի ներկայ Ռուսիոյ սահմանները: Ռուսիա հակադարձեց արեւմտեան տարածման` 2008-ին Վրաստանի մէջ տիրանալով Հարաւային Օսեթիոյ եւ Աբխազիոյ, նոյն իրավիճակը կրկնուեցաւ 2014-ին, Ուքրանիոյ մէջ, ուր Ռուսիա իր սահմաններուն միացուց Խրիմը, իսկ իր դաշնակիցները իրենց հակակշիռին ենթարկեցին արեւելեան Ուքրանիան:

Պատմութիւնը մեզի սորվեցուցած է, որ աշխարհագրական սահմանները միայն ուժով է, որ կարելի է ընդարձակել, կամ գոնէ` քաղաքական ազդեցութիւնը տարածել կրօնի, մշակոյթի կամ պատերազմի միջոցով: Ռուսիոյ պարագային, այս երեք միջոցները մինչեւ օրս կը գործածուին:

2000-ին, Վլատիմիր Փութինի նախագահ ընտրութեամբ, ռուս աշխարհաքաղաքագէտները, մտաւորականները եւ հետազօտական կեդրոնները սկսան հետաքրքրուիլ իրենց աշխարհագրական դիրքին կարեւորութեամբ: Անոնցմէ ամէնէն նշանաւորն է Ալեքսանտր Տուկինը, որ աջակողմեան ծայրայեղական հրապարակախօս ու մտաւորական մըն է եւ Քրեմլինի պաշտօնեաներուն վրայ ազդեցութիւն ունի: Գաղտնիք մը չէ, որ նախագահ Փութին ազդուած է Տուկինի գաղափարներով եւ Եւրասիական տնտեսական միութիւնը անոր առաջարկներէն մէկն է, որուն նպատակն է տնտեսութեամբ իրարու միացնել նախկին խորհրդային երկիրները` Ռուսիոյ վերահսկողութեան տակ: Ոչ միայն տնտեսական, այլեւ` քաղաքական  առումներով, եւ այսպիսով այս միութեան անդամ երկիրները կախեալ դարձան Ռուսիոյ տնտեսական եւ քաղաքական ուժէն:

Տուկին իր «Աշխարհաքաղաքականութեան հիմքերը եւ Ռուսիոյ աշխարհաքաղաքականութինը» (1997) խորագրեալ գիրքին մէջ կոչ կ՛ուղղէ ռուսական իշխանութիւններուն, որ վերահաստատեն իրենց եւրասիական կայսրութիւնը` դէմ դնելու համար ատլանտեան կայսրութեան (Միացեալ Նահանգները եւ Եւրոպան): Ասոր իրականացման համար Ռուսիա պէտք է իր հակակշիռին տակ առնէ նախկին Խորհրդային Միութեան երկիրները եւ դաշինքներ կնքէ այլ հակաատլանտեան երկիրներու հետ, ինչպէս` Թուրքիոյ, Իրանի, Չինաստանի եւ Հնդկաստանի, ուժերու հաւասարակշռութիւն մը ստեղծելու համար համաշխարհային քաղաքականութեան մէջ:

Սակայն այս բոլորով հանդերձ, շատեր կը նկատեն, որ Ռուսիա շրջանային ուժ մըն է եւ ոչ թէ` միջազգային, եւ Ռուսիոյ տնտեսութիւնը գրեթէ հիմնուած է քարիւղի գիներուն վրայ: Պաղ պատերազմէն ետք միակ շրջանը, ուր Ռուսիա միջամտեց խորհրդային սահմաններէն դուրս, Սուրիան էր, եւ մինչեւ օրս, հակառակ բոլոր պնդումներուն, դժուարութիւններու առջեւ կը գտնուի: Այո՛, Ռուսիա այսօր կ՛իշխէ եւրասիական ցամաքամասին, սակայն արեւմտեան սահմանէն արդէն իսկ կորսնցուցած է երկիրներ, որոնք 2004-էն սկսեալ անդամակցեցան ՕԹԱՆ-ին, եւ ասիկա պատճառ դարձաւ, որ ռուսական աշխարհաքաղաքական սահմանը նահանջէ եւ հասնի Ուքրանիոյ սահմանները:

Շատ հաւանական է, որ 2018 թուականը ըլլայ այն տարին, որուն ընթացքին շօշափելի արդիւնքներ ըլլան լուծելու համար Ուքրանիոյ տագնապը, երկիրը բաժնուած է երկու մասերու, արեւելեան շրջանը ամբողջութեամբ ռուսական ազդեցութեան տակ է, իսկ արեւմտեան շրջանը` Արեւմուտքի ազդեցութեան տակ: Եթէ Փութին կ՛երազէ վերականգնել Եւրասիական կայսրութիւնը, ինչպէս որ էր Ռոմանովներու օրերուն, ապա ատիկա կը սկսի Ուքրանիայէն:

Yeghia.tash@gmail.com

 

 

Հարիւր Պատմական Դէպք` Հայաստանի Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին

0
0

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

11- 20 մայիսի 1918: Բաշ Ապարանի գիծին վրայ արդէն եղած է շուրջ 1500 աշխարհազօրային: Գաւառին մէջ իրավիճակը կայունացած է, Ապարան գիւղէն արեւելք գտնուող գիւղերու տեղահանութիւնը կանգնեցուած է:

12-22 մայիս 1918: Կէսօրին, պաշտպանութեան առաջին, ինչպէս նաեւ ուղղակի Ապարան գիւղի մօտ ձեւաւորուած երկրորդ գիծին վրայ աշխարհազօրայիններուն թիւը հասած է 3500-ի: Փաստօրէն, Ապարանի գրեթէ ամէն գիւղ մօտ հարիւր տղամարդ ուղարկած էր ճակատ: Ճիշդ է` բոլորը չէ, որ ժամանակակից զէնք ունէին, զինամթերքը սակաւ էր, գնդացիրները երկուք էին, իսկ թնդանօթներ չկային, բայց առկայ էին անկոտրում կամքը եւ սեփական հողը, տունը, հարազատներուն պաշտպանելու վճռակամութիւնը: Նոյն օրուան երեկոյեան թուրքերու առաջապահ ջոկատները, որոնք ոչ մէկ դիմադրութիւն կը սպասէին, գնդակոծութիւնէ շփոթած են եւ կորուստներ տալով` ետ քաշուած ու սպասած մայիս 23-ի լուսաբացին: Գիշերուան ընթացքին, փաստօրէն, ինչպէս եւ Արագած լերան արեւմտեան ստորոտին` Սարդարապատին, Արագած լերան արեւելեան ստորոտին եւս ձեւաւորուած է ռազմաճակատ: Երեւանի մէջ ճիշդ գնահատուած է ստեղծուած իրավիճակը, եւ նոյն գիշեր նոր ձեւաւորուած ռազմաճակատի հրամանատար նշանակուած է բազմափորձ Դրոն` Դրաստամատ Կանայեանը:

13-23 մայիս 1918: Հայաստանի մէջ պահեստային զինուած ուժեր չկային: Ամբողջ օրը Ապարանի ռազմաճակատին վրայ թշնամիին դիմագրաւած են ապարանցի աշխարհազօրայինները: Թուրքերը հրետանիի եւ գնդացրային կրակով ճնշած են մօտ 8 քիլոմեթրնոց ռազմաճակատի ամբողջ գիծը պահող աշխարհազօրայիններուն: Հակառակ յամառ դիմադրութեան` կորուստները զգալի էին, եւ մարտական գործողութիւնները ղեկավարող Արսէն Տէր Պօղոսեանը երեկոյեան հրամայած է նահանջել երկրորդ գիծ: Ապարանի եւ Աշտարակի գաւառակներու թիկունքային գիւղերէն Սեդրակ Ջալալեանը կարողացած է մարտադաշտ ուղարկել աշխարհազօրայիններու քանի մը նոր ջոկատ: Առաջինը մարտադաշտ հասած են 100 տովրեցիներ` քահանայ տէր Գէորգի գլխաւորութեամբ: Երեկոյեան կողմ միայն ապարանցի աշխարհազօրայիններու թիւը հասած է 4500-ի, աշտարակցիներուն հետ` 5000-ի: Դրոն ոտքի հանած է ու Ապարանի ճակատ ուղարկած է գրեթէ բոլոր զինուած խումբերը: Մինչեւ կէս գիշեր Ապարանի ռազմաճակատ հասած են գանձակեցի պորուչիկ Զեմլեակի (Յարութիւն Նանումեան), զանգեզուրցի Եապոնի, գառնեցի Մարտիրոսի, Քաչալ Ղազարի, սասունցի Մանուկի, մակուեցի Մեսրոպի (հին պայազետցիներու), պուլանղցի Մուրատի ջոկատները:

14-24 մայիս 1918: Զօր. Թովմաս Նազարբեկեան հրաման կու տայ հայկական զօրաբաժիններուն` ընդհանուր յարձակումի անցնիլ:

Հայկական հրամանատարութիւնը Սարդարապատի ճակատէն, Դրոյի գլխաւորութեամբ, շտապ ուժեր (6 հազար մարդ) տեղափոխած է Բաշ Ապարան: Մայիսի 24-ին Դրոյի զօրամիաւորումը մտած է Ալի Քուչակ (այժմ` Քուչակ)` դէպի Բաշ Ապարան արշաւող թուրքերուն դիմակայելու համար:

15-24 մայիս 1918: Արամ Մանուկեանի գիտութեամբ, Երեւանի զօրաբաժնի հրամանատարութիւնը կ՛որոշէ Սարդարապատէն Ապարանի ռազմաճակատ փոխադրել կանոնաւոր ռազմական միաւորումներ: Օրուան առաջին կէսին Արագածի ստորոտով` Արագած – Քուչակ գիւղերու վրայով ճակատ կը մտնէ, եւ ռազմաճակատի ձախ կողմը դիրքաւորուած է գնդապետ Տոլուխանեանի 6-րդ հրաձգային գունդը, որ համալրուած էր հիմնականին մէջ ապարանցի մարտիկներով: Նոյն օրուան ընթացքին Ապարանի ռազմաճակատ կը հասնին` փոխգնդապետ Քորելքովի հեծեալ գունդը, կապիտաններ Սակելեարիի եւ Կլիչի հրետանային մարտկոցները, որոնցմէ մէկը դիրքաւորուած է Ապարան գիւղի «Դեմեր» կոչուող հատուածին: Աշխարհազօրի, զինուած խումբերու, զօրամիաւորումներու մարտիկներու ընդհանուր թիւը 7000-էն աւելի եղած է:

16-25 մայիս 1918: Թրքական բանակի հրամանատար Վեհիպ փաշան Հայաստանի երեք ուղղութիւններուն` Սարդարապատի, Ապարանի, Վանաձորի ուղղութեամբ գործող զօրամիաւորումներուն վճռական յարձակման հրաման կու տայ, եւ այդ օրը Ապարանի ճակատը կը դառնայ Հայաստանի մէջ ծաւալած պատերազմի կեդրոն: Բաւական էր` թուրքերը այստեղ ճեղքէին պաշտպանութիւնը, եւ անմիջականօրէն հարուածի տակ կը մնար Սարդարապատը: Կէսօրին, անձրեւի տակ թուրքերը կը փորձեն Սարալանջ գիւղէն արեւելք ինկած հատուածին մէջ անցնիլ յորդած Քասախ գետը, դուրս գալ աշխարհազօրայիններու թիկունքը եւ կոտրել ապարանցիներու դիմադրութիւնը: Պահը դարձած է օրհասական, բայց տեղ հասած ջոկատները, գրաւելով Քասախի երկու ափերու բարձունքները, կրակի տակ կ՛առնեն թուրքերը ու կը ստիպեն անոնց անկանոն նահանջել: Օրուան երկրորդ կիսուն թուրքերը կատաղի գրոհ կը ձեռնարկեն Արագածի փէշին: Գերակշիռ ուժերով անոնք կը յաջողին ճեղքել հայերու պաշտպանութիւնը Ալուճայի ձորի մօտ եւ աւելի քան մէկ քիլոմեթր կը թափանցեն հայերու թիկունքը: Ճակատը, թէեւ մեծ դժուարութեամբ, բայց կը փակուի, եւ թուրքերը կը յայտնուին երկկողմ կրակի տակ: Եղվարդի կողմէն մարտադաշտ հասած գնդապետ Զալինեանի 300 զինուորները ու Արագածի փէշով յառաջացող փարպեցի աշխարհազօրայիններու հարիւրեակը (տէր Գէորգ քահանայի գլխաւորութեամբ) կը փակեն թուրքերու ճանապարհը, եւ վերջիններս յայտնուելով եռակողմ կրակի տակ` գլխովին  կ՛ոչնչացուին (միայն քիչերը կը յաջողին դէպի Արագածի գագաթը փախչելով` փրկուիլ): Կէսօրին Ապարանի ռազմաճակատին նոր վտանգի ուղղութիւններ ի յայտ կու գան: Թրքական հրամանատարութեան պահանջով Ապարանի գաւառի արեւելեան կողմէն, Ձորագլուխ գիւղի ուղղութեամբ, յարձակումի կ՛անցնին Հանքաւանի մէջ բնակող թուրքերը: Թշնամիի ճանապարհը այս ուղղութեամբ կը փակէ Ձորագլուխի, Թթուջուրի, Չքնաղի բնակիչներէն կազմուած միացեալ ջոկատը: Մարտը տեղի կ՛ունենայ Կարմիր վանք հնավայր-բնակավայրի մատոյցներուն: Թուրքերը չեն յաջողիր կոտրել ապարանցի աշխարհազօրայիններու դիմադրութիւնը եւ չորս ժամուան մարտէն ետք ետ կը քաշուին` մարտադաշտը ձգելով քսանէն աւելի դիակ: Զոհուած է նաեւ ձորագլուխեցի տիրացու Յարութիւնը: Գրեթէ նոյն ժամանակ Բուժական գիւղի կողմէն աւելի քան հինգ հարիւր թուրքեր նոր ճակատ կը բանան Նորաշէն-Երնջատափ գիւղերու ուղղութեամբ: Յարձակումին մասին տեղեկացուած հայկական հրամանատարութիւնը այս ուղղութեամբ եւս հասցուցած էր պաշտպանական խրամատներ փորել Նորաշէն գիւղէն շուրջ երկու քիլոմեթր արեւելք գտնուող աւերակ բերդէն մինչեւ Երնջատափ գիւղի քարհանքը: Պաշտպանական այս հատուածին մէջ կենդրոնացուած են Նորաշէն եւ Երնջատափ գիւղերու գրեթէ բոլոր տղամարդիկ. շուրջ երեք հարիւր տղամարդ: Մարտի լուրը ստանալուն պէս հայկական հրամանատարութիւնը այս ճակատ ուղարկած է Վարդենիս (գիւղ)  հաւաքագրուած հարիւրեակը: Այս ուղղութեամբ մարտը կը շարունակուի այդ օրը մինչեւ մութը իյնալը եւ մինչեւ յաջորդ օրուան վերջը: Այս ուղղութեամբ եւս թուրքերը չեն յաջողիր խուճապ յառաջացնել արդէն երեք կողմէն կռուող ապարանցիներուն դէմ եւ հնարաւորութիւն ստեղծել թրքական հիմնական ուժերու համար` ճեղքելու ռազմաճակատի կեդրոնական հատուածը: Թուրքերը այս ուղղութեամբ կու տան հարիւրէն աւելի զոհ: Հայկական կողմէն կը զոհուին 17 նորաշէնցի, 3 երնջատափցի, 1 վարդենիսցի: Թուրքերը այդ օրը մարտադաշտին վրայ կը ձգեն 1000-է աւելի դիակ, գնդացիրներ, զէնք, զինամթերք:

17-26 մայիս 1918: Ապարանի ճակատին վրայ դիրքային փոփոխութիւններ չեն եղած: Թուրքերը քանի մը ուղղութիւններով փորձած են առաջ շարժիլ, սակայն չեն յաջողած: Օրուան վերջը Սարդարապատէն Ապարան փոխադրուած են  յիսնապետ Խորէն Իգիթխանեանի հրետանային մարտկոցը եւ գնդապետ Յովսէփեանի 5-րդ հրաձգային գունդը:

Միւս կողմէ, վրացիներու առաջարկով, Սէյմը ինքզինք լուծուած կը հռչակէ, իսկ վրացիները կը յայտարարեն իրենց ազգային անկախութիւնը:

18-27 մայիս 1918: Ապարանի ռազմաճակատին հայ աշխարհազօրայիններու, զինուած խումբերու, զինուորներու թիւը անցած է 9000-ը: Թէեւ թուրքերը դարձեալ թուական գերազանցութիւն ունէին, բայց հոգեբանական առաւելութիւնը անվերապահօրէն անցած էր հայերու կողմը: Չկարողանալով դիմագրաւել հայերու գրոհներուն` թուրքերը կը ձգեն Նիգաւանը, Մելիք գիւղը եւ կը կեդրոնանան Ճահճուտի մօտակայ բարձունքներուն վրայ:

19-22-29 մայիս 1918: Սարդարապատի ճակատամարտը տեղի ունեցած է հայկական կանոնաւոր զօրամասերու, աշխարհազօրի եւ Արեւելեան Հայաստան ներխուժած թրքական զօրաբանակին միջեւ:

Սարդարապատէն մինչեւ Սեւան, Արագածի լանջերէն մինչեւ Արաքս գիշեր-ցերեկ անդադար ղօղանջած են բոլոր եկեղեցիներուն զանգերը: Ժողովուրդը զինուած եւ օգնութեան հասած է զօրամասերուն: Սարդարապատի պաշտպանութեան կազմակերպումը Թովմաս Նազարբեկեանը յանձնարարած է Երեւանի զօրախումբի հրամանատար զօրավար Մովսէս Սիլիկեանին: Պաշտպանական միջոցներ ձեռնարկուած են նաեւ Կողբի եւ Իգդիրի ուղղութեամբ. գնդապետ Տիգրան Բաղդասարեանի հետեւակային 3-րդ խումբը դիրքաւորուած է Նախիջեւան-Շարուր ուղղութեամբ: Սարդարապատի զօրախումբը դիրքեր գրաւած է յարձակող թրքական զօրամասին դիմակայելու համար, իսկ 6-րդ հեծեալ եւ 2-րդ  գունդերուն յանձնարարուած է  փակել Բաշ Ապարանէն Երեւան շարժւող թրքական 9-րդ գունդին ճանապարհը: Թիկունքի եւ Երեւանի պաշտպանութիւնը ղեկավարած է Արամ Մանուկեանը:

Թրքական բանակի յառաջապահ ուժերը մայիս 21-ին գրաւած են Սարդարապատ կայարանն ու նոյնանուն գիւղը (այժմ` Հոկտեմբեր) եւ Գեչռլուն (այժմ` գ. Մրգաշատ): Մայիսի 22-ին 5-րդ հրաձգային, Իգդիրի հետեւակային եւ Զէյթունի հեծեալ գունդերը Քէօրփալուից (այժմ` գ. Արշալոյս) եւ Ղուրդուղլուից (այժմ` գ. Արմաւիր) անցած են յարձակումի: Ղամշլու (այժմ` գ. Եղէգնուտ) գիւղի մօտ կոտրած են թուրքերու դիմադրութիւնը, վերագրաւած` Սարդարապատ կայարանն ու գիւղը եւ հարկադրած թշնամիին` նահանջել շուրջ 15-20 քմ: Սակայն, երբ հայկական ուժերը դադրեցուցած են հետապնդումը, թուրքերը վերադասաւորած են ուժերը եւ ամրացած` Արաքս կայարանի հիւսիսարեւմտեան Չիմնի եւ Թուլքի բարձունքներուն վրայ: Մայիսի 22-26-ի մարտերու ընթացքին ոչնչացուած է 3500 թուրք: Թշնամին որոշած է համալրել Եաղուպ Շեւքի փաշային զօրքը, սակայն հայերը ետ մղած են նաեւ օգնութեան եկող Միւրսել փաշային 5-րդ գունդը:

Հայկական հրամանատարութիւնը համալրուելէ ետք ստեղծած է հարուածային զօրախումբ` փոխգնդապետ Կարապետ Հասան-Փաշայեանի հրամանատարութեամբ եւ մշակած` թուրքերու շրջապատման ծրագիր: Խումբին մաս կը կազմէին` Երզնկայի հետեւակային գունդը, Մակուի առանձին գումարտակը, Խնուսի գունդի 1 վաշտը, 2 էսքատրոն (ընդամէնը 4 հրանօթով), որոնք Պանդուխտի (Միքայէլ Սէրեան) գլխաւորած մշեցիներու ջոկատին հետ շրջանցած են թուրքերը եւ հարուածած` թիկունքէն, միաժամանակ հայկական հիմնական ուժերը գրոհած են ճակատէն: Թրքական բանակի մնացորդները խուճապահար փախած են Ալեքսանդրապոլ: Ճակատամարտը աւարտած է թրքական գերակշիռ ուժերու դէմ լիակատար յաղթանակով:

Սարդարապատի ճակատամարտին հայերը միակամ ու խիզախ, մէկ մարդու պէս հարուած տուած են թշնամիին: Բոլորը` այր, կին, երեխայ, ծերունի, կրօնաւոր, գաղթական թէ զինուոր, ճգնաժամային կռիւ մղած են: Ճակատամարտին լաւագոյնս դրսեւորուած են հայկական ռազմարուեստի աւանդոյթները:

Սարդարապատի հերոսամարտը յաճախ կ՛անուանեն` «20-րդ դարու Աւարայր»:

20-24-28 մայիս 1918: Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը տեղի ունեցած է հայկական եւ թրքական զօրքերու միջեւ, Ղարաքիլիսայի մօտ: Ռուսական զօրքերը երբ հեռացած են Արեւմտեան Հայաստանի տարածքէն, սպարապետ Թովմաս Նազարբեկովի (Նագարբեկեան) գլխաւորած հայկական զօրաբանակը մնացած էր թրքական գերազանց ուժերու դէմ: Թուրքերը, խախտելով Անդրկովկասեան յանձնաժողովի հետ Երզնկայի մէջ 1917 թուականի դեկտեմբեր 5-ին կնքած զինադադարը, 1918 թուականին, սկիզբը ներխուժեցին Արեւմտեան Հայաստան, վերանուաճեցին Երզնկան, Կարինը, Սարիղամիշը, Կարսը, մայիս 15-ին գրաւեցին Ալեքսանդրապոլը: Թրքական գերակշիռ ուժերու ճնշման տակ հայկական զօրաբանակը նահանջեց, անոր հետ արտագաղթեցին նաեւ տասնեակ հազարաւոր արեւմտահայեր, որոնց անվտանգութիւնը կ՛ապահովէր Անդրանիկի ջոկատը:

Ալեքսանդրապոլը գրաւելէ ետք Ղարաքիլիսայի ուղղութեամբ շարժւող թրքական զօրամասը մայիսի 20-ին գրաւած է Ջաջուռը, Աղբուլաղը (այժմ` Լուսաղբիւր), Ղալթաղչին (այժմ` Հարթագիւղ), մայիսի 21-ին` Վորոնցովկան (այժմ` ք. Տաշիր): Ջալալօղլիի (այժմ` ք. Ստեփանաւան) մօտ մայիսի 21-22-ի մարտերէն ետք Անդրանիկի ջոկատը կեդրոնացած է Դսեղ գիւղին մէջ, ապա շարժած` դէպի Դիլիջան: Հայկական զօրքը ունեցած է 6 հազար զինուոր, 10 հրանօթ եւ մօտ 20 գնդացիր, թրքական զօրքը` 10 հազար զինուոր, 70 հրանօթ եւ 40 գնդացիր: Հայերուն օգնութեան հասած են Ղարաքիլիսայի շրջակայ գիւղերուն բնակիչները: Հայկական ուժերը հիմնական հարուածները թուրքերու գերակշիռ ուժերուն հասցուցած են Ղշլաղ (այժմ` Դարպաս) գիւղի մօտ, Բզովդալի (այժմ` Բազում) մատոյցներուն եւ Մայմեխ լերան լանջերուն` թշնամիին պարտադրելով նահանջել դէպի Համամլու (այժմ` ք. Սպիտակ):

Հայկական ուժերը թուրքերուն հիմնական հարուածներ հասցուցին Ղշլաղ (այժմ` Դարպաս) գիւղին մօտ, Բզովդալի (այժմ` Բազում)  ծայրամասերուն եւ Մայմեխ (Ձիթհանից) լերան լանջերուն ու թրքական գերակշիռ ուժերուն պարտադրեցին նահանջել դէպի Համամլու (այժմ` ք. Սպիտակ): Մարտերու ընթացքին հայերը տուին մեծ կորուստներ (շուրջ 2500 մարդ սպաննուած, վիրաւոր եւ գերի): Մեծ կորուստներ տուին նաեւ թուրքերը, սակայն, համալրուելով, անոնք անցան հակայարձակումի, եւ հայկական ուժերը հարկադրուած նահանջեցին Դիլիջան: Ղարաքիլիսայի եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ թուրք ջարդարարները կոտորեցին հայ բնակչութիւնը  (շուրջ 5000 մարդ), աւերեցին բնակավայրերը եւ անցան Ղազախ: Կարեւոր է նշել, որ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին շնորհիւ` թրքական զաւթիչները հրաժարած են Թիֆլիս երթալու մտադրութենէն եւ չեն կրցած մտնել Սեւանի աւազան:

(Շար. 2)

Ֆէտայիներու վերջին սխրագործութիւնը

0
0

ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ

Այսօր արդէն պատմութեան փաստերու քննութիւնը յստակօրէն կը բացայայտէ, որ1920 թուի Դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի խորհրդայնացումով կեանքի կոչուած բոլշևիկեան Յեղկոմը կը գործէր ծրագրուած և հեռահաս ռազմավարութեամբ մը։ Զրկե՛լ երկիրը իր բոլոր ուժականութիւններէն և զայն դարձնել ըստ ամենայնի «կառավարելի»՝ իշխանութեա՛ն մը կողմէ, որ ոչինչ ունէր հարազատ մեր ինքնիշխան երկրի անցեալին, ներկային և ապագային հետ։

Խորհրդայնացման սկզբնական շրջանի Յեղկոմի խուժդուժ քաղաքականութիւնը յաճախ կը վերագրուի «յեղափոխական» ալեկոծ օրերու ծայրայեղական հոգեբանութեան և այս մէկը ճիշտ չէ։ Բոլոր տուեալները ցոյց կու տան, որ Մոսկուայի կողմէ ղեկավարուող Յեղկոմի ռազմավարութիւնը ունէր երկու յստակ և նախորոշուած առաջադրութիւն։ Առաջին, արմատական սեփականազրկման ենթարկել մեր աշխատաւոր ժողովուրդը անկէ խլելով ոչ միայն իր կենսական պարէնն ու գիւղացիին անասունները, այլև այն բոլոր արտադրական գործիքներն ու կենցաղային իրերը, որոնք կ՚ապահովէին ՀՀ քաղաքացիին (թէկուզ համեստ) կեանքի ամէնօրեայ լինելիութիւնը։ Երկրորդ, խորտակե՛լ հայկական զինուժի ողնայարը խլելով անկէ իր առաջնորդող ուղեղը՝ հայկական բանակի սպայից կա՛զմը, որ կը բաղկանար բացառապէս փայլուն զինուորականներէ և որոնց նմանը խորհրդային Կարմիր Բանակն իսկ չունէր։ Նպատակն էր վերջնականապէս բարոյալքել մեր երկրի ժողովուրդը և զայն հիմնովին ապաքաղաքականացնել։ Զայն վերածել հօտի և զայն դուրս բերել իր պատմական ընթացքէն։

Այս պայմաններուն մէջ է, որ երկիրը պիտի դիմէր զինեալ ապստամբութեան և 1921 թուի Փետրուարի 18-ին պիտի տապալէր Յեղկոմի իշխանութիւնը վերջ դնելով (թէկուզ ժամանակաւորապէս) բոլշևիկներու արիւնոտ վարչակարգին։

Այսօր, Առաջին Հանրապետութեան հարիւրամեակի սեմին հրապարակուած պետական յայտարարութիւնը յատուկ ճիգ կը ցուցաբերէ պատմութեան փաստերը «ողորկելու», հայ անկախ պետականութեան հիմնադրման գործընթացները աղաւաղելու, զայն հոյակերտող քաղաքական ուժին՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան հիմնարար դերակատարութիւնը նսեմացնելու, բոլշևիկեան մնայուն սադրանքը ծածկելու, Փետրուարեան Ապստամբութեան և Լեռնահայաստանի Հերոսամարտի հզօր փաստերը ստուերելու և մեր երկրին պարտադրուած Խորհրդային Հանրապետութեան անհարազատ էութիւնը հարազատագրելու (legitimize)։ Յստակ է, որ նորէն գործ ունինք մեր անկախութեան ոգիին անյարիր տարրերու փուճ մեքենայութիւններուն հետ։ Յստակ է, որ դեռ ուժեր կան մեր պետութեան առաջնորդող դիրքերուն վրայ, որոնք չեն կրցած յաղթահարել և մէկդի շպրտել անցեալի հոգեբանական լուծը։

Հետևաբար առաւել ևս կարևոր է, որ այսօր մենք ճիշտ հասկնանք Փետրուարեան Ապստամբութեան մեծ արարքին պատմական նշանակութիւնը։ Հասկնանք իր էութեամբ և մանրամասնութեամբ, որպէսզի նորօրեայ գործիչներու հաշիւներէն իսպառ ազատ կացուցենք մեր երկրի երէկն ու այսօրը։

Կասկած չկայ, որ ապստամբութիւնը ունէր իր տարերային բնոյթը։ Մեր ժողովուրդը իր բոլոր խաւերով լայնօրէն մաս կազմեց ապստամբութեան ալիքին և սակայն այդ մեծ արարքին ղեկավար ուժը հայ ազատագրական շարժման կրակներուն մէջ թրծուած և Հ. Յ. Դաշնակցութեան դրօշին տակ գործող ֆէտայի հրամանատարներու և զինուորներու փաղանգն էր։ Ճիշտ է, բոլշևիկեան Յեղկոմը ժամանակ չկորսնցուց ՀՀ բանակի սպայութիւնը զանգուածաբար «մաքրագործելու», բայց դեռ կար այն միւս սպայութիւնը՝ մեր իսկական պահեստի ու՛ժը՝ Դաշնակցութեան մատեան գու՛նդը՝ որ թէև մինչ այդ դուրս կը մնար ՀՀ զինուժի կազմակերպական ծիրէն, բայց հոն էր ան անճկելի իր հաւատքով ու նուիրումով և հայրենիքին ծառայելու իր ցկեանս յանձնառութեամբ։ Ասիկա այն բանակն էր, որ միայն Դաշնակցութիւնը ի վիճակի էր կեանքի կոչելու այդ օրերուն։ Ասիկա այն հուժկու բռունցքն էր, որուն հարուածը անսակարկելի էր և վերջնական։ Եթէ ան պահ մը լուռ էր և կարգապահութեամբ կ՚ըսպասէր իր ղեկավարութեան ազդանշանին, ան այնուամենայնիւ չէր բթացած։ Ան իր պատմական դերին մէջն էր եղած Հանրապետութեան ամենէն դժուարին օրերուն՝ սկսած անկախութեան ճակատամարտերէն ընդհուպ մինչև բոլշևիկներու մայիսեան դաւադրութիւնը Ալեքսանդրապոլի (Գիւմրի) մէջ և այլուր։ Ան իր դերին մէջն էր ըլլալու նաև այսօր։

Ֆէտայիներու այս սերունդին կը պարտինք մեր ժամանակակից պատմութեան ամենէն սխրալի էջերը։ Անոնց մեծ մասը խոնարհ հերոսներն են մեր հաւաքական գոյութեան։ Անոնցմէ շատեր մնացած են անանուն։ Անոնք ընդհանրապէս կենսագրութիւն չեն թողած իրենց ետին, բայց իրենց խիզախ գրոհով գրած են մեզմէ ամէն մէկուն կենսագրութիւնը։ Փետրուար 18-ի նախօրեակին մեր երկիրը կանգնած էր իր գոյութեան կենաց-մահու հարցականին առջև։ Սարդարապատն ու Բաշ Ապարանն ու Ղարաքիլիսան բոլշևիկեան Մոսկուայի, քեմալական Թուրքիոյ և հայ բոլշևիկներու կողմէ ենթարկուած էին լուծարքի և հետևաբար պէտք էր նոր Սարդարապատ, պատմական մէկ նոր և հրաշագործ ալքիմիա, մէկ նոր և վճռական արարչագործութիւ՛ն, որ միայն կրնար ծնիլ ֆէտայիներու տեսիլքէն։ Անոնց զէնքն էր միայն, որ կրնար տալ վերջին փրկարար լուծումը։ Անոնց սուրն էր միայն, որ կրնար կտրել գորդեան այս դժխեմ հանգոյցը։

Այսօր կարելի չէ խօսիլ Փետրուարեան Ապստամբութեան մասին ապաւինելով պատմագիտութեան վերացական եզրերուն միայն։ Կարելի չէ մանաւանդ ապաստանիլ գործը «ժողովուրդ»ին վերագրելու խուսափողական մեքենայութիւններուն։ Այդ բանը, առաջին հերթին, անարգանք է ուղղուած մեր ժողովուրդին։ Ամէն վճռական արարք հայոց պատմութեան մէջ իր յստակ տէրը ունի։ Յստակ մարդիկ են, որոնք կը բանաձևեն մտքերը, կը հաւաքագրեն ուժերը, կը բանան պայքարի ճակատները և կը խախտեն հաստատուած կարգերը։ Եւ տակնուվրայ կ՚ընեն բռնատէրերու կեանքը։

Առաջին Հանրապետութեան մայրուղիի զինուորը Դաշնակցութիւնն էր և ոչ ոք թող փորձէ իր կասկածելի լեզուամտածողութեամբ չարափոխել այս փաստը։ Փետրուարեան Ապստամբութեան ողնայարը դաշնակցական ֆէտայիներն էին։ Անոնք անգամ մը ևս գրեցին մեր անկախութեան անգիր օրէնքը։ Անոնք անգամ մը ևս հաստատեցին յարացոյցը և հաստատեցին բոլոր ժամանակներուն համար։ Անիկա ֆէտայիներու սերունդին վերջին հրեղէն կտակն էր։ Վերջին աւա՛նդը։ 1921-ի Փետրուարի 18-ին Դաշնակցութիւնը վերջնականօրէն քաշեց կարմիր գիծը բոլշևիզմին և մեր անկախ պետականութեան գաղափարախօսութեան միջև։ Եւ քաշեց այնպիսի յստակութեամբ, որ ան ի զօրու կը մնայ մինչև այսօր։ Վկայ՝ Արցա՛խը։ Վկայ՝ մեր նորօրեայ ազատամարտի հպարտ զինուորներն ու իրենց շարունակուող սխրագործութիւնը։

Այս տօնը մաքուր խղճմտանքով ապրող մարդոց տօնն է։ Ան տօնն է ֆէտայիներուն։ Տօնն է մեր ազգային հպարտութեան։ Մեր ազգային վճռակամութեան։ Մեր գերագոյն իմաստութեան։ Անողնայար մարդոց տօնը չէ ասիկա։ Մենք ազգովին պիտի արժանի ըլլանք այս մեծ տօնին։

Փետրուար 22, 2018
Ուաշինկթըն


Արի Տուն…

0
0

ՊԵՏԻԿ

Հայրը` գաղափարի, կորիզը` վեհ երրորդութեան, վիթխարի նահատակը, որ`

«Ուխտեցի ըմպել մի բաժակ բռնակալ արքայի արիւնից…», որ`
«Ես սրտի փոխարէն ունէի իմ կրծքում պողպատ զսպանակ,
Անծանօթ էր կեանքում ինձ համար ամենայն վարանում ու ահ,
Մեր երկրի արի այրերից կազմեցի ես մե՛ծ մի բանակ,
Եւ միշտ սեւ դրօշի վրայ գրեցի. «Հայրենիք կամ Մահ»:

եւ վերջապէս`

«Ես գլուխս դարձրի այնժամ դժոխքի մի գոռ մեքենայ,
Բայց, դժբախտ փորձի ժամանակ, արքայից հեռու նա պայթեց,-
Եւ խփեց-խորտակեց նա ինձ… իսկ արքան կենդանի մնաց,
Եւ, իբրեւ դեւի տրիտուր, նախճիրներ նիւթեց ու ջարդեր…»:

Ու Չարենց կը շարունակէ`

«Հըդահի՜ւն, Հըդահի՜ւն, Հըդահի՜ւն» – ձայնում էր կանչով շառաչուն,
Ձեռները կարօտով հոլաձեւ մարդուն տարածած,
«Խա՜ն-Բա՜ն-օ՜տ, Խա՜ն-Բա՜ն-օ՜տ, Բա՜ն-օ՜տ» – ձայնակցում էր նրա հառաչին
Ուղեկիցը նրա` ամեհի էքստազում ինչպէս վերացած»…

Այս էր Չարենցի «Մահուան տեսիլը», 1905 մարտի 1-ին` Քրիստափորի զոհաբերումը ազգին խորանին մատուցուած իբրեւ պատարագ:

«Դէպի Երկիր» կոչին հեղինակը այսօր կը ննջէ Պուլկարիոյ Վիտոշ լերան լանջին, հեռու հայրենիքէն, որուն ազատութեան համար ան կազմեց իր բանակը. «Մահ կամ ազատութիւն» նշանաբանն ունենալով առաջնորդ:

Քրիստափոր ծրագրած էր ականահարել Կարմիր սուլթանը 1890-ի 300.000 անմեղ հայերու ջարդին ի պատասխան, բայց «դժբախտ փորձի ժամանակ արքայից հեռու նա պայթեց», ուր զոհուեցաւ ինքն ու իր զինակից Վռամշապուհը:

Մենք մեր ուսերուն ունինք անվիճելի պարտականութիւնը` Քրիստափոր Միքայէլեանի աճիւնները փոխադրել հայրենիք, ի պատասխան «Արի տուն» կոչին, ուր այդ շիրիմը կը դառնայ ուխտավայր` մեր երիտասարդ սերունդներուն,  որպէսզի ամէն մարտի 1-ին հաղորդուին անոր ոգիով, որ կեանքին մէջ չունէր վարանում ու ահ, «հըդահիւն» իրենց սրտերուն մէջ դրոշմուած` ճակատաբաց տողանցելու իբրեւ «Խա՜ն-Բա՜ն-օ՜տ»-ի հետեւորդներ: «Արի տուն», ուր հպարտ կը ննջես քու կերտած արի այրերուն բանակի դրօշին տակ, Արարատի հովանիին ներքեւ:

 

 

Մի՚ փորձէք կրկին մթագնել Մայիսի 28-ի նուաճումը

0
0

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակի Պետական Յանձնաժողովի ե՚ւ առաքելութիւնն է ե՚ւ պարտականութիւնը՝ մեր պետականութեան հիմնադրման ու անկախութեան նուաճման իրագործումները ոգեկոչել իրենց փաստական հարազատութեամբ եւ անխառն արժեւորումով։ Պէտք է յուսալ, մանաւա՚նդ պէտք է մաղթել, որ Յանձնաժողովը կը մնայ գիտակից իր առաքելութեան եւ անշեղ՝ իր պարտականութեան մէջ։

Եօթանասուն տարիներ շարունակ, պոլշեւիկեան ախտաւոր մոլուցքը փորձեց մթագնել մեր պետականա դրութեան ազգային արժէքը եւ անկախութեան պատգամը։ Պոլշեւիզմը նենգափոխեց մեր հանրապետութեան պատմութիւնը, կեղծեց փաստերը, ստեց մեր ժողովուրդին՝ Մայիս 28-ի մասին, մեր հերոսներուն մասին, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան մասին, մեր ազգային կամքին մասին, մեր անկատար տենչերուն մասին։

Պոլշեւիկեան բռնատիրութեան պատմաշինութեան պարտադրանքին ենթարկուեցան թէ՛ մեր ժողովուրդը եւ թէ մեր մտաւորականութիւնը։ Սակայն, այս պարտադրանքին ողբերգութիւնը կը կայանար բուն իսկ պոլշեւիզմին ու պոլշեւիկներու հոգիին եւ մտքին մէջ։ Որովհետեւ, անոնք նենգափոխելով գրեցին ու միայն իրենք կարդացին, ստելով խօսեցան ու միայն իրենք լսեցին։

Հակառակ այս բոլորին, մեր նորագոյն պատմութեան էջերը մնացին անաղարտ, մեր գուրգուրանքը ազգային պետութեան հանդէպ մնաց անդրդուելի եւ մեր անկախութեան ձգտումը շարունակեց անխափան։ Մենք պահեցինք մեր ազգային արժանապատուութիւնը։ Մենք պահպանեցինք Մայիս 28-ի խոստումը։ Մենք հետեւեցանք Սարդարապատեան կանչին։ Մենք ուխտեցինք կառչած մնալ անկախ ու ամբողջական Հայաստանի պատգամին։

Նոյնիսկ սովետական կարգերու ազգային արժէքները հեղձող ու ազատութիւնը բռնաբարող ամբողջատիրութեան տակ, մեր ժողովուրդը ստեղծագործեց։ Մեր ժողովուրդը ստեղծեց ու որակաւորեց կրթական, մշակութային եւ գիտական նոր մակարդակներ։ Մեր ժողովուրդը հարստացուց մեր ազգային արժէքները։

Այս բոլորը նուաճեց մեր ժողովուրդը շնորհիւ իր ազգային տաղանդին եւ ի հեճուկս սովետական կարգերու ու պոլշեւիկեան բռնակալութեան։ Մեր մտաւորականութիւնը շարունակեց ստեղծագործել՝ հաւատարիմ մնալով իր ազգային արմատներուն։ Ստեղծագործեց՝ նոյնիսկ ի գին «դաշնակ նացիոնալիստ» պիտակաւորումին, բանտարկութեան ու մահուան սպառնալիքներուն։ Հարցուցէ՚ք Եղիշէ Չարենցին, Ակսել Բակունցին եւ միւս բիւրաւոր մտաւորականներուն, որոնք կալանաւորուեցան եւ սպաննուեցան հայ անունը կրող պոլշեւիկ բորենիներու կողմէ։

100-ամեակի Պետական Յանձնաժողովը չի կրնար մտահան ընել պոլշեւիզմի տխուր անցեալը եւ ժողովուրդի հպարտ դիմադրականութիւնը, երբ կը պատրաստուինք դիմաւորել մեր անկախ պետութեան հարիւրամեակը հայրենիքի եւ Սփիւռքի տարածքին։

Մեր անկախ պետութեան ազգային փաստին ուրացման եւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան ազգային առաքելութեան նուաստացման պոլշեւիկեան փորձերը ձախողեցան։

Այս ճշմարտութեան դէմ յանդիման կը գտնուի 100-ամեակի Յանձնաժողովը։ Պէտք է ընդունիլ այս ճշմարտութիւնը եւ ըստ այնմ արժեւորել ու ներկայացնել մեր հարիւրամեայ անկախ պետութեան իրագործումը եւ անոր կերտիչները։

Պէտք է գիտակցիլ եւ ընդունիլ պատմութենէն մեզի փոխանցուող այն ուսանելի դասը, որ կարելի չէ աղաւաղել Մայիս 28-ի էութիւնը, կարելի չէ մթագնել այդ էութեան մէջ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ներկայութիւնը։ Ինչպէս «Թուղթ Առ Երեւան»ի մէջ ատենին Անդրանիկ Ծառուկեան հաստատակամօրէն վճռած է, թէկուզ մարդիկ կարող են «խախտել լեռներին» եւ «սանձել գետերին», սակայն իրենց ահագին հզօրութեամբն իսկ անոնք չեն կրնար «դիւցազնութեան կապոյտ երկնքում շողացող աստղին» դէմ «վարագոյր քաշել»։ Ով ալ ըլլաս, ինչ ալ ըլլաս, չես կրնար բիւրեղեայ ճշմարտութեան՝ Մայիս 28-ի եւ Դաշնակցութեան դէմ վարագոյր քաշել:

Ուստի, հայրենի պետական այրերը, մեր մտաւորականութիւնը եւ 100-ամեակի Յանձնաժողովի անդամները ազգային պարտականութիւնը ունին տէր կանգնելու մեր պատմութեան եւ պատմական արժէքներուն։ Անոնք անհատաբար թէ հաւաքաբար կը կրեն Մայիս 28-ի իմաստն ու պատգամը վերականգնելու եւ փոխանցելու քաղցր պատասխանատուութիւնը։

Մայիս 28-ի յաղթանակը եւ անկախ պետութեան հիմնադրումը նուաճումն էին գաղափարի, ոգիի, կամքի եւ բազուկի։ Կարելի չէ այս չորս նախադրեալներէն դուրս փնտռել մեր պետութեան հարիւրամեակի իմաստն ու արժէքը։ Նաեւ կարելի չէ լուռ մնալ պատմական այն ճշմարտութեան առջեւ, որ այս չորս նախադրեալները՝ գաղափարը, ոգին, կամքը եւ բազուկը կը մարմնաւորէր մեր ժողովուրդը՝ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ղեկավարող առաջնորդութեամբ եւ գերազանցող ներկայութեամբ։

Մայիսեան հերոսամարտի նախորդող շաբաթները մռայլ եւ տխուր օրեր էին։ Սակայն երբ րոպէն պահանջեց, մեր ժողովուրդը լարեց իր կամքը եւ պրկեց բազուկը։ Ռուբէն Տէր Մինասեանի բացատրութեամբ, «Դասալքման, յուսաբեկման այդ օրերին հորիզոնի վրայ կը ցցուի ահա Դաշնակցութիւնը, որի Թուր Կեծակին եւ գուրզը իր ձեռքն է առած Արամը՝ Ծուռ Դաւթի նման։»

Այս գուպարներով, մեր ժողովուրդի թանկ արիւնով եւ Դաշնակցութեան շունչով հիմնուեցաւ ու կերտուեցաւ մեր հարիւրամեայ հանրապետութիւնը եւ Մայիս 28-ի անկախութիւնը։ Ունեցանք նահատակներ, մեռելներ։ Մայիս 28-ն մեր մեռելներու իրաւունքն էր, որուն կտակին ժառանգորդն է մեր ժողովուրդը Հայաստանէն Արցախ, բռնագրաւել հայրենիքէն մինչեւ Սփիւռք։ Ռուբէնի բառերով, «Մեռելները իրանց իրաւունքին մէջ են, անոնց հողերը մէկ են եւ ամբողջական։ Պէտք է ստեղծել Միացեալ Հայաստանը։»

Ա՚յս է հարազատ պատգամը Մայիս 28-ով կերտուեցաւ մեր անկախ պետականութեան։ Այս պատգամը հարազատօրէն ներկայացնելու եւ խոստումի վերածելու պարտականութիւնը մեր բոլորինն է, եւ յատկապէս հարիւրամեակի յանձնաժողովին։

Այդ պատգամին գիտակցութեամբ եւ անոր խոստումին ուխտով իրաւունք չունինք կրկին մթագնելու Մայիս 28-ի նուաճումը։

Լոս Անճելըս,
Փետրուար 22, 2018

Մեր Ընթերցողները Կը Գրեն. Հայ Կնոջ Ձեռքերը

0
0

ՍԻՄՈՆ ԿՈՍՏԱՆԴԻՆԵԱՆ

Այդ ձեռքերը ինչպէ՞ս մոռնամ,
Յար նուիրեալ, սերտ բարեկամ:
Մեր տանը մէջ առաւօտեան
Շողերուն հետ ժիր կ՛արթննան,
Լուռ կը գործեն, կ՛աւլեն, կ՛եփեն
Այդ ձեռքերը համեստօրէն:
Այդ ձեռքերը ես կը պագնեմ
Քրտինքներու մէջ, բայց վսեմ,
Լուացքներու մէջ, բայց մաքուր,
Խոհանոցին մէջ, շատ համով:
Այդ ձեռքերը միշտ մեզ կ՛օրհնեն
Աղօթքի մէջ, գործի ատեն:
Այդ ձեռքերը խիզախ քաջ են,
Արիւնլուայ նահատակներ`
Ազգին համար բռունցքներ պաշտպան,
Պատմութեան մէջ հայոց ներկայ:
Այդ ձեռքերը հայ մօր, կնոջ,
Քրոջ, զոքանչին, մեծ մօր անխոնջ`
Ըլլան առողջ, յար կենսաշող`
Հայուն սիրտը սէր բաբախող:

ԼԻԲԱՆԱՆ

Լուսնամութ Մի Օր, Արեւշող Մի Գիշեր (Հատուած` Նախիջեւանի Մասին Վէպից, Որը Դեռ Խորագիր Չունի)

0
0

ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿԵԱՆ

Արմինէին տատը պատմել, ո՛չ, հաւատացրել էր`  նահապետ Նոյը առաւօտ վաղ Արարատի գագաթին զարթնել, տեսել էր, որ արեգակի շողերը Ցղնայի սարաւանդներն  են ուղղւում, Ցղնայի հողն են ջերմացնում ու  գուրգուրում,  իջել, առը բացել, առաջին որթն էր տնկել: Դրա համար էր իրենց խաղողը ամենաքաղցրը:

***

Այդպէս եղաւ` Տէր Զօրում, Ռաս Ուլ Այնում, Ռաքքայում տարապարտներին սրատեցին, մահաջնջեցին, բայց ողջ մնացողները շարունակեցին  քայլել: Քայլեցին մինչեւ  Սումկայիթ, որտեղ նրանց էլի՛ փողոտեցին, էլի՛ ողջակիզեցին, ու  էլի՛ ողջ մնացողները քայլեցին: Քայլեցին,  Երեւանի մայր հրապարակը հասան,  շատրուանների հառաչը լսելով` կանգ  առան: Արմինէն հպուել էր մեծ ժամացոյցի աշտարակասեանն ու  տուֆ քարի ծիրանագոյն ջերմութեամբ տաքանում էր: Աչքերը փակեց, արեան հոտ առաւ: Զարմացաւ` արիւնը հոտ կ՛ունենա՞յ:  Ինքնաշարժների` մարդատարների, բեռնատարների, ծանրատարների հռնդիւն լսեց, բացեց աչքերը:  Փոխադրամիջոցները մղձաւանջ չէին, թափքերից  գորշ ստուերներ էին ցատկում,  խցկւում էին  բռնագաղթածների  արանքը, ձայնձայնում.

– Տաք թէյ ո՞վ ա ուզում…

– Բրդէ ծածկոց ո՞ւմ ա պէտք …

Քանի որ սումկայիթցիները, սպանդի մղձաւանջը հայեացքներում, չէին արձագանգում, հայաստանահայերի ձայները կոշտացան, խստացան.

– Չէ՛, ըսենց չի լինի, ելէ՛ք` տուն  գնանք…

Տարապարտներն իրարից բաժանուելուց էլ էին վախենում, չնայած` հայաստանահայերը սիրտ էին տալիս.

– Մօտիկներով  եկէ՛ք,  տեղ շատ ունենք…

Մէկը գոռգոռոցով աշխատում էր խլացնել միւսներին.

– Եզիտի մարդ եմ, Ջանֆիդայում երեք յարկանի տուն ունեմ, տասը հոգի տանեմ…

Նոյն գոռգոռոցն  այնքան կրկնուեց, որ վերջում խռպոտեց.

– Ինչի՞ էք ըտենց անում, ուրեմն որ եզիտի եմ, հայ չե՞մ…

Մէկ էլ  խճողումից մէկը  դուրս պրծաւ, «քուր ջան, քուր ջան« ճչալով Արմինէին փաթաթուեց: Էլ այս կողմ-այն կողմ չնայեց, երեխայի պէս գրկեց, ինքնաշարժ մտցրեց:

***

Դեռեւս փետրուարի կէսերին լիքը-լիքը «Վոլկայով»` կճուճներով, թակոյկներով, քթոցներով, տարբեր  փքուածութեան կուժ-կուլաներով Ցղնայից Սումկայիթ եկան հայրն ու մայրը: Հայրը  ձմեռուայ խաշի, կերուխումների  էն ամենալաւ ժամանակը գիւղից բացակայելու շատ լուրջ պատճառ ունէր: Յայտնի չէ` ո՛վ, գլուխը մտցրել էր Սումկայիթում սահմանափակ պատասխանատուութեամբ ձեռնարկութիւն ստեղծել, Ցղնայի էն համով ծիրաններն ու սալորները, տանձերն ու դեղձերը, որ ծառերի տակ փտում էին, բերել, մրգաջուր, մրգանուշ դարձնել, մեծ շահոյթով վաճառել:

Հօր հեռախօսային խօսակցութիւնից Արմինէն գլխի ընկաւ, որ պիտի այդ օրը Սումկայիթում հաստատուած ցղնացի հին դասընկերներին հանդիպի, նրանք էլ տեղի պատասխանատու պաշտօնեաներին ծանօթացնեն, գործը գլուխ բերեն: Աղջիկը գիտէր, թէ այդ հանդիպումները ինչո՛վ են վերջանում. հայրը կէս գիշերին հարբած  գալու էր, յետեւից իր պէս մի-երկու հարբած  էլ բերելու, կնոջն անկողնուց հանելու, հրամայելու էր.

– Սեղա՛ն գցիր…

Հայրը  հարբած, բայց  մենակ էր եկել, մեծ-մեծ  խօսում, դղեակներ էր կառուցում, լսեցնել էր տալիս, թէ որտեղ էր հիմնելու մրգապրանքի արտադրութեան իր ձեռնարկութիւնը, ամէն  բերքահաւաքի ինչքան եկամուտներ էր ստանալու: Իբր ամէն պայմանաւորուածութիւն կայացել էր,  առաւօտ շուտ հիմնարկէքը պիտի անէր:

– Հե՛չ չմտածես, կնի՛կ ջան,- հայրն իր խօսելուց  յոգնեց, փլուեց  արտասահմանեան` անյարմար թիկնակով բազկաթոռին, մնչաց,- սրանից յետոյ դու Ֆրանսան ու Իտալիան էլ չես հաւանելու, ամերիկեան լողափերում ես հանգստանալու: Շե՛ն մնայ Սումկայիթը…

Խօսքը չաւարտած` քնեց: Նրա մրափը ստեպ-ստեպ խռկոցով խզւում ու այդ  արանքում դրսից յիշոցներ,   հայհոյանքներ էին լսւում, որոնք հետզհետէ մօտենում էին: Հարայհրոցը  հարկ հասաւ: Մետաղէ լինգերի ճռռոցով տեղահան արեցին նախ ձախ,  յետոյ աջ  կողմի բնակարանների  դռները:

Իրենցը ամենավերջում  ծեծեցին: Չէին ծեծում, աքացիներով  կոտրում էին:

– Մե՛լս, խաթրո՛վ բաց,- գոռում էին հարկով մէկ,- թէ բացես, կեանքդ կը բախշենք, թէ որ ջարդելով մտնենք, բոլորիդ կը մորթենք:

Հայրը մշուշուած մտածումներով, խումարի մէջ վեր թռաւ, վերնաշապիկը պատռեց: Նա ոչ  միայն անունն էր փոխել` Մելս դարձել, այլեւ կրծքին կողք-կողքի դաջել  էր տուել Մարքսի, Էնգելսի, Լենինի, Ստալինի կիսադէմերը: Դուռը բացեց, մազոտ կուրծքը ցցեց.

– Թէ համարձակութիւն ունէք, սրանց մատով դիպէք:

Կացինը կուրծքը մխրճեցին: Յետոյ մայրը  աչքներով ընկաւ, հօր թպրտացող մարմինը արեան  ճապաղիքի մէջ թողեցին, նրա վրայ հասան: Դէ՛, մայրն  այդ տարիքում էլ սիրուն  էր: Մի քանի հոգի նրան տարան, մի քանի հոգի թալանով ընկան, մի քանի հոգի էլ Արմինէին ու տատին քաշքշելով` բակ իջեցրին: Թէ այդ իրարանցման, պատերին ցայտող արեան շիթերի մէջ հօրեղբօր կինը ինչպէ՞ս միակ որդուն փէշի տակ  թաքցրեց, ո՞ւր փախցրեց,  Արմինէն գլխի չընկաւ: Յետոյ Վահագիկին  Նախիջեւանի ազատագրութեան պատերազմում,  Ցղնայի մատոյցներում  էր տեսնող եղել…

Ցուրտ փետրուարի ձմրան վերջին օրը ազրպէյճանցիները բակում բարկ խարոյկ էին բորբոքել, հա՛մ տաքանում, հա՛մ էլ շէնքի յարկերից հրհրած հայերի ձեռքերն ու ոտքերը մետաղալարով կապում, ողջակիզում էին: Շատերին անուադողերի մէջ էին խցկում, յետոյ  խարոյկը նետում: Որ լաւ վառուեն: Ով հողը չանգռում, դուրս պրծնել էր ուզում, շիկացած նիգերով կիսաեփ մարմինը քրքրում, հետ` անթեղի վրայ  էին հրում:

Տատի ձեռք ու ոտքը չկապեցին էլ, վրան մի բաժակ քարիւղ լցրին, բոցերի մէջ նետեցին:

– Տա՜տ,- Արմինէն տեսաւ, թէ ինչպէ՛ս բռնկուեցին տատի մազերը, ուզեց յետեւից նետուել, չեչոտ դէմքով մի տղայ ձեռքը պինդ բռնեց, չթողեց.

– Դու իմ էսօրուայ թալանն ես:

Հէնց այդ պահին էր, որ ռուս զինուորներ յայտնուեցին, հայերին հաւաքեցին,  զրահամեքենաների մետաղէ որկորը լցրին:

***

Ծանօթ ձայնը լսելուց յետոյ  միայն Արմինէն փղձկաց: Արշամ ապերիկին վերջին անգամ շատ  տարիներ առաջ Ցղնայում, ուսման մեկնելու օրն էր տեսել: Մատաղ արուած գառան աչքերը դեռ չէին փակուել, տղան հօր տուած մի տրցակ փողը ծոցագրպանը խցկեց, ճամբայ ընկաւ, որ նրա  ուզած տեղը` Պաքուի բարձրագոյն կուսակցական  դպրոցում ուսանի: Յետոյ Նախիջեւան վերադառնայ, իբր` բարձր պաշտօն ստանայ:

Սեպտեմբերին էլ պարզուեց, որ Պաքուի փոխարէն` Երեւան է գնացել, ճարտարագիտական համալսարանի ճարտարապետական կրթաճիւղն ընդունուել:

Ուխտել էր` պիտի աւարտէր, Ցղնա վերադառնար, նահապետ Նոյի դամբարանը վերականգնէր…

 

 

 

 

27 Փետրուարին 28-րդ Տարելից

0
0

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

27 փետրուարին 28-րդ տարելիցը պիտի ըլլայ եղեռնագործութեան մը, զոր չյաջողեցանք միջազգային քաղաքական եւ արդարադատական հրապարակ բերել: Միացեալ ազգերու կազմակերպութիւն, Արդարադատութեան պատժական միջազգային ատեան եւ այլ մեծանուն կազմակերպութիւններու անուններով յղփացած ժամանակակից ընկերութիւնները ՈՉԻՆՉ ըրին եւ ըսին մեր անմիջական ներկային մէջ ժողովուրդի մը կողմէ այլ ժողովուրդի մը դէմ գործուած ոճրային արարքի մասին: Ոչ ոք անհանգստացաւ, եւ հիմա արդէն մոռցուած է, որ մարդիկ սպաննուած էին հայ եղած ըլլալու մեղքի համար:

Այս եղեռնագործութիւնը հարիւր տարուան հնութիւն չէ:

Ինչո՞ւ Սումկայիթի եղեռնագործութիւնը մնայուն օրակարգ չէ հայ ժողովուրդի քաղաքական եւ քարոզչական աշխատանքներուն համար: Այս բացակայութեան համար ուրիշները չենք կրնար ամբաստանել:

Եղեռնագործութեան հեղինակ պետութիւն եւ ժողովուրդ մեզի ժամանակակից են, դեռ ողջ են, անցեալ չեն: Երկիրը եւ պետութիւնը, որոնք թոյլ տուած են այդ ոճիրը, միջազգային ճանաչում ունին:

Ազրպէյճանը անդադար կը խօսի իր գաղթականներուն մասին, իսկ մենք, չեմ հասկնար` ո՞ր ամօթխածութեամբ կամ քաղաքական ճապկումով, չենք խօսիր Պաքուի եւ Ազրպէյճանի այլ շրջաններէն եկած մեր գաղթականներուն մասին, որոնց կը հանդիպինք, եթէ Երեւանէն դուրս գանք եւ երթանք Մասիս, կամ Տիգրանաշէն, հարիւրհազարաւորներ:

Բիւզանդական քսան տեսակ իմաստակութեան (sophisme) կարիք չկայ հարցը միջազգայնացնելու համար: Անշուշտ աւելի դիւրին է պատուիրակութիւն ընդունիլ եւ ղրկել, ընդունելութիւններ կազմակերպել, ինքնագոհութեան տեղեկատուութիւն ընել, քան` բախել միջազգային ատեաններու դռները: Եթէ օրին Մոսկուան եւ միջազգային համայնքը պատմական, ընկերային, մշակութային եւ արդարութեան արժէքներով առաջնորդուած ըլլային, չունենային կրաւորական վերաբերում, հայ ժողովուրդին խնայած կ՛ըլլային կրկին արեան տուրք տալ: Եւ նոյն ընթացքը կը շարունակուի բանակցային կոչուած բեմադրութիւններով, որոնք պատմութիւն եւ իրաւունք նկատի չեն առներ:

Վիրաւորական կրնա՞յ համարուիլ ըսելը, որ Պաքուի եւ Սումկայիթի ջարդերուն պատասխանատու են նաեւ իրաւարարի պարեգօտով պճնուած միջազգային համայնքը, այսպէս կոչուած` մեծ ճառերով մեծ բեմերու վրայ հանդէս եկող մեծ աստղերը:

Ամէն տեսակ հերոսներու անուններ կը յիշուին, բայց ինչո՞ւ երբեմն ալ չենք յիշեր Սամուէլ Շահմուրատեանը, որ թշնամիի գնդակով մեռաւ, ինչպէս շատեր: Բայց Սամուէլ Շահմուրատեանին գործը մնաց որպէս կտակ, որպէս հիմնաւորում` զոհերու եւ ժողովուրդի դէմ գործուած ոճիրը յիշեցնող, դատարան դիմելու իրողութիւն:

Սամուէլ Շահմուրատեանին` աշխատանքը ամբաստանագիր կազմելու բոլոր նիւթերը կը պարունակէ: Զանազան նպատակներու համար գիրքեր կը հրատարակուին, օտար լեզուներու կը թարգմանուին: Սամուէլ Շահմուրատեանին՝ յատուկ անուններով կազմուած ցուցակները կարծէք գաղտնի արխիւ են, Հայաստանի եւ սփիւռք(ներ)ի քաղաքական գործիչներուն եւ լրատուամիջոցներուն կողմէ չեն օգտագործուիր:

Յաճախ կը դիտեմ Հայաստանի հեռատեսիլի կայաններու հաղորդումները, անոնք հայրենասիրական զգացումներ կը հովահարեն,  բայց Սումկայիթի եղեռնագործութեան մասին չեն խօսիր, Սամուէլ Շահմուրատեանին կազմած ցուցակները կրկին եւ կրկին չեն ներկայացուիր: Պէտք է յիշել եւ յիշեցնել ոճիրներու ահաւորութիւնը, խենեշութիւնը եւ մանաւանդ` ԴԱՏԱՐԱՆ տանիլ: Եւ եթէ հեղինակաւոր վկայութեան կարիք ըլլայ, դատական թղթածրարին մէջ յիշել գրականութեան նոպէլեան դափնեկիր Սվեթլանա Ալեքսիեւիչի էջերը:

Եթէ զանազան տուրիսատական հրավառութիւններով չենք շլացած, պէտք է կրկին եւ կրկին յիշել եւ յիշեցնել, թէ ի՛նչ պատահած էր.

– Ընտանիքի անդամներուն աչքի առջեւ բռնաբարած էին աղջիկ եւ կին, նոյնիսկ` եօթանասուն տարեկան կին:

– Իր բնակարանի պատուհանէն վար նետած էին հայուհին:

– Աշխատանքէ վերադարձող մարդը բանտարկած էին իր ինքնաշարժին մէջ եւ` կրակի տուած:

Նման նկարագրութիւններ կան նաեւ Սվեթլանա Ալեքսիեւիչի գիրքին մէջ:

Ինչո՞ւ Սամուէլ Շահմուրատեանին ամբաստանագիրը, ուր կան անուններ, թուականներ, թիւեր, Հայաստանի եւ սփիւռք(ներ)ի լրատուամիջոցներուն մէջ չեն յիշուիր, հայաբարբառ թէ օտարաբարբառ, հարցը տեւաբար ներկայացնելով  ցեղասպանութեան միտումին մէջ, որպէս յաճախ մոռցուող համաթրքական ծրագրի օղակ:

Ինչո՞ւ ուսումնասիրուած, լուսանկարներու եւ վկայութիւններու փաստերով աշխարհի բոլոր լրատուամիջոցներուն չենք հասցներ Սամուէլ Շահմուրատեանին ամբաստանագիրը` որպէս անմիջական պատմութեան իրադարձութիւն, որուն մասին մարդկային եւ բարոյական դիրքորոշում պարտէին եւ պարտին ունենալ աշխարհի իրաւարարութեան եւ բարոյականութեան պաշտպանութեան իրենք զիրենք կոչած մեծանուն դէմքեր եւ պետութիւններ:

Երբ արդարութիւնը մասնակի է, շահախնդրուած է, կը կորսնցնէ իր հոգին, կ՛ըլլայ եւ ներկայանայ` որպէս ինք իր հակառակը:

Ճիշդ է` Սումկայիթի եւ Պաքուի ցեղասպանական արարքներու զոհերը նաւթահորեր չունին, չունէին… Իսկ մարդկային իրաւանց հռոմէացի ծերակուտականի պարեգօտ կրող եւ աշխարհի հեռատեսիլի պզտիկ պատուհաններէն երեւցող եւ խօսող մեծանունները նաւթային եւ այլ հանքերու շահագրգռութիւն ունին:

Հայաստան, բայց նաեւ` Ստեփանակերտ, այցելութիւններու եւ ընդունելութիւններու ընթացքին, աւուր պատշաճի արտայայտութիւններու մէջ, քաղաքական զեկուցումներ եւ այլ, Սումկայիթի եղեռնագործութեան, Պաքուի եւ Ազրպէյճանի այլ շրջաններէն բռնագաղթի ենթարկուած ժողովուրդի եւ անոր իրաւունքներուն մասին չի խօսուիր, բայց Ալիեւ հայր եւ որդի իրենց գաղթականները միշտ կը յիշեցնէին եւ կը յիշեցնեն հանրային կարծիքին:

Կը թուի, թէ մենք մոռցած ենք թուրք-ազերի Իսմայիլովի դատավարութիւնը եւ անոր հօր շնական յայտարարութիւնները: Դատուող Իսլայիլովի հայրը ըսած էր, որ, ափսոս, բոլոր հայերը չէին ջարդած… որպէսզի վկայող չմնար: Նացիներու վերջնական լուծումը:

Ասկէ առաջ յիշած եմ պարագան իր աշակերտ Ներսիկը մորթած Մամետովը, որ ըսած էր, թէ` «Ղարաբաղն է մորթում»: Աւելի՛ն. երբ ոճրագործ եւ ոճրածին Մամետովը սպաննուած էր հայերու կողմէ, թուրք-ազերի ղեկավարը ներկայ եղած էր անոր թաղման եւ` վրէժխնդրական ճառ արտասանած: Դեռ ի՞նչ փաստ պէտք է բերել` ցոյց տալու համար, որ պետական միտում եւ քաջալերանք կար հայոց դէմ կրկին ցեղասպանութիւն գործելու:

Հայոց դէմ գործուած նախկին եւ նոր ցեղասպանութիւնները մէկ նպատակ ունեցած են. հայը ոչնչացնել` տէր ըլլալու համար անոր հողին:

Սումկայիթի նախճիրը պատմական դէպք մը չէ, մնայուն սպառնալիք է, այսօրուան խնդիր է, անոր կողքով պէտք չէ անցնիլ:

Համաժողովներուն, խորհրդաժողովներուն, նոր նախագահ, հին նախագահ, վարչապետ, կուսակցապետ պիտի ըսեն, թէ ինչպէ՞ս, ե՞րբ Միջազգային դատարան պիտի տանին այս հարցերը, ինչպէս դատարան տարուեցան նախկին Եուկոսլաւիոյ մէջ ցեղասպանական ոճիր գործած ղեկավարներ:

Անդադար երթեւեկող Մինսքի խումբի համանախագահները կը մտածե՞ն նաեւ անժամանցելի եղեռնագործութիւններու մասին, որոնք եթէ արդարութեան բովէն չանցնին, ամէն կարգի սակարկութիւնները կը մնան փերեզակային մակարդակի վրայ:

Երբ հիմնահարցերու մասին չի խօսիր ղեկավարութիւնը, անոնց ուղղութեամբ չի գործեր եւ հաշուետուութիւն չ՛ըներ, հանրային կարծիքը կ՛ընդարմանայ, կը տուժեն` վերականգնումը, միացումը, մէկութիւնը եւ հզօրացումը:

Ամէն անգամ որ ազատագրուած Արցախի սահմանին վրայ երիտասարդ մը կը զոհուի, այդ կ՛ըլլայ յիշեցում, որ եղեռնագործութիւնը կը շարունակուի, քանի որ միջազգային համայնքը, ըստ մարդկային իրաւանց եւ արդարութեան, անկարող է վճիռ կայացնելու:

Այսքանը ըսել` մեր պարտականութիւնն է, որպէսզի գործենք այնպէս, որ Հայաստանը ձեռք բերէ ապագայ խաղաղութեան երաշխիք:

Երաշխիք է նաեւ հայրենիքի իւրաքանչիւր թիզ բնակուած հողը, բնակեցում, որ արտաքին ուժերէ եւ ազդակներէ կախում չունի, որ ո՛չ տուրիզմ է, ո՛չ ալ շաբաթավերջի բարձրախօսներով խանդավառ երեկոյ` ամեակներու  եւ յոբելեաններու:

Երբ քսանութ տարիները չորսով բազմապատկուին, մեր յաջորդները, եթէ յիշեն, կրնան հարիւրամեակ տօնել:

Չես գիտեր` ինչո՞ւ կլոր թուականները յատկանշական կը համարուին եւ կը խանդավառեն կամ կը յուզեն:

Պատմութեան անիւը  կանգ չ՛առներ: Անոր հետ ենք կամ չենք: Միջին չկայ:

Ըսե՞նք կրկին, որ վաղը միշտ ուշ է…

 

8 փետրուար 2018, Նուազի-լը-Կրան

 

Viewing all 12047 articles
Browse latest View live