Թուրքիոյ մէջ «Փանտորա» հրատարակչութիւնը լոյս ընծայած է քանի մը թուրք պատմազեղծարարներու հեղինակած յօդուածներու ժողովածուն` թրքական պաշտօնական պատմագրութեան ներկայացուցիչներէն Ֆերուտուն Աթայի խմբագրութեամբ: Այդ մասին կը հաղորդէ «Ակունք»-ը` հիմնուելով յիշեալ հրատակչութեան պաշտօնական կայքէջին մէջ հրապարակուած տեղեկութեան վրայ:

Աղբիւրին համաձայն, «1915-ով կաշկանդուած պատմութիւնը» վերնագիրը կրող սոյն գիրքի յառաջաբանին մէջ խմբագիր Ֆերուտուն Աթան կը գրէ, որ` «Մինչ 1915 թուականը Թուրքիոյ տնտեսական ու մշակութային կեանքին մէջ միշտ բարձր դիրք գրաւած հայերը, օսմանեան պետութեան թուլացման զուգահեռ, օգտագործուած են մեծ տէրութիւններուն կողմէ, որոնք հայերը հրահրած են օսմանեան իշխանութիւններուն դէմ»: «Ա. Աշխարհամարտի ժամանակ, երբ օսմանեան պետութիւնը կենաց-մահու պայքար կը մղէր, հայերու մէկ մասը, պետութեան թշնամիներուն հետ համագործակցելով, անդառնալի գործողութիւններու ձեռնարկած եւ անպաշտպան մարդոց դէմ կոտորածներ իրականացուցած են: Սոյն գիրքին մէջ խիստ արժէքաւոր յօդուածներու հեղինակ ուսումնասիրողները, սկզբնական շրջանէն մինչ օրս թուրք-հայկական յարաբերութիւններուն անդրադառնալով, նպատակադրուած են իրենց նպաստն ունենալ այս ոլորտին մէջ տեղի ունեցած ուսումնասիրութիւններուն», մասնաւորապէս կը գրէ Ֆերուտուն Աթան:

Յիշեցնենք, որ 1919-1921 թուականներուն երիտթուրքերու դատավարութեան թեմային եւս անդրադարձած այս պատմազեղծարարը 2005-ին Թուրքիոյ մէջ տպագրուած «Տեղահանութեան դատավարութիւնները գրաւեալ Պոլսոյ մէջ» վերնագիրով իր աշխատութեան մէջ փորձ  կ’ընէր խեղաթիւրել նաեւ դատաքննութիւններուն առնչուող բազմաթիւ փաստեր կամ այլ մեկնաբանութիւններ տալ անոնց: Ֆերուտուն Աթայի վերոյիշեալ աշխատութեան վերնագիրն անգամ բաւարար է ցոյց տալու համար, թէ ի՛նչ նպատակ հետապնդած են Թրքական պատմագիտական ընկերութիւնը եւ գիրքին հեղինակը` այս մենագրութիւնը հրատարակելով: Վերնագիրով իսկ ընդգծուած է, որ սոյն դատաքննութիւններն իրականացուած են Դաշնակից պետութիւններու, յատկապէս` Մեծն Բրիտանիոյ ճնշման տակ, որոնց վերահսկողութեան տակ կը գտնուէր Պոլիսը տուեալ ժամանակաշրջանին: Հարկ է նշել, որ անկախ այն փաստէն, որ տուեալ ժամանակաշրջանին Թուրքիան կախեալ եղած է մեծ տէրութիւններու կամքէն, այս դատավարութիւնները կայացած են օսմանեան կառավարութեան եւ սուլթանի որոշումին համաձայն, եւ դատաքննութիւններու փաստաթուղթերը բացարձակապէս չեն կորսնցներ իրենց վաւերականութիւնը: Վերոյիշեալ մենագրութեան մէջ Ֆերուտուն Աթան միտումնաւոր կերպով ուշադրութիւն չի դարձներ այն փաստին, որ այս դատական գործերը յարուցուած են ոչ միայն հայերու տեղահանման (Tehcir), այլ նաեւ` զանգուածային կոտորածներու (Taktil) մեղադրանքով: Բացի այդ` Ֆերուտուն Աթան այս դատաքննութիւններուն կ՛անդրադառնայ միայն պաշտօնական պատմագրութեան ձեռնտու դիտանկիւններէն` աղաւաղելով բազմաթիւ փաստեր: Օրինակ` ան կը պնդէ, որ թէ դատական նիստերու մէջ մեղադրեալներու դէմ ուղղուած ցուցմունքներով հանդես եկած են միայն ազգութեամբ հայ վկաները, որոնք ուղղորդուած են վրէժխնդրութեան զգացումով: Օսմանեան կայսրութեան տարբեր շրջաններու հայերու տեղահանութեան եւ կոտորածներու դատաքննութիւններու նիստերուն հանդէս եկած են ոչ միայն հայ, այլեւ բազմաթիւ թուրք եւ այլազգի, նոյնիսկ նախարարի եւ նահանգապետի մակարդակով  թուրք բարձրաստիճան շարք մը պաշտօնեաներ: Թուրք եւ օտարազգի վկաներու առատութեամբ յատկապէս աչքի ինկած է Տրապիզոնի հայերու տեղահանութեան եւ կոտորածներու դատավարութիւնը:

Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ Ֆերուտուն Աթայի խմբագրութեամբ լոյս տեսած «1915-ով կաշկանդուած պատմութիւնը» յօդուածներու ժողովածուն եւս  պատմազեղծարարութեան հերթական օրինակն է, որուն նպատակն է ոչ թէ պատմութեան իրական դէպքերը վերլուծել, այլ` թրքական պաշտօնական պատմագրութեան յատուկ կերպով պատմութիւնը խեղաթիւրել:

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

Որքան փորձում եմ բացայայտել կեանքի առեղծուածը, այնքան մխրճւում եմ հարցերիս պատասխանը չգտնելու իրավիճակների մէջ` խճճուելով բնութեան  անբացատրելի շերտերում:

Յաճախ գեղեցիկ ծաղկամանում սերմ ես ցանում, կարգապահօրէն ջրում ու սնում, միեւնոյն է` ոչինչ է աճում: Բայց դրա կողքին կարծր պեթոնի ճեղքից, պատահականօրէն ընկած սերմը, իրեն յարմարեցնելով այդ նեղ բացուածքին, հանգիստ վեր է բարձրանում, նոյնիսկ` առանց ջրի ու սնունդի, ամաչացնելով քեզ քո  թերացումի համար:

Նայում եմ վաղ առաւօտեան ծագող արեւի շողով լուսաւորուած հանդարտ սրսփացող ծառի տերեւների պարին, թռչունների վաղորդեան եռուզեռին, ծաղիկների եւ մարդկանց քնկոտ արթնացումին, թափուող մեռած տերեւներին ու մտածում` բնութեան մէջ բաշխուած իւրաքանչիւրիս անկանգառ շարժման մասին:

Ինչո՞ւ իւրաքանչիւր էակ արագընթաց հասնում է մի կէտի ու անհետանում:  Երջանկօրէն պարող տերեւներից միայն ամուր ծառարմատն է մնում, ճեղքուածքից իրեն դուրս նետած ծաղկից հետք անգամ չկայ, բայց վստահաբար այդ ճեղքի խորքում կայ նրա արմատը, կամ էլ` իր կողքին ընկած նրա սերմը, որի վրայ կրկին աճելու ու բազմանալու է: Եթէ կրկին աճելու ու բազմանալու ենք, ողջ բնութիւնը ինչո՞ւ է կրում այս կորուստը: Բնականաբար` շարունակելու համար ընդհատուածը, նոր տեղ բացելու եկողներին:  Միլիոնաւոր տարիներ այս ընթացքը ճշգրտօրէն շարունակւում է, տարուան եղանակները ճշգրտօրէն յաջորդում են միմեանց, եւ սակայն մարդ էակը երբեք չի հաշտւում բնութիւնից իրեն սահմանուած կորուստներին, որքան էլ այն բնական լինի: Գալիս է մի պահ, որ իւրաքանչիւրս հանդիպում ենք բնութեան այդ անխուսափելի օրէնքին եւ, սակայն, գիտենալով հանդերձ, անակնկալի գալիս, աւելի ճիշդ` մերժում ենք ընդունել այն:

Եւ մերժելով հանդերձ,  իւրաքանչիւրս մեր կեանքի ընթացքին թանկագին եւ անդառնալի կորուստներ ենք ունենում, յատկապէս այդ կորուստները աճում են մեր տարիքի աճմանը զուգընթաց: Իւրաքանչիւր կորուստի հետ մեր հոգում փլուզւում են տեսանելի եւ անտեսանելի ներքին բազմաթիւ անքակտելի կապեր, երկար կամ կարճ յարաբերութիւններ, ապրուած կամ լսուած կենսագրութիւններ, հոգեկան, մտային, ֆիզիքական ամբողջ մի աշխարհ: Մի աշխարհ` կեանք առած տարբեր պայմաններում, հարազատ կամ ոչ հարազատ արեան կապով, ներքին անբացատրելի զգայարաններով ստեղծուած, լեցուած երջանիկ կամ դժուարին վայրկեաններով, առօրեայ մանրուքներով հիւսուած, մեր կենսագրութեան անբաժանելի մասնիկը դարձած:

Որքան տարբեր է կորուստների կշիռը, բնականաբար այդքան տարբեր է նաեւ դարմանումը: Այդ կշիռը ծանրանում է կրկին մեր տարիքի աստիճանական առաջացմամբ, քանզի տարիքի հետ աւելի երկարում է մեր յարաբերութիւնը անձերի հետ, խորանում, իմաստաւորւում, ու նոր արժէք են ստանում` մեր կապերը, մեր զգացումները մեր սիրելիների, մեր բարեկամների, ընկերների, նոյնիսկ` հեռաւոր ծանօթների հետ:  Թէեւ աւելի փիլիսոփայօրէն ենք ընդունում կեանքը իր բոլոր հարուածներով, յատկապէս` այն անողոք փաստով, որ մենք անզօր ենք կեանքի անառարկելի օրէնքների հանդէպ, անզօր ենք փոխել բնութիւնից իւրաքանչիւրիս սահմանուած ճակատագիրը, այսուհանդերձ, մերժում ենք ընդունել մեր սիրելիի, մեր հարազատի, մտերիմ ընկերոջ, կամ ծանօթի անվերադարձ հեռացումը` մեր առօրեայից, մեր կեանքից, մեր կենսագրութիւնից: Կորուստի դէպքում տարիքը, հարազատութեան կապը ասելիք չունեն, կորուստը անվերադարձ է ե՛ւ մեռնողի, ե՛ւ ապրողի համար: Կորուստը անսփոփելի է ծնողների եւ զաւակների պարագային: Արդեօք ծառերն ու ծաղիկնե՞րն էլ են այսպէս ընդունում իրենցից պոկուող, ընկնող տերեւների մահը: Ո՞վ գիտէ…

Մէկ տարի առաջ շատերիդ պէս ես էլ յաւէտ հրաժեշտ տուի 96-ամեայ մօրս: Գրում եմ մէկ տարի առաջ եւ չեմ հաւատում, որ մէկ տարի է չեմ տեսել իմ պաշտելի մօրը:  Կարծես երէկ էր, իր մօտ էի, իր ձայնը դեռ ականջումս արձագանգում է, դեռ իր շունչն եմ զգում, իր օրհնութեան շղարշով եմ պատուած զգում ինձ եւ աղօթում, որ այն երբեք չհեռանայ ինձնից:

Մօրս մահով աշխարհը միանգամից դատարկուեց կարծես, մի տեսակ որբացած եմ զգում ինձ ոչ բառարանական, այլ` զգացումների իմաստով: Հասկանում եմ` անկարելի է հրաժեշտ տալ մօրը, ընդունել իր մահը, չէ՞ որ ներքին թելերով ենք կապուած իրեն, իր մէջ ենք ձեւաւորուել ի սկզբանէ, իր զգայարաններից ենք սնունդ առել, մեր բնազդական եւ գիտակցական շտեմարանի բացայայտող, մեզ աստիճանաբար կեանքին վարժեցնողն է նա, ում կարիքը զգում ենք ոչ միայն մանկութեան շրջանին, այլ որքան էլ տարիք առած լինենք, մեր ուրախութեան եւ  դժուարութեան մէջ, որքան էլ մայր կամ մեծ մայր դարձած լինենք:

Հօրս կորցրել եմ ինը տարի առաջ` բացառիկ հումորով, բարի ու փափուկ, համակ սէր հօրս եւ անշուշտ ծանր եմ տանում նաեւ իր բացակայութիւնը, բայց ամէն  վայրկեան նա ինձ հետ չէ, քանզի մեր կապը հօր հետ բոլորովին այլ է: Այն արեան կապ է, յետոյ աստիճանաբար բնազդական եւ գիտակցական յարաբերութեամբ խորանում ու դառնում է մեր հոգու մասնիկը, որին կրում ենք մեր մէջ տղամարդու իր կերպարով եւ անշուշտ փնտռում իրեն, հեռացումի կսկիծով հանդերձ, աւելի սիրոյ յուշերով, իր կերպարով ծանրաբեռ:

Յիշում եմ` երբ տուն էինք մտնում, առաջին մեր հարցումը` «Մաման ո՞ւր է»: Հայրս, մեծ մայրս տանը լինելով կ՛ասէին` «Մենք տունն ենք, չի՞ բաւեր», սակայն մենք դեռ մամային կը փնտռէինք: Եւ վստահ եմ` շատերդ էք այդպէս:

Միշտ մամային փնտռող այս անհերքելի փաստը մինչեւ այսօր շարունակւում է, եւ այդ ինձ ստիպում է խօսել իր մասին, աւելի ճիշդ, իր մասին խօսելով` խօսել իր հետ, իր երկարամեայ կենսագրութեան մասին պատմելով` կրկին հաղորդակցուել իր հետ: Ի վերջոյ այդ կենսագրութիւնն ամփոփում է ոչ միայն իր, այլ նաեւ մեր ընտանիքի եւ բնականաբար` իմ կենսագրութիւնը: Ամփոփում է անվերծանելի զգացումների շերտեր, ուր կայք են դրել միայն մեզ յայտնի երկար տարիների հսկայածաւալ դէպքեր, անջնջելի յիշողութիւնների հաւաքածու` ե՛ւ ընտանեկան, ե՛ւ հոգեբանական, ե՛ւ մարդկային տարբեր վայրիվերումներով լեցուն:

Եւ ամենագլխաւորը` այն ամփոփում է իմ ժողովրդի պատմութեան մի հատուած եւ նրան բաժին ընկած ճակատագիրը, որն ապրել է մայրս, եւ որը դարձել է նրա եւ մեր կենսագրութիւնը:

Հարցն այն է` կը կարողանա՞մ արդեօք այդ ամէնն ամփոփել մի կենսագրութեան մէջ եւ ներկայացնել ողջ արեւմտահայութեան դիմագիծը ներառող իմ մօրը: Ի վերջոյ կենսագրութիւնը միայն իրադարձութիւններով չէ, որ ապրւում է, այլ` վայրկեաններով եւ այդ պահերը լրացնող ներքին ապրումներով, անսպասելի դէպքերի յարաբերութիւնով, որը միայն տուեալ անձն է ապրում եւ որի պատմութիւնը յետոյ  ամփոփում ու կենսագրութիւն ենք դարձնում: Այսինքն ինչպէ՞ս պատմեմ, ո՞ւր տեղաւորեմ 96 տարիները:

Փորձեմ միայն աչքի ընկնող իրադարձութիւնները ներկայացնել մօտաւոր գծանկարով ներկայացնելու մօրս:

Չեմ ուզում ոեւէ մէկի զգացումները վիրաւորած լինել իմ վերլուծումներում, չեմ փորձում իմ մօրը գերադասել այլ մայրերից, այլ ուզում եմ անկեղծ ու պարզ  հաղորդակցուել ու սփոփել բոլոր մայր կորցնողներին, ամուսին, ընտանիքի անդամ, եւ ամենածանրը, յատկապէս զաւակի վշտով ապրողներին:  Ինչպէս նշեցի, կորուստը անդառնալի է, եւ այդ անդառնալիութեան մէջ կեանքը շարունակողներս գտնում ենք յարատեւման մի շող ու դրանով պարուրելով նրանց յուշերը` ապրեցնում ենք մեզ հետ եւ մեր կեանքի երկարակեցութեամբ ապրեցնում ենք նաեւ նրանց:

Նկատել եմ, որ զաւակներից իւրաքանչիւրը իրենց իւրայատուկ կապը ունեն ծնողների հետ, իրենց ուրոյն զգայարաններով են ընդունում ծնողներին, իւրաքանչիւրը յիշողութեան իր շտեմարանում թանկագին դէպքերի տարբեր հաւաքածուներ  ամփոփում բոլորով միասին ապրուած դէպքերից, իւրովի դիմագրաւում նրանց բացակայութիւնը: Թող ինձ ներեն քոյրերս, քանի որ ես իմ դիտանկիւնից, իմ էութեան մէջ բոյն դրած մօրս եմ փորձելու ներկայացնել, աւելի ճիշդ` իր պատկառելի կենսագրութիւնը, որն ամփոփում է մի ամբողջ անցած սերունդի կենսագրութիւն նաեւ: Սերունդ, որից նմուշներ են մնացել:

Սերունդ, որոնք թէեւ ապրեցին մէկ կեանք, սակայն մի քանի կենսագրութիւն ներառեցին իրենց մէջ, որոնք Եղեռնից փրկուածների առաջին սերունդ որակումը ստացան, այսինքն անմիջական վկան դարձան նրանց յօշոտուած կեանքի ապրումներին: Որոնք մանկական պարզամիտ հեքիաթներում նկարագրուած չարի կերպարանքով դեւերի պատմութիւնների փոխարէն` իրական մարդակերների պատմութեանը հանդիպեցին, կամ նրանց գործած գազանութիւնների եղելութիւնները լսեցին: Ովքեր մանկութեան անհոգ երգ ու զուարթութեան փոխարէն` վշտով ողողուած երգեր ու հոգոցներ, թաքուն հեկեկոցնէր լսեցին: Ովքեր մանկական անհոգ զուարճութիւնների փոխարէն` դառը արցունքներ սրբեցին, որոնց պատանեկութիւնն ու երիտասարդութիւնը դարձաւ երդման բռունցք, երդում` իրենց ծնողների թափած արիւնն ու վշտի արցունքները դարձնել ապրելու ու յարատեւելու պայքար:  Որոնք դարձան արեւմտահայութեան կորուստների վերածնողները, արեւմտահայութեան դարեր կուտակած անսպառ հարստութեան յօշոտուած մասնիկների փոխանցող-պահպանողները:

Միայն այն փաստը, որ մայրս ծնուել էր 1920թ., այն էլ` Մարաշ, ինքնին կարծես հեռաւոր, երկակի, քառակի պատմութիւն է, այն էլ` մի ամբողջ սերունդի հաւաքական պատմութիւն: Թէեւ մօրս եւ մեր ընտանիքի համար այն երբեք հնացած, մոռացուած անցեալ պատմութիւն չի եղել, այլ ընդհակառակը, այն եղել է ամէնօրեայ ներկայութիւն` մեր էութիւնը եւ միտքը ձեւաւորող, պահպանուող աւանդութեամբ, չհնացուող սովորութիւններով, յիշարժան իրադարձութիւններով, հետաքրքիր կերպարներով յագեցուած անբացատրելի մի կապ: Աւելի հակիրճ` կեանքի մի սկիզբ, որը երբեք վերջ չունեցաւ, չկորցրեց իր տրոփիւնը եւ զարմանալիօրէն երբեք յուշ չդարձաւ ու չաւարտուեց նոյնիսկ մօրս մահից յետոյ:

Ինձ միշտ զարմացրել է մօրս սերտ կապը իր ծննդավայր Մարաշի հետ, որից հեռացել է դեռ այն չճանացած, չտեսած, իր մէջ չամփոփած, ամենավաղ տարիքին, եւ եկել եմ այն համոզման, որ ծննդավայրը որոշ մարդկանց կեանքում պատահականութիւն չէ: Այդ ոչ պատահականութիւնն էլ ձեւաւորում է անձին, որը կեանք առնելով տուեալ հողից, օդից ու շրջապատից` դառնում է այդ տեղանքի դիմագիծ կրողը: Եւ ուրեմն պատահականութիւն չէր, որ մայրս ծնուել էր հիթիթների պազալթէ առիւծի քանդակը իրենց բերդաճակատին կրող Կիլիկիոյ հինաւուրց մեր երկիր Մարաշում: Այդ առիւծը քանդակուած էր նաեւ մօրս էութեան մէջ եւ վստահաբար` այն շատերի, որոնք ծնուել ու ձեւաւորուել էին մեր այդ հիասքանչ երկրում, որը հռոմէացի զօրավար Գերմանիկոսը գրաւելով` փոխել էր իր անուան, եւ իրենից յետոյ կրկին վերակոչուել է Մարաշ:

Կիլիկիոյ այս հարուստ ու զարգացած շրջանը, որը պահպանել էր իր արժէքն ու դիմագիծը ասորիների, հռոմէացիների, բիւզանդացիների, արաբների, սելճուկների, խաչակիրների, մեմլուքների, մոնկոլների անվերջանալի ասպատակումներից յետոյ էլ, մինչեւ իսկ աւելի յետոյ հինգ դար, կքուելով օսմանեան ծանր լուծի տակ, դարձեալ չէր կորցրել իր ուրոյն հայ ինքնութեան հեղինակութիւնը: Մարաշցիների հաստատմամբ, այն փոխանցուել էր իրենց:  Եւ ես հաւատում եմ դրան, մօրս եւ իմ ճանաչած բոլոր այլ երեւելի մարաշցիների օրինակով: Մինչեւ հիմա էլ երբ մարաշցիի եմ հանդիպում, կարծես հին ծանօթի հանդիպած լինեմ, գիտեմ, ճանաչում եմ իրենց, վստահ եմ, որ իրենք էլ պահպանել են իրենց ծննդավայրի յատկութիւնները:

(Շար. 1)

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Ապատեղեկատուութիւնը կեղծ կամ ոչ արժանահաւատ տեղեկութիւնն է, որ կը տարածուի դիտումնաւոր: Այդ պատճառով է, որ հոմանիշ է եւ կը կոչուի երբեմն «սեւ քարոզչութիւն»: Անիկա արարք մըն է կեղծ յայտարարութիւնները եւ սուտը դիմացինին որպէս ճշմարտութիւն ներկայացնելու: Ապատեղեկատուութիւնը պէտք չէ շփոթել սխալ տեղեկատուութեան հետ, այն տեղեկատուութեան, որ անգիտակցաբար սխալ է:

Մենք` հայերս, ամէն տեղ եւ ամէն առիթի կը դիմագրաւենք ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՈՒՈՒԹԻՒՆը` «սեւ քարոզչութիւն»-ը, «տեղեկատուական պատերազմ»-ը: Միւս կողմէ` ապատեղեկատուութիւն տարածողները քաջ գիտեն, որ պարզամիտ դիտողին վրայ որեւէ մէկ լուսանկար կամ տեղեկութիւն բնականաբար մեծ տպաւորութիւն կը ձգէ առաջին հայեացքով:

Առ այդ, բոլորիս ծանօթ է, որ թրքական եւ ազրպէյճանական ապատեղեկատուութենէն մեծ ազդեցութիւն կը կրեն միջազգային լրատուական աղբիւրներ. բայց, կարծէք, հայ ժողովուրդին չեն բաւեր թրքական եւ ազրպէյճանական սուտերը, անոնց աւելցած է նաեւ քրտականը:

Այստեղ մեր ակնարկութիւնը կ’երթայ յօդուածին կցուած երեք լուսանկարներուն, որոնք տեղ գտած են «Թուիթըր» ընկերային ցանցի «Kurdish Culture» («Քրտական մշակոյթ») էջին վրայ,  եւ ներկայացուած` որպէս քրտական մշակոյթ եւ քիւրտերու պատկանող տեղեկութիւններ հաղորդող:

Առաջին լուսանկարին մէջ կը տեսնենք երեք փոքրիկներ, որոնք իրենց ձեռքերուն մէջ բռնած են հայկական լաւաշը:

Նախ` լուսանկարը կը պատկանի 26 նոյեմբեր 2014-ին հայկական լաւաշի մասին տեղեկութիւն հաղորդած Ճափոն-Հայաստան կայքէջին` (http://japanarmenia.com/hy/art-making-lavash-put-unesco-world-intangible-heritage-list/):

Դեկտեմբեր 2016-ին եւս ազրպէյճանական մամուլին մէջ լուրեր կը շրջանառուէին ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ լաւաշը հայկական մշակութային տարր ճանչնալու մասին որոշումը մերժելու եւ փոխարէնը` ազրպէյճանական յայտը ընդունելու վերաբերեալ, սակայն, ինչպէս միշտ, այս լուրերը չեն համապատասխաներ իրականութեան:

Ինչպէս ըսինք, թուրքեր եւ ազրպէյճանցիներ կարծէք չէին բաւեր, քիւրտերն ալ սկսան լաւաշը իւրացնելու փորձեր կատարել:

28 նոյեմբեր 2016-ին Եթովպիոյ մէջ մեկնարկած ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութեան միջկառավարական կոմիտէի 11-րդ նստաշրջանի ընթացքին քննարկուած են մարդկութեան ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան ցանկերուն մէջ արձանագրելու համար ներկայացուած յայտերը, որոնց մէջ` Ազրպէյճանի, Իրանի, Ղազախստանի, Խըրխըզիստանի եւ Թուրքիոյ կողմէ ներկայացուած «Տափակ հաց պատրաստելու եւ հիւրասիրելու մշակոյթ. լաւաշ, քաթըրմայ, ժուփքա, եուֆքա» համատեղ յայտը:

Մեր տեղեկութիւններով, վերը նշուած յայտը ներկայացուած է 2015-ին` իբրեւ պատասխան Հայաստանի կողմէ աւելի առաջ ներկայացուած եւ 2014 թուականին կոմիտէի 9-րդ նստաշրջանի ընթացքին ընդունուած «Լաւաշ, աւանդական հացի պատրաստումը, նշանակութիւնը եւ մշակութային դրսեւորումները Հայաստանի մէջ» յայտին:

30 նոյեմբեր 2016-ին կոմիտէն քննարկելով վերոնշեալ համատեղ յայտը` իր որոշման մէջ յղում ըրած է Հայաստանի կողմէ ներկայացուած յայտի առնչութեամբ 2014 թուականին ընդունուած որոշման` հաստատելով, որ` «տարածաշրջանի, ինչպէս նաեւ այլ երկիրներու մէջ ապրող համայնքները կը կիրարկեն յայտին մէջ ներկայացուած «տափակ հաց»-ի տեսակները»: Այդպիսով, կոմիտէն կոչ կ՛ընէ յայտը ներկայացնող երկիրներուն` տուեալ տարրի պահպանման միջոցները իրականացնելու ատեն հաշուի առնել տարրի աւելի լայն մշակութային ընդգրկումը տարածաշրջանին մէջ եւ անկէ դուրս:

Ուստի կոմիտէն իր որոշումով կը փաստէ, որ համատեղ յայտին մէջ նշուող տարրի արձանագրումը չ’ենթադրեր, որ անիկա բացառիկ է, այլ կը կիրարկուի նաեւ «տարածաշրջանին մէջ եւ անկէ դուրս», իսկ «տափակ հաց»-ի տեսակներէն մէկը` լաւաշը, դեռ 2014 թուականին ընդգրկուած է ներկայացուցչական ցանկին մէջ` իբրեւ Հայաստանի մէջ կիրարկուող տարր:

Ըստ քրտական եւ այլոց մամուլին մէջ շրջանառուող տեղեկատուութեան, կոմիտէն 2014 թուականին չէ մերժած Հայաստանի կողմէ 2013 թուականին ներկայացուած յայտը: Անիկա ընդունուած է 26 նոյեմբեր 2014-ին, կոմիտէի 9-րդ նստաշրջանի ընթացքին, անցնելով սահմանուած ընթացակարգային փուլերը:

Երկրորդ լուսանկարը կը պատկանի երկու ֆետայի հայուհիներու: Այս լուսանկարին գոնէ անձամբ ծանօթ եմ. տարիներ առաջ, երբ հետազօտական աշխատանք կը տանէի կարեւոր մէկ աշխատութեանս ընթացքին, Միացեալ Նահանգներ գտնուող արուեստագէտ բարեկամներէս մէկը ինծի այս լուսանկարը ուղարկեց: Լուսանկարը տակաւին տարածուած չէր համացանցի վրայ: Բարեկամս տեղեկացուցած էր, որ լուսանկարին մէջ տեսնուող հայորդուհիներէն մէկը իր մեծ մօր քոյրն է: Անմիջապէս աւելցնեմ, որ լուսանկարին հետ առնչուած հաղորդած էր նաեւ այլ վկայութիւններ:

Իսկ երրորդ լուսանկարին` Արարատի մասին, թէ որո՛ւ կը պատկանի, արդէն աւելորդ կը տեսնենք մեկնաբանութիւն ընելը: Այստեղ, սակայն, յարմար կը նկատենք յիշատակել հայու ինքնութիւնն ու խորհրդանիշը հանդիսացող Արարատին նուիրուած հազարաւոր բանաստեղծութիւններէն ընտրուած երկու բանաստեղծութիւններու հատուածներ միայն. առաջինը կը պատկանի հայր Ղեւոնդ Ալիշանին, իսկ երկրորդը` Պարոյր Սեւակին:

Լուսավարար Արարատ…
Պայծառ ես դու, հրակէզ,
Հրապսակ ու կանգուն-
Արդար դրօշ հայութեան,
Անխաբ վկայ, Արարատ:

***

Երկնքից առկախ մի լեռնակղզի` Հայաստան աշխարհ:
Երկնքից առկախ այդ լեռնակղզու ուղիղ կենտրոնում`
Երկու զանգ հսկայ ու անձեռագործ:
Անունն` Արարատ կամ ` Սիս ու Մասիս:

***

Արդարեւ, քրտական եւ օտար մամուլի որոշ ներկայացուցիչներ եւ տուեալ էջին հետեւորդներ արագօրէն հրապարակած են` լրագրողական հարթութեան վրայ հետաքրքրաշարժ «նորութիւն» յայտնաբերելու մտադրութենէն մեկնելով: «Թուիթըր»-ի հերոսը փաստօրէն հարուածած էր իր ճշդած թիրախը:

Բեմագրութիւնը բնականաբար ընթացած է ծրագրուած ձեւով: Տարածել լրատուութիւնը եւ մեծ թիւով հետեւողներուն տեղեկացնել, որ այս լուսանկարներուն մէջ ներկայացուած անձերը քիւրտեր են:

Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ապատեղեկատուութիւն տարածելու աշխատանքը զուրկ է հաւաստի տեղեկութիւն հաղորդելէ, լրագրական բարոյագիտութենէ, եւ վերջին շրջանին ապատեղեկատուութիւն տարածելու իրողութիւնը մեծ ոստում արձանագրած է ամբողջ աշխարհի տարածքին:

Հայութեան թշնամիներն ու ոչ բարեկամները, տեղին ու պարագային համեմատ, մանաւանդ երբ ականատես կ’ըլլան մեր շարքերու թուլութեան, հնարաւոր ամէն սադրանքի կը դիմեն մեր ներքին ճակատը քայքայելու, հաւաքական մեր կամքը ջլատելու եւ պայքարի մեր կորովը չէզոքացնելու համար:

Ինչ կը վերաբերի հայկական լրատուամիջոցներու պատասխանատուներուն: Ապա անհրաժեշտ է, որ անոնք այս տեսակի նիւթերը անմիջապէս լուսարձակի տակ առնեն եւ տարածեն: Այլ խօսքով, պարտին համացանցային ծառայութիւններու ճամբով տարածել այս ապացոյցը, հերքումը եւ յստակացումը ու ոչ թէ տարածել անհիմն եղող մեկնաբանութիւնները` նշեալ լուսանկարներուն կցուած, մանաւանդ որ վերջին օրերուն բազմիցս կ’արծարծուի եւ կը քննարկուի թշնամիի, հակառակորդի եւ ոչ բարեկամներու ապատեղեկատուութեան ծուղակներուն մէջ չիյնալու եւ հետզհետէ ծաւալող այս մարտահրաւէրը միասնաբար դիմակայելու անհրաժեշտութիւնը:

Վերջապէս, քանի որ հայութիւնը կը դիմագրաւէ մեծ մարտահրաւէր մը, որուն անունն է ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՈՒՈՒԹԻՒՆ` «սեւ քարոզչութիւն», «տեղեկատուական պատերազմ», ուրեմն խիստ կարեւոր է հետզհետէ ծաւալող ապատեղեկատուութիւն արտադրող լրատուամիջոցներու տեղեկութիւններուն (գրութիւններ, պատկերներ, հնչիւնային նիւթեր եւ տեսահոլովակներ) եւ անոնց քարոզչամեքենաներուն ծուղակը չիյնալու զգօնութեան հրամայականը:

Պատրաստեց` ՇԱՀԷՆ ԱՐԱՊՕՂԼԵԱՆ

Պոկոթա, Քոլոմպիա, Լատին Ամերիկայի մէջ,  գեղեցկութեան 24  թեկնածուները ոսկեայ հագուստներով բեմին վրայ կանգնած` կը սպասէին իրենց կարգին:

Երբ սկսան յայտարարուիլ թեկնածուներուն անունները, որոնց պիտի յաջորդէին անոնց մարմիններու չափերուն յայտարարութիւնները, Քամիլա Քանիքոպան տարբեր մօտեցումով մը ինքզինք ներկայացուց:

«Մարմնիս չափերը` 2,202 բռնարարքներու զոհ կիներու պարագաներ` արձանագրուած վերջին 9 տարիներուն ընթացքին, իմ երկրիս մէջ», ըսաւ Քանիքոպան, որ թեկնածու մըն էր Փերուի գեղեցկութեան մրցումին:

Անոր յաջորդեցին գեղեցկութեան մնացեալ թեկնածուները` նոյնատիպ արտայայտութիւններով:

Անոնցմէ մէկը խօսեցաւ բռնաբարութեան պատճառով մահացող փոքրիկներու մասին, ուրիշ մը նշեց, թէ ինչպէ՛ս Փերուի կիներուն 70 առ հարիւրը այս կամ այն ձեւով տղամարդոց կողմէ կատարուած բերանացի կամ ֆիզիքական յարձակումներու զոհ դարձած է: Նշենք, որ անցեալ ամսուան ընթացքին Ամերիկայի մէջ կիները իրենց մատները ուղղելով` ցոյց տուին Հոլիվուտի թէ կառավարական բաժանմունքներու մէջ պաշտօնավարող այն մարդոց, որոնց սեռային բռնութեան զոհը դարձած էին իրենք` անձամբ:

Մինչ Փերուի մէջ կիները այս մատնանշումները արտայայտեցին գեղեցկութեան մրցումին`  իրենց յատուկ ձեւով, ամբողջ աշխարհին դիմաց խոշորացոյցի տակ առնելով Փերուի  մէջ կիներուն հանդէպ գործուող բռնութեան ահաւոր տարողութիւնը: Նշենք, որ լրագրական աղբիւրներ Լատին Ամերիկայի այս արարքները սկսած են կոչել  «կնասպանութիւն» (feminicide):

Գեղեցկութեան մրցումներու պատմական աւանդութիւններուն չհետեւելով` այս անգամ գեղեցկուհիները դարձան երկրին դատական կազմը` քննադատութեան ենթարկուելու փոխարէն:

«Հազարաւոր կիներ կը կարծեն, որ մինակ են բռնաբարութեան եւ ընտանեկան բռնութեան ոլորտին մէջ. այս ձեւով, սակայն, այդ բոլոր կիները իմացան, որ առանձին չեն», ըսաւ Ճեսիքա Նիութըն` գեղեցկութեան մրցումին կազմակերպիչը, որ ամբողջութեամբ նեցուկ կանգնած էր գեղեցկուհիներու ծրագիրին:

Պէտք է նշել, որ Փերուն իններորդ երկիրն է բռնարարքի պատճառով մահացող  կիներու ցանկին վրայ: Քանի մը տարի առաջ հռչակաւոր դերասանուհի Ռութ Սանչեզ սպաննուած էր իր ընկերոջ կողմէ, երբ հեռասփռուած հարցազրոյցի մը ընթացքին ընդունած էր, թէ  դրամի համար սեռային յարաբերութիւն ունեցած է աղքատութեան իր օրերուն:

«Գաղափարը ժողովուրդին արթնցնել եւ ցոյց տալ էր, թէ որքա՛ն մտահոգիչ են այս թիւերն ու տեղեկութիւնները: Ուզեցինք իրականութիւնը ցոյց տալ անոնց, որոնք կ’ուզէին գեղեցիկը տեսնել միայն», ըսաւ Լուսիանա Օլիվարես` այս ծրագիրին կազմակերպիչը:

Բռնարարքի պատճառով մահացող  կիներու ցանկը կը գլխաւորեն  Սալվատորն ու Հոնտուրասը:

«Հայ Դատն Այսօր» 13-րդ
Խորհրդաժողովին Առիթով

ԴԵՐԵՆԻԿ ՄԵԼԻՔԵԱՆ

Թեհրանի «ՀՈՒՍԿ» (Հայկական հարցերի ուսումնասիրութեան կենտրոն) հաստատութեան եւ միջազգային յարաբերութիւնների իրանական կենտրոնի համատեղ նախաձեռնութեամբ, «Տարածաշրջանի նոր իրադարձութիւնների հոլովոյթը եւ հեռանկարը» բնաբանով կայացած խորհրդաժողովը 3-րդն էր իր ձեւի մէջ, որտեղ պարսկալեզու լսարանին էր մատուցւում քաղաքագիտական վերլուծական քննարկումներ, ինչպէս միջազգային, այնպէս էլ տարածաշրջանային հիմնախնդիրների մասին:

Այս ընդհանուր պարունակում, սակայն, քննարկումների կիզակէտում են յայտնւում մասնաւորապէս Մերձաւոր ու Միջին Արեւելքի, ինչպէս եւ` Հարաւային Կովկասի աշխարհագրա-քաղաքական զարգացումները` առանցքում պահելով դրանց ազդեցութիւնը եւ փոխկապակցութիւնը Իրանի, Հայաստանի եւ միջամուխ ու հարեւան միւս երկրների ուղղութեամբ:

Անշուշտ, հայ-իրանական ու տուեալ դէպքում` քաղաքական մտքի առնչութիւնների եւ փոխճանաչողութեան լաւագոյն հարթակ է հանդիսանում նմանատիպ խորհրդաժողովը, որտեղ երկու հարեւան ու բարեկամ երկրների ակադեմական-գիտական փաղանգի ներկայացուցիչներ առարկայական վերլուծութիւն-մեկնաբանութիւններով ուղի են հարթում ինչպէս միջպետական փոխյարաբերութիւններում, այնպէս էլ` երկու երկրների քաղաքական կողմնորոշումների ու դիւանագիտական գործողութիւնների բարդ ու տեղ-տեղ էլ տատասկոտ ճամբում:

Ինչեւէ, պարսկալեզու լսարանի համար հերթական` 3-րդ սեմինարը ըստ էութեան կայացած համարելով` ընդառաջ պէտք է գնանք այսօր ու վաղը կայանալիք «Հայ դատն այսօր» 13-րդ խորհրդաժողովին, որտեղ եւս հայաստանեան թէ սփիւռքեան գիտավերլուծական հեղինակների քննարկումների միջից աւելի կոփուած ու նորովի մեկնաբանութիւններ կը հրապարակուեն` Հայ դատի ու հայոց պահանջատիրութեան ե՛ւ պետական ե՛ւ ազգային ռազմավարական թէ մարտավարական հիմնախնդիրների վերաբերեալ:

Ինչ խօսք` 13-րդ «Հայ դատն այսօր» խորհրդաժողովն էլ, ինչպէս երբեւէ, կոչուած է լինելու հայոց համազգային ու համահայկական նպատակներին սպասարկող` իրեն բաժին ընկած պարտաւորութիւնն արդարացնելու ի խնդիր:

«Ալիք»
16 նոյեմբեր 2017

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱՊՈՒՍԷՖԵԱՆ

Մայրս ծնունդ էր թուրքական ամենածայրագոյն վայրագութիւնը ապրած երկու տարագիրների` մարաշցի Եակոբ Աստուրեանի եւ սվազցի Մարիձա Ուզունեանի: Հօր` Յակոբ Աստուրեանի ընտանիքը, Մարաշում բարւոք կեցութիւն են ունեցել: Մայրը յայտնի կարուհի է եղել, հայրը կտորեղէնի արհեստանոց է ունեցել, որը եւ նպաստել է հինգ երեխաների ու նաեւ հաշմանդամ հօրաքրոջ բարեկեցիկ կեանքին: Եղեռնի սկզբին բոլոր զաւակները` 2 աղջիկ եւ 3 տղայ, ամուսնացած, նոր ընտանիք կազմած, իրենք էլ զաւակների տէր են եղել: Երբ տարագրութիւնը սկսւում է, թուրքերը հրի են մատնում Աստուրեանների տունը եւ թոյլ չեն տալիս Յակոբի մօրը` դուրս գալ տնից: Իր կնոջը փրկել ուզող հօրը սպաննում են հէնց դռների առջեւ, իսկ մայրը այդ կրակէ բոցերում այրւում է իր մղկտացող զաւակների աչքերի առջեւ: Յակոբին, որն իմ մեծ հայրս էր դառնալու, ըստ մօրս նկարագրութեան, ողջ կեանքում հետապնդել, տանջել է այդ պատկերը:

Քոյրերը մահացել են Տէր Զօրի ճանապարհին, եւ քանի որ տղամարդկանց առանձնացրած են քշել, Յակոբը անտեղեակ է մնացել իր կնոջ եւ երեխաների ճակատագրից: Սկզբում նրան զինուորագրել են, ուր մի քանի շաբաթ աշխատել է որպէս հիւսն, յետոյ լսելով, որ սպաննելու են, փախել է, փրկուել գնդակահարումից, սարսափահար վազել, յաճախ կրկին բռնուելու վտանգի առաջ կանգնել եւ, վերջապէս, կիսամեռ հասել է Հալէպ:

Այդ նոյն ժամանակ Սեբաստիայից, Փոքր Հայք, Սվազ, ամենավայրագ կոտորածն ու աւերը տեսած, դէպի Տէր Զօր հասած, այդ ճանապարհին թուրք զափթիեների ձիու սմբակների տակ ճզմուած երկու որդիների դիակները ճանապարհին թողած, միայն իր վեցամեայ երրորդ որդու հետ Ռաքքա փախած, բռնուած, կրկին Տէր Զօր բերուած Մարիձա Ուզունեանը, որը յետոյ իմ մեծ մայրս էր դառնալու, իր փրկած միակ որդու` Յովհաննէսի հետ երկրորդ անգամ փախչելով այդ մահաբեր անապատից` չորս ամիս յետոյ բազում տանջանքներով հասնում է Հալէպ:

Մեծ մայրս` Մարիձան, ոչ ունեւոր, մեծ ընտանիքի առաջին զաւակը լինելով, ինչպէս ընդունուած էր Արեւելքում, դպրոց չի յաճախում, թէեւ Սեբաստիան յայտնի է եղել իր բարձրորակ վարժարաններով` (Արամեան, Մխիթարեան, Ներսիսեան), այլ տանը օգնում է մօրը, իր քոյրերին մեծացնում: Այդ իսկ պատճառով թրքախօս է մնում: Սակայն իր գեղեցկութեամբ աչքի ընկնելով, բարձրահասակ, կապտաչեայ պարմանուհի, 18 տարեկանին գրաւում է Ուզունեան մեծահարուստ գերդաստանի Առաքել որդու սիրտը, ամուսնանում է, ունենում երեք արու զաւակ` ուրախութիւն եւ երջանկութիւն պարգեւելով ողջ գերդաստանին: Այդ երջանկութիւնը շուտով հիմնովին խորտակւում է տեղահանութեան նախորդ գիշերը` 1915թ, յունիս 18-ին:

Ուզունեանների ծխախոտի դաշտերում աշխատող թուրքերը, որոնք մինչ այդ ծուլօրէն, բայց հեզաբար են ծառայել, իւրաքանչիւր անգամ աշխատավարձ ստանալիս տէրերի ձեռքերն ու ոտքերը համբուրել, յանկարծ յունիսի սկիզբներին նկատելիօրէն փոխուել են ամբողջովին: Վեցամեայ Յովհաննէսին, որը սիրել է հօր հետ դաշտում շրջել, տարագրութեան նախորդ օրը, թուրքերից մէկը հպարտօրէն յայտնել է, որ գիշերը իրենց մորթելու են: Ըստ հայի սովորութեան, լուրը դեռ լրջօրէն չընդունած, չվերլուծած` գերդաստանի տղամարդիկ նոյն գիշեր գլխատւում են իրենց իսկ թուրք աշխատողների ձեռքով, իսկ առաւօտեան արդէն սուգի մէջ մխրճուած, անգլուխ մնացած գերդաստանի կանանց ու երեխաների տեղահանութիւնն է սկսւում:

370.000 հաշուող հայ բնակչութեան եւ մի քանի տասնեակ հազար 200 տարի առաջ ստիպողաբար թրքացած հայերի արու արմատը ամենածանր տանջանքներով ոչնչացւում է 15 օրում, իսկ անկար ծերունիներին, կանանց եւ երեխաներին նոյնքան վայրագաբար քշում են Սվազից Մալաթիա, յետոյ` Չելեպիլերի ձորը, ուր նախճիրն է սկսում, կենդանի մնացածներին քշում Ռաքքա, այնտեղի կիրճում մի մասին այրում: Ի վերջոյ պէտք էր այդ ամբողջ բնակչութեանը ինչ-որ ձեւով ոչնչացնել: Մեծ մայրս իր հիւանդ, կիսամեռ որդու հետ  քշւում է Մուսուլ, որտեղից փախչում է, ճանապարհին բռնում են եւ ուղարկում Տէր Զօր: Որոշ ժամանակ այնտեղ մնալուց յետոյ, կրկին փախուստի է դիմում փոքրաթիւ տղամարդկանց խմբի հետ, որոնք սկզբում արգելում են նրան իրենց հետեւել երեխայի պատճառով, ստիպելով, որ իրենց միանայ առանց երեխայի, որը կարող էր իր հիւանդ տնքոցներով ու լացով մատնել իրենց: Մեծ մայրս, սակայն, հիւանդ երեխան գրկին, հեռուից հետեւելով նրանց, գիշերները միայն քայլելով` հասնում է Հալէպ:

Հարիւր հազարաւոր անօթի, հիւանդ ու կիսամերկ հայ գաղթականներով լեցուած Հալէպը հազիւ էր պահում իր գոյութիւնը: Մարդկային աննկարագրելի թշուառութեան  այդ խառնարանում, իրենք իրենց չվերագտած, հալածուող ու անօթեւան, հայի բեկորները փորձում են գտնել  իրենց կորցրած ընտանիքի անդամներին եւ հարազատներին: Երկար որոնումից յետոյ որբանոցում Յակոբն էլ  գտնում է իր երեք որդիներից միայն երկուսին, որոնցից տեղեկանում է, որ երրորդ որդին սովամահ է եղել ճանապարհին, իսկ կինը չկարողանալով տանել տանջահար վիճակը` նետուել է Եփրատ ու խեղդուել: Որբացած երկու եղբայրները անպաշտպան, խելակորոյս, հետեւելով մարդկային հոսանքին, երկար ու ողբալի թափառումներից յետոյ բերուել են Հալէպի որբանոց:

Այդ օրերին Հալէպում աւետարանական պատուելի Ահարոն Շիրաճեանը, բոլորին յայտնի` պատուելի Ահարոն անուամբ, գերմանացի միսիոնարների  օգնութեամբ, հաւաքում եւ սնում է 13 հազարից աւելի որբեր, միաժամանակ զինուորների արտահագուստի հիւսուածքեղէնի գործատեղի բացում, փրկուածներին աշխատանք հայթայթում: Ճակատագրի բերումով,  Յակոբը եւ Մարիձան, իրար բոլորովին անծանօթ, աշխատանք են գտնում այդ նոյն գործատեղում` դրա դիմաց ստանալով երկու կտոր հաց եւ ձրի կեցութիւն այդ գործատեղիի մի անկիւնում:

Յակոբը փոքրուց, իր հօր հիւսուածքեղէնի գործատեղում, ծանօթ լինելով աշխատանքին, անմիջապէս դառնում է հսկիչ: Մարիձան իր աննկարագրելի աշխատասիրութեամբ գրաւում է Յակոբի ուշադրութիւնը:

Յօշոտուած հոգիներով, թանկագին կորուստների կսկիծը սրտերում, մղձաւանջային պատկերները իրենց մտապատկերում զմռսած` շատերն են պատուելի Ահարոնի գործատեղում աստիճանաբար կեանքի վերադառնում, իրենց կրկին մարդ զգում, շատերն են նոր ընտանիք կազմում: Նրանց թւում` Մարիձան եւ Յակոբը, երկուսն էլ` անդառնալի կորուստներ ունեցած, երկուսն էլ դժոխքից փրկուած, իրենց առաջին ամուսնութեան փրկուած զաւակներով, Մարիձան վեցամեայ մէկ զաւակով` Յովհաննէս, իսկ Յակոբը` երկու` Սարգիս եւ Աւետիս, ամուսնանում են: Դեռ ընտանեկան յարկի տակ չմտած` մեծ հօրս Սարգիս որդին մահանում է: Նոր կորուստով երկու տարագիրները սկսում են իրենց կեանքի երկրորդ փուլը:

Թէեւ պատերազմն աւարտուել էր Թուրքիոյ պարտութեամբ, սակայն դաշնակից  անգլիացիները ամէն կերպ փորձում էին օգնել, որ Թուրքիան կանգուն մնայ, չկորցնի յատկապէս հայկական տարածքները, որի համար էլ Թուրքիան գործադրել էր Ցեղասպանութիւնը: Ըստ 1916-ի բերանացի համաձայնութեան, ինչպէս գիտէք,  հանրայայտ Սայքս-Փիքօ դաշինքի, Մերձաւոր Արեւելքը բաժանւում էր գօտիների, ուր ֆրանսական գօտի էր դառնում Սուրիան, Կիլիկիան եւ Հայաստանի հարաւային նահանգները:

Անգլիական գօտին` Միջագետքը, Իրաքը, Պաղեստինը, Յորդանանը, իսկ Դամասկոսը, Հալէպ-Մուսուլը արաբներին էր յանձնւում:

1918-ի զինադադարը հաստատում էր, որ ֆրանսացիներին է յանձնւում Կիլիկիան: Սակայն անգլիացիների նենգամիտ միջամտութեան արդիւնքում, Կիլիկիան պիտի վերադարձուէր թուրք ցեղասպանին: Հաշուենկատ, շահամոլ բանակցութիւնները շարունակւում էին, մինչդեռ կոտորածից Հալէպ ճողոպրած հայերը, անտեղեակ կեղծ բանակցութիւնների արդիւնքներից, ֆրանսական բեռնակառքերով, նաեւ` անգլիական, եւ նրանց ծախսերով վերադառնում էին Մարաշ, Այնթապ, Ուրֆա, Զէյթուն, Հաճըն:

Միաժամանակ Հալէպում կեցութիւնը ժամ առ ժամ վատթարանում էր, քաղաքը իր շրջակայքով տնքում էր ոչ միայն սովամահ, հիւանդ, հարիւր հազարաւոր տարագիրներին պատսպարելու ծանրութիւնից, երկրի ահաւոր աղքատութիւնից, այլ նաեւ` քաղաքական անորոշ վիճակից: Արաբները վերջապէս ուզում էին տէր կանգնել իրենց երկրին:

Հալէպի քաոսային, սովամահութեան վիճակում յայտնուած հայութիւնը փրկութեան յոյսով է ընդունում ֆրանսացիների եւ անգլիացիների պաշտպանութեամբ Կիլիկիոյ իրենց շրջանները վերադառնալու առաջարկը, անտեղեակ` նրանց դաւերից:

Ամէն կողմից խաբուած, ահռելի կոտորածից մազապուրծ փրկուած հայութեան յոյսերը կրկին արթնացել էին:  Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարար Պրիանտը, հաւաստիացրել էր Նուպար փաշային` հայկական վեց վիլայէթներում անկախ, ինքնավարութիւն հաստատել: Մաշուած, մարդկային անհատականութիւնը, իրենց ողջ ունեցուածքը, ընտանիքը, հարազատութիւնը կորցրած հայութիւնը լաւատեսօրէն է ընդունում, որ վերջապէս երկու քաղաքակիրթ տէրեր են ունենալու` յանձինս ֆրանսացիների եւ անգլիացիների, որոնք փրկելու են իրենց թուրքերից, եւ գոնէ իրենք ապրելու են իրենց պապենական տարածքներում:

Ֆրանսացի զօրավար Պրեմոնթին է յանձնւում ղեկավարելու հարիւր քսան հազար թափառական հայ տարագիրներին Կիլիկիոյ իրենց քաղաքները` Մարաշ, Ատանա, Զէյթուն, Այնթապ եւ Հաճըն վերադարձը:

Այդ նոյն օրերին անգլիացի սպաներից մէկը, որը պատուելի Ահարոնի հիւսուածեղէնի գնորդ-պատասխանատուն էր, տեսնելով Յակոբի առանձնայատուկ կարողութիւնն ու նորամուծութիւնը հիւսուածեղէնի գործում, առաջարկում է նրան ընտանիքով Անգլիա, Մանչեսթըր տանել` այնտեղ աշխատելու: Յակոբը կտրականապէս մերժում է` յայտնելով, որ իր երկիր` Մարաշ է վերադառնալու, պապենական հողում իր նոր կազմած ընտանիքով բազմանալու: Աւելի ուշ, տարիներ յետոյ է անդրադառնում ու վերլուծում անգլիացի սպայի ցաւակցական քմծիծաղը հրաժեշտի պահին:

Յակոբը եւ Մարիձան իրենց մէկական զաւակներով, հազարաւորների հետ, բռնում են Մարաշ վերադարձի ճամբան: Ճանապարհին Յակոբը գտնում է իր երեք եղբայրներին:

Այն հաստատ համոզմամբ, որ վերջապէս իրենց հայրենի հողի վրայ ֆրանսացիների եւ անգլիացիների հսկողութեամբ ունենալու են ապահով կեանք, հայութիւնը նոր յոյսերով վերադառնում է Մարաշ եւ Կիլիկիոյ այլ շրջանները:

Վերադարձող հայութիւնը Մարաշում եւ այլուր նոր դժուարութեան առջեւ են կանգնում: Հայերի տները ողջ ունեցուածքով թուրքերն արդէն սեփականացրած լինելով` չեն ուզել վերադարձնել: Ֆրանսացիների յաճախակի միջամտութիւնը, որոնք, ըստ իրենց խոստումների, պարտաւորուած էին հայերին պաշտպանելու, աւելի թուրքերի օգտին է եղել: Հայերն յայտնել են իրենց դժգոհութիւնը` ֆրանսացիներին յիշեցնելով, որ հայ լեգէոնականներն են ֆրանսացիների համար կռուել, ոչ թէ թուրքերը, եւ ֆրանսացիներից յոյսերը կտրած` հայերը իրենց ձեռքն են վերցնում թուրքերին հայերի պապենական տներից վտարելու գործը: Յակոբի պապենական տունը հրդեհուած, ոչնչացուած լինելու պատճառով, ստիպուած, իր մեծ քրոջ տնից, որը ողջ ընտանիքով բնաջնջուել էր,  դուրս է նետում նրանց ողջ ունեցուածքին տէր դարձած թուրքին եւ իր նորաստեղծ ընտանիքով  բնաւորւում է այնտեղ:

Ժողովուրդը տարուած իր նոր կեցութեամբ` անտեղեակ էր անգլիացիների ծրագրին, որոնք ֆրանսացիներին քաղաքական դաշտից դուրս նետելու հեռանկարով  թուրքերի հետ սերտ յարաբերութիւնների մէջ լինելով` օժանդակում էին թուրքերի վերջնական ամրացմանը Կիլիկիոյ ողջ տարածքում: Աւելի հակիրճ` Մարաշի անգլիական «պաշտպանութիւնը» սոսկ դիւանագիտական խաղ էր, որին կրկին զոհ էր գնալու վերադարձած հայութիւնը:

Կոտորուած հայութեան համար այլեւս հանգստութիւն չկար: Թուրքը դեռ չէր հաշտւում այն մտքի հետ, որ դեռ կենդանի մնացած հայութիւնը փորձում էր մէկ անգամ եւս տէր կանգնել իր հողին ու ունեցուածքին: Դէպի Մարաշ եւ Մարաշից դուրս շրջագայող հայերը կողոպտւում ու սպաննւում էին, եւ «պաշտպան» անգլիացիները կամ ֆրանսացիները բոլորովին չէին միջամտում, աւելի՛ն, զէնք էին մատակարարում թուրքերին` մերժելով հայերի զինուելու խնդրանքը: Շարունակուող սպանութիւնները աւելի յաճախակի դառնալով` վերածւում էին կոտորածի: Մարաշի Ս. Աստուածածին եկեղեցում պատսպարուած երկու հազար հայութեան հրկիզումը արդէն բացայայտ նոր կոտորածի նշանն էր: Շուարած, անօգնական հայութիւնը այլեւս չգիտեր` ո՛ւմ ապաւինել:

Մեծ մայրս` Մարիձան, այդ օրերին` յղի, փորձում է համոզել ամուսնուն` Յակոբին, հեռանալ Մարաշից: Ճանապարհների անապահով վիճակը, կացութեան անորոշութիւնը, ֆրանսացիների անորոշ քաղաքականութիւնը ստիպում են նրանց` շարունակել մնալ Մարաշում: Սակայն թուրքերի բացայայտ գործողութիւնները, օր ցերեկով ֆրանսացիների պարզած դրօշակը վար իջեցնելու եւ փոխարէնը թուրքականը պարզելը, արդէն թուրքերի կրկին զօրացման բացայայտ ազդանշան էր:  Կոտորածը սկսւում է նաեւ քաղաքում: Կրկին անզէն հայ բնակչութիւնը պատսպարւում է եկեղեցում, այս անգամ` Ս. Քառասնից Մանկանց, ուր մեծ հայրս ֆրանսացի զինուորների հետ փորձում է պաշտպանել ներսում ապաստանող հայութեան: Թուրքերի գնդակներից մէկը ծակում, անցնում է մեծ հօրս ֆէսը, բարեբախտաբար չվնասելով նրան: Ըստ մօրս պատմածի, հայրը հոգատարութեամբ պահել է այդ ֆէսը` ի վկայութիւն հայրենի Մարաշի վերջնական կոտորածի:

(Շար. 2)

24 նոյեմբեր 2017-ին Պրիւքսելի մէջ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Եւրոպական Միութիւնը Արեւելեան գործընկերութեան համապարփակ եւ ընդլայնուած համաձայնագիր ստորագրեցին:

Համաձայնագիրը կ՛անդրադառնայ Հայաստան-Եւրոպական Միութիւն գործակցութեան բազմազան ոլորտներուն` քաղաքական, իրաւական, տնտեսական,  ելեկտրական, բնապահպանական, կրթական, մշակութային, արցախեան հակամարտութեան, քաղաքացիական եւ այլն:

Հայաստանի մէջ Եւրոպական Միութեան պատուիրակութեան տրամադրած տեղեկութեան համաձայն, քաղաքական բաժինը կ՛ընդգրկէ համագործակցութիւն` Հայաստանի մէջ  ժողովրդավարական հաստատութիւններու զարգացման, փտածութեան դէմ պայքարի, դատաիրաւական բարեփոխումներու, մարդու իրաւունքներու  պաշտպանութեան մակարդակի բարձրացման համար եւ այլն:

Ըստ համաձայնագրին,  կողմերը պէտք է համատեղ ջանքեր ի գործ դնեն տարածաշրջանին մէջ պատերազմները կանխելու, միջազգային համագործակցութիւնը զարգացնելու, ահաբեկչութեան դէմ պայքարելու, զանգուածային ոչնչացման զէնքերու տարածումը կանխարգիլելու, տարածաշրջանի անվտանգութեան նպաստելու եւ այլն:

Արցախեան հարցին կարգաւորման ուղղութեամբ համաձայնագիրը կը հաստատէ, որ տագնապը պէտք է լուծուի թէ՛ պետութիւններու տարածքային ամբողջականութեան եւ թէ՛ ժողովուրդներու ազատ ինքնորոշման սկզբունքներուն հիման վրայ` զանց առնելով ուժի եւ ուժի սպառնալիքի օգտագործումը: Եւրոպական Միութիւնը պարտաւորութեան տակ կը դրուի սատարելու տագնապի խաղաղ լուծման:

Ըստ համաձայնագրին, Հայաստան պէտք է յարգէ նաեւ օրէնքի գերակայութիւնը եւ մարդու իրաւունքներն ու հիմնական ազատութիւնները, դատական համակարգի անկախութիւնը, արդարադատութեան մատչելիութեան իրաւունքները եւ այլն:

Տնտեսութեան ոլորտին մէջ եւս կողմերը պիտի գործակցին` Հայաստանի մէջ մանր եւ միջին  առեւտուրի զարգացման, փոխադարձ առեւտուրի զարգացման, հարկային ու մաքսային  մարմիններու բարեփոխման, ներդրումային միջավայրի բարելաւման եւ այլ ուղղութիւններով:

Բնապահպանութեան, առողջապահութեան,  ներուժի եւ այլ ոլորտներու համագործակցութեան կողքին, շեշտը կը դրուի նաեւ Հայաստանի մէջ գիտութեան, կրթութեան եւ երիտասարդութեան առնչուող հարցերուն. մասնաւորապէս կը յիշուի, որ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել մասնագիտական եւ բարձրագոյն կրթութեան` որպէս մասնագիտական աշխատատեղիներ ստեղծելու բանալի, ինչպէս նաեւ` կրթութեան եւ վերապատրաստման համակարգերու արդիականացման:

Համաձայնագիրը իրագործելու համար պիտի յառաջանան գործընկերութեան երկկողմանի խորհուրդ եւ կոմիտէ, իսկ համաձայնագրի բոլոր դրոյթներու իրականացումին պիտի հետեւին Հայաստան-Եւրոպական Միութիւն խորհրդարանական խումբը եւ  քաղաքացիական հասարակութեան  հարթակը:

Համաձայնագիրը կողմերը պարտաւորութեան տակ կը դնէ նաեւ քաղաքացիական հասարակութեան հետ պարբերաբար քննարկելու համաձայնագրին իրականացման ընթացքը եւ նկատի առնելու հասարակութեան կարծիքը:

Իր խորքին եւ էութեան մէջ այս համաձայնագիրը պատմական անկիւնադարձ մըն է Հայաստանին համար, որովհետեւ բազմաթիւ ոլորտներու մէջ զարգացման նոր կարելիութիւններ կը ստեղծէ, նոր դռներ կը բանայ մեր հայրենիքին դիմաց, իսկ Հայաստանի նոր սահմանադրութիւնը կրնայ որպէս հիմք ծառայել ակնկալուող զարգացման`  յատկապէս նկատի ունենալով որ նոր սահմանադրութիւնը երկրի քաղաքական համակարգը խորհրդարանական կառավարման ձեւով կ՛օժտէ:  Ճիշդ է որ պետական կառավարման որեւէ ձեւ առանձնաբար չի կրնար երաշխաւորել ժողովրդավարական հաստատութիւններու արդիւնաւէտ գործունէութիւնը, արդար հասարակարգի ստեղծումը, մարդու իրաւունքներու պաշտպանութիւնը եւ այլն, այդուհանդերձ,  քաղաքական կամքը, լուրջ աշխատանքն ու մանաւանդ եւրոպական կառոյցներու հետ ամրապնդուած գործակցութիւնը յաւելեալ երաշխիքներ կրնան հանդիսանալ այս ուղղութեամբ:

«Գ.»

Նոյեմբերի 10-ին Վիեթնամում հանդիպեցին Փութինն ու Թրամփը: Հանդիպումից յետոյ տարածուած յայտարարութիւնը վերաբերում էր միայն երկու երկրների համաձայնութեանը` Սիրիայի հարցերի կապակցութեամբ, Սիրիայի ամբողջականութիւնը պահպանելուն: Սա սառցալերան միայն երեւացող մասն է: Խորքային իմաստով երեւում է, որ Միացեալ Նահանգներ ու Ռուսաստանը Վիեթնամում ձեռք են բերել նաեւ այլ համաձայնութիւններ, որոնք չեն շրջանցել մեր տարածաշրջանը եւս:

Քաղաքական իրադարձութիւնները ցոյց են տալիս, որ Ռուսաստանը դուրս է գալիս մինչ այս միջազգային մեկուսացման մատնուած իր դիրքից եւ ստանձնում է անմիջական դերակատարութիւն տարածաշրջանային իրողութիւններում: Վերը նշուածի վկայութիւնը Սոչիում կայացած Ռուսաստան-Թուրքիա-Իրան համաձայնութիւնն է Սիրիայի վերաբերեալ, Լաւրովի այցը Ազրպէյճան եւ Հայաստան, ինչպէս նաեւ երկու շաբաթուայ ընթացքում Փութինի երկու հանդիպումներն են Թուրքիայի նախագահի հետ:

Այս իրողութիւնների համայնապատկերում ուշագրաւ է նաեւ անցեալ շաբաթ տեղի ունեցած Հայաստան-Եւրոմիութիւն համաձայնագրի ստորագրումը, իսկ դրան զուգահեռ` զանազան կէտերից հայանպաստ յայտարարութիւնների, ազդակների փոխանցումը:

Կարծես թէ Հայաստանին տրւում է իւրայատուկ դեր` տարածաշրջանային իմաստով: Փոխւում է սովորական դարձած յարաբերութիւնների մակարդակը, նոր խնդիրներ են առաջ քաշւում, տրւում են նոր «առաջադրանքներ»:

Հայկական քաղաքական դաշտը ուրախ է այն բանից, որ այս փուլում եւս կարողացանք պահպանել ներկայ իրավիճակը` սթաթիւս քուոն:

Անդրադառնանք մերօրեայ պատմութեանը եւ դասեր քաղենք ոչ հեռու անցեալից:

Նման իրավիճակի դէմ յանդիման էր կանգնած Արցախը 1994-95 թուականներին: Հրադադարի հաստատմամբ ստեղծուել է մի կացութիւն, որտեղ ստեղծուած իրավիճակը պահպանելու համար միջազգային դերակատար ուժերը եւ, նրանց հետ համահունչ, Հայաստանի իշխանութիւնները համաձայնել էին, որ Արցախի եւ Ազրպէյճանի սահմանին տեղակայուեն խաղաղապահ զօրքեր: Այդ օրերին Արցախը իր վճռական «Ոչ»-ն ասեց` մերժելով խաղաղապահ ուժերի տեղակայման առաջարկը: Աւելի քան 20 տարի է անցել այդ օրերից: Սահմանային իրավիճակը, որտեղ պէտք է տեղակայուէին խաղաղապահները, մնացել է նոյնը:

94-95 թուականներին Արցախն իր որոշմամբ բոլորին պարտադրեց, որ յարգեն Արցախի որոշում կայացնելու իրաւունքը: Կասկածից վեր է, որ 20 տարիների ընթացքում խաղաղութեան պահպանումը եւ Արցախը որպէս տէ ֆաքթօ երկրի կայացումը կախուած է հէնց այդ քաղաքական կամք դրսեւորող կեցուածքից:

Միջազգային բեմահարթակում տեղի ունեցած վերջին իրադարձութիւնները եւ յարաբերութիւնների ճշդումը Հայաստանին վերապահել է իւրայատուկ դերի ստանձնում: Հայաստանը, կամայ թէ ակամայ, ստանձնում է Ռուսաստան-Ամերիկա յարաբերութիւնները կամրջող օղակներից մէկը: Դա հայկական աշխարհին տալիս է իւրայատուկ հնարաւորութիւն, իսկ հնարաւորութիւնից չօգտուելու պարագայում վտանգւում է ամէն ինչ: Հայկական աշխարհին տրուած այս դերակատարութիւնը ստանձնելու առիթը պէտք չէ ծառայի այլ բանի, քան` հայկական զոյգ պետութիւնների ինքնիշխանութեան եւ անկախութեան ամրապնդմանն ու զարգացմանը:

Շինարարութեան յատուկ ձայներ, որոնց մերթ ընդ մերթ կը միանայ թռչնազգիներու ճռուողիւնը:

Այսպէս` ծիծեռնակը վերստին կը շինէ իր բոյնը:

Տարեվերջէն առաջ իսկ Մարտակերտ շրջանի Թալիշ գիւղին բնակիչը պիտի վերադառնայ «տուն, քաղցր տուն», վերստին մշակելու եւ հերկելու իր հողը, վերստին արածելու իր հօտն ու երամակը: Այսպէս, ծխնելոյզէն պիտի ճախրի մուխը` յաւելեալ փայլք մը տալով Մռաւ լերան արեւելեան շրջանի հարաւային լանջին, Թարթառ գետի ձախ կողմին, անտառապատ սարալանջի վրայ գտնուող այս գիւղին, որ հիւսիսային Արցախի ամենամեծն է:

Պատմական Յոռեկ գիւղի աւերակներուն մօտ կառուցուած այս գիւղը բազմիցս քանդուած, թալանուած ու աւերուած է, եւ միշտ ալ` վերակառուցուած:

Դեռ թարմ է պատմութիւնը: 1992-էն ի վեր Թալիշը երկու անգամ աւերուած է, եւ երկու անգամ ալ թալիշցին տեղահանուած է:

1992-ին ազերի զինեալներ, լայնածաւալ յարձակում մը գործելով, գրաւեցին Թալիշն ու շրջակայքը, ու աւելի քան քառասուն հազար հայեր ստիպողաբար հեռացան տարածաշրջանէն: Այս վիճակը տեւեց գրեթէ երկու տարի, մինչեւ` ապրիլ 1994, երբ հայրենի ուժերուն զօրաւոր յարձակողականը ստիպեց թշնամիին, որ նահանջէ: Ամբողջական վերահսկողութեան տակ առնուած էր Թալիշի տարածաշրջանը:

Բոլորովին աւերուած էր այս գիւղը: Ո՛չ մէկ կանգուն տուն մնացած էր: Առանց յուսահատութեան ու յուսալքման` թալիշցին վերադարձաւ իր հայրենի հողը եւ վերականգնեց, վերաշինեց ու վերաբնակեցուց:

Ճակատագիրը կրկին անխնայ եղաւ այս գիւղին հանդէպ: Արդարեւ, ապրիլ 2016-ի քառօրեայ պատերազմին Ազրպէյճանի բանակի ռմբակոծումները մեծ վնասներ հասցուցին Թալիշին եւ թալիշցիին, յատկապէս` գիւղի ծայրամասին մէջ, ուր ծերունիներ մերժած էին հեռանալ իրենց բնակարաններէն: Ազերիներ մուտք գործած էին այս շրջանները եւ չարչարած ու սպաննած` անմեղ ծերունիները:

Շարունակելով իրենց յառաջխաղացքը` նախայարձակ ազերիները գրաւած էին ռազմական դիրքեր, որոնք հետագայ քանի մը օրերու ընթացքին, բուռն ճակատամարտէ ետք, մեծամասնութեամբ վերստին մնացին հայոց բանակի տիրապետութեան տակ:

Բնակարաններու կողքին, նաեւ նոյնքան թափով աշխատանք կը տարուի վերակառուցելու համայնքային կեդրոնը` իր կողքին ունենալով շտապ օգնութեան կեդրոն, երիտասարդներու ժամանցի համար սրահներ եւ, անշուշտ, դպրոց ու մանկապարտէզ:

Արցախի դարպասն ու կաղնին է Թալիշը, որ միշտ ալ պիտի վերաշինուի եւ կանգուն մնայ:

ԱՐԱԶ ԳՈՃԱՅԵԱՆ

«Եըպըրնէ ըլ զահըր» ըսաւ` քիթը քիթիս խոթած: Յետմիջօրէի ժամը չորսն էր, Պուրճ Համուտ, Արագած շրջան, կամուրջին տակ: Առաջին անգամը չէր, որ տղայ մը կ՛որոշէր հասցէիս «գովասանք» հիւսել իր նեխած, ստորին եւ գձուձ էութեամբ: Այլեւս զզուելի դարձած է այս իրականութիւնը մեր կեանքին մէջ, իմ կեանքիս մէջ, աղջիկներու եւ կիներու կեանքին մէջ, սեռային փոքրամասնութեանց, ազգային փոքրամասնութեանց կեանքին մէջ: Անկարելի եղած է այլեւս օրուան բոլոր ժամերուն հանգիստ ճամբայ քալելը: Լիբանանի ներկայ պայմաններուն մէջ, ճամբան քալած ժամանակդ,  նախ զգուշ պէտք է ըլլաս պայուսակիդ ապահովութեան եւ ապա` մարմինիդ ապահովութեան համար. չես գիտեր` ո՛վ, ո՛ր ժամուն կ՛ուզէ հասցէիդ խօսք մը նետել կամ մարմնիդ ձեռք մը նետել: Եւ այս բոլորը կը պատահին երկվայրկեանի մը մէջ եւ հոգիիդ ու մարմնիդ վրայ դրոշմ կը ձգեն յաւիտեան: Արդարեւ, այս անեքթոտը մէկ օրինակ է, չըսելու համար` թերթի յանձնուելիք միակ յարմարը այն բազմաթիւ դէպքերէն, որոնց փորձառութիւնը ապրած եմ եւ վստահ եմ` նաեւ ապրած են ձեզմէ շատերը:

Այս դէպքն ալ սեռային հիմքի վրայ բռնութիւն է: Այս դէպքը ոճիր է: Այս դէպքը սեռային ոտնձգութիւն է:

Ի՞նչ կը նշանակէ սեռային ոտնձգութիւն (sexual harassment)

Սեռային ոտնձգութիւն է որեւէ հաղորդակցութեամբ (ուղղակի, հեռախօսով, հեռախօսային կարճ նամակով, ե-նամակով, գրութեամբ) արտասանուած արտայայտութիւն, որ կ՛ընդգրկէ սեռական ակնարկ կամ առաջարկ, եւ որ կը բռնադատէ, կը վարկաբեկէ խնդրոյ առարկայ անձը եւ կը սպառնայ անոր:

Այսինքն, վերոնշեալ դէպքին հակահերոսը, արաբերէն բառացի թարգմանութեամբ, կ՛ուզէր, որ իմ հագած վարդագոյն վերնաշապիկս զինք թաղէր (եւ խորքին մէջ, ես ալ կ՛ուզէի այդ ակնարկէն ետք զինք տեղնուտեղը թաղել), իսկ ժարկոնային թարգմանութեամբ, այս հակահերոսը ինքզինքին իրաւունք կու տայ, առանց նկատի առնելու իմ արժանապատուութիւնս, իր հեշտանքը պարտադրել ինծի:

Եւ ես գիտեմ, որ այդ տղան սեռային ոտնձգութիւն պիտի կատարէր` անկախ իմ հագուածքէս ու անկախ ժամէն եւ վայրէն: Այդ տղան ու իր նմանները սեռային ոտնձգութիւն կը գործադրեն, որովհետեւ ունին ուժը եւ կիրքը` ճնշում բանեցնելու ու տեռոր տարածելու իրենց շուրջը: Նշենք, որ սեռային ոտնձգութիւնները միայն ճամբան անծանօթներու կողմէ չեն պատահիր, անոնք կրնան տեղի ունենալ գործատեղը, դպրոցը, համալսարանը, միութիւններու, հաստատութիւններու, ընտանիքներու մէջ եւ ամէն տեղ:

Իսկ ինչպէ՞ս կարելի է պայքարիլ սեռային ոտնձգութիւններուն դէմ

Աւանդական ձեւը պիտի ըլլար մեր աղջիկներուն/կիներուն համար տուն վերադառնալու յատուկ ժամ ճշդելը, նախընտրաբար` նախքան մայրամուտը, չէ՞, կամ` անոնց հետ տղամարդու մը ընկերակցութիւնը, որպէսզի պաշտպանէ կիներուն անպաշտպան մարմինները ճիշդ նո՛յն տղամարդոցմէ, որոնք վտանգ կը սպառնան անոնց (երկսայրի դժուարութիւն): Բայց այս չի վերացներ սեռային ոտնձգութիւններ գործադրող ոճրագործներուն սպառնալիքը:

Սեռային ոտնձգութիւնները կասեցնելու համար զանոնք դատապարտող օրէնք պէտք է: Արդարեւ, մարտ ամսուան մէջ, կիներու հարցերու նախարարութիւնը, նախարար Ժան Օղասապեանի գլխաւորութեամբ, նախարարաց խորհուրդին ներկայացուցած է սեռային ոտնձգութիւնները դատապարտող օրէնքի նախագիծ մը, որ տակաւին չէ վաւերացուած:

Մինչ այդ, եթէ տակաւին սեռային ոտնձգութիւնները դատապարտող օրէնք չկայ, Լիբանան ունի այլ օրէնքներ, որոնք կը դատապարտեն սեռային բռնութիւնն ու բռնաբարութիւնը:

Ի՞նչ է տարբերութիւնը սեռային բռնութեան եւ սեռային ոտնձգութեան

Ինչպէս վերը նշեցինք, սեռային ոտնձգութիւնները արտայայտութիւններ են, որոնք սեռական ակնարկով կը վարկաբեկեն ու կը նուաստացնեն մարդուն արժանապատուութիւնը եւ կը բռնադատեն ու վախի կը մատնեն խնդրոյ առարկայ անձը, իսկ սեռային բռնութիւնները այն արարքներն են, որոնք կ՛ընդգրկեն` հպում, շօշափում, ձեռնում մարմինի, եւ որոնք կրնան հասնիլ մինչեւ բռնաբարութիւն: Լիբանանի Քրէական օրէնսգիրքի թիւ 503-էն 510 եւ 519 յօդուածները սեռային բռնութիւն եւ բռնաբարութիւն գործադրած ոճրագործները 6 ամիսէն 7 տարուան բանտարկութեամբ կը պատժէ:

Ուրեմն, եթէ, Աստուած մի՛ արասցէ,
գտնուիս նման վիճակի մը մէջ,
անպայման ոստիկանութեան
հեռաձայնէ թիւ 112 թէժ գիծով:

——————————————-

Սխալ կարծիքներ սեռային ոտնձգութեան մասին.

• Սեռային ոտնձգութիւնը անվնաս է, քանի որ ֆիզիքական չէ,
• Գեղեցիկ կիները փախուստ չունին սեռային ոտնձգութենէն,
• Սեռային ոտնձգութիւնները բնական  երեւոյթներ են, մենք չենք կրնար կասեցնել,
• Կիներուն հագուածքը առիթ կու տայ սեռային ոտնձգութիւններու,
• Սեռային ոտնձգութիւն գործադրող ոճրագործին բացայայտումը չի կասեցներ սեռային ոտնձգութիւնները,
• Սեռային ոտնձգութեան գործադրութեան պարագային, ոստիկանութեան գանգատ ներկայացնելդ անօգուտ է:

——————————————-

Ի՞նչ պէտք է ընել, երբ անձ մը մեր դէմ սեռային ոտնձգութիւն կը գործադրէ

Չկայ յատուկ ձեւ մը` կասեցնելու այսպիսի ոտնձգութիւններ, ատիկա կը տարբերի ըստ կացութեան: Ներքեւի թելադրանքներով կը փորձենք քանի մը ցուցմունքներով քիչ մը օգտակար դառնալ ձեր կողմնորոշման:

• Հակադարձէ՛, մի՛ արտօներ, որ ան շարունակէ իր ոտնձգութիւնը: Փորձէ՛ տարբեր ձեւերով կասեցնել զինք, օրինակ` եթէ հաստատութեան մը մէջ տեղի ունեցաւ այդ, ուր որոշ ծանօթութիւն մը գոյութիւն ունի ոճրագործին հետ, մատնանշէ, որ եղածը ոտնձգութիւն է, եւ դուն հանգիստ չես զգար այդ խօսակցութեամբ: Եթէ հանրային վայրերու մէջ կատարուի ատիկա, կարելի է պոռալով խայտառակել ոճրագործը, որ վախէն ու ամօթէն արդէն խոյս կու տայ քեզմէ:
• Եթէ հաստատութեան մը մէջն ես, ուր յատուկ գրասենեակ կայ սեռային ոտնձգութեան հարցերու, ուղղուէ՛ հոն:
• Ոստիկանութեան/տնօրէնութեան տեղեկացուր:
• Խօսէ՛, մի՛ ամչնար, խօսէ՛ եւ պատմէ՛ շուրջիններուդ: Առանձին չես: Մենք բոլորս հետդ ենք:

Մենք բոլորս հետդ ենք
սեռային ոտնձգութեան դէմ,
սեռային ոտնձգութիւն կատարող
ոճրագործին դէմ:

Քրիստոնէական ջերմ սիրով եւ հայրապետական օրհնութեամբ կ՛ողջունենք ձեզ, որպէս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան օրէնսդիր մարմին: Ձեր ներկայութիւնը մայրավանքին մէջ կենդանի վկայութիւն մըն է հայ եկեղեցւոյ հարազատ դիմագիծին, որպէս ժողովուրդի՛ եկեղեցին: Եկեղեցի մը, որուն կեանքին ու առաքելութեան գործնապէս մասնակից է մեր ժողովուրդը: Եկեղեցի մը, որուն առաքելութիւնը ինքնակեդրոն ու ինքնանպատակ չէ, այլ ուղղուած է մեր ժողովուրդին: Ահա թէ ինչո՛ւ, խօսելով Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան մասին, անոր դերը մեր եկեղեցւոյ ու ազգի կեանքին մէջ Մենք կը բնորոշենք որպէս գերազանցօրէն հաւատքի առաքելութիւն ու ազգային ծառայութիւն: Ա՛յս պրիսմակէն հարկ է դիտել ու արժեւորել ինչ որ կը կատարուի մեր Ս. Աթոռին կողմէ:

Արդարեւ, պատմութիւնը կը վկայէ, թէ` եկեղեցին պատմութեան ահաւոր փոթորիկներուն դիմաց մնաց կանգուն, որովհետեւ հաւատարիմ մնաց երկնային ճշմարտութիւններն ու արժէքները աշխարհ տանելու ու ժողովուրդին ծառայելու քրիստոսատուր պատգամին: Նո՛յն յանձնառութեամբ իր առաքելութիւնը կատարեց հայ եկեղեցին` Հայաստանէն մինչեւ Կիլիկիա ու Սփիւռք, յատկապէս մեր պատմութեան ճակատագրական ժամանակներուն ու մեր կեանքին ամէնէն դառն պայմաններուն մէջ: Հոգեւորը ու ազգայինը սերտօրէն շաղախելով իր կեանքին ու վկայութեան հետ, մեր եկեղեցին եղաւ, Աւետարանին բացատրութեամբ` հովիւ քաջ` տէր կանգնելով Ցեղասպանութենէն ճողոպրած իր ժողովուրդի զաւակներուն: Եղաւ հոգեւոր մշակ` իր ժողովուրդի կեանքին մէջ աստուածաշնչական ուսուցումները ու արժէքները կենսագործող: Եղաւ Բարի Սամարացի` իր ժողովուրդին կարիքները հոգացող ու ցաւերը դարմանող: Եղաւ պահանջատէր` իր ժողովուրդի բռնաբարուած իրաւունքները պահանջող:

Այսօր մեր կեանքի պայմանները հիմնովին փոխուած են: Սփիւռքը ծաւալած է ու կերպարանափոխուած: Գաղութներու տեղաշարժը յառաջացուցած է քանակի ու որակի վերիվայրումներ ու ներքին դրուածքներու փոփոխութիւններ: Համաշխարհայնացումը իր հզօր մշակոյթով սկսած է իր տիրապետութիւնը հաստատել հայ կեանքի բոլոր բնագաւառներուն մէջ: Անտարբերութեան, յոգնածութեան ու անորոշութեան նշանները սկսած են բազմանալ մեր գաղութներուն մէջ: Հայաստան-Սփիւռք 6-րդ համաժողովին ուղղած Մեր պատգամին մէջ ըսինք` «Հայաստանը կը պարպուի եւ Սփիւռքը կը մաշի…»: Իրականութիւնը ծածկելը կամ անտեսելը, կը նշանակէ` տագնապները աւելի խորացնել: Մաշումի ու գունաթափումի վտանգին ենթակայ սփիւռքէն ներս, իմաստութիւնը ու քաջութիւնը պէտք է ունենանք մեզ շրջապատող մարտահրաւէրները դիմագրաւելու` մեր հաւաքական կեանքը վերանորոգելու ու վերակազմակերպելու նպատակասլաց յանձնառութեամբ: Հետեւաբար, անհրաժեշտ է ըլլալ զգօն եւ համապատասխան մօտեցումներ ճշդել այնպիսի մտածելակերպերու, գործելակերպերու ու կենցաղակերպերու նկատմամբ, որոնք կրնան մեր ինքնութեան արմատները կրծել ու մեր արժէքները խաթարել: Միաժամանակ, անհրաժեշտ է ըլլալ իրատես ու հեռատես, հինը նորով ընդելուզելու ու հարստացնելու, աւանդականը` արդիականով, անցեալը` ներկայով եւ տեղականը` համահայկականով, որպէսզի մեր նոր սերունդները կապենք մեր կեանքին ու կարենանք քայլ պահել ներկայ աշխարհի զարգացումներուն հետ:

Այս տեսլականով մեր Ս. Աթոռը իր առաքելութիւնը կը շարունակէ կատարել: Իր բազմատարած ու ծաւալուն գործունէութեամբ եւ իր ամբողջանուէր ծառայութեամբ, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը փաստօրէն առանցքային ներկայութիւն է մեր ժողովուրդի սրտին ու կեանքին մէջ, ինչպէս նաեւ գործօն դերակատար միջեկեղեցական ու միջկրօնական աշխարհէն ներս:

Անցնող չորս տարիներու մեր Ս. Աթոռին կատարած աշխատանքին ամփոփ տեղեկագիրը կը գտնուի ձեր դիմաց: Ձեր պարտաւորութիւնն է յառաջատեսիլ մօտեցումով քննել ու արժեւորել զայն: Արդարեւ, Մեր ունեցած փորձառութեան լոյսին տակ եւ մօտէն ճանչնալով սփիւռքի ու մասնաւորաբար մեր թեմերուն իւրայատուկ պայմանները, անոնց դիմագրաւած մտահոգութիւնները եւ սպասումները` մեր եկեղեցիէն, Մեր հայեցողութեամբ հետեւեալ մարզերը հարկ է, որ դառնան կիզակէտը Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան յառաջիկայ շրջանի առաքելութեան ու ծառայութեան.և

1) Մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ հոգեւոր ու բարոյական արժէքներու կենսագործման հրամայականը մեր Ս. Աթոռին համար մնայուն մտահոգութիւն է: Այս ուղղութեամբ բնականաբար աշխատանք կը կատարուի թէ՛ կաթողիկոսարանին կողմէ, եւ թէ թեմերէն ներս: Սակայն, մեր աշխատանքը պէտք է կրկնապատկուի: Ականատես ու ականջալուր կ՛ըլլանք մէկ կողմէ` տարբեր պիտակներու ետին ապաքրիստոնէական ու ապազգային հոսանքներու թափանցման հայ կեանքին մէջ, եւ միւս կողմէ` մեր զաւակներուն մօտ հոգեւոր ու բարոյական արժէքներու նկատմամբ տակաւ աճող ծարաւին:

Այս հակադիր երեւոյթներուն դիմաց չենք կրնար ծիսակատարութեան նեղ սահմաններուն մէջ ու սովորական դարձած Ս. Գրոց սերտողութիւններով միայն մեր եկեղեցւոյ հոգեւոր կոչումը իրագործել: Հայ եկեղեցւոյ ու Աստուածաշունչին մասին տեղեկութիւններ փոխանցելէ անդին, հոգեւոր ու բարոյական արժէքներով հարկ է մեր ժողովուրդի կեանքը շաղախել ու վերանորոգել` հոգեմտաւոր լուրջ պատրաստութիւն ունեցող մարդուժի կողքին, ճիշդ կերպով օգտագործելով ներկայ աշխարհի տեղեկատուական ու արհեստագիտական միջոցները: Այլ խօսքով, մեր մօտեցումը պէտք է ըլլայ էապէս ուսուցողական ու դաստիարակչական` նպատակ ունենալով հայ մարդու քրիստոնէական կազմաւորումը: Հո՛ս է եկեղեցւոյ առաքելութեան ճշմարիտ իմաստը: Մեր թեմերը, իրենց ներքին դրուածքին ու շրջապատին համաձայն, կոչուած են բարձրագոյն աստիճանի կարեւորութիւն ընծայել հոգեւոր ու բարոյական արժէքներու ներթափանցման` յատկապէս մեր ընտանիքներէն, մեր դպրոցներէն ու կառոյցներէն ներս:

2) Կրօնական դաստիարակութեան առընթեր, նա՛եւ ծառայութիւնը կը կազմէ եկեղեցւոյ առաքելութեան հէնքն ու նպատակը: Պատմութեան ընթացքին ընկերութեան կեանքին մէջ եկեղեցին դարձաւ լուսանցքային ներկայութիւն, երբ վերածուեցաւ ինքնակեդրոն հաստատութեան: Միւս կողմէ` եկեղեցին դարձաւ ազդու հեղինակութիւն, երբ իր կոչումին հաւատարմութեամբ ինքզինք իրագործեց որպէս ծառայութիւն: Դիտեցէք ձեր շուրջը: Կաթոլիկ եկեղեցին, որուն եկեղեցաբանական ինքնահասկացողութիւնը շեշտակիօրէն հաստատութենական է, այսօր հսկայ ճիգ կը թափէ` եկեղեցին ծառայութեան ճամբով ժողովուրդի՛ն տանելու:

Ընկերային ծառայութիւնը պէտք չէ սահմանափակել մարդասիրական աշխատանքներու ծիրին մէջ: Համաշխարհայնացած ներկայ աշխարհը հետզհետէ խորացող ու բազմացող ընկերա-բարոյական տագնապներով ու բարքերով, մեր եկեղեցին կը մղէ ճիշդ ուղղութեամբ առաջնորդելու իր հաւատացեալները: Վերջին տարիներուն, ո՛չ միայն յաճախակի առիթներով անդրադարձանք մեր եկեղեցւոյ ընկերային ծառայութիւնը վերաշեշտելու հրամայականին, այլ նաեւ անգլերէն լեզուով հեղինակած Մեր «Դէպի եկեղեցի` պատերէն անդին» եւ «Եկեղեցին տանիլ ժողովուրդին» գիրքերուն ճամբով դա՛րձեալ յիշեցուցինք ընկերային ու հովուական ծառայութեան առանցքային կարեւորութիւնը:

Արդ, եկեղեցին գոց տուփի պէտք չէ վերածենք` զայն գրասենեակային, վարչական ու ժողովական աշխատանքներու մէջ պարփակելով: Միջոցը չշփոթենք նպատակին հետ: Եկեղեցին պէտք է բացուի ու երթայ ժողովուրդին: Բազմազան կարիքներով ու մտահոգութիւններով լեցուն մեր ժողովուրդի ներկայ կեանքին դիմաց մեր եկեղեցին պէտք է ո՛չ հրահանգողի դիրքին, եւ ոչ ալ դիտողի վիճակին մէջ ըլլայ, այլ` ծառայո՛ղի դերին մէջ: Չքաւորին ու կարիքաւորին ծառայելով է, որ եկեղեցին ճշմարտօրէն ինքզինք կ՛ըլլայ ու իր հեղինակութիւնը կը կերտէ` Քրիստոսի օրինակին ու պատգամին հետեւելով:

Այսպէ՛ս եղած է մեր եկեղեցին պատմութեան ընթացքին, հակառակ այն իրողութեան որ պայմաններու պարտադրանքով, յաճախ իր ընկերային ծառայութիւնը ստուերի տակ մնացած է` ազգային դերակատարութեան շեշտաւորումով: Մեր թեմերը ընկերային ծառայութեան մարզին մէջ աշխատանքներ կը կատարեն, անկասկած. սակայն, պէտք է կատարուի աւելի՛ն ու առաւել կազմակերպ եւ մասնագիտական կերպով, ինչպէս նաեւ համահունչ` ներկայ ժամանակներու պայմաններէն ու տագնապներէն յառաջացող կարիքներուն ու մտահոգութիւններուն:

3) Երիտասարդութեան մասին եւս յաճախ անդրադարձած ենք ու ընդգծած անոր կենսական դերը մեր եկեղեցւոյ ու ժողովուրդի կեանքին մէջ: Հարկ է երիտասարդութիւնը դիտողի ու հետեւողի կրաւորական վիճակէն դուրս բերել. ան ընելիք ու ըսելիք ունի: Ա՛յս վստահութիւնը հարկ է փոխանցել մեր երիտասարդութեան: Երիտասարդութիւնը, իր կարգին, ա՛յս հայեցակէտով պէտք է իր տեղը ճշդէ ու դերը ստանձնէ մեր կեանքին մէջ:

Դա՛րձեալ դիտեցէք ձեր շուրջը: Մեր երիտասարդութեան ու մեր կառոյցներուն եւ ընդհանրապէս մեր համայնքային կեանքին միջեւ սկսած է խրամատներ գոյանալ: Մեր երիտասարդութիւնը սկսած է դառնալ անտարբեր մեր կեանքը յուզող խնդիրներուն ու մարտահրաւէրներուն նկատմամբ: Լոզունգներ արձակելով ու քննադատական կամ յուսահատական արտայայտութիւններ ունենալով ներկայ մտահոգիչ կացութիւնը չենք կրնար բարելաւել, այլ աւելի կը հեռացնենք մեր երիտասարդները մեր շրջապատէն: Պէտք է խօսինք մեր երիտասարդներուն հետ, լսենք անոնց մտահոգութիւնները ու սպասումները, եւ մեր կեանքին դռները լայն բանանք անոնց առջեւ` ոչ «մենք»-ի եւ «դուք»-ի մօտեցումով, այլ հաւաքական «մենք»-ի մէջ կարեւոր պատասխանատուութիւն տալով անոնց: Արդարեւ, երիտասարդ մարդուժն է, որ մեր կեանքին կենսունակութիւն, վերանորոգում ու յառաջդիմութիւն պիտի ապահովէ: Առանց երիտասարդութեան գործօն ներկայութեան մեր կեանքը պիտի խամրի ու լճանայ եւ երիտասարդութիւնը` օտար դպրոցներու, խառն ամուսնութիւններու ու օտար շրջանակներու ազդեցութեան տակ, պիտի հեռանայ մեր կեանքէն: Արդ, անհրաժեշտ է դիմել, եւ կարելի՛ փութով, ազդու միջոցներու` մեր համայնքներուն մէջ գործող կառոյցներուն հետ գործակցաբար:

4) Մեր Ս. Աթոռի առաքելութեան կարեւոր մարզերէն մէկը եղած է մեր ժողովուրդի պահանջատիրութիւնը: Մեր հայրապետները միայն Ապրիլ 24-է Ապրիլ 24 իրենց պատգամներով չեն յիշեցուցած մեր ժողովուրդի բռնաբարուած իրաւունքներու հետապնդման հրամայականը, այլ իրենց յանձնառու աշխատանքով Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը դարձուցած են յառաջապահ ու քաջ զինուորը մեր ժողովուրդի պահանջատիրական պայքարին:

Համազգային մաշտապով նշեցինք Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակը: Մեր պատգամներուն մէջ յաճախակի կերպով շեշտեցինք, որ ժամանակը հասած է, որ հանգրուանային կերպով ընթանանք ճանաչումէն դէպի իրաւական մարզ, բնականաբար առանց անտեսելու Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման գործընթացը: Այս շրջագիծին մէջ պատմական նշանակութիւն ունէր Սիսի դարաւոր կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջով մեր բացած դատը Թուրքիոյ դէմ: Արդարեւ, Սիսի կաթողիկոսարանին դատը իրաւական իմաստով առաջին ու վճռական քայլ մըն էր, որ իր դրական արձագանգը գտաւ հայ թէ օտար շրջանակներուն մէջ: Շուրջ չորս տարիներու հետեւողական ու տքնաջան աշխատանքէ յետոյ, այսօր մեր դատը իրաւա-քաղաքական պատճառներով դժուարութիւններ կը դիմագրաւէ թրքական եւ եւրոպական դատարաններուն մէջ: Հակառակ այս կացութեան, մեր Ս. Աթոռը պէտք է շարունակէ իրաւական գործընթացը` միաժամանակ մեր պահանջատիրական աշխատանքներուն բերելով իր կարեւոր ներդրումը:

5) Վերջապէս, սփիւռքի կազմակերպչական հզօրացումը կը նկատենք կենսական: Հայօրէն մաշող Սփիւռքը հրամայական կարիքը ունի նոր արեան ու նոր շունչի: Այս հրատապ հարցը լայնօրէն քննարկեցինք յուլիսին մեր կազմակերպած` «Սփիւռքի հայուն ինքնահասկացողութիւնը» համագումարին: Անհրաժեշտ է որ յիշեալ հիմնախնդիրին հետ աղերս ունեցող մտահոգութիւններուն ու մարտահրաւէրներուն հաւաքական քննարկումը շարունակուի` սփիւռքի կեանքին նոր հունաւորում տալու, զայն նոր հորիզոններու բանալու ու հայապահպանման աւելի ազդու միջոցներով զայն վերազինելու հեռանկարով:

Այս ծիրին մէջ, մեր թեմերու վերակազմակերպումը ու վերանորոգումը անյետաձգելի առաջնահերթութիւն է: Այս մասին հակիրճ կերպով անդրադարձած էինք վերջին Ազգ. Ընդհ. Ժողովի Մեր պատգամին մէջ: Այս ուղղութեամբ, որպէս առաջին հանգրուան, Հիւսիսային Ամերիկայի երեք թեմերուն թելադրեցինք, որ լծուին աշխատանքի, միաժամանակ ուղեգիծ մը պատրաստեցինք դիւրացնելու համար թեմերուն աշխատանքը: Հետեւաբար, կը թելադրենք, որ մեր բոլոր թեմերը գործնապաշտ ոգիով եւ շո՛ւտով սկսին այս յոյժ կարեւոր գործընթացին: Փաստօրէն չենք կրցած քայլ պահել մեր կեանքին մէջ եւ մեր շուրջը տեղի ունեցող փոփոխութիւններուն հետ: Նո՛յնը կրկնելը` պիտի յառաջացնէ լճացում ու որակի անկում: Արդ, հեռու պէտք է մնալ պարագայական ու մակերեսային մօտեցումներէ: Մեր թեմերը վերակազմակերպումի ու վերանորոգումի առաջնորդող գործընթացը պէտք է ըլլայ ծրագրուած ու համապարփակ եւ ներառէ մեր կեանքի հոգեւոր, վարչական, կազմակերպչական, մարդուժի ու յարաբերական բոլոր տարածքները:

Ահաւասիկ ընդհանուր գծերով այն գլխաւոր բնագաւառները, որոնք մեր հայեցողութեամբ հարկ է, որ առաջնային տեղ գրաւեն Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան յառաջիկայ շրջանի առաքելութեան մէջ: Մեր սպասումն է, որ թէ՛ տեղեկագիրներու քննարկման, եւ թէ յատուկ նիւթերու յատկացուած նիստերուն ընթացքին մատնանշուած մարզերը լուրջ քննարկումի ենթարկուին Ազգ. Ընդհ. Ժողովին կողմէ:

Յառաջիկայ տարի 100-ամեակն է Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան: Վստահաբար համահայկական մաշտապով պիտի արժեւորուի այս վճռադրոշմ դէպքը մեր ժողովուրդի ժամանակակից պատմութեան: Այս առիթով պատրաստած ենք Հայրապետական Սրբատառ Կոնդակ: Յառաջիկայ մարտին (21-23) համահայկական համագումար մը պիտի կազմակերպենք մայրավանքին մէջ, ինչպէս նաեւ այլ ձեռնարկներու շարքին Մայր տաճարին կից պիտի բարձրացնենք յատուկ յուշակոթող մը: Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը շեփորահարը եղաւ Հայաստանի անկախութեան ու ամբողջական Հայաստանի ամբողջական հայութեամբ տեսլականին: Մեր թելադրանքն է, որ մեր թեմերուն մէջ միասնական ոգիով եւ ժողովուրդի լայն մասնակցութեամբ նշուի Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 100-ամեակը:

Որպէս վերջաբան Մեր պատգամին եւ ընդհանուր ուղենիշ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան առաքելութեան, կարեւորութեամբ կ՛ուզենք վերյիշեցնել, թէ` կաթողիկոսարանին կողմէ կատարուող որե՛ւէ աշխատանք եւ իրագործուող որե՛ւէ ծրագիր մէկ հասցէ ունի.- մեր ժողովուրդը եւ մէկ նպատակ. ժողովուրդին ծառայութիւնը: Հետեւաբար, Մեր պատգամը ձեզի՛ է ուղղուած` մեր թեմերու պատասխանատուներուն. դո՛ւք պիտի ըսէք թէ ի՛նչ են մեր ժողովուրդին կարիքներն ու թեմերուն առաջնահերթութիւնները, եւ թէ կաթողիկոսարանը ի՛նչ կերպով կրնայ օգտակար ըլլալ ձեզի: Արդ, անհրաժեշտ է, որ սերտ, հետեւողական ու արդիւնաւէտ գործակցութեան մեքանիզմներ հաստատուին թեմերուն ու կաթողիկոսարանին միջեւ: Անհրաժեշտ է նաեւ, որ թեմերու համարատուութիւնը մեր Ս. Աթոռին, անոնց գործօն մասնակցութիւնը Ս. Աթոռին առաքելութեան ու նիւթական աջակցութիւնը անոր աշխատանքներուն աւելի՛ շեշտուի:

Կը գտնուինք անորոշութիւններով ու մարտահրաւէրներով լեցուն մեր ժողովուրդի ժամանակակից պատմութեան մէկ վճռական հանգրուանին: Մեր կեանքը շարունակել այնպէս ինչպէս որ է` առանց վերանորոգուելու ու վերանորոգելու մեր հաւաքական կեանքը, պիտի մնանք փակ օղակներու մէջ ու պիտի նահանջենք, ամէ՛ն իմաստով: Կը մերժենք յոռետես թէ բացասական, կրաւորական թէ անտարբեր որեւէ մօտեցում ու համակերպում: Մենք կոչուած ենք միա՛սնաբար նոր մղում տալու Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հաւատքի առաքելութեան ու ազգային ծառայութեան` առաջնահերթ կարեւորութիւն տալով մեր եկեղեցւոյ առաւել պայծառութեան ու ներքին միութեան ամրապնդման, եղբայրական սերտ գործակցութեամբ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան հետ: Մենք կոչուած ենք նաեւ աւելի գործօն մասնակցութիւն բերելու Հայաստանի Հանրապետութեան հզօրացման ու Արցախի անկախութեան ամրապնդման նպաստող բոլոր նախաձեռնութիւններուն ու աշխատանքներուն:

Ահա այս մտածումներով ու վերանորոգ հաւատքով ու յոյսով, դարձեալ կ՛ողջունենք ձեզ մեր ժողովուրդի այս հոգեւոր տան սրբազան յարկին ներքեւ: Թող Աստուած օրհնէ, պահէ ու պահպանէ մեր ժողովուրդը, մեր եկեղեցին ու հայրենիքը:

Ն.Պ.

Այսօր՝ Դեկտեմբեր 6ին, կ’ոգեկոչենք մահուան տարելիցը Մօրուք Կարոյի, որ «Անկեղծ զինուոր»ի իր արժանաւոր տեղը ունի հայոց պատմութեան նոր ժամանակաշրջանը լուսաւորող Սասնոյ դաշնակցական ֆետայիներու անզուգական Սերունդին մէջ։

Մօրուք Կարօ

Աւազանի անունով Կարապետ Աւոյեան՝ Մօրուք Կարօ ներկայացուցչական դէմք մը եղաւ փաղանգին մէջ սասունցի այն երիտասարդ հայորդիներուն, որոնք 1890ականներու առաջին տարիներէն իսկ զէնք ու փամփուշտ ձեռք ձգեցին եւ բարձրացան մեր լեռները՝ ընդառաջելով «Միայն զէնքով կայ հայոց փրկութիւն» յեղափոխական կանչին։

այ յեղափոխական շարժման փառքն ու պարծանքը կը հանդիսանայ Ֆետայական Սերունդը, որ ամբողջ երեսնամեակ մը՝ 1890ականներէն մինչեւ 1920ականները, իր անձնազոհութեամբ եւ հերոսական յաղթարշաւով, արեան բոլոր ճանապարհները կտրել-անցնելով, նոր ժամանակներու ուղին հարթեց հայ ժողովուրդին առջեւ ու կռանեց Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի ստեղծման համար մինչեւ վերջին շունչ պայքարելու ազգային մեր Կամքն ու Մարտունակութիւնը։

Թրքական բռնակալութեան եւ ճնշումներուն ու քրտական հարստահարութեանց դէմ բողոքի, ընդվզումի եւ ապստամբութեան գաղափարական կրակը ջերմացուց անոնց հոգին, դարբնեց անոնց անկեղծ զինուորի նկարագիրը եւ վարար աղբիւրը դարձաւ անոնց առասպելական հերոսութեան։

Անոնք դիմացան «վէրքերով լի»՝ պայքարը անվեհեր շարունակելու անհաւասար կռուին եւ վերապրեցան։
Անոնք մահացու հարուածներու տակ ինկան եւ գաղափարի ու զէնքի անփոխարինելի ընկերներ կորսնցուցին, բայց ինկողներու սիրոյն իսկ վճռեցին մինչեւ յաղթանակ շարունակել կռիւը, որովհետեւ իրենց արիւնոտ դրօշին վրայ գրուած էր «Մահ կամ Ազատութիւն»՝ ամրագրուած «Նպատակս տկարութիւն չի ճանչնար» ուխտով։

Անոնք անքակտելիօրէն կապուած մնացին իրենց ժողովուրդին՝ անոր ճակատագրին ամբողջապէս տէր կանգնելով, անոր հետ կիսելով թէ՛ ջարդերով աւարտած ծանր պարտութիւններու արհաւիրքը, ե՛ւ անհաւատալի յաղթանակներով պսակուած հերոսամարտերուն արգասիք ազատ ու անկախ Հայաստանը։
Ողջ էութեամբ սասունցի ֆետայիներ էին անոնք եւ Դաշնակցութեան մէջ գտած էին իրենց գաղափարական նկարագիրը, որովհետեւ հայ ժողովուրդին պարտադրուած Ազատամարտը կարելի էր նուաճել միայն «վեհ քաջեր»ով, իսկ նոյնինքն Դաշնակցութիւնը փաստօրէն եղաւ ծնունդը «Նպատակիս հասնիմ միայն» ուխտով դաշնադրութիւն կնքած անձնուէր հերոսներու։

Մօրուք Կարօ տիպական ներկայացուցիչներէն էր աւելի քան երեսուն տարի հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան համար կռիւ մղած այդ Սերունդին։ Ծնած էր 1875ին, Սասնոյ Կելիէկիւզան գիւղը։ Որդին էր իշխան Աւէի, որ վերջին շառաւիղներէն էր Տարօնի Աշխարհը հայկական իր դիմագծով պահպանած ու պաշտպանած Սասնոյ առասպելատիպ իշխանական տոհմերուն։ Նախնական ուսումը ստացած էր Ս. Առաքելոց վանքին մէջ, այնուհետեւ՝ աւարտած էր Մշոյ Կեդրոնական վարժարանը։

Մօրուք Կարօ առաջին հետեւորդներէն եղաւ Արաբոյի եւ հազիւ 18 տարեկան էր, երբ 1893ին լեռ բարձրացաւ ու միացաւ ֆետայական շարժման։ Այդ թուականէն սկսեալ մասնակցեցաւ Սասնոյ բոլոր կռիւներուն (1894ին, 1898ին, 1904ին, 1907ին), միշտ գտնուեցաւ կռուի առաջին դիրքերուն վրայ եւ զէնքի ու գաղափարի իր անբաժան ընկերոջ՝ Չոլոյի հետ, անպարտելի մնացին, վերապրեցան ամէն կարգի անհաւասար մարտերէ եւ, միասնաբար, իրենց կարեւոր ներդրումը ունեցան դաշնակցական ֆետայիի առինքնող աւանդի կերտման մէջ։

1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, հայ ռանչպարի խաղաղ աշխատանքին վերադառնալով հանդերձ՝ Մօրուք Կարօ ինք եւս զէնքը մէկդի չնետեց, որովհետեւ չհաւատաց՝ թէ անօրէն թուրքն ու քիւրտը մէկ օրէն միւսը կրնան փոխուիլ… Եւ երբ պայթեցաւ Հայասպանութեան փոթորիկը, փութաց Սասնոյ ինքնապաշտպանութեան, ահեղ կռիւներէ դարձեալ վերապրեցաւ ու առաջնորդեց Սասնոյ հայութեան գաղթը դէպի Արեւելահայաստան։

Իսկ երբ Առաջին Աշխարհամարտի ընթացքին, թրքական բանակը պարտութեան մատնող ռուսական զօրքերուն հետ, հայ կամաւորական գունդերը մուտք գորեցին Վան եւ յառաջացան մինչեւ Կարին, ազատագրեալ Արեւմտահայաստանի տարածքին Մօրուք Կարօ գլխաւոր կազմակերպիչներէն մէկը եղաւ «մէկ հայ՝ մէկ ոսկի» կարգախօսով թափ առած հայ որբերու հաւաքման սրբազան գործին։

Մօրուք Կարօ միեւնոյն մարտունակութեամբ, սասունցի իր ձիաւորներով, մասնակցեցաւ ոչ միայն 1918ի Մայիսեան յաղթանակներու կերտումին, այլեւ հետագայ այն բոլոր մարտերուն, որոնք այնուհետեւ մղուեցան, Կարոյի պարագային՝ առաւելաբար Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ, թէ՛ յանուն Արեւմտահայաստանը թրքական զօրքերէն ազատագրումին, թէ՛ յանուն Զանգեզուրի ու Ղարաբաղի պաշտպանութեան։

Մօրուք Կարօ առաջին դիրքերու վրայ կռուեցաւ նաեւ 1920ի աշնան բռնկած Հայ-Թրքական պատերազմի ընթացքին, իսկ Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք՝ առաջնորդներէն մէկը եղաւ Յեղկոմի խժդժութեանց դէմ 1921ին պայթած Փետրուար 18ի համաժողովրդային ապստամբութեան։

Հայաստանի Հանրապետութեան վերջնական խորհրդայնացումէն ետք, Յուլիս 1921ին, Մօրուք Կարօ իր կարգին անցաւ Թաւրիզ, ուրկէ՝ Հալէպ եւ, այնուհետեւ, Յունաստան։ Քանի մը տարի Յունաստան մնալէ ու գործելէ ետք, 1926ին, երբ խորհրդահայ իշխանութիւնները ներում խոստացան հայրենիք վերադարձի պատրաստակամութիւն ունեցող տարագիր գործիչներուն, Մօրուք Կարօ եւ Չոլօ վերադարձան հայրենիք եւ բնակութիւն հաստատեցին Թալինի շրջանին մէջ։ Ստեղծեցին իրենց նոր կեանքի պայմանները, բայց միշտ հանդիպեցան հալածանքի եւ ի վերջոյ դարձեալ ստիպուեցան հեռանալ իրենց պաշտած ժողովուրդէն ու հայրենի հողէն։

Մօրուք Կարօ իր կեանքի վերջին տարիները ապրեցաւ Համատանի մէջ (Պարսկաստան), ուր շարունակեց կազմակերպական գործուն ներկայութիւն ըլլալ Դաշնակցութեան մէջ, մինչեւ որ Դեկտեմբեր 6ի այս օրը, 1949ին, առյաւէտ փակեց իր ցաւատանջ աչքերը։

Կ՚անցնին տասնամեակները, դարաշրջան կը փոխուի եւ Հայաստանն ու հայութիւնը դէմ յանդիման կը կանգնին նորանոր մարտահրաւէրներու։ Եւ ամէն անգամ, որ հայ ժողովուրդը իր ուղին հարթելու մարտունակութեան աղբիւրները կը փնտռէ՝ Մօրուք Կարոյի օրինակով «Վէրքերով լի ջան ֆետայի» նուիրեալները, ազգային իրենց հաւատարմութեամբ եւ դաշնակցական իրենց անձնազոհութեամբ, հայութեան հաւաքական ուժն ու կամքը կռանելու ուղին կը լուսաւորեն։

Ն.Պ.

Դեկ­տեմ­բեր 5ին, 96 տա­րի ա­ռաջ, Ի­տա­լիոյ մայ­րա­քա­ղաք Հ­ռո­մի մէջ, հա­րուստ բնա­կիչ­նե­րու ա­ռանձ­նա­տուն­նե­րով յատ­կան­շո­ւող փո­ղո­ցի մը վրայ, օր-ցե­րե­կով, հայ ժո­ղո­վուր­դի վրի­ժա­ռու բա­զու­կը ար­դար մա­հա­պա­տի­ժի են­թար­կեց ա­ւե­լի քան մէ­կու­կէս մի­լիոն հա­յոր­դի­ներ ցե­ղաս­պա­նու­թեան են­թար­կած Թր­քա­կան ­Մեծ Ո­ճի­րին գլխա­ւոր պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րէն՝ Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան վար­չա­պետ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ Փա­շան։

Ա­հա­բե­կի­չը 21 տա­րե­կան էր՝ Ար­շա­ւիր Շի­րա­կեան ա­նուն-մա­կա­նու­նով։

Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շան իթ­թի­հա­տա­կան Թուր­քիան կա­ռա­վա­րող ե­ռա­պե­տու­թեան վար­չա­պետն էր՝ մեծ վե­զի­րը (ե­պար­քոս), որ ի պաշ­տօ­նէ ե­ղած էր վա­ւե­րաց­նո­ղը թրքա­կան պե­տու­թեան մշա­կած ու գոր­ծադ­րած հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծրա­գի­րին։

Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ա­հա­ւոր ո­ճի­րը գոր­ծադ­րու­թեան յանձ­նե­լու կա­ռա­վա­րու­թեան նիս­տին ըն­թաց­քին, ծրագ­րին ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը քննար­կե­լու ա­տեն, ­Սա­յիտ Հա­լիմ ը­սած էր.- «­Հա­յե­րը քաղց­կե­ղի խո­ցի նման տա­րա­ծո­ւած են Օս­մա­նեան Կայս­րու­թեան մէջ։ Ե­թէ մենք հա­յե­րը ար­մա­տա­խիլ չը­նենք, ա­նոնք մեզ հեղ­ձա­մա­հու­թեան կը հասց­նեն»։

Իսկ երբ փա­շա­յին հար­ցու­ցած էին, թէ «քիչ մը դա­ժան չե՞ն հա­յե­րու բնաջնջ­ման մի­ջոց­նե­րը, ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ պա­տաս­խա­նած էր.- «Ես ­Թուր­քիոյ ա­պա­գա­յին մա­սին կը մտա­ծեմ։ ­Դուք չէք կրնար պատ­կե­րաց­նել իսկ, որ գա­լիք սե­րունդ­նե­րը մեզ որ­քա՜ն ե­րախ­տա­պարտ պի­տի ըլ­լան մեր այս հայ­րե­նա­սի­րա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թեան հա­մար»։

Թր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծրա­գի­րը այս­պի­սի՛ ոճ­րա­յին ու թրքա­մոլ տրա­մա­բա­նու­թեամբ հաս­տա­տած եւ գոր­ծադ­րու­թեան դրած էր Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի նա­խօ­րէին, 1914ի գար­նա­նա­մու­տին, երբ ­Հին Աշ­խար­հը կը գա­լա­րո­ւէր գաղ­թա­տի­րու­թեան ճի­րան­նե­րուն մէջ եւ ազ­գա­յին ինք­նո­րոշ­ման ի խնդիր պայ­քար­նե­րը ի­րա­րու դէմ հա­նած էին մէկ կող­մէ կայ­սե­րա­կան ու­ժե­րը եւ միւս կող­մէ ազ­գա­յին-ժո­ղովր­դա­յին շար­ժում­նե­րը։ ­Մօ­տա­լուտ հա­մընդ­հա­նուր պա­տե­րազ­մը յար­մա­րա­գոյն պա­հը նկա­տե­լով հա­յաս­պա­նա­կան իր ծրագ­րին գոր­ծադ­րու­թեան հա­մար՝ Օս­մա­նեան Թուր­քիոյ պե­տա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը շարժ­ման մէջ դրաւ ոճ­րա­յին իր բո­լոր մի­ջոց­ներն ու հնարք­նե­րը՝ յա­նուն ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցէն «մէ­կան­գա­մընդ­միշտ ձեր­բա­զա­տո­ւե­լու» իր իթ­թի­հա­տա­կան ցնոր­քին…։

Թուր­քիա պա­տե­րազ­մի մէջ մտաւ ­Գեր­մա­նիոյ կող­քին եւ ա­րե­ւե­լեան ռազ­մա­ճա­կա­տին վրայ ռու­սա­կան զօր­քե­րուն հետ իր մղած կռիւ­նե­րը պատ­րո­ւա­կե­լով՝ պե­տա­կա­նօ­րէն գոր­ծադ­րեց ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ծրա­գի­րը, նախ հա­յու­թիւ­նը բռնի տե­ղա­հան ը­նե­լով, ա­պա՝ ճամ­բու ըն­թաց­քին ան­զէն եւ ան­պաշտ­պան մեր ժո­ղո­վուր­դը կո­տո­րե­լով։

Աշ­խար­հա­մար­տը ա­ւար­տե­ցաւ ­Կայ­սե­րա­կան ­Գեր­մա­նիոյ եւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան չա­րա­չար պար­տու­թեամբ։ Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը տա­պա­լե­ցաւ եւ ա­նոր գլխա­ւոր դէմ­քե­րէն ո­մանք աք­սո­րուե­ցան, իսկ ու­րիշ­ներ փա­խուստ տո­ւին դէ­պի Եւ­րո­պա եւ… կեդ­րո­նա­կան Ա­սիա։

Յաղ­թա­կան ­Դաշ­նա­կից­նե­րը ­Սուլ­թա­նին պար­տադ­րե­ցին զի­նո­ւո­րա­կան դա­տա­րան կազ­մել եւ, ի բա­ցա­կա­յու­թեան, դա­տել Իթ­թի­հա­տա­կան պա­րագ­լուխ­նե­րը։

Ի­րենց գոր­ծած պա­տե­րազ­մա­կան ո­ճիր­նե­րուն եւ յատ­կա­պէս հայ, յոյն թէ ա­սո­րի ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն դէմ ի­րենց գոր­ծադ­րած բնաջն­ջու­մի յան­ցանք­նե­րուն հա­մար՝ Թա­լէաթ եւ ըն­կերք դա­տա­պար­տո­ւե­ցան ծան­րա­գոյն պատ­ժի վճիռ­նե­րու, ո­րոնք սա­կայն մե­ռեալ տառ մնա­ցին…

Ի տես այդ բո­լո­րին, իր ան­կա­խու­թիւ­նը նո­ւա­ճած եւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հի­մե­րը ամ­րապնդող հայ ժո­ղո­վուր­դը, բնա­կա­նա­բար, չէր կրնար ան­պա­տիժ ձգել Հա­յաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը։
Հայ ժո­ղո­վուր­դին հա­ւա­քա­կան կամ­քը եւ մեր նա­հա­տակ­նե­րուն ար­դար վրէ­ժի կտա­կը գոր­ծադ­րե­լով՝ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը 1919ին, Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած իր 9րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, ո­րո­շեց կեան­քի կո­չել «­Նե­մե­սիս» Գոր­ծո­ղու­թիւ­նը եւ ա­նոր պա­տաս­խա­նա­տու մարմ­նին յանձ­նել ­Հա­յաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ա­հա­բե­կե­լու հա­մազ­գա­յին վսե­մա­գոյն ա­ռա­քե­լու­թեան ի­րա­կա­նա­ցու­մը։

«­Նե­մե­սիս»ի ա­ռա­քե­լու­թեան ա­մէ­նէն շռնդա­լից դրսե­ւո­րում­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ, ա­հա՛, Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան վար­չա­պե­տին՝ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ ­Փա­շա­յի ա­հա­բե­կու­մը Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի ձե­ռամբ։

Հայ­կա­կան ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու թրքա­կան պե­տու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը պա­տու­հա­սող դաշ­նակ­ցա­կան ար­դա­րա­գործ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան հան­դի­սա­ցաւ ա՛յն իւ­րա­յա­տուկ դէմ­քը, որ իր ա­ռա­քե­լու­թեան ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ամ­բող­ջա­կան գի­տակ­ցու­թեամբ եւ յանձ­նա­ռու­թեամբ գոր­ծեց։

1973ին իր աչ­քե­րը առ­յա­ւէտ փա­կած մե­ծա­գործ հա­յը՝ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան, 1965ին, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի յիս­նա­մեա­կին ա­ռի­թով, լոյս ըն­ծա­յեց եւ հայ ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան ԱՒԱՆԴ յանձ­նեց իր յու­շե­րը՝ «Կ­տակն էր ­Նա­հա­տակ­նե­րուն» ա­նու­նով, հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն փո­խան­ցե­լու հա­մար ա­րե­ւուն տակ խրոխտ կե­ցո­ւած­քով եւ բաց ճա­կա­տով քա­լե­լու եւ յա­ռա­ջա­նա­լու անս­պառ հպար­տու­թիւ­նը։
Իր յու­շե­րուն մէջ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան ա­հա այս­պէս կը նկա­րագ­րէ ­Սա­յիտ ­Հա­լի­մի ա­հա­բե­կու­մը.-
« ­Սա­յիտ ­Հա­լի­մի վեր­ջին օ­րը.

«1921, ­Դեկ­տեմ­բե­րի 5: Ա­ռա­ւօտ շատ կա­նուխ դուրս ե­լայ սե­նեա­կէս: ­Նա­խորդ գի­շե­րը մաք­րած էի ատր­ճա­նակս եւ փամ­փուշտ­ներն ալ համ­րած:

«­Թարմ-թարմ ա­ծի­լո­ւած էի եւ լո­գանք մը ա­ռած, ու ամ­բողջ կէս սրո­ւակ օ տը քո­լո­նիա­յով մար­մինս շփած էի: ­Ճեր­մա­կե­ղէն­նե­րէս մին­չեւ հա­գուստ­ներս եւ գլխարկս, ար­թիս­թի սեւ գլխարկս, նոփզ­նոր. ու­սա­նո­ղի կամ ա­րո­ւես­տա­գէ­տի սեւ փող­կապ մը դրած էի. կար­ծես հարս­նի­քի եր­թա­յի: ­Վե­րար­կուս վրաս՝ գա­ցի փա­շա­յին դղեա­կին մօ­տե­րը, ա­ռանց Մ.ին հան­դի­պե­լու: Վճ­ռած էի այդ օրն իսկ գոր­ծը վեր­ջաց­նել՝ ա­ռանց այ­լեւս մտա­ծե­լու հե­տե­ւանք­նե­րու մա­սին:

«­Ժա­մը ճիշդ 1ին ինք­նա­շարժ մը կե­ցաւ փա­շա­յին դրան առ­ջեւ. դուրս ե­լաւ ­Թեւ­ֆիք Ազ­մին եւ պա­յու­սակ մը թե­ւին տակ ներս մտաւ. քիչ վերջ փա­շա­յին հետ դուրս ե­լան եւ ա­ճա­պա­րան­քով մեկ­նե­ցան, շատ կա­րե­ւոր գոր­ծի մը գա­ցող մար­դոց ե­րե­ւոյ­թով: Չմ­տա­հոգ­ւե­ցայ. այն­քան լաւ ու­սում­նա­սի­րած էի եր­թե­ւեկ­նե­րը, որ վստահ էի, որ, ուր ալ ըլ­լար, չէր կրնար հրա­ժա­րիլ իր յետ­մի­ջօ­րէի պտոյ­տէն եւ ան­պայ­ման պի­տի վե­րա­դառ­նար: Տ­րա­մա­բա­նօ­րէն, առ­նո­ւազն եր­կու ժամ պի­տի ու­շա­նար: ­Փու­թա­ցի ­Վիլ­լա Բոր­գե­զէ, ուր յա­ճախ կառ­քով, եր­բեմն ալ քա­լե­լով կու գար ան: ­Նոյ­նիսկ, օր մը, հե­տապն­դու­միս ըն­թաց­քին տե­սայ, որ թիկ­նա­պա­հին գնել տո­ւաւ ափ մը խո­րո­ված շա­գա­նակ, փո­ղո­ցի վրայ նստող շա­գա­նա­կա­վա­ճա­ռէ մը: ­Ժա­մը 12ին ա­տեն­նե­րը Մ. ե­կաւ ու հար­ցուց, թէ ին­չո՞ւ ճա­շի չէի գա­ցած մեր ու­սա­նող­նե­րուն ճա­շա­րա­նը, ուր կէ­սօր եւ ի­րի­կուն սո­վոր էինք հան­դի­պիլ:

«- Ո­րով­հե­տեւ,- պա­տաս­խա­նե­ցի,- վճռած եմ այ­սօր այս գոր­ծը գլուխ հա­նել, ա­մէն պա­րա­գա­յի տակ եւ ա­մէն գնով: Ջ­ղայ­նա­ցած էի փա­շա­յին ու­շա­նա­լէն եւ քիչ մը եւս սպա­սե­ցի ու Գ­րի­գո­րին ը­սի.- Ես տան կող­մե­րը կ­’եր­թամ: «Ա­յո՛»,- ը­սաւ ու դուրս ե­լանք եւ քա­նի մը քայլ ա­ռի՝ դառ­նա­լու հա­մար հան­րա­կառ­քին փո­ղո­ցը:

«­Հա­սայ ­Վիա ­Նո­մեն­տա­նա, ուր հան­րա­կառ­քը կե­ցաւ. ի­ջայ եւ քա­լե­լով մտայ Օս­տա­կիօ փո­ղո­ցը: ­Յան­կարծ դէմս ցցուե­ցաւ ­Հե­լե­նան: Ոս­տի­կա­նի մը հան­դի­պու­մը այն­քան չպի­տի նե­ղէր զիս, որ­քան այդ սի­րուն աղջ­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը այդ պա­հուն: Ջ­ղա­յին վի­ճա­կի մէջ պաղ վե­րա­բե­րում մը ցոյց տո­ւի: Մ­տե­րիմ­ներ դար­ձած էինք եւ աղ­ջի­կը կը զար­մա­նար իմ ա­նակն­կալ պաղ վե­րա­բե­րու­մէս: ­Տա­րօ­րի­նակ նա­յո­ւած­քով կը դի­տէր, կար­ծես ա­ռա­ջին ան­գամ զիս տե­սած ըլ­լար:

«Ան­պի­տան աղ­ջի­կը կա­տա­րեալ հար­ցաքն­նու­թեան մը սկսած էր եւ բաժ­նո­ւե­լու միտք չու­նէր: ­Ժա­մը 4ին կը մօ­տե­նար: ­Փո­ղո­ցին վա­րի կող­մը նոր շէն­քի մը շի­նու­թեան աշ­խա­տող բա­նո­ւոր­նե­րը աշ­խա­տան­քէ կ­’ար­ձա­կո­ւէին եւ, սո­վո­րա­բար, այդ ա­մա­յի ե­ղող փո­ղո­ցին մէջ բազ­մու­թիւն կար: ­Վայր­կեա­նէ վայր­կեան փա­շան կրնար հաս­նիլ: Փո­ղո­ցին խան­գա­րիչ եր­թե­ւե­կը չբա­ւէր կար­ծես, դեռ կար այս յա­մառ աղ­ջի­կը, որ ան­վերջ կը խօ­սէր ու կը ցրո­ւէր ու­շադ­րու­թիւնս:

«Եւ յան­կարծ վե­րէն լսո­ւե­ցաւ կառ­քի մը դղրդիւ­նը: ­Մէ­կէն մարմ­նէս ան­ծա­նօթ սար­սուռ մը ան­ցաւ, երբ տե­սայ հսկայ ձիե­րը, ո­րոնց բա­շե­րը հո­վէն կ­’ա­լեծ­փէին: ­Կառ­քին մէջն էր Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շան՝ իր թիկ­նա­պա­հին հետ: ­Փո­ղո­ցին միւս ծայ­րը նա­յե­ցայ. Մ. դեռ հա­սած չէր: ­Վայր­կեա­նա­պէս «ցտե­սու­թիւն» ը­սի ­Հե­լե­նա­յին՝ պա­տո­ւի­րե­լով, որ շուտ ներս մտնէ, քա­նի որ «հայրս» կու գար…

«Ան­մի­ջա­պէս քա­լե­ցի միւս մայ­թը, որ­պէս­զի լա­ւա­գոյն դիր­քով մը ա­հա­բե­կու­մը կա­տա­րեմ, բայց քա­նի մը ակն­թարթ ու­շա­ցած ըլ­լա­լուս՝ քիչ մնաց ձիե­րու տակ մնա­յի. ձեռքս վեր­ցու­ցի, բռունցքս ցցած, ձիե­րը խրտչե­ցան եւ ծա­ռա­ցան: Այդ ի­րա­րան­ցու­մին մէջ ա­րագ ոս­տու­մով մը ան­ցայ եւ ցատ­կե­ցի կառ­քին վրայ՝ կո­խե­լով ոտ­նա­տե­ղին: ­Մէկ ձեռ­քով բռնե­ցի կառ­քին յե­նա­րա­նը, քիչ մը ե­րե­րա­ցի, բայց հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւնս կրցայ պա­հել: ­Մինչ թիկ­նա­պա­հը կա­ռա­պա­նին կը նա­յէր ու բա­ներ մը կ­’ը­սէր, ե­րե­ւի հասկ­նա­լու հա­մար ձիե­րուն խրտչի­լը. ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յին աչ­քե­րը հան­դի­պե­ցան աչ­քե­րուս: «Ե­րէն»,- ը­սաւ թիկ­նա­պա­հին: Այս ե­ղաւ սատ­րա­զա­մին վեր­ջին բա­ռը: Աչ­քե­րը սար­սա­փով լե­ցուն էին, երբ ատր­ճա­նա­կիս փո­ղը ուղ­ղե­ցի աջ քուն­քին եւ կրա­կե­ցի: Երկ­րորդ փամ­փուշ­տի մը հարկ չմնաց: Խռ­պոտ ձայն մը եւ փա­շան նստած տե­ղէն տա­պա­լե­ցաւ կառ­քին մէջ, գլու­խը իմ կողմս, գրե­թէ ոտ­քե­րուս տակ: ­Կառ­քը դեռ կ­’ար­շա­ւէր: ­Թեւ­ֆիք Ազ­մին, ա­ռա­ջին շփո­թէն սթա­փած, ատր­ճա­նակ մը հա­նեց ու կը պատ­րաստո­ւէր կրա­կել, երբ ատրճա­նա­կիս փո­ղը ա­նոր ալ ճակ­տին ուղ­ղե­լով, գո­ռա­ցի թուր­քե­րէ­նով.
«- Աթ ա­շա­ղա, կե­պեր­տի­րի­րըմ,- ­Նե­տէ՛ զէնքդ, կը սատ­կեց­նեմ…

«Հ­նա­զան­դե­ցաւ եւ ատր­ճա­նա­կը կառ­քէն դուրս նե­տեց, ա­հա­բեկ դէմ­քով: Ատր­ճա­նա­կիս կո­թո­վը այս ան­գամ սկսայ հա­րո­ւա­ծել կա­ռա­պա­նին կռնա­կին՝ պո­ռա­լով ի­տա­լե­րէն. «Աս­բե­տա, աս­բե­տա». «­Կե­ցի՛ր, կե­ցի՛ր»: ­Խեղճ կա­ռա­պա­նը վա­խէն կը դո­ղար եւ յու­սա­հա­տա­կան ճի­չե­րով զիս վկա­յու­թեան կը կան­չէր՝ ը­սել ու­զե­լով,- ­Տե՛ս, կեց­նել կ­’ու­զեմ, բայց ձիե­րը չեն կե­նար:
Կա­ռա­պա­նը չյա­ջո­ղե­ցաւ կեց­նել ձիե­րը, ո­րոնք վազ­քը շա­րու­նա­կե­ցին մին­չեւ փա­շա­յին տան առ­ջեւ եւ ինք­նա­բե­րա­բար կանգ ա­ռին: Դ­րան առ­ջեւ խափ­շիկ ծա­ռան մե­քե­նա­բար ձեռ­քը ճակ­տին տա­րաւ՝ «թե­մեն­նահ» ը­նե­լու ձե­ւով, բայց փա­շա­յին ին­կած գլու­խը տես­նե­լով՝ այդ դիր­քին մէջ քա­րա­ցած մնաց, ապ­շա­հար: Ա­ռանց կա­րե­ւո­րու­թիւն տա­լու ծա­ռա­յին՝ վար ցատ­կե­ցի կառ­քէն եւ ատր­ճա­նակս ցցած թե­ւովս լայն շար­ժում մը գծե­ցի շուրջս՝ թէ՛ սար­սափ ձգե­լու եւ թէ՛ փա­խուս­տիս ուղ­ղու­թիւ­նը ո­րո­շե­լու հա­մար»…

Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի յանձ­նա­րա­րո­ւած միակ գոր­ծը չե­ղաւ Իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան վար­չա­պե­տին ա­հա­բե­կու­մը։

Դաշ­նակ­ցա­կան ըն­տա­նի­քի մէջ մեծ­ցած, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի ար­հա­ւիր­քը 15 տա­րե­կա­նի իր զար­հու­րած աչ­քե­րով տե­սած ու ապ­րած եւ 18 տա­րե­կա­նին ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­դա­մագ­րո­ւած գա­ղա­փա­րա­պաշտ մար­տիկ էր Ա. ­Շի­րա­կեան։ Երբ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը տո­ւաւ «­Նե­մե­սիս»ի ո­րո­շու­մը եւ յա­տուկ պա­տաս­խա­նա­տու մար­մին մը ա­ռա­ջա­ցուց զայն գոր­ծադ­րե­լու հա­մար, ­Շի­րա­կեան ա­ռա­ջին­նե­րէն ե­ղաւ այն ե­րի­տա­սարդ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րուն, ո­րոնք կա­մա­ւոր ներ­կա­յա­ցան, որ­պէս­զի ար­ժա­նա­նան վրի­ժա­ռո­ւի պա­տո­ւին եւ ընդգր­կո­ւին ար­դա­րա­հա­տոյց ընտ­րեալ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ։
Շի­րա­կեան վստա­հու­թիւն ներշն­չող նկա­րա­գիր ու­նէր եւ ար­ժա­նա­ցաւ ա­հա­բե­կի­չի կո­չու­մին։

Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի ա­հա­բեկ­չա­կան մկրտու­թիւ­նը կա­տա­րո­ւե­ցաւ ­Պոլ­սոյ տխրահռ­չակ հայ մատ­նի­չին՝ ­Վա­հէ Իհ­սա­նի (Ե­սա­յեան) ա­հաբ­եկու­մով։ ­Հե­տե­ւե­ցաւ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յի ա­հա­բե­կու­մը։ Իսկ ազ­գա­յին ու պատ­մա­կան իր այդ պան­ծա­լի ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան ա­ւար­տեց՝ Ա­րամ Եր­կա­նեա­նի հետ միա­սին ա­հա­բե­կե­լով, ­Պեր­լի­նի մէջ, 1922ին, թրքա­կան պե­տու­թեան ցե­ղաս­պան ղե­կա­վար­նե­րէն ­Պէ­հաէտ­տին ­Շա­քիրն ու ­Ճե­մալ Ազ­մին։

Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հա­բե­րո­ւած ու այ­սօր ար­դէն սրբա­դա­սո­ւած մեր Նա­հա­տակ­նե­րու Կ­տա­կին ար­ժա­նա­ւոր ար­դա­րա­հա­տոյ­ցը, այ­լեւ գա­ղա­փա­րա­կա­նօ­րէն սրբա­դա­սո­ւած ազ­գա­յին հե­րո­սը կը հան­դի­սա­նայ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան։

Յ. Տ. ՅՈՒՍԻԿԵԱՆՑ

Հազար ինն հարիւր ութսունութ թուին,
Պատանքը պատած մահամերձ տարին,
Թաքնուած սպիտակ սաւանի ետին,
Կը սպասէր իր օրերուն լրումին,
Որ իր տեղը զիջէր նորեկին:
Իսկ յաջորդ տարին
Սրարշաւ եկած` հասած էր արդէն
Եւ կանգնած` Նայիրեան աշխարհի սեմին:
Այդ ալ իր կարգին` կը սպասէր օրերու լրումին,
Որ, փոխարինէր մահացող տարին:
Այդ օր դեկտեմբեր եօթին, շատ մօտիկ կէսօրին,
Զուարթ գիւմրեցին կը պատրաստուէր իր բաժակաճառին:
Ատոր կողքին, Սպիտակի մէջ,
Պապիկ ու տատիկ, հարս ու թոռնիկ
Նստած էին, շուրջը` լիառատ սեղանին,
Զրոյց կ՛ընէին` Նոր տարուան մասին:
Պապիկը դեռ չէր կիսած նկանը հացին,
Սպասելով` իր զաւկին գործէն տուն դարձին:
Իսկ շնիկ ու փիսիկ, շողիք շրթունքին,
Կը սպասէին սեղանէն իյնալիք համեղ պատառին:
Յանկարծ դղրդիւն մը, ուժգին ցնցում մը, շարժ եկաւ աշխարհն հայոց
Եւ պատէն կախուած գեղօր մը ինկաւ յատակին:
Պապի՛կ, պապի՛կ, երկինքը փուլ կու գայ, ճչաց տղեկը:
Պապիկը խոհուն, տեսաւ ճեղքուիլը պատերուն,
Չէ՛, բալի՛կ, չէ՜, երկիրն է, որ մեզ կուլ կու տայ:
Ու րոպէ մը չանցաւ, միայն մէկ րոպէ… ամէն ինչ լռեց…
Այդ օր ողջ մնացողը պատմեց:
Գիւմրին եղած էր կիսաքանդ քաղաք:
Իսկ Սպիտակը բոլորովին անցած էր հողին տակ:
Օրերուն լրումին` այդ տարին մեռաւ, բայց յուղարկաւոր չգտաւ,
Նոր տարին ծնաւ, իրեն քաւոր չգտաւ:

Յ. Գ.- Թումանեանը յարութիւն առաւ, եւ ըսաւ.
«… Հանգէ՛ք իմ որբեր, ի զուր են յուզմունք, ի զուր եւ անշահ»…

Տող մը «Հոգեհանգիստ» բանաստեղծութենէն

«Անկախ». Դեկտեմբեր 7, Երեւան: Ես 14 տարեկան եմ: Դպրոցին մէջ, բնագիտութեան ժամուն, զանգէն  քանի մը րոպէ առաջ սկսաւ ցնցուիլ, պատուհանները թափեցան, մենք դուրս վազեցինք բակ: Տնօրէնն ու ուսուցիչները վերջինը դուրս եկան դպրոցէն: Երեխաները չէին լար, անգամ` առաջին դասարանցիները:

Դեկտեմբեր 8: Հայրս գիշերը գնաց Լենինական, մայրս թաքուն կու լար, որ մեզ չվախցնէ: Մենք դասարանով որոշեցինք որպէս կամաւոր երթալ հիւանդանոց:

Դեկտեմբեր 9, Երեւան, Միքայէլեանի անուան հիւանդանոց: Վիրաւորներ, վիրաւորներ, վիրաւորներ ամէնուրեք` միջանցքներու, անցուղիներու, յարկերու մէջ, ամէնուրեք արեան հոտ եւ` սեւ ինչ-որ բանով կեղտոտուած շղարշներ: Աղջիկ մը բերին, ես ու Գրիգորը զայն պատգարակով շալկեցինք  4-րդ յարկ: Աղջիկը փոքր էր, 7-8 տարեկան: Անունը Արմինէ է: Ոտքերու փոխարէն` ոսկորներէ ու միսէ շիլա է: Որոշեցի` պիտի այցելեմ անոր:

Դեկտեմբեր 10: Հիւանդանոց եկան բժիշկներ` Լենինկրատէն ու Ֆրանսայէն. կ՛ըսեն, որ նոյնիսկ 2 իսկական ամերիկացիներ կան եւ  բուժքոյր մը` նոյնպէս այնտեղէն, կ՛ըսեն` սեւամորթ: Ամսուն 8-էն դասարանէն ոչ ոք տուն գացած է: Ցերեկ ու գիշեր, գիշեր ու ցերեկ խառնուած է աղաղակներու, մահերու, հայհոյանքներու, սպիտակ շրջազգեստներու մղձաւանջային խճանկարին մէջ: Նախ հիւանդացաւ մեր դասարանի Նուարդիկը, 3 օր անքուն մնացած էր, տարին տուն:

Դեկտեմբեր 11: Մեր դասարանցի Շուպին Պետեանը, մոլոկան, 2 մեթր հասակով թիկնեղ տղայ մը, թաքուն կու լար հիւանդանոցի դիահերձարանին քով: Միայն ես տեսայ, բայց որոշեցի միւսներուն չըսել: Ջնջխուած ոտքերով Արմինէն դեռ ուշքի չէ եկած: Բժիշկը հարցուց` անոր ի՞նչն եմ, ստեցի, ըսի` եղբայրն եմ:

Դեկտեմբեր 12: Սորվեցուցին ծխել մենթոլով զզուելի ծխախոտներ: Վրայէս  քրտնքի ու վալիդոլի հոտ կու գայ: Եկաւ հայրիկը` դուրս թափող աչքերով նայեցաւ, գրկեց ու ըսաւ` տուն գնա՛: Հրաժարեցայ: Հայրիկս ձեռքս ամուր սեղմեց, կեանքին մէջ առաջին անգամ, ինչպէս` տղամարդու ձեռքն ու գնաց: Նկատեցի, որ գրպանիս մէջէն կ՛երեւէր ծխախոտի տուփը: Հայրիկս ոչինչ ըսաւ:

Դեկտեմբեր 13: Մեր դասարանէն ոտքի վրայ մնացինք միայն ես, Գուրգէնը, Արսէնը, Արմէնն ու Արամայիսը: Արդէն մենք ալ կրնանք երթալ, արտասահմանէն եկած բժիշկներն ու բուժանձնակազմն արդէն բաւական են: Տպաւորութիւն է, որ հիւանդանոցը վերածուած է Բաբելոնի` գերմաներէն, անգլերէն, ֆրանսերէն, ռուսերէն լեզուները կը լսուին ամէն կողմէ: Կ՛ուզեմ ուտել ու քնանալ:

Դեկտեմբեր 14: Վեր  բարձրացայ` Արմինէին  քով: Բժիշկը ըսաւ, որ զայն տարած են: Միջանցքին մէջ լսեցի, թէ ինչպէս կ՛ըսեն, որ ան մահացած է: Ալ ոչինչ կը յիշեմ: Արթնցայ տունը: Մայրս կ՛ըսէր, որ ուշաթափուած եմ, ու զիս տուն բերած են:

Դեկտեմբեր 15: Վե՛րջ: Իմ ամբողջ մանկութիւնս մնաց այնտեղ, այն հիւանդանոցին մէջ` արիւնոտ  շղարշներու, վիրաւորներու ճիչերու եւ Արմինէին հետ:

1988 թուական դեկտեմբեր 7: Հայաստանի սարսափելի երկրաշարժի օրն է, որ խլեց շուրջ 30 հազար կեանք` Լենինականի ու Սպիտակի մէջ:

1988 թուականի դեկտեմբեր 7-ին Հայաստանի մէջ տեղի ունեցաւ աւերիչ երկրաշարժ: Անիկա ընդգրկեց հանրապետութեան հիւսիսային եւ հիւսիսարեւելեան շրջանները, անոր տարածքին մօտաւորապէս 40%-ը: Հաշուած վայրկեաններու ընթացքին լրիւ կամ մասնակի աւերակ դարձան Սպիտակ, Լենինական, Կիրովական, Ստեփանաւան քաղաքները, Սպիտակի, Ախուրեանի, Գուգարքի, Արագածի, Կալինինոյի, Ստեփանաւանի շրջաններու հարիւրէն աւելի գիւղեր ու բնակավայրեր: Զոհուեցաւ 25 հազարէն աւելի մարդ, 500 հազարը մնաց անօթեւան: Շարքէն դուրս եկաւ բնակելի շէնքերուն 17%-ը, շուրջ` 8 միլիոն քառ. մեթր բնակելի տարածութիւն: Դադրեցան գործել 170 արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններ, շուրջ 1200 անասնապահական շինութիւններ աւերուեցան: Հայաստանի տնտեսութեան հասցուած վնասը կազմեց 13 միլիառ ռուբլի:

Երկրաշարժի ճիշդ յաջորդ օրը Մոսկուայէն Հայաստան ժամանեց յատուկ յանձնաժողովը` Խորհրդային Միութեան նախարարներու խորհուրդի նախագահ Ն. Ռիժքովի ղեկավարութեամբ: Յանձնաժողովը հոգատարութեամբ ու մեծ եռանդով կազմակերպական վիթխարի աշխատանք կատարեց ազգաբնակչութեան օգնութիւն ցոյց տալու, աղէտի հետեւանքները վերացնելու համար: Խորհրդային Միութեան ղեկավար Մ. Կորպաչովը դադրեցուց իր պաշտօնական այցը Միացեալ Նահանգներ եւ եկաւ Հայաստան:

Հանրապետութիւն եկան հարիւրաւոր փրկարարներ եւ բժիշկներ: Խորհրդային Միութեան բոլոր հանրապետութիւնները երկրաշարժի առաջին ժամերէն սկսան Հայաստան տեղափոխել` դեղորայք, բուժսարքաւորումներ, շինարարական սարքաւորումներ, վրաններ, սննդամթերք եւ ապա` շինարարական աշխատանքներ կատարել: 1989 թուականին աղէտի գօտիին մէջ կ՛աշխատէին Խորհրդային Միութեան տարբեր շրջաններէ եկած աւելի քան 40 հազար մասնագէտներ, զինծառայողներ:

Շուրջ 170 հազար մարդ դուրս բերուեցաւ աղէտի գօտիէն եւ հանգրուան գտաւ Խորհրդային Միութեան տարբեր հանրապետութիւններու մէջ:

Հայաստանին համակողմանի օգնութիւն ցոյց տուին աշխարհի աւելի քան 113 երկիրներ եւ 7 միջազգային կազմակերպութիւններ:

Երկրաշարժի առաջին ժամերէն սփիւռքի հայութիւնը համախմբուեցաւ եւ բազմակողմանի օգնութիւն ցոյց տուաւ իր հայրենակիցներուն: Անոնց կողմէ ստեղծուեցան «ՍՕՍ Արմենի», «Ազնաւուրը Հայաստանին» եւ տասնեակ այլ կազմակերպութիւններ: Բազմաթիւ սփիւռքահայեր շտապեցին հայրենիք` իրենց հետ բերելով սննդամթերք, հագուստ, դեղորայք: Անոնցմէ շատեր` բժիշկներ, հոգեբաններ, շինարարներ, ճարտարապետներ, մնացին Հայաստան եւ անմիջականօրէն մասնակցեցան փրկարարական եւ վերականգնողական աշխատանքներուն:

Հայաստանին օգնութիւն բերող եուկոսլաւիական օդանաւը աղէտի ենթարկուեցաւ, եւ անոր 7 հոգիէ բաղկացած անձնակազմը զոհուեցաւ Երեւանի մատոյցներուն: Հայ ժողովուրդը մշտապէս կը պահպանէ անոնց յիշատակը:

Տարբեր պետութիւններ շարունակեցին օգնութիւնը Հայաստանին նաեւ հետագայ տարիներուն: Իտալացիները  ամբողջ բնակելի թաղամաս մը կառուցեցին Սպիտակի մէջ, նորվեկիացիները` ժամանակակից հիւանդանոց, որ կը կրէ մեծ հայասէր Ֆ. Նանսենի անունը: Թաղամաս կառուցած են աւստրիացիները: Գիւմրիի մէջ շահագործման յանձնուեցան անգլիացիներու կառուցած դպրոցը, որուն բացման մասնակցեցաւ Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ Մարկրեթ Թաչըրը:

29 տարի անցած է արդէն Հայաստանի հիւսիսային շրջանները հարուածած աղէտալի երկրաշարժէն, եւ տակաւին «Աղէտի գօտի» հասկացողութիւնը կը յամենայ, հայ ազգը հարուածած բնական աղէտին բացած խոցը տակաւ կ՛արիւնի:

29 տարիներէ ի վեր տակաւին կարելի չէ եղած Սպիտակի երկրաշարժի վէրքին ամբողջական սպիացումը: Եւ տակաւին 1988-էն անտուն մնացած մարդիկ կ՛ապրին մետաղեայ տնակներու մէջ, հեռու` կեանքի տարրական բնականոն պայմաններէն:

Ստորեւ տրուած քանի մը վկայութիւններուն եւ տեղեկութիւններուն հրապարակումով չենք միտիր վերաթարմացնել տխուր յիշողութիւնը երկրաշարժի մասին, այլ` ցոյց տալ զօրակցութեան եւ համերաշխութեան մարդկայնական ապրումներուն հոսքը, որ առկայ էր այդ տխուր օրերուն: Պլպլացող լոյսերը` համատարած մութին մէջ…

Ստորեւ կու տանք հատուած մը արցախեան ազատամարտի նահատակ ազատամարտիկներէն Դուշման Վարդանին (Վարդան Ստեփանեան) նուիրուած Մաքսիմ Ոսկանեանի ընդարձակ վարքագրութենէն:

Հատուածը ուղղակիօրէն կը վերաբերի Սպիտակի երկրաշարժին ժամանակ Դուշման Վարդանի կատարած փրկարարական բացառիկ աշխատանքին:

18 օրում` 18 կեանքի փրկութիւն

Մեծ երկրաշարժից առաջ Վարդանը Մոսկուայում մտաւորական շրջաններում արցախեան հարցի բացատրական աշխատանքով էր զբաղուած: Եւ երբ մեծ աղէտն եղաւ, Մոսկուայից Երեւան գալով` տուն էլ չմտաւ, անմիջապէս գնաց Լենինական: Մոսկովեան մի շարք թերթեր գրեցին Վարդանի լենինականեան օրերի մասին: 18 օրում Վարդանը փլատակներից հանեց 18 մարդ: 18 հոգի դրանից յետոյ վերստին կեանք ստացաւ, որոնցից մէկը յղի կին էր,  որ ուր որ է ծննդաբերելու էր: Ուղարկեցին Վանաձորի ծննդատուն: Տուն գալով` մօրը պատմում էր սարսռալի բաներ, որ որոնման աշխատանքների ժամանակ էին կատարուել: Առաւել շատ նրան ազդել էր, երբ փլատակները քանդելիս` Նոր տարուայ պատրաստութիւն տեսած ուտելիքներ, միրգ ու աղանդեղէն էր թափւում: Մարդիկ միամտօրէն պատրաստւում էին տօնի` չիմանալով, որ առջեւում մահացու աղէտն է սպասւում:

Եւ մի գիշեր շատ յոգնած էր, մի քիչ հանգստանամ, ասաց: Քնելու տեղ չկար, մտաւ մի դագաղի մէջ, կափարիչը ծածկեց, որ տաք լինի ու քնեց: Առաւօտեան դագաղը վերցրին, որ տանեն թաղելու. ներսից ձայն լսուեց.

– Կենդանի եմ, սպասէ՛ք…

Մարդիկ ասես վայրենացել էին: Հոգեւոր որեւէ երեւոյթ, մշակոյթ, գիրք` արդէն օտար էր դարձել նրանց համար: Ահա մի տեղ խարոյկ են արել, գրքեր էլ էին վառում: Նկատեց հայկական ճարտարապետական մի հին, արժէքաւոր գիրք: Նման բանը չէր կարելի տաքանալու համար կրակին տալ: Գուրգուրանքով վերցրեց, շոյեց գիրքը, ապա դրեց մօտիկ ծառի ճիւղերի արանքում եւ գնաց իր գործին: Երբ ետ դարձաւ, որ մի փոքր հանգիստ առնի, գիրքը կրկին խարոյկի կողքին` ցեխի մէջ ընկած էր: Այս անտարբերացած մարդկանց համար վառելանիւթ էր միայն: Վերցրեց, սրբեց, կրկին դրեց ծառին եւ յաջորդ դարձին կրկին եկաւ մի փոքր հանգստանալու, գիրքն արդէն… վառել էին:  Վշտացել էր,  դառնացել. չկարողացաւ արժէքաւոր գիրքը փրկել:

Երբ մայրը ցոյց տուեց այն թերթերը, որ պատմում էին Լենինականում Վարդանի կատարած որոնման աշխատանքների մասին եւ պատուոգրերը, որ նրա  մօրն էին յանձնել, ասաց.

– Մա՛մ, խնդրում եմ, ո՛չ մէկին ցոյց չտաս, ամօ՛թ է: Թող որ պարծանք չհամարեն այն, ինչն իմ պարտաւորութիւնն է եղել:

Ոչ ճիշդ եղած գովեստների վտանգը նկատի ունենալով` Յիսուս առաքեալներին աշխարհ ուղարկելիս, գործը անելու մեծ գովեստների վտանգին` պատուիրեց այսպէս դիմագրաւել. «Ծառաներն ենք Աստծոյ, ինչ որ արեցինք, պարտաւոր էինք անել»:

Եթէ այդպէս է, հապա ինչո՞ւ ենք  մենք եւս  Վարդանի արժանաւոր գործերի մասին գրում, յիշատակում:  Այդ էլ մե՛ր պարտաւորութիւնն է: Բանն այն է, որ Վարդանի եւ միւս արժանաւոր մարդկանց բարի գործերի վկայութիւնները սերունդ են մշակում: Նման գրքեր կարդալով, շարժանկարներ դիտելով` մենք զարգացնում ենք  արժանաւոր շնորհները, ոգեւորւում աստուածային մարդասիրութեան յատկանիշներով, այդպէս` սկսում ենք մերժել շրջապատի անհոգի բացասումները, այլեւս շնորհներով աճելով ու քաջալերուելով բարի բաներում: Հին իմաստութիւնն ասում է. «Մարդը հակուած է առաւել օրինակների հետեւորդել, քան` ճշմարտութեանը»: Ուստի իմաստուն եւ բարի է մարդկանց ներկայացնել այնպիսի վկայութեան օրինակներ, որ  ճշմարտութիւնից են եւ բարին են քաջալերում մեր մէջ:

ՄԱՔՍԻՄ ՈՍԿԱՆԵԱՆ

2005 թ., հոկտեմբեր

Վերջերս Հայաստանի Ազգային ժողովին մէջ քննարկումներու նիւթ դարձած էր «Ընտանեկան բռնութեան կանխարգիլման եւ ընտանեկան բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան մասին օրէնք»-ի նախագիծը(1), որուն որդեգրման համար տարիներէ ի վեր պայքարած են կիներու իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւններ: Օրէնքին դէմ եղողները ընդհանրապէս կը գործածեն այն փաստարկը, որ անիկա հայկական աւանդական ընտանեկան արժէքները կը քանդէ, մինչ օրէնքը պաշտպանողները կը հաւատան, որ կարիքը կայ նման օրէնքի մը` կանխարգիլելու համար բռնութիւնը եւ պաշտպանելու համար զոհերը:

3 նոյեմբեր 2017-ին «Օփըն Տեմոքրասի» առցանց մամուլի կայքին մէջ լոյս տեսած էր հարցազրոյց մը` «Հայաստանի մէջ տաք քննարկումներ ընտանեկան բռնութեան մասին»(2) վերնագիրով: Հարցազրոյցը վարած էր Արմինէ Իշխանեանը, Անգլիոյ «Էլ.Էս.Ի.» համալսարանի դասախօս: Ան կ՛ուսումնասիրէ քաղաքացիական հասարակութիւններ, ժողովրդավարացում, սեռերու առնչուող հարցեր եւ զարգացում` Խորհրդային Միութեան եւ արեւելեան Եւրոպայի յետհամայնավարական պետութիւններուն մէջ:

Այստեղ թարգմանաբար կը ներկայացնենք 3 նոյեմբերի հարցազրոյցը: Նշենք, որ հարցազրոյցէն ետք, 16 նոյեմբերին, Հայաստանի կառավարութեան որոշումով նախագիծը ենթարկուեցաւ փոփոխութիւններու եւ շեղեցաւ իր սկզբնական բնոյթէն: Անոր փոխուած վերնագիրը եղաւ` «Ընտանիքին մէջ բռնութեան կանխարգիլման, ընտանիքին մէջ բռնութեան ենթարկուած անձերու պաշտպանութեան եւ ընտանիքին մէջ համերաշխութեան վերականգնման մասին» օրէնք: Այսպիսով, անիկա կորսնցուց իր սկզբնական իմաստը եւ դարձաւ հակասական ու չհամապատասխանող միջազգային իրաւական սկզբունքներուն: Այս նիւթին շուրջ կարելի է աւելի իմանալ հետեւեալ յղումով(3): Ստորեւ տրուած հարցազրոյցը կ՛արծարծէ նախագիծին կարեւորութիւնը եւ ընդհանուր կացութիւնը, նախքան` նոյեմբեր 16-ի փոփոխութիւնները:

***

Հարցազրոյցը նախագիծի ընդունման արշաւի գլխաւոր մասնակիցներէն Մարօ Մաթոսեանին հետ է: Մաթոսեան Հայաստանի մէջ «Կիներու աջակցութեան կեդրոն»(4) հասարակական կազմակերպութեան գործադիր տնօրէնն է: Ան երկու տասնեակ տարիներէ աւելի աշխատած է Հայաստանի ոչ առեւտրային ոլորտին մէջ, եւ գործիչ ու ֆեմինիստ է, կը զբաղի Հայաստանի քաղաքացիական հասարակութեան պաշտպանութեան այլազան խնդիրներով: Ան կը գործակցի տարբեր խմբաւորումներու հետ եւ կ՛աշխատի անոնց դատերուն համար` բնապահպանութիւն, հանրային տարածքներու եւ պատմական կոթողներու պաշտպանութիւն, կիներու եւ այլ լուսանցքայնացած խումբերու իրաւունքներ:

ԱՐՄԻՆԷ ԻՇԽԱՆԵԱՆ.- Կրնա՞ք ամփոփ ձեւով խօսիլ Հայաստանի մէջ Ընտանեկան բռնութեան օրէնքի նախագիծին մասին, եւ թէ` ինչո՞ւ այդքան տաք քննարկումներ եղած են անոր շուրջ:

ՄԱՐՕ ՄԱԹՈՍԵԱՆ.- Որպէսզի հասկնանք, թէ այսօր ի՛նչ կը կատարուի, պէտք է նախ բացատրեմ, թէ մինչեւ հիմա ինչ կատարուած է: Հայաստանի մէջ ընտանեկան բռնութեան օրէնքի որդեգրման համար պայքարիլը եղած է կիներու իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւններուն աշխատանքը: 2006-ին տարբեր կազմակերպութիւններ եւ միջազգային մասնագէտներ սեւագրած էին օրէնքը, որ սակայն օրին չէր որդեգրուած: 2010-ին 21 տարեկան Զարուհի Պետրոսեանի սպանութիւնը`(5) իր ամուսնոյն կողմէ, մեծապէս գրաւեց հանրութեան ուշադրութիւնը Հայաստանի եւ սփիւռքի մէջ: Այս պատճառով կազմեցինք «Ընդդէմ կիներու նկատմամբ բռնութեան դաշինքը»-ը(6) եւ այդ օրէն աւելի յառաջ տարինք մեր արշաւը` անոր մէջ ներառելով ընտանեկան բռնութեան հանդէպ հանրութիւնը իրազեկելը: Հայաստանի մէջ ընտանեկան բռնութեան նիւթը յաճախ թապու կը համարուի եւ անյարմար` հանրայնօրէն քննարկման նիւթ դարձնելու: Մինչեւ Զարուհիին սպանութիւնը ընտանեկան բռնութեան ոչ մէկ պարագայ այդ աստիճանի ծանուցում եւ ուշադրութիւն ստացած էր: Հիմա Հայաստանի մէջ հոկտեմբեր 1-ը` Զարուհիի սպանութեան օրը, կը նշենք իբրեւ Ընտանեկան բռնութեան յիշատակի օր:

2012-2013-ին «Կիներու աջակցութեան կեդրոն» կազմակերպութիւնը ընտանեկան բռնութեան երկու շատ բարձր աստիճանի պարագաներով զբաղած էր, որոնք աւելիով ճեղքած են լռութիւնը եւ թապուն` այս նիւթին շուրջ: Անկէ ետք է, որ մամուլը սկսած է շատ աւելի պարագաներ եւ օրինակներ տեղեկագրել ընտանեկան բռնութեան վերաբերեալ` ունենալով միջին հաշուով ամիսը 20-30 լուր Հայաստանի մէջ ընտանեկան բռնութեան վերաբերող: 2013-ին արդարադատութեան նախարարութիւնը կարգ մը յանձնարարութիւններ կատարած է նախապէս ներկայացուած օրինագիծին մասին` նշելով, որ անիկա չի յարգեր սահմանադրութեան եւ քրէական օրէնսգիրքի կարգ մը կէտեր: Հետեւաբար բարեփոխեցինք նախագիծը եւ կրկին յանձնեցինք, որմէ ետք մինչեւ վերջերս ոչ մէկ լուր կար այդ մասին: Վերջապէս, 2017-ին օրէնքի նախագիծը ներկայացուած էր արդարադատութեան նախարարութեան կողմէ. մեծ մասամբ 2013-ի մեր ներկայացուցածն է` բացի կարգ մը շատ կարեւոր տարրերէ

Ա. Ի.- Ուրեմն` ինչո՞ւ հիմա՛:

Մ. Մ.- Նախ եւ առաջ Հայաստանը ստորագրած եւ վաւերացուցած է զանազան միջազգային համաձայնագիրներ, ինչպէս, քանի մը տարի առաջ, Կիներու դէմ ամէն տեսակի խտրականութիւն ջնջելու համաձայնագիրը (Convention on the Elimination of all forms of Discrimination Against Women – CEDAW): Ըստ այս համաձայնագիրին, Հայաստանի Հանրապետութիւնը պարտաւորուած է որդեգրելու ընտանեկան բռնութեան մասին օրէնք մը: Աւելի՛ն. Հայաստանը շուտով պիտի ստորագրէ Եւրոպական Միութեան հետ համագործակցութեան համաձայնագիր մը, որ դրած է նախապայմաններ, ըստ որոնց, Հայաստան պէտք է յարգէ իր վաւերացուցած համաձայնագիրները: Հետեւաբար Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը կ՛աճապարէ որդեգրելու ընտանեկան բռնութեան մասին օրէնք մը, եւ կ՛ուզէ ըլլալ թափանցիկ ու քաղաքացիական հասարակութիւնը նկատի առնող: Սակայն քաղաքացիական հասարակութիւնը նաեւ կ՛ընդգրկէ կազմակերպութիւններ, որոնք ո՛չ միայն պահպանողական են, այլ կը հովանաւորուին Ռուսիոյ կողմէ, ինչ որ յստակօրէն  ապացուցուած է: Անոնք կարծես յատուկ նպատակ ունին` խափանելու Հայաստանի մերձեցումը Եւրոպային:

Այս շատ ձայնաւոր եւ թունաւոր ռուսամէտ կազմակերպութիւնները նախապէս մեծ ազդեցութիւն ունեցած են սեռային հաւասարութեան (gender equality) օրէնքի նախագիծի շուրջ զրոյցներուն վրայ: Անոնք յաջողած էին «գենդեր» (gender) բառը դուրս հանել օրէնքէն` բառին սահմանումը աղաւաղելով եւ զայն բացատրելուվ իբրեւ միասեռականութեան եւ մանկապղծութեան գաղափարներ պարփակող: Այս ապատեղեկատուական եւ ժողովուրդին մէջ վախ յառաջացնող արշաւներու ետին կայ յատկապէս «Համահայկական ծնողական կոմիտէ» հասարակական կազմակերպութիւնը(7), որ ինքզինք կը ներկայացնէ իբրեւ «ընտանիքի եւ ընտանեկան արժէքներու պաշտպան»: Այս կազմակերպութեան քարոզչութեան մէկ մասը ռուսերէնով կը տարածուի եւ երբեմն նոյնիսկ կը պարունակէ նիւթեր, որոնք նոյն ձեւով կը գտնուին նաեւ Մոլտովայի կամ Ուքրանիոյ մէջ տարածուած քարոզարշաւի նիւթերուն մէջ:

Անոնք ազդեցութիւն ունեցած են, որովհետեւ Հայաստանի մէջ շատերու համար ընտանիքը սուրբ է, եւ այդ ձեւի վախերը դիւրին կը տարածուին ընկերութեան մը մէջ, ուր ընտանեկան բռնութեան, սեռային վայրագութեան, բռնաբարութեան, եւ ազգապղծութեան (incest) նիւթերը բնաւ հանրայնօրէն չեն արծարծուած: Ասիկա անհաւատալիօրէն դժուար կը դարձնէ ապատեղեկատուութեան դէմ պայքարիլը եւ թապու նիւթերը արծարծելը: Նաեւ` հայաստանեան ընկերութիւնը հայրիշխանական է եւ ունի բազմաթիւ արմատացած սեռային (gender) կարծրատիպեր: Իշխանութիւնը խորապէս կնատեաց է, ինչ որ աւելի ուժ կու տայ անկառավարելի վախին: Այսինքն կիներու իրաւունքներու պաշտպան կազմակերպութիւնները, որոնք սահմանափակ աղբիւրներ ունին, միակները եղած են, որոնք կը խօսին ընտանեկան բռնութեան մասին:

Ա. Ի.- Որո՞նք դէմ են օրէնքի նախագիծի ընդունման եւ ինչո՞ւ:

Մ. Մ.- Հայաստանի կառավարութիւնը, կառավարական գործիչները եւ կղերականները հրապարակային ձեւով բնաւ չեն դատապարտած ընտանեկան բռնութեան ծիրին մէջ պատահած հարցերը: Այս պատճառով հասարակութեան մէկ մասը տեղեակ չէ կամ սխալ տեղեկութիւններ ունի օրէնքի նախագիծին մասին: Անոնք չեն կրնար հասկնալ օրէնքի բովանդակութիւնը եւ կը հաւատան անոր շուրջ եղած սխալ մեկնաբանութիւններուն: Օրինակի համար` կը հաւատան, որ այս օրէնքին միջոցով կառավարութիւնը իրաւունք պիտի ունենայ զաւակները հեռացնելու ընտանիքներէն եւ զանոնք ղրկելու որբանոցներ: Անոնք կը վախնան, որ որբանոցներուն մէջ իրենց զաւակները կը դառնան միասեռականներ կամ կ՛ըլլան զոհը մարմնի գործարաններու վաճառքի:

Շատեր կը հաւատան այսպիսի անհեթեթութիւններու: Նոյն պատճառով է, որ նոյնիսկ Ազգային ժողովին մէջ օրէնսդիրներ չեն հասկնար նախագիծին կարգ մը երեւոյթները եւ կրնան բոլորովին մոլորեցնող տեղեկութիւններ տարածել: Նախագիծը փաստաթուղթ մըն է, որ գլխաւորաբար կը հասկցուի միայն տուեալ դաշտին մէջ գործող մասնագէտներու եւ օրէնսդիրներու կողմէ: Կառավարութեան եւ քաղաքացիական հասարակութեան պարտականութիւնն է պատշաճ ձեւով բացատրել անոր բովանդակութիւնը` գործածելով բառեր, որոնք ոչ մասնագէտ մը դիւրութեամբ կը հասկնայ: Սակայն ասիկա չի կրնար իրականանալ մէկ կողմէ քաղաքացիական հասարակութեան մէջ պահպանողական, ռուսամէտ տարրերուն պատճառով, միւս կողմէ` կառավարութեան հանդէպ ամբողջական անվստահութեան պատճառով: Դժբախտաբար լրագրողներ եւ հոգեբաններու, ընկերային ծառայողներու նման կոչում ունեցող անհատներ նոյնպէս անտեղեակ են:

Ա. Ի.- Ինչո՞ւ կարեւոր է, որ նախագիծը որդեգրուի եւ վերածուի օրէնքի:

Մ. Մ.- Նախ` օրէնքը կ՛ապահովէ ընտանեկան բռնութեան կանխարգիլումը եւ միաժամանակ կը պաշտպանէ բռնութեան զոհ անհատները: Երկրորդ` օրէնքի հաստատումը իրաւունք կու տայ կիներու իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւններուն ճնշում բանեցնելու կառավարութեան վրայ` հսկելու համար անոր բովանդակութեան գործադրութեան, ինչպէս նաեւ` պատասխանատու ըլլալու: Կառավարութիւնը պարտաւոր է զեկուցում տալու CEDAW-ի եւ Universal Periodic Review-ին (UPR), որ վերաքննութեան կ՛ենթարկէ ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր 193 պետութիւններու մարդկային իրաւունքներու արձանագրութիւնները: Կիներու իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւնները կը ներկայացնեն յաւելեալ տեղեկագրութիւններ` կառավարութեան ներկայացուցածը համալրող կամ ապատեղեկատուութիւնները սրբագրող, ինչպէս նաեւ կը ներկայացնեն յանձնարարականներ: Այս ձեւով օրէնքի բովանդակութիւնը գործնական ընթացք կ՛առնէ: Վերջապէս, այս օրէնքը կը նպաստէ ընկերային արդարութեան եւ մարդկային իրաւունքներու յառաջդիմութեան, ինչպէս նաեւ օրէնսդրական կարգը աւելի համերաշխ կը դարձնէ եւրոպական չափանիշներուն հետ: Քայլ մը, որուն դէմ Ռուսիան բուռն կերպով կը պայքարի: Ինչպէս գիտենք, օրինակի համար, Ռուսիան որդեգրեց օրէնք մը, որ կ՛ապաքրէականացնէ չափաւոր ընտանեկան բռնութիւնը, բան մը, որ շատ ենթակայական ձեւով կարելի է մեկնաբանել:

Ա. Ի.-  Որո՞նք են ձեր դաշնակիցները Հայաստանի մէջ:

Մ. Մ.- Իրականութեան մէջ մարդկային իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւնները Հայաստանի մէջ չբարձրաձայնեցին իրենց կարծիքը այս օրէնքի որդեգրման մասին: Անոնք կրնային աւելի աշխուժ ըլլալ: Ես գիտեմ բազմաթիւ կազմակերպութիւններ, ուսումնասիրական կեդրոններ, մասնագէտներ, որոնք այս օրէնքին կողքին են, բայց չեն յայտարարեր բարձրաձայն: Երբ կը խօսինք մարդոց հետ եւ մանաւանդ` կիներու հետ, անոնք կ՛արտայայտեն իրենց զօրակցութիւնը այս օրէնքին: Իմ գրասենեակս եւ բոլոր կիներու իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւններուն գրասենեակները նոյնպէս «ռմբակոծուած են» լրատուամիջոցներուն կողմէ, որպէսզի հարցազրոյցներ կատարենք այս նիւթին մասին: Հիմա արդէն, շնորհիւ տարիներու լաւ աշխատանքին եւ զոհերուն ուժ տալով, ունեցանք բազմաթիւ վերապրողներ, որոնք իրենց վկայութիւնները տուին, եւ մէկը` նոյնիսկ Ազգային ժողովի նիստի մը ընթացքին:

Սակայն ապշեցուցիչ է, թէ ինչպէ՛ս կարգ մը մարդիկ կը խօսին ընկերային արդարութեան եւ մարդկային իրաւունքներու օգտին, փտածութեան  դէմ, բայց երբ նիւթը հասնի կիներու իրաւունքներուն, հոն լռութիւն կը տիրէ: Կարծես երկակի չափանիշ մը կայ:

Ա. Ի.- Իսկ Հայաստանէն դուրս գտնուող դաշնակիցներուն մասին ի՞նչ ունիք ըսելիք, օրինակի համար` սփիւռքահայերու դերին մասին:

Մ. Մ.- Նոյն վիճակն է նաեւ սփիւռքի պարագային: Հակառակ անոր որ կացութիւնը բարելաւուած է վերջին 2-3 տարիներուն, սակայն յստակ է, որ մարդիկ Թուրքիայէն բարձրաձայնած են ընկերային արդարութեան խնդիրներուն մասին, բայց երբ կարգը գայ Հայաստանի՛ մէջ ընկերային արդարութեան, դուրսէն այդքան ալ շատ ձայներ չկան: Պատճառներէն մէկը այն է, որ սփիւռքահայերը անտեղեակ են Հայաստանի ներքին քաղաքականութենէն եւ օրէնքներէն, բայց նաեւ երկակի չափանիշ մը կայ:

Դրական գետնի վրայ, որովհետեւ ես սփիւռքէն եմ եւ տարիներու ընթացքին բազմաթիւ շրջապտոյտներ կատարած եմ այս նիւթը սփիւռքահայերու ուշադրութեան յանձնելու նպատակով, մենք հիմա ունինք նեցուկ կանգնողներու լայն հիմք մը: Նամակ մը կը շրջագայի, որ ստորագրութիւններ կը հաւաքէ այս օրէնքին նեցուկ կանգնող անձերէ, եւ նոյն նպատակով վարչապետին ուղղուած խնդրագիր մը սկսաւ change.org-ի վրայ(8):

Ես ուրախ եմ յայտարարելու, որ հայեր` Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներէն, Ֆրանսայէն, Անգլիայէն, Լիբանանէն եւ Թուրքիայէն, ստորագրած են այս խնդրագիրը: Այս առաջին անգամն է թերեւս, որ սփիւռքէն անհատ հայեր նախաձեռնող եւ ներգործօն դիրք կը բռնեն Հայաստանի ներքին քաղաքականութեան մը վերաբերեալ: Մարդիկ իրապէս կը զգան, որ այս հարցին տարողութիւնը ըմբռնելու համար շատ մտածելու կարիք չկայ նոյնիսկ, եւ անկեղծօրէն կը խրտչին Հայաստանի մէջ տեղի ունեցող բռնութեան տարողութենէն (4-էն 1 կին զոհ է բռնութեան): Նաեւ, ասիկա չի պահանջեր քաղաքական դիրքորոշում: Ուրիշ բառերով` ասիկա ուրիշ խնդիրներու նման քաղաքական խնդիր չի նկատուիր:

Ուրեմն, հիմա կը տեսնենք, որ նոյնիսկ հաստատութիւններ, որոնք կը խուսափէին ընտանեկան բռնութեան մասին խօսելէ, արդէն իսկ կը փոխեն իրենց ընթացքը:

Օրինակ, մինչ անցեալին Հայ առաքելական եկեղեցին կը քաջալերէր կիներուն ենթածառայութիւնը` զանոնք խրախուսելով, որ մնան իրենց ընտանիքին հետ եւ վերջ չտան իրենց յարաբերութեան, հիմա սկսած է ունենալ աւելի քաջալերական կեցուածք այս օրէնքի որդեգրման գծով` ըսելով, որ սէր պէտք է տիրէ ընտանիքներուն մէջ եւ ոչ` բռնութիւն: Նաեւ, կարգ մը քաղաքական կուսակցութիւններ, օրինակ` Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը, որ տարիներ առաջ այս օրէնքին դէմ էր, հիմա նեցուկ կանգնած է: Թէ՛ եկեղեցին եւ թէ՛ ՀՅԴ-ն շատ համերաշխ են Հանրապետական կուսակցութեան հետ, որ իշխող կուսակցութիւնն է Հայաստանի մէջ, եւ այս ցոյց կու տայ, թէ իշխող վերնախաւին կարծիքն ալ այս նիւթին հանդէպ կը փոխուի:

Ա. Ի.- «Սատանայի փաստաբան»-ին դերը խաղալով` կարգ մը մարդիկ պիտի ըսեն, որ նախագիծը որդեգրելը պիտի չփոխէ մարդոց կեցուածքներն ու վարուելակերպը: Դուք նկատա՞ծ էք վարուելակերպի որեւէ փոփոխութիւն Հայաստանի երիտասարդ սերունդին մէջ:

Մ. Մ.- Վստահաբար մէկ օրուան մէջ բան չի փոխուիր: Սակայն որեւէ ընկերութեան մէջ օրէնսդրութեան գոյութիւնը զօրաւոր պատգամ մըն է ըսելու, որ բռնութիւնը չի կրնար ընդունուիլ կամ հանդուրժուիլ: Ասիկա նաեւ կ՛օգնէ վարուելակերպ փոխելու: Միջազգային փորձեր ցոյց կու տան, որ մինչ օրէնքներ ու քաղաքականութիւն փոխելն ու միջոցներու մատչելի ըլլալը` կիներուն, կը պահանջեն երկարատեւ եւ անընդհատ քարոզչութիւն եւ գործադրութեան համար ճնշում, վարուելակերպ փոխելը աւելի դիւրին իրականանալի կը դառնայ, երբ օրէնք կայ գետնի վրայ:

Արժեհամակարգի այս փոփոխութիւնը, քանդումը սեռային (gender) վտանգաւոր կարծրատիպերու, որոնք թէ՛ կիներուն, թէ՛ տղամարդոց մէջ թաղուած են մշակութային եւ ընկերային կանոններու մէջ, շատ աւելի դժուար եւ երկար ընթացք մըն է: Բայց պէտք է ասիկա կատարենք, եթէ կ՛ուզենք ունենալ առողջ ընկերութիւն մը, հեղինակութիւն տալ կիներուն, մեր երիտասարդները դաստիարակել դրական արժէքներով եւ ունենալ առողջ ընտանիքներ: Եթէ կիները չհաւատան, որ իրենք իրաւունք ունին ապրելու կեանք մը` հեռու բռնութենէ եւ պախարակումէ, անոնք պիտի չտեղեկագրեն բռնութիւնները: Եթէ ոստիկանները մտածեն, որ բռնութեան ենթարկուած կին մը ձեւով մը «ինքն իր գլխուն բերաւ» պատահածը, ապա անոնք պիտի ձախողին ոճիրը տեղեկագրելու, կամ կնոջ ուղղելու տագնապի կեդրոններ կամ պատսպարաններ:

Ուրեմն մենք պէտք է զբաղինք մարդոց գիտակցութեամբ եւ մշակութային կանոններով: Ապա թէ ոչ, այո՛, օրէնքը մինակը բաւարար չ՛ըլլար:

Վերաբերմունք փոխելը շատ երկար ու դժուար աշխատանք մըն է: Յատուկ վարժանքներ  պէտք են ասոր համար, եւ պետութեան մակարդակին արհեստավարժ ձեւով հանրային կապեր պէտք է հաստատուին: Որքան խօսինք այս նիւթին մասին, այնքան աւելի մարդիկ պիտի անդրադառնան, որ այս վարուելակերպը ընդունելի չէ, եւ կիները պիտի գիտնան, որ իրենց համար ելք մը կայ: Հետեւաբար բռնութեամբ յատկանշուող յարաբերութեան մը վերջ տալու հանդէպ կոյր դատապարտանքը (stigma) կը նուազի:

Այո՛, տակաւին ունինք մեծ աշխատանք: Կրթական- ուսումնական գետնի վրայ, դպրոցական դասագիրքերը եւ ուսուցիչները անգիտակցաբար կը փոխանցեն սեռային (gender) կարծրատիպեր: Նոյնը կ՛ընեն պատկերասփիւռի ծրագիրներ եւ հեռուստաշարեր, կամ քաղաքագէտներ: Ամբողջ ընկերութիւնը պէտք է փոխէ իր կեցուածքները: Ինծի ամէնէն շատ կը տխրեցնեն անոնք, որոնք յառաջադէմ կ’անուանուին, բայց նաեւ կնատեաց են:

Ա. Ի.- 10 տարիներ առաջ, երբ ես հետազօտութիւններ(9) կը կատարէի Հայաստանի մէջ ընտանեկան բռնութեան մասին, մտահոգութիւններէս մէկը այն էր, որ բռնութենէն վերապրողները շատ քիչ հոգատարութիւն կը ստանային, միայն ժամանակաւոր պատսպարան կը ստանային: Արդեօք այս մտահոգութիւնը փարատելու եւ բռնութեամբ յատկանշուող յարաբերութիւններ ձգողներուն նեցուկ կենալու գծով որեւէ բան կը կատարուի՞:

Մ. Մ.- Այո՛, ճիշդ էք: Հաստատութենական մակարդակի վրայ նեցուկ չի տրուիր: Նոյնիսկ զոհին ինքնութեան գաղտնիութիւնը եւ անոր ապահովութիւնը պաշտպանուած չեն: Մենք կը յուսանք, որ այս օրէնքին ընկերակցող գործիքակազմերը պիտի կարենան լուծել այդ մէկը: Օրինակ` կարգ մը վերապրողներ պէտք է վարձեն սենեակ մը` հեռու զիրենք բռնութեան ենթարկողէն: Շատեր ցած աշխատավարձով գործեր կը գտնեն եւ դժուարութեամբ կ՛ապահովեն իրենց ապրուստը: Լաւ ընկերային ծառայող մը շատ օգտակար կրնայ դառնալ: Օրինակի համար, 80 առ հարիւրը մեր վերապրողներէն կը յաջողի ապրիլ կեանք մը` հեռու բռնութենէ, եւ չի վերադառնար զիրենք բռնութեան ենթարկողին: Բայց օրինական գետնի վրայ նեցուկի կարիքը կայ, ցած աշխատավարձերուն լուծում պէտք է եւ տան վարձքերէն մաս մը պէտք է զեղչուի, ինչպէս նաեւ բժշկական ապահովագրութիւններ պէտք է տրամադրուին, տրուած ըլլալով, որ զոհերէն շատեր առողջական լուրջ խնդիրներ ունին իրենց ապրած զգացական խոցին (trauma) պատճառով եւ այլն:

Եթէ մեր ընկերային ծառայողները կրնան լուծումներ գտնել Երեւանի մէջ վերապրողներուն համար, ապա կացութիւնը աւելի ծանր է մարզերուն մէջ, ուր գործի հեռանկարներ չկան: Տակաւին շատ ընելիք կայ աւելիով նեցուկ կանգնելու համար այն կիներուն, որոնք բռնութեամբ յատկանշուած յարաբերութիւններէ դուրս կու գան:

Ա. Ի.- Ուրիշ աւելցնելիք ունի՞ք:

Մ. Մ.- Ներկայ օրէնքը բաւական պարզացուած է եւ համապատասխան չէ Պոլսոյ համաձայնագիրին(10):

Մենք կը յուսանք, որ ապագային կրնանք ներկայացնել բարեփոխումներ` այս մտահոգութիւններուն գծով: Նաեւ` շատ կարեւոր է, որ կիներու իրաւունքներու պաշտպան հասարակական կազմակերպութիւնները մնան զգօն` ո՛չ միայն հսկելու օրէնքին գործադրութեան, այլ նաեւ մտահոգ ենք, որ ծառայութիւն մատուցողները, որոնք պէտք եղած ձեւով մարզուած չեն, կրնան աւելի վնաս պատճառել, երբ կապուին զոհերուն հետ:

Նախագիծը որդեգրելը առաջին քայլն է: Կարեւոր քայլ մըն է: Բայց մենք ունինք շատ աւելի աշխատանք եւ երկար ճամբայ` ուղղելու համար մտահոգութիւնները եւ հարցերը, որ նշեցի. անոնք են` ընկերութեան վերաբերմունքի փոփոխութիւն, սեռային կարծրատիպեր եւ վերջապէս նոյնքան կարեւոր` օրինական գետնի վրայ վերապրողներուն համար յաւելեալ նեցուկ գտնել:

Հարցազրոյցը թարգմանեցին`
ԱՐԵՒԻԿ ՓԱՓԱԶԵԱՆ
ԱԼԻՍԻԱ ԻՇԽԱՆԵԱՆ
ՌԱԶՄԻԿ ՏՕՆԻԿԵԱՆ

1) https://www.e-draft.am/projects/427/about
2) https://www.opendemocracy.net/armine-ishkanian-maro-matosian/heated-debates-around-domestic-violence-in-armenia
3) https://goo.gl/CfiaSu
4) http://www.womensupportcenter.org/am/
5) https://armenianweekly.com/2010/10/10/domestic-abuse/
6) http://coalitionagainstviolence.org/hy
7) http://hanun.am/
8) https://goo.gl/ybHGQE
9) https://academic.oup.com/sp/article-abstract/14/4/488/1624061
10) https://www.coe.int/en/web/istanbul-convention/home?desktop=true

Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Սերժ Սարգսեանի որոշումով ազգային բարերար Ալեքքօ Պէզիքեան պարգեւատրուած է հայրենիքին մատուցած ծառայութիւններու համար` 2-րդ աստիճանի շքանշանով:

Շքանշանը Ալեքքօ Պէզիքեանին յանձնած է Հայաստանի Հանրապետութեան սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեանը, 29 նոյեմբերին, Ժընեւի մէջ կայացած Զուիցերիոյ հայ համայնքի ներկայացուցիչներու հետ հանդիպման ընթացքին:

Այն դրուագը, որով այսօր պիտի բանամ իմ խօսքը, կը սկսի Առաջին համաշխարհային պատերազմի օրերուն եւ կ՛աւարտի Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն։ Աշխարհագրականօրէն տարբեր վայրերու մէջ տեղի կ՛ունենան դէպքերը, սակայն մտածողութեան նոյն խարիսխը ունին։

Ծանօթ է մեր բոլորին, որ 1917ին, եւ գրեթէ այս օրերուն, տեղի կ՛ունենար ռուսական յեղափոխութիւնը, որ տակնուվրայ կ՛ընէր նաեւ կացութիւնը Կովկասի մէջ։ Շրջանէն ներս կ՛ուրուագծուէր նոր ուժ մը, բոլշեւիկները, որուն հետ մենք պարտաւոր էինք առնչուելու։ Եւ առնչուեցանք՝ Հ.Յ.Դաշնակցութեան հիմնադիրներէն Ռոստոմի եւ հայ բոլշեւիկ Ստեփան Շահումեանի գործակցութեամբ՝ ի խնդիր հայութեան շահերուն։
Նախորդող տարիներուն, գիտենք, տեղի ունեցած էին ցեղասպանութիւն, ինքնապաշտպանութեան կռիւներ Վանի, Տարօնի աշխարհի, Շապին Գարահիսարի, Մուսա Լեռ եւ այլ շրջաններու մէջ։ Տարօնի վախճանը ողբերգական էր. այնտեղ կը գտնուէր Ռուբէնը, իր առասպելական զինակիցներով, Փեթար գիւղէն Իսրոն, Ախոն, Չոլոն, Մօրուք Կարոն, խմբապետ Աւետիսը եւ շատ ուրիշներ։ Անոնք, ճեղքելով թրքական պաշարման օղակը, հազար կռիւի, կրակ ու բոցի, արեան լիճեր կտրելով, կրցան փրկել հազարաւոր հայեր, ներառեալ մեծ թիւով որբեր։ Նոյն այս առասպելական մարդիկն էին, որոնք դարձան 3 տարի վերջ հռչակուած Հայաստանի Հանրապետութեան ուժի յենարանները։

Ուրեմն, Ռոստոմի եւ Շահումեանի գործակցութիւնը նաեւ արտայայտուեցաւ Պաքուի ինքնապաշտպանութեան ընթացքին, 1918ի ամառը։ Օսմանեան ուժերը կը փորձէին օր առաջ գրաւել այդ քաղաքին քարիւղահանքերը։ Հայկական ուժերը, գլխաւորութեամբ Հ.Յ.Դաշնակցութեան ֆետայական խումբերուն, յամառ ինքնապաշտպանութեան կռիւներու մէջ էին, ամէնէն առաջ փրկելու համար Պաքուի տասնեակ հազարաւոր հայութիւնը։ Այդ կռիւներուն նահատակուեցաւ նաեւ Սեբաստացի Մուրատը, նոյնպէս առասպելական դէմք մը։ Ուրեմն, այս յամառ կռիւներու ընթացքին, Պաքու կը հասնի Ստեփան Շահումեանը, որուն հետ, ինչպէս ըսինք, հաստատուած էր գործակցութիւն։ Շուտով սակայն, ան կը ձերբակալուի քաղաքը գտնուող անգլիական բանակին կողմէ, ու կը գնդակահարուի իր բոլշեւիկ ընկերներուն հետ։ Անգլիացիք նաւերով խոյս կու տան Պաքուէն եւ Սեպտեմբերի կէսերուն, քաղաքը կ՛իյնայ թրքական ուժերուն ձեռքը։
Մեր պատմելիք դրուագը կ՛առնչուի այս դէմքերէն Մօրուք Կարոյին։
Հայաստանը կը խորհրդայնանայ։ Փետրուարեան ապստամբութիւնը եւս վերջ կը գտնէ։ Չոլոն, Մօրուք Կարոն, Իսրոն ու բազում ուրիշներ, այլեւս նոր իրականութեան դէմ յանդիման կը գտնուին։ Կը փորձեն տուն տեղ ըլլալ, ընտանիք ու գիւղ շէնցնել։

Հայաստանի բոլշեւիկեան իշխանութիւնները շուտով սկսան հալածելու հայութեան համար արիւն թափած այս քաջերը։ Խորհրդային Չեկան անողոք էր անոնց նկատմամբ։ Անոնց մէկ մասը, հազիւ տեղաւորուած Արագածի փէշերու քարքարոտ գիւղերու մէջ, հազիւ փրկուած թուրքի հալածանքներէն, այս անգամ դէմ յանդիման կը գտնուէին հայանուն չեկիստներու հալածանքներուն։ Սասունի կորուստին հետ տակաւին չհաշտուած, թուրքին դէմ իրենց հրամանատար Ռուբէնին նման՝ 70 անգամ 70 փամփշտակալ կրակելէ վերջ, ի՞նչ ընէին դաշնակցական Չոլոն ու Մօրուք Կարոն։ Հայո՞ւ վրայ կրակէին։
Մօրուք Կարոն կը յաջողի խոյս տալ Պարսկաստան։ Կարծէք Սասունէն հեռանալու կսկիծը չէր բաւեր, հիմա ալ ան կը ստիպուի լքելու իր նորահաստատ տունը՝ Արագածի լանջերուն գտնուող Զովասար գիւղին մէջ։ Ան, հալածուած Սասունէն, հալածուած Հայաստանէն ու հայու անուն կրող մարդոցմէ, հիմա ապաստանած է օտար երկիր մը։

Վրայ կը հասնի Երկրորդ աշխարհամարտը։ Անգլիական ուժերը դարձեալ այդ կողմերն են. Պարսկաստան։ Հանրային վայրի մը մէջ, օր մը, Մօրուք Կարոն ականատես կ՛ըլլայ խօսակցութեան մը, որու ընթացքին անգլիացի սպայ մը կը յոխորտար, թէ ինչպէս մասնակից եղած է Ստեփան Շահումեանի գնդակահարութեան… 1918ին, Պաքուի մէջ։ Մօրուք Կարոն, անվարան, ատրճանակը հանելով տեղնուտեղը գետին կը փռէ այդ անգլիացի սպան ու կ՛անհետանայ։ Այդ անգլիացի սպան հայու արիւն թափած էր. իսկ Մօրուք Կարոն ալ աններող եղած էր հայու արիւն թափողին նկատմամբ ու պատժած էր զայն, հոգ չէ թէ նոյն Ստեփան Շահումեանի գաղափարակիցներն էին, որոնք զինք հալածած էին Հայաստանի մէջ։ Ինք կատարած էր իր վերջին առաքելութիւնը եւս, որովհետեւ այդպէս թրծուած էր ան Դաշնակցութեան գաղափարական թէ գործի աշխարհին մէջ։

Դաշնակցութեան նոյն այս գաղափարական աշխարհի արդիւնքն էր, որ անցեալ տարուան ապրիլեան պատերազմի առաջին ժամերուն իսկ, դաշնակցական վեթերան ազատամարտիկները հարիւրներով, այո՛, հարիւրներով, ռազմաճակատ փութացին։ Ոմանք նոյնիսկ առանց սպասելու Դաշնակցութեան կոչին։

Նոյն այդ պատերազմին ընթացքին էր նաեւ, որ հայկական բանակի երիտասարդ զինուորները, թշնամիին գերազանց ուժերուն դիմաց, կրակեցին մինչեւ իրենց վերջին փամփուշտը՝ «էս դիրքերը յանձնողի մե՛րը» գոչելով։

Ինքնազոհութեան նոյն օրինակները մենք կարդացած էինք մեր ֆետայիներու յուշագրութիւններուն մէջ։ Բայց ի՞նչ տարբերութիւն, թէ ինքնազոհաբերութեան գացողը դաշնակցական ֆետայի՞ն է, թէ հայկական բանակի զինուորը։ Երկուքն ալ հայ ժողովուրդի արգանդին հարազատ ծնունդներն են։ Ասո՛ր համար է որ կ՛ըսենք ու կը կրկնենք, որ Դաշնակցութիւնը ծնած է հայ ժողովուրդին ծոցէն, սնունդ ու աւիշ կը ստանայ նոյն այդ ժողովուրդէն։ Երբեք հռետորութիւն չէ երբ կ՛ըեսենք, թէ դաշնակցականը կ՛ապրի, կը գործէ եւ ի հարկին կը նահատակուի ժողովուրդին համար։ Փաստերը աւելի քան խօսուն են։ Ու այս փաստերն են, որոնք մաս կը կազմեն թէ՛ հայ ժողովուրդին եւ թէ՛ անոր հարազատ ծնունդ Դաշնակցութեան փառքին ու վաստակին։

Եւ տակաւին միայն տարի մը առաջ էր, որ Դաշնակցութիւնը, համակարգելով հայկական բանակին հետ, Հայաստանի մէջ որոշեց պահեստազօրի գունդ մը կազմել, իբրեւ օժանդակ նոյնինքն հայկական բանակին։ Այսօր այդ գունդը կը հաշուէ աւելի քան 500 կամաւոր։ Սակայն այս պարագային, թիւը չէ միայն կարեւորը։ Այլ այն, որ 127 տարի առաջ ֆետայիական խումբեր կազմող այս կազմակերպութիւնը, այսօ՛ր եւս կը դաստիարակէ հայրենիքի պաշտպանութեան համար գերագոյն զոհաբերութեան պատրաստ հայորդիներ։

Բայց Դաշնակցութեան պայքարի ռազմաճակատը միայն հայրենիքի սահմաններու պաշտպանութեան մէջ չի կայանար։ Կայ նաեւ ներքին, ընկերային-տնտեսական ճակատը։

Հոս եւս մենք գտնուեցանք սպասուած բարձրութեան վրայ, երբ Հայաստանի իշխանութիւնները փորձեցին կուտակային կենսաթոշակներու օրինագիծը պարտադրել բոլորին։ Առաջարկուածը այն էր, որ իւրաքանչիւր աշխատողի ստացած վարձատրութենէն որոշ տոկոս մը պիտի զեղչուէր ու պահ դրուէր սեփական ներդրումային ծրագիրներու մէջ. այսինքն, ատոնց ճակատագիրը ենթակայ պիտի ըլլար դրամատիրական համակարգի ենթադրած վերիվայրումներուն, եւ աշխատաւորի արդար քրտինքով շահուած գումարները կրնային օր մը փոշիանալ միջազգային սակարանային վերիվայրումներուն մէջ։

Դաշնակցութիւնը, գործակցաբար կարգ մը քաղաքացիական շարժումներու, ի՛նք գլխաւորեց կառավարութեան այս վտանգաւոր նախագիծին դէմ պայքարը։ Պայքար մը, որ հասաւ մինչեւ Սահմանադրական դատարան, որուն իբրեւ արդիւնք, իշխանութիւնները կատարեցին լուրջ զիջումներ։

Այո, Հայաստանի մէջ մենք կը գործենք չափազանց ծանր պայմաններու մէջ։ Մեր երկիրը կը գտնուի բազմաթիւ լուրջ խնդիրներու դէմ յանդիման։ Այս խնդիրները բազմազան են եւ լուծումի կը կարօտին։

Մեր համոզումով, այս խնդիրները ունին սիսթեմիք, համակարգային բնոյթ։ Այսինքն, մեծ մասամբ հետեւանք են կառավարման այն համակարգին, որ որդեգրուած է Հայաստանի մէջ վերանկախացումէն ասդին։ Համակարգ մը, ուր մեծ իշխանութիւն կեդրոնացած է մէկ անձի՝ նախագահին ձեռքը։

Հետեւաբար, լուծումները եւս պէտք է ըլլան սիսթեմիք։ Դաշնակցութիւնը, վերլուծելով կացութիւնը, վերահաստատեց վերանկախացումէն ի վեր իր կեցուածքը՝ որ կիսատ-պռատ լուծումները չեն դարմաներ կացութիւնը եւ անհրաժեշտ է հիմնովի՛ն փոփոխութեան ենթարկել Հայաստանի կառավարման համակարգը, անհրաժեշտ է խորքային բարեկարգումներ որդեգրել, որպէսզի կարելի ըլլայ խնդիրները լուծել, կամ իրենց լուծման ընթացքին մէջ դնել։ Անհրաժեշտ է սահմանադրական փոփոխութիւններով յառաջացնել խորհրդարանական դրութիւն մը, ուր հաւաքական ղեկավարութեամբ առաջնորդուի երկիրը, ուր դատական համակարգը դառնայ իսկապէս անկախ։ Համակարգ մը, ուր ընդդիմութեան տրուին աչքառու լիազօրութիւններ եւ իրաւունքներ։ Այսպէս կը մտածէինք 1991ին, այսպէս կը մտածենք նաեւ այսօր։

Այս նպատակին համար ալ, մշակուեցան այն 7 կէտերը, որոնց շուրջ փորձեցինք համախոհութիւն ստեղծել նախ ընդդիմութեան մօտ։

Մեր խօսակիցներէն շատեր կէս ճամբէն ետ դարձան, շատ հաւանաբար անոր համար, որ իրենց մօտ եւս կար նախագահական աթոռին հասնելու փառատենչութիւն։

Բայց մենք յամառօրէն շարունակեցինք մեր լուռ պայքարը, մինչեւ որ նախագահը եւս համոզուեցաւ, որ մենք ճիշդ ենք։

Մնացածը գիտէք արդէն, որ սահմանադրութիւնը բարեփոխուեցաւ եւ հանրաքուէով հաստատուեցաւ ժողովուրդին կողմէ։ Այնպէս որ, յառաջիկայ Ապրիլին, երբ աւարտի նախագահ Սերժ Սարգսեանի պաշտօնավարութեան ժամանակաշրջանը, մեր հայրենիքը պիտի կառավարուի վարչապետական դրութեամբ։ Խորհրդարանական մեծամասնութեան տիրացած քաղաքական ուժն է, որ իր նշանակած վարչապետով ու նախարարներու խորհուրդով պիտի կառավարեն երկիրը եւ ոչ թէ անհատ մը։

Ահաւասիկ, իրերու այս դրութեան մէջն էր, սահմանադրական փոփոխութիւններէն վերջն էր, որ կայացան երկարատեւ բանակցութիւններ Հ.Յ.Դաշնակցութեան եւ Հանրապետական կուսակցութեան միջեւ, որոնք ինչպէս գիտէք, յանգեցան գործակցութեան համաձայնագրին։

Մեր ծրագիրները, ներառեալ 7 կէտերը, 90 տոկոսով ներառուած են այս համաձայնագրին մէջ, ու ատոր հիման վրայ, մենք մաս կազմեցինք կառավարութեան՝ 3 նախարարներով։

Այս գործակցութեան քայլը առնելու ատեն, մենք կը գիտակցէինք, որ հանրային կարծիքին մօտ կրնայինք մեղադրուիլ իբրեւ մեղսակիցներ՝ գոյութիւն ունեցող ապականած իշխանութիւններուն։ Գիտէինք, որ «փոփիւլիսթ» քայլ մը չէր մեր առածը. սակայն նաեւ քաջ կը գիտակցէինք, որ երկրին մէջ անհրաժեշտ են գործնական քայլեր, դրութիւնը բարեկարգելու համար։ Ի վերջոյ, Հայաստանը հայրենիք է, իսկ հայրենիքը զանազան տեսութիւններու փորձադաշտ չէ, այլ՝ լուծումներու սպասող գերագոյն արժէք։ Մարդիկ կրնան անդադար ընդդիմախօսել, անիծել, քննադատել, սակայն հայրենիքը կը բարեկարգուի միայն գործնական քայլերով, քաղաքական սթափ հաշուարկներու վրայ առնուած հեռատես քայլերով։

Եւ Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը ընտրեց ա՛յս ուղին։ Գործակցելով կացութիւնը աստիճանաբար բարեշրջելու ուղին։

Ներկայ կառավարութեան ընկերային-տնտեսական քաղաքականութենէն գո՞հ ենք։ Պատասխանեմ՝ ընթացքէն այո, սակայն ոչ կշռոյթէն ու ցարդ ձեռք բերուած արդիւնքներէն։

Մօտաւորապէս ամիս մը առաջ, Հ.Յ.Դ. Բիւրոն եւ Հայաստանի Գերագոյն Մարմինը խառն նիստի մը ընթացքին քննեցին այս հարցը, կատարեցին ախտաճանաչումներ, բանաձեւեցին կատարուելիք աշխատանքներու ծիրը։ Դաշնակցութիւնը այս ինքնաքննադատութիւնը կատարեց հրապարակային ձեւով. մամուլին միջոցով, Դաշնակցութիւնը տեղեակ պահեց ժողովուրդը իր արժեւորումներէն։ Որովհետեւ վերջին հաշուով, մենք ժողովուրդին հաշուետու կը նկատենք մենք մեզ։

Հայաստանի ու հայութեան շահերուն համար գործակցութեան գաղափարը Դաշնակցութեան քաղաքական մտածողութեան մաս կազմած է մեր պատմութեան ընթացքին։

Այս մտածողութեան հիման վրայ էր, որ մենք անցեալին գործակցած ենք մակեդոնական յեղափոխական շարժման հետ՝ ընդդէմ օսմանեան բռնատիրութեան։ Այս մտածողութեան հիման վրայ էր, որ անցնող դարու սկիզբը, Դաշնակցութիւնը գործակցած է պարսկական սահմանադրական շարժումին հետ եւ Եփրեմ Խանի օրինակը լաւագոյն կերպով կ՛արտայայտէ այս մէկը։ Մեզի համար, մեր ազատագրական շարժումին անհրաժեշտ էր ունենալ շարժելու ու գործելու ռազմավարական տարածք մը։ Մենք սահմանադրական կարգերով օժտուած Պարսկաստանի մէջ կը տեսնէինք այդ կարելիութիւնը ու ատոր համար ալ Դաշնակցութիւնը չվարանեցաւ գործնականօրէն մասնակցելու այդ պայքարին։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ սահմանադրական կարգեր հաստատելու համար, մենք գործակցեցանք բազմաթիւ ոչ հայ կազմակերպութիւններու, ներառեալ «Իթթիհատ» կուսակցութեան հետ, որովհետեւ կը գտնէինք, որ մեր ծրագրային նպատակները կրնայինք այդ ձեւով իրականացնել սահմանադրական կարգերով օժտուած պետութեան մը մէջ։

Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի շահերուն ի խնդիր, 1917ին, ռուսական յեղափոխութեան ստեղծած թոհուբոհին մէջ, Կովկասի մէջ, մենք գործակցեցանք վրացիներուն եւ թաթարներուն հետ, Կովկասեան Սէյմի ծիրէն ներս։ Մենք գործակցեցանք նոր հրապարակ իջած բոլշեւիկեան իշխանութիւններուն հետ, Ստեփան Շահումեանի ճամբով։

Նորանկախ Հայաստանի առաջին կառավարութիւնը մենք կազմեցինք «քոալիսիոն» հիմքերով. այսինքն, ուզեցինք, որ կառավարութեան մաս կազմեն նաեւ հայկական այլ կուսակցութիւններու ներկայացուցիչներ։

Նոյն հանրապետութեան օրերուն, մինչ հայկական պատուիրակութիւնը Եւրոպայի մէջ կը փորձէր յաղթական Դաշնակիցներուն շրջանակներէն ներս հետապնդել Հայաստանի շահերը, միւս կողմէ Հայաստանի դաշնակցական կառավարութիւնը Լեւոն Շանթի գլխաւորութեամբ պատուիրակութիւն մը կը ղրկէր Մոսկուա, նոյն նպատակով բանակցելու համար բոլշեւիկեան-խորհրդային իշխանութիւններուն հետ, ի խնդիր նորակազմ Հայաստանի Հանրապետութեան ապահովութեան ։

Լիբանանի մէջ, Դաշնակցութիւնը երկար ատեն գործակցեցաւ ծայրայեղ աջակողմեան տեղական կուսակցութիւններու հետ, որպէսզի կարելի ըլլայ առաւելագոյն չափով երաշխաւորել հայ համայնքին շահերը այդ երկրէն ներս։ Եւ երբ նոյն այդ տեղական ուժերը, Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին, փորձեցին ոտնձգութիւններ կատարել լիբանահայութեան դէմ, իրենց դէմ գտան Դաշնակցութեան զինեալ դիմադրութիւնը։ Հետեւաբար, լիբանահայութեան շահերը պաշտպանելու մեր կեցուածքը պահպանեցինք նաե՛ւ զոհերու գնով։

Այս բոլորը ըրինք՝ քննադատուելով հանդերձ, որ կը գործակցինք այս կամ այն ուժին հետ։ Քննադատուեցանք, որ կը գործակցինք բոլշեւիկներուն հետ, աջակողմեան ուժերու հետ եւայլն։ Բայց այդ գործակցութեան թիրախը Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի ապահովութիւնն էր, ըլլա՛յ ատիկա 1907ին, 1918ին, կամ 40ական թուականներուն ու ատկէ վերջ։ Եւ տակաւին մինչեւ այսօ՛ր, երբ կառավարական մակարդակով կը գործակցինք Հայաստանի Հանրապետական իշխանութիւններուն հետ։

Բայց մեր վարքագիծին մաս չեն կազմեր աժան ու ամբոխահաճոյ (փոփիւլիստ) ելոյթները։ Դաշնակցութիւնը կը գործէ քաղաքական կշռադատուած տրամաբանութեամբ, միշտ իբրեւ ուղեցոյց ունենալով Հայաստանի ու հայութեան ռազմավարական շահերը, այնպէս, ինչպէս բանաձեւուած են մեր Ընդհանուր ժողովներուն կողմէ։

Դիւրին է արտագաղթի մասին յօդուածներ գրելը, երեւոյթը քննադատելը, այս կամ այն քաղաքական ուժերը քննադատելը (թեկուզ արդարացի կերպով)։ Դիւրին է հարցազրոյցներով կամ մամուլի զանազան միջոցներով այդ հարցը քննարկելը եւ մեղաւորները ամենախիստ բառերով քննադատելը։

Դժուարը սակայն միւսն է. այսինքն, առնել այնպիսի գործնական քայլեր, որոնք կը միտին եթէ ոչ կասեցնելու, այլ գէթ՝ մեղմացնելու այն չարիքը, որ կը կոչենք արտագաղթ։

Թող յստակ ըլլայ բոլորին, եւ անգամ մը եւս կը յայտարարեմ, յանուն մեր բոլոր կազմակերպական շրջաններուն եւ շարքերուն, որ Դաշնակցութիւնը ընտրած է դժուա՛ր ուղին։ Այն ուղին, որուն արդիւնքները կրնան այսօր կամ վաղը չերեւիլ, սակայն անպայմա՛ն որ պիտի արդիւնաւորուին։

Մենք ընտրած ենք գործելու եւ ոչ թէ անիծելու ուղին։ Մենք ընտրած ենք քրտնաջան աշխատանքի եւ ոչ թէ աժան ամբոխավարութեան ուղին։

Դաշնակցական ըլլալը կիսաժամ (փարթ թայմ) աշխատանքի չի նմանիր. Դաշնակցական ըլլալը մեր սրտին ուզած պահուն աշխատիլ, չուզած պահին մէկդի քաշուիլ չի նշանակեր։ Դաշնակցական ըլլալը որոշումներուն նկատմամբ կամայական վերաբերում չի նշանակեր, որ եթէ այս որոշումը հաւնինք՝ կ՛աշխատինք, չենք հաւնիր՝ չենք աշխատիր։ Այս չենք մենք։

Այս պատճառով ալ, սիրելի ներկաներ, դժուար բան է դաշնակցական ըլլալը, որովհետեւ ատիկա ամէն բանէ առաջ՝ ամբողջական յանձնառութիւն կը նշանակէ։ Ամբողջական յանձնառութիւն որոշումներուն նկատմամբ. ամբողջական յանձնառութիւն մշակուած, ծրագրուած աշխատանք մը, որոշում մը իր լրումին հասցնելու նկատմամբ։ Եւ վերջապէս՝ ամբողջական յանձնառութիւն մեր Ծրագրին ու Կանոնագրին նկատմամբ։ Որովհետեւ, երբ ժողովուրդին ու հայրենիքին ծառայելն է մեր իսկական կողմնացոյցը, թէ՛ ժողովուրդը եւ թէ՛ հայրենիքը ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ գուրգուրանքի, ամբողջական յանձնառութեան, ամբողջական նուիրումի կը կարօտին։ Մէկ խօսքով, սիրելի ներկաներ, Դաշնակցութիւնը անձնակեդրոն եւ ինքնասիրահարուած մարդոց տեղը չէ։ Դաշնակցութիւնը իր Ծրագրին, կազմակերպական կարգապահութեան, կանոնագրին եւ հայրենիքին նկատմամբ ամբողջական նուիրումի պատրաստ մարդոց տեղն է։ Այս բոլորը մոռնալ, կը նշանակէ ոչ միայն կտրուիլ Դաշնակցութենէն, այլ նաեւ՝ նոյնինքն հայութենէն։ Իսկ մենք պարտութեան գաղափարին անհաշտ եւ անզիջող թշնամիներն ենք։

Այսօր Հայաստանը, մեր հայրենիքը, կը գտնուի քաղաքական կառավարման լուրջ մարտահրաւէրի մը դիմաց։

Յառաջիկայ Ապրիլին, ըստ սահմանադրական բարեփոխումներուն, մեր հայրենիքը պիտի դառնայ խորհրդարանական համակարգով կառավարուող պետութիւն։ Կառավարման այս սիստեմը ի վիճակի է մեր ժողովուրդի ամբողջ կարողականութիւնը, «փոթենշըլը» պեղելու, երեւան հանելու եւ ծառայեցնելու հայրենիքի ապահովութեան եւ բարգաւաճման իմաստով։

Ասիկա մեզ կը դնէ նոր պատասխանատուութիւններու առջեւ։ Պատմական օրերու մէջ կ՛ապրինք, որովհետեւ մեր հայրենիքը, իբրեւ պետութիւն, որակական նոր ոստումի կարելիութեան մը առջեւ է։

Դաշնակցութիւնը, իր բոլոր կազմակերպական շրջաններով ու շարքերով, այս որակական ոստումին մէջ պիտի խաղայ իր դերը։ Մեզմէ իւրաքանչիւրը պատրաստ պիտի ըլլայ իրմէ ակնկալուածը ընելու, ի խնդիր մեր հայրենիքին։

Յառաջիկայ տարի նաեւ, 100ամեակն է մեր պետականութեան։ Այն պետականութեան, որուն ստեղծման մէջ բանալի դեր խաղցաւ Դաշնակցութիւնը։ Շատեր, տակաւին մինչեւ այսօր, կը փորձեն նսեմացնել Դաշնակցութեան դերակատարութիւնը 1918ի այդ անկիւնադարձին մէջ։ Ուրիշներ պիտի փորձեն այս հարիւրամեակը պարպել իր քաղաքական եւ գաղափարական բովանդակութենէն, ու զայն վերածել լոկ ծիսակատարութեան, հրավառութեան, կամ «շօ»ի։

Բայց մեզի համար, 1918ը ոչ միայն հայկական նորագոյն պետականութեան հիմնադրութեան, այլ Հայաստանը միացեալ տեսնելու, ամբողջական տեսնելու գաղափարին խորհրդանիշն է։ Այս առիթով, Հ.Յ.Դ. Բիւրոն մշակած է 100ամեակի նշումի յատուկ ծրագիր մը, որուն հիմնական նպատակն է գօտեպնդել պետականութեան նկատմամբ մեր ազգային հաւաքական գիտակցութիւնը, համախմբել մեր ժողովուրդին ուժն ու կարողութիւնները հայրենիքին շուրջ։ Չկայ ասկէ աւելի մեծ արժէք մեզի համար, որովհետեւ վերջին հաշուով, Հ.Յ.Դաշնակցութեան ռազմավարական նպատակն է ստեղծել Միացեալ, Ազատ ու Անկախ Հայաստան մը։ Ու մեր բոլոր ճիգերը պիտի ուղղենք ա՛յս նպատակին։ Այս պատճառով ալ, բոլոր դաշնակցականներէն, ինչու չէ նաեւ՝ բոլո՛ր հայորդիներէն կ՛ակնկալենք ամբողջական նուիրում։ Այնպէս որ, աւստրալահայութիւնը ինք եւս խուռներամ մասնակցութիւն պէտք է բերէ գալ տարուան Մայիսին Հայաստանի մէջ տեղի ունեցող 100ամեակի ձեռնարկներուն։

Հետեւաբար, կոչ կ՛ուղղեմ Աւստրալիոյ հայ համայնքին, բոլոր կազմակերպութիւններուն եւ անհատներուն անխտիր, յատկապէս բոլոր անոնց, որոնք մասնագիտական կարողութիւններ ունին, որ միջոցներ որոնեն, ուղիներ գտնեն, իրենց մասնագիտութիւնը Հայաստան հայրենիքին ծառայեցնելու համար։ Մեր նախարարութիւնները, մեր պետական զանազան հաստատութիւնները սրտցաւ ու նուիրեալ մասնագէտներու յաւելեալ կարիքը ունին։ Վերջին հաշուով, Հայաստանը միայն թուրիզմի երկիր չէ, միայն գեղեցիկ բնութիւն չէ, միայն ճաշարաններ կամ զբօսավայր չէ։ Անիկա ամէն բանէ առաջ՝ հայուն հայրենիքն է ու վե՛րջ։

Սիրելի ներկաներ, վերջին թելադրանք մը եւս ձեր բոլորին։

Հայաստան երթաք, անպայման այցելէք Արագածի լանջերուն թառած Զովասար գիւղը, հոն գիւղացիներէն խնդրեցէք, որ ձեզի ցոյց տան Չոլոյին ու իր զինակից Մօրուք Կարոյին կիսաւեր տուները։ Շօշափեցէք այդ քարերը ձեր ափերով, զգացէք այդ երկու ֆետայիներուն շունչը ձեր մէջ, հաղորդուեցէք անոնց ուժով ու հզօրութեամբ ու պիտի լեցուիք անոնց գաղափարական հայրենասիրութեամբ։

Իսկ անցնող Ապրիլեան պատերազմի օրերուն, մենք բոլորս ականատես եղանք, թէ ինչպէս 90ական թուականներու ազատամարտիկները, անսալով Հ.Յ.Դաշնակցութեան կոչին, մէկ մարդու պէս ոտքի ելան ու մեկնեցան ճակատ։ Լրագրող մը, տեսնելով տարեց ազատամարտիկ մը, որ կամաւոր ճակատ կը մեկնէր, անոր հարցուց, թէ այս տարիքիդ դուն ի՞նչ պիտի ընես հոն, ինչպէ՞ս պիտի կարենաս կռուիլ։ Ազատամարտիկը անայլայլ պատասխանեց՝ «Ես կ՛երթամ ճակատ, մեր 20 տարեկան զինուորին կողքին ըլլալու. Ոչ միայն կողքին ըլլալու, այլ նաեւ անոր դիմացը կանգնելու, որպէսզի եթէ թշնամիին գնդակը գայ, ինծի՛ դպնայ ու ոչ թէ իրեն»։

Իսկ բազմաթիւ ուրիշ պարագաներու, բոլորս ալ ապշանքով ականատես եղանք, թէ ինչպէս նորակոչիկները բանակ կ՛երթային՝ դհոլով, զուռնայով ու պարով։ Չկայ աշխարհի մէջ երկիր մը, ուր երիտասարդները պարելով ու խնճոյքի մթնոլորտի մէջ պատերազմի երթան։ Այնպէս որ, երբ ձեր մասնագիտութիւնները Հայաստան հայրենիքին ի սպաս դնելու համար ճամբայ կ՛ելլէք Սիտնիէն ու Մելպուռնէն դէպի Երեւան, երգուպարով, դհոլ զուռնայով մեկնեցէք այստեղէն, որովհետեւ ձեր նուիրումը խրախճանքի ու խանդավառութեան մթնոլորտի մէջ պէտք է իրականանայ։

Հետեւաբար, Ռուբէն Զարդարեանի բառերով, «Թող բորբոքի՛ կրակը, աւելի՛ ուժով, աւելի՛ կատաղօրէն»։