ԱՆԻ ԱՊԱՃԵԱՆ

Եւ անընդհատ պարեցին
Բոլորաձեւ եւ ուղիղ
Կեանքի պարը հեշտագին:

Երազկոտ, անջատուած ամբոխէն
Իրարու հետ պինդ, ուրախ,
Մօտ ու հեռու հայեացքներէ:

Սրտի զարկերը զուգահեռ կ՛ընթանան
Երգի լարերուն:
Ամբոխը լարուած մեքենայ,
Ցնծութեան կանչերով
Կը թնդացնէ սրահը շարժուն
Մինչ անոնք կը ձուլուին դանդաղօրէն…

2017

Բանալի բառեր. Իրաքեան Քիւրտիստան, Արեւելեան հարց, Հայկական հարց, քրտական հարց, Սեւրի պայմանագիր, Հոյպուն, Ապտիւլլա Օճալան, Քիւրտիստանի աշխատաւորական կուսակցութիւն, Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցութիւն, Ուիլսընեան Հայաստան:

Իրաքեան Քիւրտիստանի սեպտեմբերի 25-ի հանրաքուէով սկիզբ առած խոր յեղաբեկումները վերջին ամիսներին մեր տարածաշրջանում արձանագրուող աշխարհաքաղաքական լուրջ փոփոխութիւնների առաջին ծիծեռնակներն են:

Ծաւալուող գործընթացների հիմքում ընկած են ինչպէս տարածաշրջանի որոշ երկրների ընթացիկ-քաղաքական հաշուարկները, այնպէս էլ ողջ Մերձաւոր-Միջին Արեւելքի վերաձեւման ռազմավարական նպատակները: Առաջին առումով դերակատարը Քիւրտիստանի թիկունքին կանգնած Իսրայէլն է, որը փորձում է սոսկ հակակշիռ ձեւաւորել դէպի Միջերկրական ծով «շիայական միջանցք»-ի ճարտարապետ Իրանի հանդէպ: Իսկ ահա երկրորդ իրողութիւնը պայմանաւորուած է «Մեծ Մերձաւոր Արեւելք» ծրագրի հեղինակ Միացեալ Նահանգների միանգամից մի քանի դաշտերում սկսած բարդ խաղով:

Դրանցից մէկը Հարաւային Կովկասն է, որտեղ արդէն սկսում են ճեղքեր տալ անցած դարի 20-ական թուականներից տարածաշրջանն աքցանի մէջ վերցրած ռուս-թուրքական «մուրճ»-ի ու «սալ»-ի շօշափուկները: Մեր տարածաշրջանի հիւսիսում` Վրաստանում Միացեալ Նահանգները արդէն ամրապնդել է սեփական ներկայութիւնը, ուստի երբ հարաւում էլ ձեւաւորւում է իրաքեան Քիւրտիստանը, անխուսափելի է դառնում ողջ Արեւմուտքի առաջնային ուշադրութեան կենտրոնացումը Լեռնային Ղարաբաղի միջոցով տարածաշրջանի «աշխարհաքաղաքական ճօճանակ»-ի վերածուած Հայաստանի վրայ: Միմեանց զուգահեռ սկիզբ առած ամերիկեան ու եւրոպական ճնշումները մի կողմից` Թուրքիայի, իսկ միւս կողմից` Ազրպէյճանի հանդէպ, գալիս են հաստատելու այն իրողութիւնը, որ տարածաշրջանի կոտորակման եւ վերահամարկման համար Միացեալ Նահանգներին ու Եւրոպային հարկաւոր են երկու հարեւան «աշխարհաքաղաքական բանտախցերում» պարփակուած Հայաստանն ու Քիւրտիստանը:

Այդ բանտախցերից առաջինը ձեւաւորուել է Լենին-Աթաթուրք դաշինքով աւարտուած` Հայաստանի հողերի փուլային բաժանման արդիւնքում:

Իսկ ահա երկրորդը 1930-ականների Սաատապատի դաշինքով քրտական հարցին բաժին ընկած մերձաւոր-միջինարեւելեան աքցանն է:

Առաջինը փակում է հնարաւոր աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի ուղղահայեացը, իսկ երկրորդը` հորիզոնականը, ինչը նշանակում է, որ ինչպէս անցեալում, այնպէս էլ այսօր հայերի ու քրտերի ճակատագրերը հատւում են մէկը միւսի հետ, բայց այս անգամ ոչ թէ փոխադարձ շահերի անլուծելի հակասութեան, այլ երկու նեղլիկ «աշխարհաքաղաքական բանտախցեր»-ի պատուհաններից ներս թափանցող լոյսի ճառագայթների խաչաձեւումի տեսքով: Այդ ճառագայթները լուսարձակում են հետեւեալ ակնյայտ իրողութիւնը. 20-րդ դարասկզբի աղէտների արդիւնքում ժամանակաւորապէս տարբեր «բանտախցերում» յայտնուած Հայաստանն ու նոր ձեւաւորուող Քիւրտիստանն իրականում սահմանակից երկրներ են: Իսկ երկու ժողովուրդներին վերջին երկու դարերի ընթացքում բաժին ընկած դժբախտութիւնների հիմնական պատճառն այն է, որ նրանք իրենց ընդհանուր սահմանի ուրուագծերը ժամանակին տարբեր կերպ են պատկերացրել:

Որովհետեւ ի տարբերութիւն դեռեւս 1878-ին Արեւելեան հարցից առանձնացած եւ Օսմանեան կայսրութեան կոտորակման գործընթացի հիմնական ազդակի վերածուած Հայկական հարցի, քրտական հարցը միջազգային դիւանագիտութեան մէջ է մտել մօտ 40 տարի անց` Սեւրի պայմանագրով, որով յաղթական Անտանտի դաշնակից Հայաստանի Հանրապետութիւնը ձեռք է բերել պատմականօրէն իրեն պատկանող 6 վիլայեթների ու Հայկական Կիլիկիայի մօտ մէկ երրորդը` մնացածը զիջելով Թուրքիային եւ ապագայ Քիւրտիստանին: Ասում ենք` ապագայ, քանի որ Սեւրով որոշւում էին միայն ինքնավարութիւն ստացող Քիւրտիստանի մօտաւոր սահմանները, բայց ո՛չ կարգավիճակը, եւ վերջինս անկախանալու իրաւունք էր ստանալու, եթէ մէկ տարուայ ընթացքում դիմէր Ազգերի լիկայի խորհրդին:

Մինչդեռ Եւրոպայում հաստատուած երիտթուրքերի յորդորներով օրուան քրտական վերնախաւն աւելին ստանալու նպատակով Ֆրանսա ուղարկեց Շերիֆ փաշայի պատուիրակութիւնը եւ յաւակնութիւններ յայտնեց առանց այդ էլ երեք մասերի տրոհուող հայկական հողերի` հայերին բաժին ընկած հատուածի հանդէպ: Միւս կողմից էլ` տարուելով իր բառապաշարում լայնօրէն «Քիւրտիստան» հասկացութիւնն օգտագործող Մուսթաֆա Քեմալի խոստումներով` քրտերն աշխուժօրէն մասնակցեցին նրա գլխաւորած ազգայնական շարժմանը եւ Հայաստանի դէմ սանձազերծուած պատերազմին:

Քեմալի հետ համագործակցելու ճանապարհով քրդերը յոյս ունէին պահպանել Հայոց ցեղասպանութեան արդիւնքում ձեռք բերած ահռելի թալանը, իսկ Հայաստանի ոչնչացումով` ազատուել Ցեղասպանութեան մէջ յանցակցի խարանից, բայց կրկնակի անգամ խաբուելով` այդպէս էլ ոչինչ չստացան: Փոխարէնն իր իշխանութեան ամրապնդումից յետոյ, 1922-1923 թուականներից Քեմալն անցաւ քրտերի ճնշման եւ ուծացման քաղաքականութեանը: Այդ պայմաններում 1920-ականների կէսերից սկիզբ առած քրտերի հակաթուրք ելոյթների ընթացքում աստիճանաբար բիւրեղացաւ հայ-քրտական փոխբացասող յաւակնութիւնները մի կողմ դնելու եւ ընդհանուր թշնամու դէմ ուժերը համախմբելու անհրաժեշտութեան գիտակցումը: Դրանցից ամենահզօրի` Արարատի 1926-1930թթ. ապստամբութեան պարտութիւնը բացայայտեց նաեւ այն իրողութիւնը, որ ինչպէս հայ, այնպէս էլ քիւրտ ժողովուրդների անկախութիւն ձեռք բերելու խնդիրը բախւում է ոչ միայն թուրքական բռնապետութեան, այլեւ` վերջին պահին նրան անպայման օգնութեան հասնող Խորհրդային Ռուսաստանի եւ ապա ԽՍՀՄ-ի հակազդեցութեանը, ինչը եւ դարձաւ այդ ապստամբութեան պարտութեան խորքային պատճառը:

Ուստի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեր տարածաշրջանում պահպանւում էր ժամանակին Սիմոն Վրացեանի մատնանշած ռուսական «մուրճ»-ի ու թուրքական «սալ»-ի` արտաքուստ հակադիր, սակայն իր էութեան մէջ միասնական աքցանի հզօր ներգործութիւնը, ո՛չ հայ եւ ո՛չ էլ քիւրտ ժողովուրդներն ի վիճակի չէին հասնելու իրենց ազգային իղձերի իրականացմանը:

Դրա նոր ու ամենավերջին վկայութիւնը ԽՍՀՄ-ի անմիջական աջակցութեամբ 1978թ. հիմնուած եւ 1984թ. Թուրքիայի դէմ զինեալ պայքար սկսած Քիւրտիստանի աշխատաւորական կուսակցութեան արիւնոտ պայքարի տեղատւութիւնն էր, որի առաջնորդ Ապտիւլլա Օճալանը վերջում անգամ քաղաքական ապաստան չստացաւ Ռուսաստանում եւ Արեւմուտքի հետ իրականացուած «փրիմաքովեան աճուրդում» վերածուեց պարզ մանրադրամի, ուստիեւ երկրէ երկիր դեգերելուց յետոյ, ի վերջոյ առեւանգուեց Թուրքիայի յատուկ ծառայութիւնների կողմից:

Ասուածից ակնյայտ է դառնում, որ տարածաշրջանում սկիզբ առնող աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի պայմաններում երկու բախտակից ժողովուրդները կա՛մ մշակելու են ռազմավարական հեռանկարի ընդհանուր տեսլական, կա՛մ էլ յայտնուելու են քրտերի ցեղասպանութեան ու Հայաստանի պատմական հեռանկարի կորստեան վտանգի առաջ: Ընդ որում, խնդրի լուծումն աւելի հրատապ է հէնց քրտական կողմի համար, որի ներկայ քաղաքական յայտի օրինականութիւնը չի ճանաչւում հարեւան երկրների կողմից:

Թուրքերը, արաբները, իրանցիները` իւրաքանչիւրն իրենց դիտանկիւնից, մերժում են քրտերի ինքնորոշման իրաւունքը, իսկ քրտական հայրենիքի գաղափարը պարզապէս անհեթեթ են համարում: Իրանի արեւմուտքում ձեւաւորուած, Միջագետքի հիւսիսում բնաւորուած եւ ապա դէպի Սիրիա ու Հայաստան տարածուած քրտերի մեծ մասն այսօր ոչ միայն հեռու է իր պատմական հայրենիքից, այլեւ նրա յստակ ընկալումն էլ չունի: Դրան գումարւում է նաեւ Թուրքիայում բնակուող նրանց մի խոշոր հատուածի ուծացման իրողութիւնը եւ նոյն գործընթացների տարածումը նաեւ այլ երկրներում:

Ուստի թէեւ ողջ 20-րդ դարի ընթացքում Հոյպունն ու ՔԱԿ-ը կենտրոնացել էին Թուրքիայի հարաւ-արեւելքում քրտական պետութիւն հիմնելու խնդրի վրայ, բայց այսօր Քիւրտիստանը ստեղծւում է Իրաքի տարածքում: Այս կապակցութեամբ Թուրքիայի Իմրալի կղզու բանտում գտնուող ՔԱԿ-ի հիմնադիր եւ առաջնորդ Ապտիւլլա Օճալանը վերջերս հրատարակուած իր հատորներից մէկում դառնութեամբ նկատել է, որ իրաքեան Քիւրտիստանի ճակատագիրն իրեն յիշեցնում է Ցեղասպանութիւնից փրկուած «Փոքր Հայաստան»-ի ճակատագիրը: Նա գրում է. «Իրաքեան Քիւրտիստան» կոչուող երեւոյթը քաղաքական բեմահարթակին յայտնուել է այն ձեւով, ինչը նման է հետեւեալին. ճիշդ այնպէս` ինչպէս ի պատասխան հելլէնների ու հայերի կողմից իրենց պատմական հայրենիքի կորստի` նրանց տրամադրուել է իւրայատուկ սննդականոնի սննդաբաժին` հայրենիքի փոքր կտորի տեսքով»: Սա խիստ կարեւոր խոստովանութիւն է Թուրքիայի արեւելեան երկրամասերի պատկանելութեան վերաբերեալ:

Բայց ահա Ա. Օճալանի ազգակիցների մի մասն այդ «սննդականոնի սննդաբաժնի հանդէպ այլ վերաբերմունք ունի: Նրանք նման կերակրատեսակը դիտարկում են որպէս 40 միլիոնի հասնող իրենց հայրենակիցներին կազդուրելու համար անհրաժեշտ նախաճաշ` Հարաւային Քիւրտիստանի տեսքով, որին հետեւելու է ճաշը` Արեւմտեան Քիւրտիստանի ստեղծումով (ներկայիս Սիրիայի տարածքում), ապա ընթրիքը` որպէս «Հիւսիսային Քիւրտիստան» (ներկայիս Թուրքիայի ողջ արեւելքը, այդ թւում` Ուիլսընեան Հայաստանը), իսկ վերջում էլ աղանդերը` Արեւելեան Քիւրտիստանի (ներկայիս Իրանի տարածք) տեսքով: Ընդ որում, քրտերի ամենախոշոր զանգուածը եւ դրանով պայմանաւորուող ամենամեծ յաւակնութիւնները Թուրքիայի տարածքում են` թուրք-սիրիական ու թուրք-իրաքեան սահմանագծից հիւսիս-արեւմուտքում, հասնելով մինչեւ Տէրսիմի, իսկ հիւսիս-արեւելքում` Արարատով պսակուող Հայկական պարի լեռները, քանի որ զազաներին նոյնպէս նրանք համարում են իրենց ցեղակիցներ, իսկ հայերին, ասորիներին ու միւս ժողովուրդներին դիտում են սոսկ որպէս ապագայ «Ժողովրդավարական համադաշնակցային Քիւրտիստան»-ի լիիրաւ քաղաքացիներ: Դրա համար են Թուրքիայի քիւրտերն այսօր նախկին «Միացեալ եւ անկախ Քիւրտիստան»-ի պահանջը քողարկել Ժողովրդավարական համադաշնակցային Քիւրտիստանի տեսլականով` ՔԱԿ-ի հիմքի վրայ ստեղծելով նրա քաղաքական թեւը` ի դէմս Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցութեան (HDP), որն իր ներկայացուցիչներն ունի այդ երկրի խորհրդարանում: Այսինքն քիւրտերն այնքան են առաջադիմել, որ լիուլի իւրացրել են պասքերի, իրլանտացիների եւ եւրոպական այլ ժողովուրդների պայքարի հարուստ փորձը, բայց միեւնոյն ժամանակ նաեւ այնքան են կտրուել իրականութիւնից, որ «մոռացել են» ըմբռնել մեր տարածաշրջանի կոտորակման արեւմտեան քաղաքականութեան հիմնական իմաստը` Մեծն Թուրքիան` Մեծն Քիւրտիստանով փոխարինելու նպատակի կատարեալ բացակայութիւնը:

Ուրեմն Հայկական լեռնաշխարհի քարտէզի վերաձեւումը պարզապէս անհնար է իրականացնել առանց նրա տիտղոսակիր պետութեան ու ազգի` Հայաստանի ու հայութեան աշխուժ մասնակցութեան: Իսկ դրանում հայկական յաւակնութիւններն ամենեւին էլ «Մեծն Հայաստան»-ի պահանջ չեն, քանի որ Ուիլսընեան Հայաստանն ու Հայաստանի Հանրապետութիւնը կազմում են հայկական պատմական հողերի մօտ մէկ երրորդը: Նման քաղաքական յայտով մենք յաւակնում ենք միայն նոր ու նորագոյն ժամանակների միջազգային իրաւունքով մեզ պատկանող Արեւմտեան Հայաստանի տարածքների մի մասին, այսինքն` Սան Ռեմօ-Սեւր-Ուիլսընի Իրաւարար վճիռ երկմիասնական փաթեթին` ելքով դէպի Սեւ ծով: Իսկ Վանի, Պիթլիսի եւ Էրզրումի նահանգներն ինչպէս Ռուսաստանի կողմից 1917-ին ճանաչուել են որպէս «հնուց ի վեր հայկական», այնպէս էլ 1920-ին դաշնակիցների ջանքերով պայմանագրային եւ իրաւարարական ամրագրում են ստացել որպէս Սեւրի պայմանագիր ու Ուիլսընի Իրաւարար վճիռ: Մինչեւ Հոկտեմբերեան յեղաշրջումը Հայկական հարցի շուրջ Ռուսաստան-Արեւմուտք խորքային հակասութիւնները յաղթահարուել են, իսկ ահա պոլշեւիզմը, ինչպէս յայտնի է, որեւէ կապ չունէր ռուսական ազգային շահի հետ:

1920թ. նոյեմբերի 22-ի իր Իրաւարար վճռով ժամանակի մեծագոյն ժողովրդավար Վ. Ուիլսընը յստակօրէն երեք մասի է բաժանել հայկական պատմական հողերը, որպէսզի նրանց համար պայքարող երեք ժողովուրդներից որեւէ մէկը դժգոհ չմնայ: Դա է եղել քաղաքակիրթ աշխարհի  վճիռը, որի իրականացումը Լենին-Աթաթուրք դաշինքի ձեւաւորումով յետաձգուել է, բայց չի հանուել գերտէրութիւնների հեռահար-ռազմավարական օրակարգերից: Ուրեմն եթէ տարածաշրջանում սկիզբ առած յեղաբեկումների պայմաններում երկու բախտակից ժողովուրդների մօտ բացակայում է ռազմավարական հեռանկարի ընդհանուր ընկալումը, ապա քիւրտերի ցեղասպանութեան ու Հայաստանի պատմական հեռանկարի կորստեան վտանգները միասնաբար յաղթահարելու համար մնում է մէկ ճանապարհ` Վ. Ուիլսընի կողմից ժամանակին իրականացուած իրաւարարութեան արդիւնքների ընդունումը:

Պատճառն ակնյայտ է. ինչպէս 1878 թուականին պալքանեան ժողովուրդներին իր վերահսկողութեան տակ պահելու համար օսմանեան վերնախաւը խրախուսեց Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի կողմից Պերլին պատուիրակութիւն ուղարկելու քայլը` երկրի անդամահատումը նրա մասերի ինքնավարութեամբ փոխարինելու նպատակով, այնպէս էլ 1920 թուականին Սեւրի պայմանագրով Հայաստանի առանձնացումը կանխելու համար երիտթուրքերը եւ ապա քեմալականները խրախուսեցին Փարիզ մեկնած Շերիֆ փաշային ու քրտական շրջանակներին` նրանց խոստանալով ինքնավարութիւն: Ուստի բնական է, որ այսօր էլ քրտական հարցի լուծումը ձախողելու համար թուրքական սադրիչ քարոզչամեքենան արդէն սկսել է խօսել քրտերի ձգտումների ու «Մեծն Հայաստան»-ի հայկական տեսլականի անլուծելի հակասութեան մասին: Ուրեմն այս անգամ էլ Հայկական հարցն է խաղարկուելու Թուրքիայի կողմից` քրտերի յաւակնութիւնները զսպելու եւ ապա նրանց ցեղասպանութիւնն ու դուրս մղումն «արդարացնելու» համար:

Հետեւութիւնը մէկն է. երկու ժողովուրդները կարող են խուսափել թուրքական խարդաւանքների նոյն կարուսելի մէջ երրորդ անգամ պտտուելու հեռանկարից միայն ու միայն մի դէպքում. եթէ իբրեւ հիմք ընդունեն արդէն իսկ կայացած Ուիլսընեան իրաւարարութեան արդիւնքները: Իսկ դրա համար նրանք դեռեւս մտածելու ժամանակ ունեն, որովհետեւ մինչ այդ պարտաւոր են գիտակցել իրենց առջեւ բացուող յստակ աշխարհաքաղաքական տեսլականը: Տարածաշրջանային սթաթիւս-քուոյի պահպանման համար ներկայումս ձեւաւորուած Ռուսաստան-Թուրքիա-Իրան «մարտավարական եռանկիւնին» քաղաքակրթական ընդհանուր հիմք չունի եւ տեսանելի հեռանկարում պայթեցուելու է հէնց իր` Ռուսաստանի կողմից: Որովհետեւ Ռուսաստան-Արեւմուտք ներկայ դիմակայութեան հիմքում ընկած է ոչ թէ կողմերի հեռանկարային շահերի անլուծելի հակասութիւնը, այլ դեռեւս 19-րդ դարում ռուս-բրիտանական յարաբերութիւններում արձանագրուած եւ ի վերջոյ Անտանտի ձեւաւորմանը յանգեցրած մրցակցութեան ու համագործակցութեան հանգրուանների յաջորդականութեան  ուրուագիծը: Ներկայումս պայքարը տեղափոխուել է 2018թ. մարտին Ռուսաստանում առկայ վարչակարգի վերարտադրութեան տարբերակների շուրջ ընթացող ստուերային առեւտրի հարթութիւն, որում «ազնիւ մակլեր»-ի դերն իրենց վրայ են վերցրել Իսրայէլն ու Միացեալ Նահանգների հրէական լոպին: Սա ցոյց է տալիս, որ ինչպէս քրտական, այնպէս էլ հայկական հարցերը վաղ թէ ուշ դառնալու են ոչ թէ Ռուսաստան-Արեւմուտք դիմակայութեան, այլ մրցակցութեան ու համագործակցութեան առարկաները:

Ուրեմն համաշխարհային մակարդակի վրայ` աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի տեսանելի հեռանկարում, Իրաքի, Սիրիայի եւ ապա Թուրքիայի բաժանման խնդիրն իրական է` որպէս Նոր Անտանտայի ձեւաւորման հանգրուանային գործընթացի անխուսափելի հետեւանք: Սակայն կարճաժամկէտ առումով, տարածաշրջանային ուժերի ներկայ դասաւորութեան պայմաններում, քրտական հարցի հետագայ սրումը յանգեցնելու է նրան, որ իրաքեան Քիւրտիստանը, վերածուելով Թուրքիայի, Իրանի ու Իրաքի ընդհանուր թիրախի, առաւելագոյնը ստանալու է Իրաքը համադաշնակցութեան վերածելու հնարաւորութիւն:

Նման պայմաններում քիւրտերը պէտք չէ շտապեն սեպտեմբերի 25-ին իրենց ձեռք բերած անկախութեանը հռչակագրային տեսք տալու հարցում: Իսկ հայերն իրենց հերթին, պէտք չէ ոգեւորուեն Ղարաբաղի հարցում ստացած «շնչառութեան վերականգնման» հնարաւորութիւնից եւ առաջիկայում Թուրքիայի դիրքորոշումներում հնարաւոր «մեղմացումներից»:

Իրաքեան Քիւրտիստանի անկախութեան հանրաքուէով սկիզբ առած գործընթացները վկայում են, որ աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի «գնացքը» պոկուել է իր տեղից եւ դանդաղօրէն արագութիւն է հաւաքում: Նորին մեծութիւն ժամանակը աշխատում է ճնշուած ու իրաւազրկուած ժողովուրդների օգտին, ուստի նրանից առաջ ընկնելու փոխարէն` հայերն ու քրտերը իրենց ներկայ «աշխարհաքաղաքական բանտախցերից» պէտք է լայն երկխօսութիւն սկսեն միմեանց հետ` ազատօրէն քննարկելով փոխադարձ անվստահութեան պատճառ հանդիսացող թեմաները` սկսած Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնից մինչեւ Հայաստանի ու Քիւրտիստանի ապագայ սահմանների ու բարիդրացիութեան հարցերը:

Ն. Պ.

Նո­յեմ­բեր 13ի այս օ­րը կ­’ո­գե­կո­չենք ան­մեռ յի­շա­տա­կը մեր ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին ա­մէ­նէն ա­ռինք­նող դէմ­քե­րէն՝ 19րդ ­դա­րա­վեր­ջին թափ ա­ռած հա­յոց ­Ֆե­տա­յա­կան ­Շարժ­ման ան­կեղծ զի­նո­ւո­րի անն­կուն նա­խա­կա­րա­պետ­նե­րէն Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գո­յի։

Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ ա­ռաս­պե­լա­տիպ ֆե­տա­յիի ա­ւանդ կտա­կեց հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն՝ ­Հայ Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ծնուն­դը հու­նա­ւո­րող ­Սար­գիս ­Կու­կու­նեա­նի ար­շա­ւա­խում­բին իր մաս­նակ­ցու­թե­նէն (քսան տա­րե­կա­նին) մին­չեւ ­Տա­րօ­նի մէջ 1898ի իր ձեր­բա­կա­լու­թիւ­նը ու ե­րեք տա­րո­ւան բան­տար­կու­թիւ­նը թրքա­կան զօր­քին կող­մէ, ա­պա՝ 1905ի հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րու ժա­մա­նակ Ղա­զախ-­Շամ­շա­դի­նի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան ղե­կա­վա­րու­մէն մին­չեւ 1908ի Պարս­կա­կան ժո­ղովրդա­վա­րա­կան ­Յե­ղա­փո­խու­թեան մաս­նակ­ցե­լու յանձ­նա­րա­րու­թեամբ իր ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան ըն­թաց­քին բծա­ւոր տի­ֆով վա­րա­կումն ու վախ­ճա­նը։

Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­դա­մագ­րո­ւած ա­ռա­ջին մար­տիկ­նե­րէն է ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ, որ ուղ­ղա­կի Ք­րիս­տա­փո­րի եւ ­Ռոս­տո­մի հետ ան­մի­ջա­կան գոր­ծակ­ցու­թեամբ կազ­մա­ւո­րո­ւե­ցաւ, գա­ղա­փա­րա­կան նկա­րա­գիր ու յե­ղա­փո­խա­կան կամք մարմ­նա­ւո­րեց։ Ինչ­պէս որ ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը կը վկա­յեն՝ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ ե­րեք տա­րի ա­հա­ւոր ֆի­զի­քա­կան ու հո­գե­կան չար­չա­րանք­նե­րու են­թար­կո­ւած է թրքա­կան բան­տե­րուն մէջ, բայց եր­բեք չէ կորսն­ցու­ցած ո­գու ա­րու­թիւնն ու կո­րո­վը եւ կրկին պայ­քա­րի դաշտ վե­րա­դառ­նա­լու վճռա­կա­նու­թիւ­նը: Ան ­Մե­թեր­հեմ բան­տի միակ կա­լա­նա­ւորն է ե­ղած, ո­րուն եր­բե­ւէ չեն կրցած ձեռ­նաշղ­թայ հագց­նել…
«Ո­ւի­քի­փե­տիա ա­զատ հան­րա­գի­տա­րան»ի ամ­փո­փու­մով՝ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ, որ գոր­ծա­ծած է նաեւ Ան­մեղ, Ան­մե­ղեան ծած­կա­նուն­նե­րը, ծնած է 14 ­Յու­նո­ւար 1870ին Սեւ-­Քար (այժ­մու Հ.Հ. ­Տա­ւու­շի մարզ) եւ վախ­ճա­նած՝ 13 ­Նո­յեմ­բեր 1908ին։

1892 թո­ւա­կա­նին ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ հաս­տա­տուած է պարս­կա­կան-թրքա­կան սահ­մա­նին գտնո­ւող ­Դե­րի­կի վան­քին մէջ (որ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին յե­նա­կէտ էր դէ­պի Եր­կիր ճա­նա­պար­հին)։ ­Մաս­նակ­ցած է քիւր­տե­րու դէմ մղո­ւած հայ ֆե­տա­յի­նե­րու ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռիւ­նե­րուն։ ­Մե­ծա­պէս նպաս­տած է զի­նա­տար խում­բե­րու Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տան ան­ցու­մին։ Ու­ղեկ­ցած է ­Պարս­կաս­տան անց­նող կա­մա­ւոր­նե­րուն։
1897ին, մաս­նակ­ցած է ­Խա­նա­սո­րի ար­շա­ւան­քին։ 1898ին, Հ.Յ.Դ. Երկ­րորդ Ընդ­հա­նուր Ժո­ղո­վի յանձ­նա­րա­րու­թեամբ՝ զի­նա­տար խում­բով ­Կար­սէն ան­ցած է Եր­կիր։ Աղ­բիւր-­Սե­րո­բի եւ Հ­րայր-Դ­ժոխ­քի հետ գոր­ծակ­ցած է ու մաս­նակ­ցած ֆե­տա­յա­կան կռիւ­նե­րուն։ Մ­շոյ դաշ­տի Ղզ­լա­ղաճ գիւ­ղին մէջ ձեր­բա­կա­լո­ւած է թրքա­կան զօր­քին կող­մէ։ Որ­պէս Ս. ­Կա­րա­պետ վան­քի ուխ­տա­ւոր ներ­կա­յա­նա­լու Սա­քո­յի բո­լոր ճի­գե­րը ան­ցած են ա­պար­դիւն։ Ի վեր­ջոյ, հայ­դու­կա­յին գոր­ծու­նէու­թեան, Աղ­բիւր ­Սե­րո­բի հետ ու­նե­ցած նա­մա­կագ­րա­կան կա­պե­րուն եւ այլ­նի հա­մար թրքա­կան դա­տա­րա­նի կող­մէ դա­տա­պար­տուած է 101 տա­րո­ւան բան­տար­կու­թեան, ա­պա՝ մա­հո­ւան։ ­Սա­կայն 1901 թո­ւա­կա­նին յանձ­նո­ւած է ռու­սա­կան իշ­խա­նու­թեանց դա­տին, ո­րոնք ա­տեն մը ետք ա­զատ ար­ձա­կած են զայն։

1905ի հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րու ժա­մա­նակ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ կազ­մա­կեր­պած է ­Ղա­զախ-­Շամ­շա­դի­նի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւ­նը՝ միա­ժա­մա­նակ հան­դէս է ե­կած եղ­բայ­րու­թեան կո­չե­րով։ 1907ին մաս­նակ­ցած է ­Վիեն­նա­յի Հ.Յ.Դ. ­Չոր­րորդ Ընդ­հա­նուր Ժո­ղո­վին, որ ո­րո­շում տո­ւած էր օգ­նե­լու 1905 թո­ւա­կա­նին սկսած ­Պարս­կա­կան ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան։ ­Ժո­ղո­վի յանձ­նա­րա­րու­թեամբ, ­Սեւ-­Քա­րե­ցի Սա­գօ ու­ղե­ւո­րո­ւած է դէ­պի ­Պարս­կաս­տան, սա­կայն ռուս-պարս­կա­կան սահ­մա­նին հի­ւան­դա­ցած է քո­լե­րա­յով եւ մա­հա­ցած։ ­Թա­ղուած է Ե­րե­ւան, այժ­մու ­Կո­մի­տա­սի ա­նո­ւան պան­թէո­նի տա­րած­քին մէջ։ 1938 թո­ւա­կա­նին, խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թեանց կողմղ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գո­յի գե­րեզ­մա­նը ա­ւե­րո­ւած է, իսկ գե­րեզ­մա­նա­քա­րը (սպի­տակ մար­մա­րէ) փո­խադ­րո­ւած եւ դրո­ւած է հայ նշա­նա­ւոր կո­մու­նիստ Աս­քա­նազ Մ­ռա­վեա­նի շի­րի­մին վրայ։

Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­գօ հա­յոց ­Ֆե­տա­յա­կան շարժ­ման այն ե­զա­կի դէմ­քե­րէն է, ո­րուն մա­սին մենք ու­նինք հա­րուստ գրա­կա­նու­թիւն։ Իր յի­շա­տա­կը ո­գե­կո­չե­լու թող ծա­ռա­յէ հայ­րե­նի մե­ծար­ժէք մտա­ւո­րա­կան Իգ­նատ ­Մա­մեա­նի նո­ւի­րո­ւած կայ­քէ­ջէն քա­ղո­ւած եւ ­Սու­րէն Միր­զո­յեա­նի կող­մէ ստո­րագ­րո­ւած՝ «ՍԵՒ-ՔԱՐԵՑԻ ՖԻԴԱՅԻՆԵՐԻ ՀԵՐՈՍԱՊԱՏՈՒՄԸ» խո­րագ­րեալ հե­տա­գայ վկա­յու­թիւ­նը (Իգ­նատ ­Մա­մեա­նի «­Մե­թեր­հեմ բան­տի կա­լա­նա­ւո­րը» խո­րագ­րեալ վի­պա­կին ա­ռի­թով).

«­Թու­մա­նեա­նը ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի յու­շե­րում» գրքում՝ զօ­րա­վար Անդ­րա­նի­կի խօս­քը կայ.- «1904ին, ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով, տե­սայ եւ ճա­նչ­ցայ զայն (խօս­քը՝ ­Յովհ. Թու­մա­նեա­նի մա­սին է — Ս.Մ.) իր բնա­կա­րա­նին մէջ, ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քո­յի մի­ջո­ցով» (էջ 550): Ինձ շատ հե­տաքրք­րեց, թէ ո՛վ է Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն, որ այդ­քան մտե­րիմ է ե­ղել հայ ազ­գի եր­կու մե­ծե­րին` ա­մե­նայն հա­յոց բա­նաս­տեղ­ծին եւ ա­մե­նայն հա­յոց զօ­րա­վա­րին: ­Դի­մե­ցի ինձ ծա­նօթ սեւ-քա­րե­ցի­նե­րին, բայց ոչ ոք չկա­րո­ղա­ցաւ ստոյգ պա­տաս­խան տալ իմ հար­ցին:

Զար­մանքս ա­ւե­լի մե­ծա­ցաւ, երբ հա­մե­մա­տա­բար վեր­ջերս ի­մա­ցայ, որ ­Սեւ-­Քա­րե­ցի Սա­քո­յի կի­նը` ­Մա­րօ ­Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նը, ծնո­ւել է Ե­լի­զա­վետ­պո­լի նա­հան­գի ­Ղա­զա­խի գա­ւա­ռի ­Դոստ­լու (ներ­կա­յումս` ­Նո­յեմ­բե­րեա­նի շրջա­նի ­Բա­րե­կա­մա­ւան) գիւ­ղում:

…Սկ­սած իր կազ­մա­ւոր­ման վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից մին­չեւ օրս, մեր ժո­ղո­վուր­դը միշտ էլ աչ­քի է ըն­կել մե­ղո­ւա­ջան աշ­խա­տան­քով ու ա­րար­չա­գոր­ծու­թեամբ` ստեղ­ծե­լով ե՛ւ նիւ­թա­կան բա­րիք­ներ, ե՛ւ մշա­կոյ­թի ինք­նա­տիպ ու հրա­շա­կերտ յու­շար­ձան­ներ: Միա­ժա­մա­նակ՝ նա զէն­քը ձեռ­քից ցած չի դրել` պայ­քա­րե­լով թէ՛ օ­տար նո­ւա­ճող­նե­րի, թէ՛ դրկից­նե­րի ոտնձ­գու­թիւն­նե­րի դէմ, ով­քեր փորձ են ա­րել զրկե­լու նրան ա­զա­տու­թիւ­նից ու ան­կա­խու­թիւ­նից:

Հայ ժո­ղովր­դի հե­րո­սա­կան գո­յա­մար­տի սրբա­զան թե­մա­յին է նո­ւի­րո­ւած Իգ­նատ Մա­մեա­նի «­Մե­թեր­հեմ բան­տի կա­լա­նա­ւո­րը» վի­պա­կը («Ա­րե­ւիկ», 1989թ.):

Վի­պա­կում պար­զո­րոշ ե­րե­ւում են հե­ղի­նա­կի ան­հա­տա­կան ո­ճը, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան սկզբունք­ներն ու պատ­կե­րա­յին մտա­ծո­ղու­թիւ­նը:

Գիր­քը կար­դաց­ւում է չթու­լա­ցող հե­տաքրք­րութ­եամբ: Ի. ­Մա­մեա­նը կա­րո­ղա­ցել է հա­մո­զիչ պատ­կե­րել ան­ցեալ դա­րի վեր­ջին եւ 20րդ ­դա­րի սկզբնե­րին թուր­քա­կան բռնա­պե­տու­թեան դէմ ծա­ւա­լո­ւած ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի մաս­նա­կից­նե­րի` զի­նա­տար ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քո­յի եւ նրա զի­նա­կից ու կեան­քի ըն­կեր Մա­րո­յի կեր­պար­նե­րը: ­Շարժ­ման գեր-խնդիրն էր մարտն­չել սուլ­թա­նա­կան ­Թուր­քիա­յի հարս­տա­հա­րիչ­նե­րի, ազ­գա­յին ու սո­ցիա­լա­կան ա­մէն կար­գի բռնա­ցում­նե­րի դէմ, ին­չին էլ սուրբ եր­դու­մով զի­նո­ւո­րագր­ւում են ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն (­Սար­գիս ­Ծո­վա­նեան) եւ իր կի­նը` մին­չեւ վերջ հա­ւա­տա­րիմ մնա­լով այդ երդ­մա­նը:
Հե­ղի­նա­կը վեր է հա­նում ֆի­դա­յի­նե­րի անձ­նա­զո­հու­թիւ­նը, ճշմար­տա­խօ­սու­թիւ­նը, ար­դա­րա­դա­տու­թիւ­նը, հնա­րամ­տու­թիւ­նը, բա­րո­յա­կան միւս ո­րակ­նե­րը, ինչ­պէս հա­ւա­տար­մու­թիւ­նը մի­մեանց նկատ­մամբ, խի­զա­խու­թիւնն ու ան­կոտ­րում կամ­քը, յար­գան­քը աշ­խա­տա­ւոր ժո­ղովր­դի հան­դէպ: Ն­րանք օժ­տո­ւած են մարդ­կա­յին ա­մե­նա-ա­ռա­քի­նի յատ­կա­նիշ­նե­րով:

Ո՞վ է ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն:

… ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ռանչ­պար ­Սա­րի­բէ­կի որ­դին գնում է ­Գո­շա­վանք` օրհ­նու­թիւն ստա­նա­լու: Նա­յե­լով խա­չո­ւած Ք­րիս­տո­սի պատ­կե­րին, նա շշնչում է.- «Ե­թէ զօ­րու ես, ինձ Ա­րա­բո­յի հայ­դուկ դարձ­րու: Ար­ժա­նի ա­րա նպա­տա­կիս, որն է` մին­չեւ կեան­քիս վեր­ջը կռո­ւել Ա­վե­տեաց Երկ­րի ա­զա­տու­թեան հա­մար: Ան­ձիս պահ­պա­նու­թիւն չեմ խնդրում քեզ­նից, տէ՛ր: ­Թող մեռ­նեմ, ե­թէ դա հար­կա­ւոր է, միայն թէ ինձ չդարձ­նես պար­զա­պէս մե­ռել, ես նա­հա­տակ եմ ու­զում դառ­նալ, թող որ յա­ւի­տեանս բո­լո­րին ան­յայտ, բայց նա­հա­տակ: Օգ­նիր ինձ կեանքս մա­տաղ ա­նե­լու իմ ժո­ղովր­դին» (էջ 17): ­Վան­քի քա­հա­նան ըն­դու­նում է ­Սա­քո­յի եր­դու­մը եւ օրհ­նում նրա սուրբ նպա­տա­կը:

Գիւմ­րիում ­Սա­քոն ծա­նօ­թա­նում է ղա­րա­բաղ­ցի Ար­շո­յի հետ, եւ նրանք ընդգրկ­ւում են Սալ­մաստ մեկ­նող կա­մա­ւո­րա­կան խմբի մէջ, բայց խմբի մեկ­նու­մը օ­րէ­ցօր յե­տաձգ­ւում է: Ա­հա եւ նրանք վճռում են եր­կու­սով անց­նել Ա­րաք­սը եւ մեկ­նել Ս. ­Նա­խավկա­յի վանք:

Սա­քո­յին թւում է, թէ գոր­ծե­րը լաւ են ըն­թա­նում, սա­կայն ճա­կա­տա­գի­րը ե­րես է թե­քում` սպա­նում են Ար­շո­յին: Ան­մի­ջա­պէս լու­ծե­լով նրա վրէ­ժը, ­Սա­քոն դա­շոյ­նով փոս է փո­րում եւ ըն­կե­րոջ դին յանձ­նում հո­ղին:
Սա­քոն ներ­կա­յա­նում է Ս. ­Նա­խավ­կա­յի վա­նա­հայր ­Վար­դա­նին եւ, հա­կա­ռակ իր կամ­քի, ե­րեք ա­միս աշ­խա­տում է որ­պէս սպա­սա­ւոր ու ա­բե­ղայ: ­Տար­բեր ճա­նա­պարհ­նե­րով Սա­քո­յին ստու­գե­լուց յե­տոյ, ի վեր­ջոյ, նրան վստա­հում եւ մար­տա­կան յանձ­նա­րա­րու­թիւն­ներ են տա­լիս: ­Շու­տով մենք ­Սա­քո­յին տես­նում ենք զի­նա­տա­րի դժո­ւա­րին ու ծանր աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րե­լիս:

Յան­ձին վի­պա­կի հե­րոս­նե­րի՝ Իգ­նատ ­Մա­մեա­նը կա­րո­ղա­ցել է կեր­տել հայ­դուկ­նե­րի հա­ւա­քա­կան դի­ման­կա­րը: ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քոն, օ­րի­նակ, դրսե­ւոր­ւում է ա­նընկ­ճե­լի կամ­քով` բան­տար­կո­ւած լի­նե­լով ­Մու­շի եւ ­Կա­րի­նի բան­տե­րում: ­Նոյ­նիսկ այն դէպ­քում, երբ դա­տա­պար­տո­ւած էր 101 տա­րո­ւայ բան­տար­կու­թեան, հե­տա­գա­յում էլ` մա­հո­ւան:

Հիմք ըն­դու­նե­լով ­Սա­քո­յի ­Գո­շա­վան­քի եր­դու­մը՝ հե­ղի­նա­կը դէպ­քե­րը ծա­ւա­լում է այդ ուղ­ղու­թեամբ: ­Բան­տից ա­զատ ար­ձա­կո­ւե­լուց յե­տոյ, չնա­յած ա­ռող­ջա­կան վի­ճա­կին, մի­չեւ իր մա­հը նա եր­բեք հան­գիստ չի առ­նում: Գր­քի ա­ռա­ջա­բա­նում հե­ղի­նա­կը խոս­տո­վա­նում է.- «­Հան­րա­ծա­նօթ դէպ­քե­րը չվե­րա­պատ­մե­լու հա­մար շրջան­ցել եմ գրքի հե­րո­սի կեն­սագ­րու­թեան հետ առն­չո­ւող մի շարք յայտ­նի ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ, չեմ խո­րա­ցել այն դէպ­քե­րի նկա­րագ­րու­թեան մէջ, ո­րոնք յայտ­նի են մեզ»…

Դեռ այ­սօր էլ ապ­րում են մար­դիկ, ով­քեր ան­ձամբ ճա­նա­չել ու հան­դի­պել են ­Մա­րո­յին: Լաւ կը լի­նէր, ե­թէ շրջա­նա­ռու­թեան մէջ դրո­ւէր նրանց կեն­դա­նի խօս­քը, ինչն ա­ռա­ւել կը շեշ­տէր պա­տու­մի վա­ւե­րա­կա­նութ­յու­նը: Կ’ու­զե­նա­յի մէջ­բե­րել այն դրո­ւա­գը, երբ զի­նա­տար խմբի ղե­կա­վար Ար­տակ Դար­բի­նեա­նը դի­մում է ­Սա­քո­յին.- «­Քո մա­սին ինձ պատ­մել են, ջա­հել ես, ու­ժեղ ու հա­մար­ձակ: Կ’ու­զե­նա­յի, որ մի քա­նի ու­րիշ մարդ­կանց հետ ­Թիֆ­լի­սից զէնք տե­ղա­փո­խէիր Ա­րաք­սի այս ա­փը: ­Կար­ծում եմ` այդ­պէս կ­’ու­զե­նար նաեւ ­Մա­րօ ­Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նը:

Սա­քոն ցնցո­ւեց:
— ­Դուք ճա­նա­չո՞ւմ էք ­Մա­րո­յին…
— Ա­յո՛, նա մեզ շատ է օգ­նում զէնք հայ­թայ­թե­լու գոր­ծում»:
Հե­ղի­նա­կը հիա­նա­լի է նկա­րագ­րում ­Մա­րո­յին` որ­պէս հայ­դու­կի. իր պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը կա­տա­րե­լիս ­Մա­րո­յին միշտ տես­նում ենք միայ­նակ` լի­նի Տաշ­քեն­դի, Աղս­տե­ւի հով­տի, թէ այլ ճա­նա­պարհ­նե­րին:
… Ան­ցած ամ­րա­նը Ի­ջե­ւա­նից Ե­րե­ւան վե­րա­դառ­նա­լիս՝ ծա­նօ­թա­ցայ եր­կու սփիւռ­քա­հա­յե­րի: ­Պար­զո­ւեց, որ նրանք վե­րա­դառ­նում են ­Սեւ-­Քար գիւ­ղից, ուր այ­ցի էին գնա­ցել ­Սեւ-­Քա­րե­ցի ­Սա­քո­յի գե­րեզ­մա­նին: Ի­րենց գաղ­թօ­ջա­խում ա­ռան­ձին ա­կումբ են հիմ­նել ­Սա­քո­յի ա­նո­ւամբ եւ վառ են պա­հում նրա յի­շա­տա­կը: ­Մու­շե­ղը, այդ­պէս էր իմ նոր ծա­նօ­թի ա­նու­նը, պատ­մեց, որ իր պապն ու ­Սա­քոն միա­սին կռո­ւել են:
Ե­թէ դեկ­տեմ­բե­րեան երկ­րա­շար­ժի ա­ռի­թով ­Հա­յաս­տա­նում գտնո­ւող սփիւռ­քա­հա­յե­րը կա­րող են այ­ցե­լել ­Սեւ-­Քար, ա­պա մեզ­նից իւ­րա­քան­չիւ­րի պարտքն է եր­բեք չմո­ռա­նալ հայ­րե­նի­քի նա­հա­տակ­նե­րին:
Կար­դա­լով վի­պա­կը՝ շա­տե­րին ան­հա­ւա­նա­կան կը թո­ւայ, որ ան­ցեալ դա­րա­վեր­ջին մի հայ կին, տղա­մար­դու տա­րա­զով, կա­րող էր ­Տաշ­քեն­դից զէնք տե­ղա­փո­խել ­Կով­կաս` ֆի­դա­յի­նե­րին հասց­նե­լու նպա­տա­կով: ­Կամ թէ՝ հօ­րեղ­բոր տղա­յի` ­Գէոր­գի Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նի օգ­նու­թեամբ հրա­զէն հայ­թայ­թել Անդրկով­կա­սի ցա­րա­կան զի­նա­նո­ցից: ­Գիր­քը հա­ւաս­տում է, որ ­Մա­րոն ոչն­չով յետ չի մնա­ցել ­Սա­քո­յից: ­Նա ոչ միայն զէնք էր ձեռք բե­րում, այ­լեւ կա­րո­ղա­նում է մա­հո­ւան դա­տա­պար­տո­ւած ­Սա­քո­յին տե­ղա­փո­խել ­Թիֆ­լիս, ուր եւ նրան ա­զատ են ար­ձա­կում: ­Մի խօս­քով` խի­զախ հա­յու­հին անհ­նա­րի­նը հնա­րա­ւոր էր դարձ­նում: Ա­մուս­նու մա­հից յե­տոյ նա բան­տարկ­ւում է, կրկին ա­զատ­ւում եւ, որ յատ­կան­շա­կան է, մեռ­նում է զէնք տե­ղա­փո­խե­լիս:

Սա­քոն եւ ­Մա­րոն մե­ծա­պէս պար­տա­կան էին ­Գէոր­գի Ա­լեք­սանդ­րի ­Ղա­րա­քէ­շի­շեա­նին, ում մի­ջո­ցով ծա­նօ­թա­ցել են ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նի եւ թիֆ­լի­սա­հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հետ: ­Նա եւս փոքր ծա­ռա­յու­թիւն­ներ չի մա­տու­ցել ազ­գի փրկու­թեա­նը եւ զո­հո­ւել է ­Սար­դա­րա­պա­տի ճա­կա­տա­մար­տում` որ­պէս հրե­տա­նա­յին մարտ­կո­ցի հրա­մա­նա­տար:

Չ­նա­յած 30 հա­զար օ­րի­նակ տպա­քա­նա­կին` գիր­քը, կա­րե­լի է ա­սել, գրա­խա­նութ­նե­րում չե­րե­ւաց: Անհ­րա­ժեշտ է այն վե­րահ­րա­տա­րա­կել, քա­նի որ հա­զա­րա­ւոր ըն­թեր­ցող­ներ` երկ­րում, թէ ար­տա­սահ­մա­նում, կ­’ու­զե­նա­յին ձեռք բե­րել այս հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը…

Իգ­նատ ­Մա­մեա­նը վիթ­խա­րի աշ­խա­տանք է կա­տա­րել` հա­սա­րա­կու­թեան ու­շադ­րու­թեա­նը ներ­կա­յաց­նե­լով մի խումբ հայ ֆի­դա­յի­նե­րի կեանքն ու գոր­ծը: Ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման դեռ քա­նի հե­րոս­ներ են սպա­սում ի­րենց կեն­սա­գիր­նե­րին: Ն­րանք՝ ով­քեր զէն­քը ձեռ­քին նա­հա­տա­կո­ւե­ցին հայ­րե­նի­քի ա­զա­տու­թեան ու ան­կա­խու­թեան հա­մար, ար­ժա­նի են ա­մե­նայն դրո­ւա­տան­քի ու յի­շա­տա­կու­թեան: ­Մեր հե­րո­սա­կան ան­ցեա­լի բո­լոր դրո­ւագ­նե­րի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան լու­սա­բա­նու­մը դաս­տիա­րակ­չա­կան մեծ նշա­նա­կու­թիւն ու­նի ոչ միայն այ­սօ­րո­ւան, այ­լեւ գա­լիք սե­րունդ­նե­րուն հա­մար:

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ

Պատերազմի մէջ գտնուող երկիր մը չի կրնար իր պաշտպանական ուժը սոսկ ռազմական տեսանկիւնէ գնահատել: Մեր հայրենիքի պայմաններուն մէջ գտնուող երկրի մը ղեկավարները պարտաւոր են զինուորագրուիլ պաշտպանութեան վարդապետութեան մը, որ նկատի կ՛առնէ ազգի ամբողջական ներուժի օգտագործումը:

Ազգի ամբողջական ներուժին տիրապետելու համար իշխանութեան գլուխ կանգնողները պարտաւոր են երկրին մէջ ստեղծել բարոյահոգեբանական այնպիսի՛ մթնոլորտ մը, որ հայրենիքի պաշտպանութեան գործը դառնայ բոլո՛ր քաղաքացիներուն, բոլո՛ր հայերուն մտասեւեռումը: Ժամանակին նման մթնոլորտի մը ստեղծումը մեր երկրի ժողովրդագրական ճգնաժամին առաջքը կրնար առնել, եւ այս տարկետումները վերացնելու անհրաժեշտութիւնը հաւանաբար չէր զգացուեր:

Հիմա, դժբախտաբա՛ր, այդ մթնոլորտը մեր ցանկութեան չի համապատասխաներ: Այդ անհամապատասխանութիւնը գլխաւոր յանցաւորն է Հայաստանի ուսանողութեան ընդվզումին` ուսման շարունակականութիւնը պարտադիր զինուորական ծառայութեամբ ընդմիջելուն դէմ, այսպէս կոչուած` տարկետման իրաւունքի վերացման առիթով դրսեւորուած:

Եթէ Հայաստանի իշխանաւորները գիտակցին եւ կտրուկ մերժումներու փոխարէն` իրական լուծումներ գտնելու տրամադրութիւն ցոյց տան, ապա թերեւս կարելի ըլլայ երկրին մէջ նոր սկիզբի մը յոյսը ունենալ: Ուսանողներու եւ կառավարութեան ղեկավարներուն միջեւ ողջունելի երկխօսութիւնը, որ արդէն սկսած է, եւ յուսանք, որ կը շարունակուի, լաւատեսութեան հիմք կրնայ դառնալ բարւոք լուծման մը յանգելու ուղղութեամբ:

Այս պահուն ուսանողներու հայրենասիրութիւնը կասկածի տակ առնելու որեւէ մօտեցում պարզապէս անընդունելի՛ պէտք է ըլլայ: Հայրենասիրութիւն քարոզողները պէտք է հայրենիքը բարգաւաճ ու հզօր պահելու իրենց գործով չափեն ուսանողներուն հայրենասիրութիւնը գնահատելու իրաւունքը:

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ

Իբրեւ «Յուսաբեր»-ի խմբագրութեան անդամ, ընկ. Զէյթլեան դաշնակցական գործիչի իր մկրտութիւնը մամուլի բնագաւառին մէջ ստացած ըլլալով՝ բարձրօրէն կը հաւատար դաշնակցական մամուլի դերակատարութեան, ոչ միայն հայ հասարակութեան գաղափարական ու ազգային-քաղաքական ուղի ջամբելու տեսակէտէն, այլեւ՝ մեր մշակութային արժէքներու պահպանման ու զարգացման, ինչպէս նաեւ հայերէն լեզուամտածողութեան ճշգրիտ կիրարկման գծով:

Քաջ գիտէր, որ Դաշնակցութեան գաղափարական ու քաղաքական գիծերու անշեղ պահպանումը մամուլին ու մամլոյ աշխատակիցներուն պարտականութիւնն է, որ՝ դաշնակցական մամուլի յատկանիշներէն մէկը խօսքի ազատութիւնն է, այնքան ատեն որ հիմնական շեղումներ չեն կատարուիր՝ իյնալով այլ հոսանքներու կամ ոեւէ մտաւորականի մտածողութեան ազդեցութեան տակ:

Ատոր համար ալ անուղղակիօրէն մեր մամուլի վերահսկողութիւնը կը կատարէր, յատկապէս՝ օտար լեզուներէ թարգմանուած լուրերու եւ յօդուածներու լեզուական շեղումներն ու գաղափարները մատնանիշ ընելով:

ՀՅԴ Մամլոյ դիւանին կազմաւորումէն շատ առաջ, երբ տակաւին «Ազդակ»-ի խմբագրութիւնը կը վարէր, ընկ. Սարգիս «Զաւարեան»-ի վարչութենէն խնդրած էր, որ մամուլի աշխատակիցներ պատրաստելու համար փոքրաթիւ խմբակ մը սկսի յօդուածներ գրել:

Այդ խմբակին մաս կը կազմէի նաեւ ես: Մեր պարտականութիւնը պիտի ըլլար ազգային հարցերու մասին ամէն շաբաթ յօդուած մը պատրաստել: Այդ ծիրէն ներս լիբանանահայ կեանքը յուզող հարցի մը մասին յօդուած մը գրեցի, որ ոչ միայն «Ազդակ»-ի մէջ լոյս տեսաւ, այլեւ որուն համար պատուագին մը ստացայ:

Ըստ երեւոյթին, ընկ. Սարգիսը յօդուածս հաւնած էր, որովհետեւ ժամանակ մը ետք ընկ. Յակոբ Իսկէնտէրեանը, որ ԿԿ-ի գործավարն էր, հետս խօսելով՝ ըսաւ. «Ընկ. Սարգիսը երկրորդ յօդուածդ կը սպասէ եւ կ’ըսէ, որ շատ ուշացուցիր»:

Ընկ. Սարգիսի խօսքերէն շոյուած էի, սակայն համալսարան, գործ եւ միութենական պարտաւորութիւններ թոյլ չէին տար, որ շաբաթական դրութեամբ յօդուած գրեմ: Յայտնապէս ընկ. Սարգիսը չգրելուս պատճառը իմանալու համար եւ զիս նեղ կացութեան չմատնելու իր շրջահայեացութենէն մեկնած՝ ընկ. Իսկէնտէրեանին վստահած էր այդ պարտականութիւնը:

Ընկ. Իսկէնտէրեանին կացութիւնս բացատրեցի:

Գրած յօդուածիս համար ստացած պատուագինը իբրեւ «Ազդակ»ի նուէր վերադարձուցի եւ այդպէս ալ յօդուածագիր չդարձայ:

Հետագային, իբրեւ ՀՅԴ Մամլոյ դիւանի պատասխանատու՝ ընկ. Զէյթլեան կարեւոր դեր ունեցաւ դաշնակցական խմբագիրներ, յօդուածագիրներ ու մամուլի աշխատակիցներ պատրաստելու աշխատանքին մէջ: Յարութիւն Քիւրքճեան, Վազգէն Էթիեմեզեան, Կարօ Յովհաննէսեան, Նազարէթ Պէրպէրեան, Վաչէ Բրուտեան, Սեդօ Պոյաճեան, Յակոբ Բագրատունի, Գօգօ Աչըգեան, Շահան Գանտահարեան եւ ուրիշներ թրծուեցան ընկ. Զէյթլեանի անմիջական շունչին տակ:

Իբրեւ «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ»-ի խմբագիր՝ իր ստորագրած խմբագրականներով ընկ. Սարգիսը ջանաց հոգեփոխել հայ զանգուածները, յատկապէս գաղափարապաշտ երիտասարդութիւնը, անոնց ներշնչելով գիտակից մարտունակութեան ոգի, ազգային ինքնաճանաչում, զարգացնելով հայկական արեւելումով, իր խօսքերով` «Արմենիզմ»-ով առաջնորդուելու գաղափարը` ի խնդիր հայ ժողովուրդի գոյատեւման ու ազատ, անկախ եւ ինքնիշխան ապրելու կամքին:

Ընկ. Սարգիսին համար Հայաստանի, հոգ չէ թէ՝ խորհրդային, գոյութիւնը, բարգաւաճումն ու ազգային արժէքներով զարգացումը կարեւոր նշանակութիւն ունէին, որովհետեւ զայն կը նկատէր ապագայ ազատ, անկախ ու միացեալ Հայաստանի հիմնաքարը: Համայնավար գաղափարաբանութիւնը չէր բաժներ ան, դէմ էր խորհրդային կարգերուն, որոնք կապտած էին Հայաստանը եւ հայ ժողովուրդի նկատմամբ կը տանէին ռուսացման քաղաքականութիւն. այնուհանդերձ, կ’ուրախանար Հայաստանի գիտական, մշակութային ու հանրօգուտ նուաճումներով: Մօտէն կը հետեւէր Հայաստանի իրադարձութիւններուն, իրազեկ էր անոնց՝ շնորհիւ հայրենի կարգ մը մտաւորականներու եւ ազգայնական տարրերու հետ իր ստեղծած կապերուն:

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի սկիզբի տարիներուն, շրջաններու կոմիտէներուն եւ ԼԵՄ-ի վարչութիւններուն կազմակերպութեամբ, հայկական թաղերու պաշտպանութիւնը ստանձնած տղոց ու շրջանի բնակչութեան համար յատուկ դասախօսական շարքեր կազմակերպուեցան ազգային, գաղափարական թէ Լիբանանի քաղաքական հարցերը շօշափող նիւթերու շուրջ:

Այդ դասախօսութիւններու ծիրէն ներս, «Աղբալեան» կոմիտէի նախաձեռնութեամբ, որոշուեցաւ, որ ընկ. Սարգիսը Ժիւնիի շրջանի հայութեան դասախօսութիւն մը տայ:

1976-ի սկիզբը ըլլալու էր, այսպէս կոչուած՝ «Պանդոկներու պատերազմ»-ի օրերուն, ընկ. Սարգիսին բնակարանը պանդոկներու շրջանին մօտակայքը գտնուելուն` ընտանիքով փոխադրուած էր Արեւելեան Պէյրութ եւ կը մնար Հըրշ Թապեթ, ընկ. Պարգեւ Պասմաճեանին բնակարանը:

Իբրեւ Ժիւնիի ՀՄԸՄ-ի ակումբի վարչութեան մօտ «Աղբալեան» կոմիտէի ներկայացուցիչ, երեկոյեան մօտ գացի ընկ. Սարգիսը առնելու: Ճամբու ընթացքին ընկ. Սարգիսին ներկայացուցի մեր ազգային կեանքէն քիչ մը մեկուսացած այդ գաղութը, որ Պէյրութէն հեռու՝ հոն հաստատուած էր 30-ականներու սկիզբը, ժամանակի ընթացքին մերուած՝ շրջանի տեղայնական նկարագրով բնակչութեան հետ, քաղքենիացած, որոնցմէ ոմանք նոյնիսկ հայերէնով դժուար կ’արտայայտուէին:

Ընկ. Սարգիսի առաջին այցելութիւնն էր Ժիւնիի ակումբ: Ան իր դասախօսութիւնը սկսաւ պատին վրայ գրելով «Մարդ» բառը եւ ներկաներէն խնդրեց, որ կարդան հակառակ ուղղութեամբ` «դրամ», բացատրելու համար, որ ներկայիս ընկերութիւնը մարդ անհատը կ’արժեւորէ` գնահատելով անոր ունեցած նիւթեղէն հարստութիւնը եւ ոչ թէ՝ անոր իմացական կարողութիւնը:

Ընկ. Սարգիսի համար ներկայի աշխարհը դարձած էր մրցադաշտ` երկու ձեւի աշխարհակալութեանց միջեւ. մէկը` արեւելքի մէջ համայնավար աշխարհակալութիւնը խորհրդային կարգերով, իսկ երկրորդը` արեւմուտքի մէջ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու գլխաւորութեամբ, դրամատիրական կարգերով: Ըստ ընկ. Սարգիսին, երկու աշխարհակալութիւններ, որոնք տարբեր միջոցներով եւ եղանակներով կը շահագործեն մարդ անհատն ու փոքր ազգերը՝ հաստատելով իրենց բացարձակ տիրապետութիւնը: Ան դէմ էր մարդուն կողմէ մարդու շահագործումին, անհատական ըլլայ ան թէ հաւաքական, պետական դրամատիրութեան կողմէ ըլլայ ան թէ անհատական դրամագլուխի: Ընկ. Սարգիսին համար մարդը բացարձակ արժէք էր, այդ սկզբունքով ալ դէմ էր մարդու եւ քաղաքացիի հիմնական ազատութիւններու ամէն ձեւի կաշկանդումին: Մարդ անհատի, ազգային հաւաքականութիւններու եւ առհասարակ մարդկային ընկերութեան ընկերատնտեսական ու քաղաքական ազատագրումի ուղին ընկերվարական գաղափարախօսութեան մէջ կը տեսնէր: Իրեն համար ընկերվարութիւն կը նշանակէր՝ ազատութիւն կեանքի բոլոր մարզերուն մէջ եւ ընկերային արդարագոյն կարգերու տակ կը նշանակէր՝ ժողովրդավարութիւն իր լայն իմաստով իբրեւ բազմամտածողութեան տէր համակարգ ու այլատար ընկերային դրութիւն, որ կը յանգի բոլոր ազգերու ազատագրութեան եւ խաղաղ, ազատ ու իրաւահաւասար համակեցութեան` համաշխարհային մակարդակի վրայ:

Որքան որ մարդը, նոյնքան ալ ընտանիքը, մանաւանդ՝ հայ ընտանիքը, ընկ. Սարգիսին համար հիմնական արժէք ու կարեւոր գործօն էր: Ընտանիքը ազգի մը հիմնաքարը կը նկատէր, որուն գոյութեան պէտք էր գուրգուրալ, որովհետեւ կը հաւատար, որ անհատը իր բարոյական, կենցաղավարական ու իմացական դաստիարակութիւնն ու ընկերային եւ ազգային հետաքրքրութիւններու շուրջ կազմաւորումը կը ստանայ ընտանեկան յարկին տակ ու այդ գծով կը կարեւորէր ծնողքին` մանաւանդ հայ հօր դերը, որ սովորութիւններուն, բարքերուն ու աւանդներուն պահապանն է:

Իր համոզումով, հայ ընտանիքը կը տկարանայ ոչ միայն անոր համար, որ օտարը կը մտնէ հայ տան սեմէն ներս, այլ մանաւանդ` օտար բարքերը: Հայ ընտանիքը կը տկարանայ որակական իմաստով՝ իբրեւ ազգը բաղկացնող ընկերային եւ ազգային առողջ օղակ:

Հոկտեմբեր 2017-Մոնրէալ
(Շար. 3)

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Վերահաս  Աղէտի Մը Արթուն Դիտորդը. Գրել` 
Յիշատակագրելու Համար

Իբրեւ Տարօնի գրագէտը` Գեղամ այդ հողին կապուած է կենդանի, մարմնեղէն կապով մը: Մանկութենէն ի վեր շրջած է ամէն կողմ. ունի անոր ամբողջական ճանաչումը: Տարօնը կը կազմէ բնական շրջանակը իր պատմուածքներուն, որոնց մէջ կ՛ոգեկոչէ անոր հրաշալի բնանկարները, անոր լեռներուն` Սիփանի, Նեմրութի եւ Պինկէօլի անտառներն ու լիճերը կենդանացնող առասպելները, մարդն ու բնութիւնը կապող յարաբերութիւնները: Առաջնորդարանի քարտուղարի իր պաշտօնին բերումով, ան տեւաբար ականատես է եղած ամէն տեսակի թշուառութիւններու եւ ընդվզումով է լեցուած` անարդարութեան դէմ:

Գեղամի այն պատմուածքներն ու պատումները, որոնք հասած են մեզի, հրատարակուած են 1890-1914, մեծամասնաբար` 1908-ին, Կոստանդնուպոլսոյ հայատառ մամուլին մէջ («Մասիս», «Արեւելք», «Հայրենիք», «Բիւզանդիոն», «Բիւրակն», «Մանզումէի Էֆքիար», «Ազատամարտ», «Ժամանակ», «Սուրհանդակ», «Լոյս»): Պատմուածքներուն նիւթը Մշոյ դաշտի հայկական գիւղերու բնակչութիւնն է, Եփրատով եւ անոր վտակներով ոռոգուած, Տարօնի նախալեռներով շրջապատուած Մշոյ դաշտի պատմութիւնը:<sup>84</sup> Գետերը, լեռները եւ նահանգները նշուած են հայկական ճիշդ տեղանուններով, որոնք ժառանգուած են միջնադարեան պատմագրութենէն եւ աշխարհագրութենէն: Գիւղերը յաճախ յիշուած են ոչ թէ ամբողջական անուններով, այլ` այբուբենի գլխագիր մէկ գիրով (Չեխովի պատմըուածքներու օրինակով), բացառութեամբ Սուրբ Կարապետէն, որ վանք ու վանական տարածք ըլլալով` ամբողջական անունով կը վկայակոչուի տեւաբար:

Այս պատումներուն ներկայացուցած դէմքերը միմիայն հայեր են: Երբեք ակնարկ չի կատարուիր թուրքերուն, իշխանութեան վարչական կառոյցներու ներկայացուցիչներուն, ոստիկանութեան կամ բանակին մասին: Շատ հազուադէպօրէն կը խօսուի քիւրտերու⁸⁵ մասին` շրջանին մէջ քոչուորութիւն ընող եւ համիտիէի<sup>86</sup> խումբերուն մասնակցող: Աւելի եւս սակաւ են ակնարկները մուհաճիր մահմետականներու, չերքեզներու, չեչեններու, ինկուշներու, ուբիխներու կապակցութեամբ, որոնք 19րդ դարու Կովկասի ռուսական նուաճումէն ետք, շարունակաբար եկած եւ հաստատուած էին շրջանին մէջ: Արդեօք «գրագէտի հայեա՞ցք»` այս ոճը, որուն համար երկիրը եղած է ու կը շարունակէ մնալ «Հայաստան», թէ՞ ոճը մարդու մը, որ կ՛ապրի Ապտիւլ Համիտ Բ.ի բռնատիրական համակարգին եւ օսմանեան գրաքննութեան, միանգամայն պատրիարքարանի հսկող աչքին տակ, եւ որ միաժամանակ ներշնչուած է բարենորոգումներու յոյսերով, նաեւ մասնակից` յեղափոխական շարժումի մը:

Իրապաշտ գրագէտ` Գեղամ, իր պատումներուն մէջ կ՛արտայայտէ աշխարհէն ունեցած իր յոռետես ընկալումը: Տարօնի գիւղերէն փոխանցած անոր պատկերը ճնշող է: Սովի ու թշուառութեան մէջ տարուբերող հայ գեղջուկներու իրավիճակը կը հանդիսանայ շարունակ կրկնուող նիւթը իր պատումներուն, որոնց հերոսները լքուած, աղքատութեան գիրկը ինկած որբեր եւ մանուկներով բեռնաւորուած երիտասարդ կիներ են, կամ` հողազուրկ, պարտքերու տակ կքած անյոյս գիւղացիներ, որոնք, ինչպէս Սարգիս Աղբար,⁸⁷ Պոլսոյ մէջ թափառելով եւ պանդուխտներու շարքերը խտացնելով` լուծում կը փնտռեն իրենց տառապանքին: Մեծամասնութիւնը համալի (բեռնակիր)⁸⁸ վերածուելով, կը դատապարտուի մինակութեան եւ ալքոլամոլութեան: Արտագաղթը, որ կը համարուի «Երկիր»ը իր բնակչութենէն պարպող աղէտ, ունի իր տնտեսական եւ քաղաքական դրդապատճառները: Միաժամանակ առաջին համաշխարհայնացումին հետեւանքները զգալի են Անատոլիոյ գիւղական համայնքներուն մէջ: Այս բոլորին դիմաց, Գեղամի պատգամը բարոյախօսի մը արդարութեան եւ կրթութեան յորդորն է:

Տարօնի կիներու ճակատագիրը Գեղամի աշխատութեան առաջնահերթ նիւթերէն է: Կինը, կամ աւելի ճիշդ` երիտասարդ կինը, այն էակն է, որ ամէնէն աւելի առարկան է իր ուշադրութեան եւ գութին: Մահմետական աշխարհի մէջ մեկուսացած հայկական ընկերութիւնը կը յաջողի յարատեւել կիներու` խիստ օրէնքներու վրայ հաստատուած «փոխանակում»ով:⁸⁹ Արդարադատ պատմիչ` Գեղամ խելացի կերպով կը ներկայացնէ աւանդոյթներու կարեւորութիւնը իրերայաջորդ սերունդներ համախմբող «մեծ ընտանիքին»<sup>90</sup> մէջ, հօր կամ անդրանիկ որդիի կողմէ անոր վարումը «պատիւ»ի եւ «ամօթ»-ի ուժեղ զգայնութեամբ, նոյնիսկ` ամէնէն համեստ ընտանիքներուն մէջ: Ան կը դատապարտէ երիտասարդ աղջիկներու պարտադրեալ ամուսնութիւնը հայրենական գիւղերէն հեռու գտնուող եւ յաճախ իրենցմէ շատ աւելի տարեց տղամարդոց հետ: Երիտասարդ կինը իր նոր ընտանիքին մէջ, քողածածկ, չափահասներու մօտ համրութեան դատապարտուած` ենթակայ է կեսրոջ իշխանութեան, ինչպէս` «Շողիկի յիշատակին» պատմուածքի երիտասարդ ու անպաշտպան հերոսուհին, որ մահով միայն կ՛ազատագրուի իր տանջանքներէն⁹¹: Երիտասարդ կինը կրնայ ամուսնական բրտութեան զոհ դառնալ, կամ ամուսնութեան յաջորդ օրն իսկ լքուիլ պանդուխտ ամուսնոյն կողմէ, մնալ անպաշտպան` ընկերութեան մը մէջ, ուր եկեղեցին կ՛արգիլէ ամուսնալուծումը: Երեխաները, աղջիկ ու տղայ, միասին կը մեծնան գիւղի փողոցներուն ու դաշտերուն մէջ, սակայն կրտսեր տարիքէն իսկ իգական ու արական աշխատանքները յստակօրէն կը բաժնուին: Աղջիկները մայրերու եւ մեծ մայրերու կողմէ նախանձախնդրօրէն կը պահպանուին, եւ յաճախ արբունքի տարիքէն առաջ նշանուելով կամ ամուսնանալով` կը հեռանան հայրական տունէն: Թէեւ տասնեօթը կամ տասնութ տարեկանին մանչերը արդէն ամուսնութեան տարիքի են, այդուհանդերձ, աղքատութիւնը, որ անյաղթահարելի արգելք մըն է, սեռական եւ զգացական մեծ զրկանքներու պատճառ կը հանդիսանայ: Այդ անգութ աշխարհին մէջ սէրը բացակայ չէ: Ան տեւաբար կը նշուի երգերու, ոտանաւորներու եւ աւանդավէպերու մէջ, եւ գիշերները թոնիրի⁹² շուրջ համախմբուած չափահասներու զուարճալի խօսակցութիւններու նիւթ կը դառնայ: Սէրը հազուադէպօրէն կը յայտարարուի` բացի այն պարագայէն, երբ երկու սիրահարները կը յաջողին փախուստ տալ եւ վանքի մը մէջ ապաստան գտնելով պարտադրել ընտանիքներուն` զիրենք ամուսնացնել: Գեղամ միաժամանակ կրնայ նրբութեամբ նկարագրել շրջանի սովորոյթներուն համապատասխանող երկու երիտասարդներու սէրը: Տարօնի երիտասարդները բարձրահասակ են, առողջ եւ ամրակազմ եւ ունին անկեղծ հայեացք: Երիտասարդ աղջիկները յաճախ խարտեաշ են, այտերը` միշտ վարդագոյն, եւ «եղնիկի աչքեր» ունին: Սէրը կը ծնի պատահական հանդիպումի մը ընթացքին, սրընթաց փոխանակուած նայուածքի մը առիթով: Անիկա կ՛աճի ամօթխածութեամբ, չարախօսութիւններէ հեռու, լռութեան մէջ, առանց խոստովանութեան, առանց հպումի: Այս սէրը միշտ դժբախտ սէր մըն է, որուն կրակը կը մարի երիտասարդ աղջկան ամուսնութեամբ:

Գեղամի պատմուածքներուն մէջ, որոնց հերոսները հողագործ են կամ հովիւ, ինչպէս ամէնուր` կան հարուստներ ու աղքատներ: Լեռնային այս երկրին մէջ, ուր կեանքը դաժան է, մարդկային յարաբերութիւնները բիրտ են, աղքատները միշտ ենթակայ` խիստ վերաբերմունքի, ինչպէս կ՛ընէր Մխոն:⁹³ Հարուստները (ռէս, տանուտէր…) թիւով շատ չեն: Ունին տարածքներ, անասուններ եւ ցանք: Դրամ փոխ կու տան: Անոնք անողոք պարտատէրերն են խեղճ գիւղացիներուն, որոնք գրաւոր կամ բերանացի պայմանաւորուած են պարտք վերցնելու  վաշխառուական տոկոսներով: Պարտք, որ կը տեւէ, կը փոխանցուի սերունդէ սերունդ եւ կը հարկադրէ արդէն իսկ հարկերու տակ կքած գիւղացին` կորսնցնելու իր հողը, լքելու ընտանիքը, եւ գիշերը ճամբորդող շարասիւնի մը միանալով` քառասնօրեայ ճամբորդութենէ ետք Անատոլիոյ խորերէն հասնիլ Պոլիս…

Ըստ Գեղամի` Տարօնի բնակչութեան վերագրած հաւաքական հոգեբանութեան, գիւղացիները պարզամիտ են, անկեղծ եւ պարկեշտ, իսկ հարուստները` խաբեբայ եւ վայրագ: Հարուստներու ամբարտաւանութեան կը պատասխանէ աղքատներու խոնարհութիւնը: Սակայն հարուստ եւ աղքատ ունին հասարակաց մէկ յատկանիշ, այն է` մեծահոգութիւնը, ու ատկէ անբաժանելի` հիւրընկալութեան մղումը: Գեղամ ստեղծած է գիւղական եւ նախնական աշխարհ մը, ուր երեւակայականը բացակայ չէ բնաւ: Տարօնի գիւղացին ամբողջովին անտեղեակ է հայկական քրիստոնէական ու աստուածաբանական նրբութիւններէն, սակայն կը պաշտէ իր Աւետարանն ու Նարեկը⁹⁴ աշխարհը կը դիտէ իր հաւատքի աչքերով: Իր ճակատագիրն ու իր տեղը այս աշխարհին մէջ բնորոշելու համար ան միշտ կ՛ապաւինի «Աստծոյ կամքին»: Բայց այս պարզ մարդը` տգէտ ու միամիտ (այս եզրը յաճախ կ՛օգտագործուի), ժառանգորդն է աւանդոյթներու, գիրքերէն դուրս` բերանացի փոխանցուած աւանդոյթներու, երկրի մը մէջ, ուր յօրինուեցաւ հայկական այբուբենը:

Քրիստոնեայ, բայց եւ յստակատես` Գեղամ խստօրէն կը քննադատէ տեղական հայ կղերը: Յաճախ գիւղական քահանաները հազիւ գիտեն կարդալ, ու նուազ եւս` գրել: Իրենց մատուցած պատարագը բերանացի սորված են, եւ յաճախ ո՛չ իրենք, ո՛չ ալ իրենց հօտը կը հասկնայ արտասանուածին իմաստը: Յուսախաբ ընող հաստատում, որ կը փաստուի նաեւ կաթողիկէ ու բողոքական միսիոնարներու դիտարկումներով: Գրաճանաչ քահանաները բացառութիւն են, եւ ժողովուրդի դիւրահաւանութիւնը անոնց կը վերագրէ հրաշագործ կարողութիւն, այնքա՛ն գիրքն ու «գրուած»ը անոր աչքին ունի հմայեկի արժէք: Այս բոլորը Գեղամին կը ներշնչեն զուարթախոհութեամբ համեմուած երկու հրաշալի պատմուածքներ⁹⁵: Վերջապէս, քահանաները կը վարձատրուին գիւղացիներուն կողմէ` նուիրատուութեամբ կամ սնունդի պաշարով, ու թէեւ անհրաժեշտ են մկրտութեան, ամուսնութեան եւ յուղարկաւո րութեան համար, բազմաթիւ են նաեւ այն թշուառ գիւղերը, որոնք քահանայ չունին: Գեղամի միակ վէպը` անաւարտ մնացած «Տիրացուն եւ ժամկոչը»⁹⁶, կը ներկայացնէ մրցակցութիւնը ռէս Մարգարի եւ Սուրբ Կարապետ վանքի դպիր, տիրացու Մարտոյի, ուսանած` Սուրբ Կարապետի վանքը, ուր սովահար վանականներ կը ջանան խլել որբերու հացը: Ագահ այս երկու էակները կը համաձայնին` օգտուելով գիւղացիներու միամտութենէն` անխնայ շահագործելու համար զանոնք: Ընկերաբանական այս վէպը, զուրկ` սիրային «հանգոյց»-է, մեծ յաջողութիւն չունեցաւ Պոլսոյ մէջ:

Տարօնի վանքերը, որոնք պաշտուեր են Գեղամէ, եւ ուր ան շրջագայեր է գտնելու համար հայ մշակութային ժառանգութիւնը, ցուցակագրելով զանոնք^97, յաճախ աւերուած են ու լքուած: Աւելի՛ն. այն վանքերուն մէջ, ուր ուսուցիչներու եւ գրագէտներու բացակայութեան դեռ կ՛ապրին ծերացած քանի մը վարդապետներ, կրօնական դպրոցները դադրած են գործելէ, գրչագրատուները անհետացած են, ձեռագրերը չեն խնամուիր, աղբը կը նետուին, կամ անոնց էջերը կ՛օգտագործուին լուսամուտներու խորշերը գոցելու համար: Գեղամ բանաստեղծական լեզուով ու կսկիծով կը պատմէ 1887-ին Առաքելոց վանք իր այցելութեան եւ տապալուած խաչքարերու փլատակներու մէջ Սրբոց Թարգմանչաց նշխարները փնտռելու մասին:⁹⁸

Ան չի խօսիր երբեք, կամ` կը խօսի հազուադէպօրէն, այս բոլորին պատճառներուն` պատերազմի, ջարդի, երկրաշարժի մասին: Միջնադարեան կարօտախտով տարուած, միշտ կը դիմէ անցեալի մեծերուն, կը վկայակոչէ Մովսէս Խորենացին, կ՛ափսոսայ, որ այս վանքերը այլեւս չեն կատարեր հայ ժողովուրդի հոգեւոր առաջնորդի եւ դաստիարակի դերը: Գեղամի ուշադրութենէն չի վրիպիր նաեւ Սուրբ Կարապետը, որ յայտնի ուխտատեղի ըլլալով` ամէն տարի կը համախմբէ մինչեւ Կովկասէն ու Պարսկաստանէն եկող ուխտաւորներու խուռն բազմութիւն մը:⁹⁹

Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ

(Շար. 5)

——————————————-

84.- Յ. Պետրոսեան, Ճեմարանականներ, Գեղամ Տէր Կարապետեան, Էջմիածին, օգոստոս 2012, էջ 107-119:
85.- «Լուսնեակ գիշերով ուղեւորութիւն մը ի Մուշ (Այց մը քրդաց վրաններուն)», «Մասիս», թիւ 34-25,  1889, բանաստեղծական բացառիկ պատմուածք մը:
86.- Համիտիէ, 1891-ին կազմուած քիւրտ հեծելազօր: (Եզրը ստեղծուած է Ապտիւլ Համիտի անուան հիման վրայ):
87.- «Սարգիս աղբար»-ը, «Արեւելք», թիւ 1943, 1890:
88.- Ամուրի տղամարդիկ կամ սիլա կատարողներ (ընտանիքի հօր ժամանակաւոր պանդխտութիւն, որմէ ետք հերթաբար զայն կը փոխարինեն որդիները), պանդուխտները ժողովրդական երգերու մէջ յիշուած հայրենաբաղձ գաղթականներ են:  Համալները, մեծամասնաբար անգրագէտ են, եւ կը բնակին հաւաքական պանդոկներու` խաներու մէջ: 1875-ին Պոլսոյ մէջ անոնց թիւը կը հասնէր շուրջ 45.000-ի: Անոնց միջոցով է, որ հայ մտաւորականութիւնը կը ծանօթանայ երկրի իրականութեան: Տես նաեւ` V. Kh. Davidian, Simon Hagopians՛s Hamal painting and Hrant՛s Letters of the bantoukhd, Ph. University of London, 2013:
89.- Եկեղեցին կ՛արգիլէր ամուսնութիւնը ընտանիքի անդամներուն միջեւ՝ մինչեւ «եօթը պորտ» (ինչ որ կը համապատասխանէ երրորդ աստիճանի ընտանեկան կապակցութեան):
90.- Ընտանիքը կրնար իր տանիքին տակ համախմբել մինչեւ 30-40 հոգի: Տես. J.P. Mahé, Structures sociales et vocabulaire de la parenté et de la collectivité en arménien contemporain, Revue des Etudes Arméniennes 18, 1984, էջ 327-345:
91.- Հրատարակուած` «Մանզումէի Էֆքիարի» թիւ 414-ին մէջ, 1902: Պատմուածքը կը ներկայացնէ Հայկանուշի` Գեղամի աւագ աղջկան կերպարը: Աւանդական սովորոյթներուն հետեւելով` ան իր դեռատի աղջիկը ամուսնացուցած էր անծանօթի մը հետ: Հայկանուշին մահը իրեն համար յաճախանք պիտի դառնար, մինչեւ` կեանքին վերջը:
92.- Թոնիրը կեդրոնական ջեռոց մըն է` փորուած գետնին մէջ, որուն պատերուն վրայ կը թխուի թթխմորով պատրաստուած հացը: Երբ հանգած է, անոր տաքութենէն օգտուելով` տնեցիները կը համախմբուին անոր շուրջ:
93.- «Փոր-մշակը», «Մասիս», 15, 1902:
94.- Առանձնաշնորհեալներու մօտ նախնիներէն ժառանգուած մատեան: (Հոգեւորական, բանաստեղծ, փիլիսոփայ` Գրիգոր Նարեկացիի Մատեան ողբերգութեանը, որ կը կոչուի նաեւ Նարեկ):
95.- «Թղթաբաց», «Մասիս», 14, 1902: «Վեցհազարեակն ու թղթարար Մարտոն», «Արեւելք», թիւ 5277-5289, 1903:
96.- Հրատարակուած` «Արեւելք»-ի մէջ, 1896, թիւ 3685-3750, եւ ամբողջութեամբ վերարտադրուած` «Տարօնի աշխարհ»-ին մէջ (մէջբերուած` թիւ 5), էջ 209293:
97.- «Տարօնի վանքեր»-ը (մէջբերուած` նոթ թիւ 6), էջ 90-94: Յիսուն վանքերու բացատրական ցանկ:
98.- Նոյն տեղը, էջ 61-67:
99.- Նոյն տեղը, էջ 19-59:

Ներսէուտական իրադարձութիւնները, Լիբանանի վարչապետին Ռիատ կանչուիլն ու այնտեղէն հնչած յանկարծակի հրաժարականով Լիբանանի մէջ ստեղծուած իրավիճակը ստացած են ո՛չ միայն շրջանային, այլ նաեւ միջազգային հնչեղութիւն: Բացի այն իրողութենէն, որ այս նիւթերու մասին մեկնաբանական լրատուութիւնները արդէն քանի օրէ ի վեր կը զբաղեցնեն համաշխարհային լրատուամիջոցներու լուրերու առաջին հորիզոնականները, մէկ առ մէկ գերտէրութիւններու ներկայացուցիչները ստեղծուած ճգնաժամի շուտափոյթ լուծումի առաջադրանքը կը շեշտեն, հիմնականին մէջ գոնէ յայտարարողական մակարդակի վրայ զօրակցութիւն յայտնելով Լիբանանի պետութեան: Յայտարարութիւններու այս արշաւէն անմասն պիտի չմնար նաեւ Թուրքիոյ նախագահը, որ բառերու զգուշաւոր օգտագործումով նմանատիպ համահունչ յայտարարութիւն կատարեց` հեռաձայնային կապ հաստատելով Լիբանանի հանրապետութեան նախագահին հետ:

Ընդամէնը օր մը առաջ սակայն, երբ տակաւին միջազգային արձագանգումներուն ալիքը չէր բարձրացած, Թուրքիոյ նախագահը ընկղմող խուսանաւում կատարեց` հարցի կիզակէտէն հեռացնելով ուշադրութիւնը Ռիատը քննադատութեան թիրախ դարձնելու աժան քարոզչական գործողութեամբ մը:

Այսպէս: Ան երկու օր առաջ  քննադատեց Սէուտական Արաբիոյ գահաժառանգ Մոհամետ Պըն Սալմանի վերջերս ուղղած` Սէուտական Արաբիան «չափաւորական իսլամութեան» օրրան դարձնելու կոչը` զայն նկատելով Արեւմուտքի արտադրութիւնը: Այս յղացքի առարկայացման համար իբրեւ օրինակ Էրտողան կեդրոնացած է Սէուտական Արաբիոյ մէջ  կիներու ինքնաշարժ վարելու արտօնութեան երեւոյթին վրայ:

Այժմ մտաբերել, թէ աշխարհի ուշադրութիւնը կեդրոնացուցած ներսէուտական իրադարձութիւններու ամէնէն թէժ պահուն, Թուրքիոյ նախագահը իբրեւ թէ պաշտօնական Ռիատը կը քննադատէ,  կտրուկ շեղումնային անցում կատարելով այլ հարցի, որ տեսքով կենցաղային-ընկերային խնդիր է. յամենայն դէպս չափաւորականութեան հասկացողութեան արծարծումին իւրովի մեկնաբանութիւն տալով, խորքին մէջ Էրտողանը թէ՛ քննադատած կ՛ըլլայ Ռիատը, թէ՛ շրջանցած կ՛ըլլայ հիմնական հարցը:

Այս խուսանաւումը  նաւարկելու շատ տեղ չունի եւ խորքին մէջ սուզուելու կամ աւելի ճիշդ շատ արագ ընկղմելու մատնուած է:

Տակաւին. կրկնակի իմաստ ունի չափաւորականութիւն հասկացողութեան իւրովի մեկնաբանումը այս պարագային: Չափաւորական իսլամութիւն եզրաբանութիւնը Արեւմուտքին վերագրելով` Էրտողան այս որակումի օգտագործումին դէմ կ՛արտայայտուի: Աւելի ճիշդը, անուղղակիօրէն կ՛ուրուագծէ նախաբան մը, որ ի վերջոյ կ՛ուզէ փոխանցել, թէ ներսէուտական փոփոխութիւնները ներշնչուած են Արեւմուտքէն: Այս յայտարարութիւնը կը թուի հաշուի առած ըլլալ Թեհրանի մօտեցումը:

Բայց ահա անմիջապէս շեղումը. չափաւորականութիւնը, որ այս պարագային քաղաքական նոր գործընթացներու զսպանակող մեկնարկի դեր ստանձնող ըլլալու նախադրեալները կը փոխանցէ, իր բացատրութեամբ կը կապուի ինքնաշարժ վարելու արտօնութեան:

Թափանցիկութիւն, ժողովրդավարացում, հակափտածութեան արշաւ, մարդկային իրաւունքներ, հակաահաբեկչական պայքար եւ նմանօրինակ անառարկելի կարգախօսներ այսօր հիմնովին կը ծառայեն աշխարհաքաղաքական ծրագիրներու կիրարկման համար հարթիչ գլանի բանեցման շղարշներ ապահովելու: Կը թուի, որ չափաւորական իսլամութիւնը նոր կարգախօսով տարածաշրջանին մէջ կացութիւններ ստեղծելու պիտի ծառայէ: Ասիկա իր հերթին:

Մանրադիտակի տակ այս պարագային պէտք է տեղադրել Մոսկուա-Թեհրան առանցքին հաշիւը կատարող Ռիատն ու Արեւմուտքը քննադատող բայց հիմնական իրադարձութիւններուն մասին գնահատական տալէ խուսափելու Անգարայի վարիչին ձախող խուսանաւումը: Այս գործընթացները կը թուին երկարատեւ ըլլալ, եւ Թուրքիոյ նախագահը Ռիատի չափաւորականութիւնը քննադատելու կենցաղային այլ օրինակներ պէտք է որոնէ:

«Ա.»

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ

1979-ին էր: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը հետզհետէ կը թէժանար: Ռազմական գործողութիւնները կը սպառնային նաեւ հայկական թաղերուն, որոնք ամէն գնով պէտք էր պաշտպանել` յաւելեալ թիւով տղաք պարտականութեան կանչելով, ինչ որ կ՛ենթադրէր ապահովում յաւելեալ զէնքի եւ զինամթերքի, որոնց ձեռքբերման անհրաժեշտ գումարը գոյացնելու աշխատանքը ԿԿ-ը վստահեցաւ պարոններ` Սուրէն Խանամիրեանէ, Ոսկեբերան Արզումանեանէ, Լեւոն Պէրպէրեանէ, Մասիս Ալեքսանդրեանէ եւ մեթր Վարդգէս Շամլեանէ կազմուած հանգանակիչ յանձնախումբի մը:

Լիբանանահայ ազգայիններ, գիտակցելով ստեղծուած ապահովական ու քաղաքական փափուկ կացութեան մեր գաղութին վրայ ունենալիք անդրադարձին ու զայն կանխելու միտող ԿԿ-ի նախաձեռնութեան, սիրայօժար ընդառաջեցին յանձնախումբի դիմումներուն, որ կարողացաւ կարճ ժամանակամիջոցի մը ընթացքին ակնկալուած գումարը գոյացնել:

Յանձնախումբին դիմումը մերժող միակ անձը Պուրճ Համուտի շուկային վրայ ծանօթ առեւտրական մըն էր, որ ընդհանրապէս դէմ եղած էր Դաշնակցութեան նախաձեռնութիւններուն: ԿԿ-ը ենթակային դրամահաւաքի մասնակցութեան մերժումի պատճառաբանութիւնները քննելէ ետք, մեկնելով «Փոթորիկ»-ի պատմական օրինակէն, այլ մերժումներու առաջքը առնելու միտումով որոշեց նախ ազդարարել զայն, իսկ մերժումի պարագային…

Շաբաթ մը ետք, երբ ազդարարութիւնն ալ անարձագանգ մնաց, ԿԿ-ը ընկ. Աբոյէն խնդրեց որոշումը գործադրել: Ընկ. Սարգիսը, որ նախորդ երկու ժողովներուն ընթացքին լուռ կը հետեւէր քննարկումներուն, ձայն առնելով, իր խստապահանջ ոճով ու մեզ ցաւցնելու գնով ժողովը կարգի հրաւիրեց` զայն դնելով պատասխանատւութեան առջեւ եւ ըսելով, որ դաշնակցական մարմին մը ինչպէ՞ս կը համարձակի նման որոշում կայացնել` պատճառ դառնալով հայ ընտանիքի մը քանդումին, եւ թէ` հայ մարդը, մանաւանդ դաշնակցականը, իրաւունք չունի այլ հայու մը կեանքը խափանելու, եւ թէ` պէտք է գոհանալ մարդուն կամքէն բխած գումարով:

Հայկական թաղերու ապահովութեան առընթեր, ռազմական գործողութիւններու մագլցման պարագային, Պուրճ Համուտը կրնար շրջափակման մէջ յայտնուիլ: Այդ կանխատեսումով հարկ էր ապահովել եւ կազմակերպել ժողովուրդի շտապ օգնութիւնը: Այս հարցի ծրագրումը ԿԿ-ը վստահեցաւ ընկ. Աբոյին, Սագոյին ու ինծի:

Ընկ. Աբոյին այլ պարտականութիւններով բազմազբաղ ըլլալուն պատճառով, ծրագրումի աշխատանքը Սագոն ու ես կատարեցինք` ժողովին ներկայացնելով այն կարելիութիւնները, զորս մեր տրամադրութեան տակ կրնայինք ունենալ, ինչպէս` Պուրճ Համուտի քաղաքապետարանի հրշէջ ու հիւանդատար ինքնաշարժները, տոքթ. Պախչեճեանի փոքր հիւանդանոցին յարմարութիւնները, ուտեստեղէն ամբարելու պահեստանոցներ եւ այլ յարմարութիւններ:

Խօսքերնիս հազիւ աւարտած` ընկ. Սարգիսը զուարթախոհութեամբ, որ իրեն յատուկ է, սկսաւ քննադատել կատարուած աշխատանքը եւ զայն անբաւարար եւ ոչ ամբողջական նկատելով` պահանջեց, որ ծրագիրը վերատեսութեան ենթարկենք ու ամբողջացնենք` ներկայացնելով շտապ օգնութեան աշխատանքները վարելու համար հարկ եղած կազմակերպական կառոյցի մեր պատկերացումը, սահմանելով պահանջուած մարդուժը, զայն ապահովելու կարելիութիւնները, աշխատանքները տանելու համար նախահաշիւ պիւտճէ եւ այլ տուեալներ:

Ընկ. Սարգիսի խօսքերը վիրաւորելու աստիճան ծանր էին, մանաւանդ մեզի` իրեն մօտիկներուն համար, պատճառ դառնալով, որ մեր միջեւ պաղութիւն մը յառաջանայ:

Ստեղծուած կացութիւնը ընկ. Հրայրին կողմէ աննկատ չէր մնացած, որ ատեն մը ետք Սագոյէն, Բենոյէն, Վաչէ Տարագճեանէն եւ ինձմէ խնդրեց ընկ. Սարգիսին այցելել, որպէսզի մեր միջեւ ստեղծուած վերապահութիւնը վերանայ: Խնդրանք, զոր անմիջապէս կատարեցինք:

Ընկ. Սարգիսը մեզ ընդունեց շատ սիրալիր եւ անմիջապէս իրեն յատուկ սրամտութեամբ մեր այցելութեան պատճառներուն գծով հաճելի խօսակցութիւն մը զարգացուց` զուարթ ու թեթեւ մթնոլորտ մը ստեղծելով, ինչ որ մեր միջեւ եղած սերտ կապը շուտով վերահաստատեց:

1984-ի վերջին ամիսներուն ըլլալու էր: Ապահովական ծանր դէպք մը ցնցեց Պուրճ Համուտը: Արդարեւ փաղանգաւոր զինեալներ,  շրջանցելով զէնքերով Պուրճ Համուտ չմտնելու մեր ու փաղանգաւորներուն միջեւ եղած համաձայնութիւնը, գիշերով, Սին Էլ Ֆիլէն գալով, մուտք գործած էին Մարաշ թաղի հարաւային ծայրամասին գտնուող եւ ժողովրդային անուանումով «Տոնուզլուխ» (խոզանոց) կոչուած հայաբնակ թաղամասը` առանց մեր զինեալ տղոց կողմէ արգելքի կամ դիմադրութեան հանդիպելու:

Տուներ մտած, խուզարկութիւններ կատարած ու կարգ մը զինեալ տղաք ձերբակալած` ահ ու սարսափի մատնելով բնակչութիւնը:

Նկատի ունենալով, որ քաղաքացիական պատերազմի սկիզբէն լիբանանեան զինեալ միլիսներու Պուրճ Համուտ մուտքը ամէն գնով արգիլելու որոշում գոյութիւն ունէր, ԿԿ-ը դէպքին մանրամասնութիւնները ունենալու եւ թերացողները ճշդելու համար քննութիւն բացաւ:

Այս գնով ԿԿ-ը առաջին առթիւ ուզեց լսել ընկ. Ազնաւորեանի զեկուցումը: Պարզուեցաւ, որ ընկ. Ազնաւորեան դէպքին մասին տեղեակ պահուած էր յաջորդ օրը առաւօտուն միայն: Ուստի ԿԿ-ը որոշեց հարցաքննել «Սարդարապատ» կոմիտէն, որմէ ի յայտ եկաւ, որ կոմիտէի հերթապահ ընկ. Մանուկ Թենքերեանն ու ապահովական բաժին պատասխանատու ընկ. Յարութ Թենքերեանը (Շերիֆ) միայն դէպքին ու անոր մանրամասնութիւններուն տեղեակ էին եւ` տղոց չդիմադրելու ցուցմունք տուած: ԿԿ-ը երկու ընկերներուն կողմէ ընկ. Ազնաւորեանն ու կոմիտէի միւս անդամները տեղեակ չպահելու ընթացքը նկատեց մեր կազմակերպական կանոններուն անյարիր, ինչպէս նաեւ` անտեսում միլիսներու ոտնձգութիւններուն գծով գոյութիւն ունեցող որոշումին: Այս տուեալներու լոյսին տակ, ԿԿ-ի ընկերներուն մեծամասնութեան տրամադրութիւնը թերացողներուն նկատմամբ կարգապահական տնօրինում կատարելն էր` վերջնական որոշումը ձգելով յաջորդ նիստին:

Յաջորդ շաբաթ, երբ ժողովէն առաջ ակումբ հասայ, ԿԿ-ի գործավարուհի Գոհար Թորիկեանը տեղեկացուց, որ ընկ. Սարգիսը ժողովէն առաջ կ՛ուզէր զիս տեսնել: Ուստի բարձրացայ երրորդ յարկ, Բիւրոյի գրասենեակը: Ընկ. Սարգիսը առանձին կ՛աշխատէր: Զիս տեսնելով` խնդրեց, որ նստիմ ու սկսաւ անմիջապէս խօսիլ Պուրճ Համուտի մէջ պատահած դէպքին, այդ առթիւ ԿԿ-ի ունեցած պատժական տրամադրութիւններուն մասին, որոնց ծանօթ էր նախորդ ժողովի ընթացքին ընկերներուն ունեցած արտայայտութիւններէն:

Ընկ. Սարգիսի խօսքերէն հասկցայ, որ ան լաւապէս կ՛ըմբռնէր դէպքին ծանրակշիռ բնոյթն ու անոր հետեւանքները մեր շարքերուն ու ժողովուրդի հոգեբանութեան ու մտածելակերպին վրայ: Չէր բաժներ տղոց կրաւորականութիւնն ու զինեալներուն չդիմադրելու ընթացքը, զայն կը նկատէր դատապարտելի, համոզուած, որ շրջանի կոմիտէն ու ապահովականի պատասխանատուն թերացած էին իրենց պարտականութիւններուն մէջ եւ` յանցաւոր: Սակայն այդ բոլորով հանդերձ, կը թելադրէր հարցը տեղական նեղ բնոյթով չտեսնել, այլ գիտակցիլ, որ մեր դէմ կը գործեն ոչ միայն լիբանանեան քաղաքական ուժեր, այլեւ միջազգային` սկսեալ Թուրքիայէն մինչեւ արեւմտեան երկիրներ ու Խորհրդային Միութիւն: ԿԿ-ի կողմէ ծանր պատիժներու տնօրինումը կրնային ներկուսակցական զգայնութիւններ յառաջացնել` անդրադառնալով շարքերու միասնականութեան վրայ, մեզ շեղելով մեր հիմնական նպատակէն` Հայ դատի մեր պայքարէն, ինչ որ մեծապետական ուժերու եւ անոնց լիբանանցի գործակալներուն ծրագիրն է:

Արդ, կը կարծէր, որ պատասխանատուներուն նկատմամբ դիտողութիւն արձանագրելով ու զանոնք կարգի հրաւիրելով պէտք էր բաւականանալ:

Յայտնապէս ընկ. Սարգիսը Պուրճ Համուտի դէպքին ու անոր պատճառով կատարուած հարցաքննութիւններու մասին, իր ու Բիւրոյի տեսակէտները ԿԿ-ին չպարտադրելու փափկանկատութենէն մեկնած եւ յաչս շարքերուն ԿԿ-ի վարկը բարձր պահելու նկատառումով, իբրեւ իրեն մօտիկ անձ, ինծի կը վստահէր ԿԿ-ի կայացնելիք պատժական որոշումը իր փափաքած ձեւով հունաւորելու պարտականութիւնը` զիս ծանր պարտաւորութեան տակ դնելով:

Բաժնուելու պահուն ընկ. Սարգիսը տեղեկացուց, որ ինք ժողովին ներկայ պիտի չգտնուի, խնդրելով սակայն, որ զինք անմիջապէս տեղեակ պահենք տրուած որոշումին մասին:

Երբ ժողովասրահ մտայ, նիստը արդէն սկսած էր:

Տեղս Գրիգոր Նգրուրեանին ու Միքիին միջեւ ըլլալով` կարողացայ արագօրէն անոնց փոխանցել ընկ. Սարգիսին խորհուրդը: Երբ այդ օրակարգը հասաւ, խօսք առնելով` միտքս բանաձեւեցի` առաջարկելով պատասխանատուներուն նկատմամբ դիտողութիւն արձանագրելով գոհանալ: Առաջարկս կարգ մը ընկերներու կողմէ դժգոհութեամբ ընկալուեցաւ, սակայն ընկ. Նգրուրեանն ու Միքին անմիջապէս ձայնակցեցան առաջարկիս, որուն արդիւնք` ԿԿ-ը մեծամասնութեամբ գոհացաւ դիտողութիւն արձանագրելու որոշում կայացնելով:

Ընկ. Սարգիսի հարցերը վերլուծելու եւ ըստ այնմ տնօրինումներ կատարելու եղանակը ղեկավար մարդու յատկանիշներ կը բնորոշէր: Արդարեւ, ինք, որ խստապահանջ ու ամուր սկզբունքներու տէր էր, մանաւանդ խիստ բծախնդիր` կուսակցական կեանքին մէջ մեր Կազմակերպական կանոններու անթերի գործադրութեան, Պուրճ Համուտի դէպքին վերաբերեալ յատուկ լայնախոհութիւն եւ թոյլտւութիւն կը ցուցաբերէր, որովհետեւ զայն կը դիտէր միջազգային քաղաքականութեան լայն շրջագիծի մէջ:

Հոս տեղին է «ղեկավարութիւն» հասկացողութիւնը բանաձեւող եւ «Դրօշակ»-ին մէջ լոյս տեսած իր մէկ յօդուածէն մէջբերում մը կատարել. «Ղեկավարը բարոյական նկարագիր է ամէնէն առաջ, համադրող ու առաջամղիչ կամք է, յետոյ, բազմակողմանի, լայնահորիզոն ու ստեղծագործ միտք է, ապա տեսանո՛ղ է ու ներշնչո՛ղ` իբրեւ իր դասակարգի, իր ազգի եւ իր պետութեան կամքը, նուիրական իղձերը, սրբութիւնները, շահերն ու իտէալները մարմնաւորող, խորհրդանշող, կենսաւորող ուժ: Այս բոլորին համադրութիւնն է ղեկավարութիւնը»:

1972-ին` ՀՅԴ 22-րդ Ընդհանուր ժողովին ընտրուելով Բիւրոյի անդամ` ընկ. Զէյթլեանը Հրաչ Տասնապետեանի եւ Հրայր Մարուխեանի հետ եկաւ կազմելու երրորդութիւն մը:

Հակառակ իրենց նկարագրային տարբերութիւններուն, ինչպէս նաեւ` երբեմն իրենց միջեւ ստեղծուած տարակարծութիւններուն, իրարու նկատմամբ միշտ յարգալիր` անոնք եկան զիրար ամբողջացնելու եւ սփիւռքի մէջ Ցեղասպանութեան յիսնամեակով ծնունդ առած մեր ժողովուրդի քաղաքական զարթօնքին, մեր կուսակցութեան կազմակերպական վերաթարմացման ու գաղափարականութեան խթանման մղիչ ուժը դառնալու` ծաւալելով քաղաքական ու քարոզչական լայն գործունէութիւն, Բիւրօ հասկացողութեան տալով նոր բնութագրում եւ հայեացք:

Այս ծիրէն ներս ընկ. Զէյթլեանը իր տեսաբանական, գաղափարաբանական թէ կազմակերպական տեսութիւններով ու զանոնք բանաձեւելու հմտութեամբ հիմնական դեր ունեցաւ ՀՅԴ Ծրագրի եւ Կազմակերպական կանոններու վերամշակման մէջ:

Պատահեցաւ, որ 1984-ի ամրան սկիզբը Միւնիխի մէջ գումարուած ՀՅԴ մարմիններու խորհրդաժողովին, պանդոկի մեր սենեակներուն դրկից ըլլալը առիթ ստեղծէ, որ մինչեւ ուշ գիշեր ունկնդրեմ ընկ. Սարգիսի մտածումները:

Ան կը հաւատար, որ մեր ազգային յանձնառութիւնները ի կատար ածելու համար պէտք է հաւաքականօրէն պայքարիլ, որուն համար հարկ էր համախմբուիլ մեր ազգային ու քաղաքական կազմակերպութիւններուն շուրջ, ամրապնդել մեր կառոյցները, նուիրումով եւ զոհողութեամբ գործօն մասնակցութիւն բերել մեր ազգային պայքարին:

Սերտօրէն կը հաւատար, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը ոչ միայն ազգային անկախ ու ինքնուրոյն մշակոյթի զարգացման գլխաւոր մղիչ ուժը կը հանդիսանայ, այլեւ անկախութեան գաղափարի ջահակիրը, ազատ ու ինքնուրոյն մտածումի, ազատ խօսքի, գործի եւ ստեղծագործութեան ջատագովը:

Այդ ժողովին, շրջաններու կազմակերպական կեանքի քննարկման յատկացուած օրակարգի ընթացքին շրջաններու վերաբերեալ Բիւրոյի գնահատումները լսելէ եւ շրջաններու գործունէութեան ամփոփ տեղեկագիրները ունկնդրելէ ետք, ընկ. Զէյթլեանը ձայն առնելով` մօտաւորապէս հետեւեալ միտքը արտայայտեց.

«Տեղեկագիրներէն այնպէս կ՛երեւի, որ մեր կազմակերպական շրջաններէն ոմանց մէջ բռնապետութիւն հաստատուած է` կաշկանդելով ընկերներու ազատ կարծիքի իրաւունքը, իսկ այլ շրջաններու մէջ ազատութիւն հասկացողութիւնը ստեղծած է քաոսային վիճակ` զիջելով դաշնակցական մտածելակերպին ու աւանդներուն»:

Ընկ. Զէյթլեան հանրային կեանքին մէջ հաւաքական ղեկավարութեան գաղափարի ու գործելաոճի հաւատացողն ու ջատագովն էր: Այս գծով դիպուկ է «Դրօշակ»-ի մէջ լոյս տեսած իր մէկ յօդուածը, յատկապէս` հետեւեալ պարբերութիւնները.

«Մեր անհատական ուժը հաւաքական ուժի, անհատական դրամագլուխը հաւաքական դրամագլուխի, անհատական շնորհները հաւաքական բարիքի եւ անհատական նուաճումները հաւաքական յաղթանակի վերածելու մէջ կը կայանայ ղեկավարութեան արժանիքը:

«Այս նուիրական նպատակին հասնելու համար պէտք է ամէնէն առաջ թօթափել մեր եսակեդրոն անհատապաշտութիւնը եւ փոխարէնը` զարգացնել հաւաքական մեր գիտակցութեան ու գործունէութեան կամքը»:

Միւնիխի պանդոկին մէջ ազգային հարցերու շուրջ ունեցած մեր գիշերային զրոյցները եղան մեր վերջին անպաշտօն ու սրտցաւ խօսակցութիւնները:

Ընկ. Զէյթլեանի առեւանգումէն երկու օր ետք, երբ ինքնաշարժովս ընկ. Ազնաւորեանին ու Միքիին հետ «Սարդարապատ» ակումբէն կ՛ուղղուէինք «Նիկոլ Դուման» ակումբ, ուր միջկոմիտէական ժողով տեղի պիտի ունենար` շարքերուն պաշտօնապէս տեղեկացնելու ընկ. Զէյթլեանի առեւանգումը, ընկ. Ազնաւորեանին ըսի.

– Ընկ. Սարգի՛ս, դուն ալ առանց ընկերակիցի կը պտտիս, ճիշդ չես ըներ, եթէ քեզի ալ բան մը պատահի, շատ ծանր կացութեան կրնանք մատնուիլ:

– Յակո՛բ, ըլլալիքը պիտի պատահի, գոնէ հետս եղողին մահուան պատճառ չեմ ըլլար,- եղաւ Ազնաւորեանի պատասխանը:

Այս խօսակցութենէն հազիւ երեք շաբաթ անց, նոյն հայանուն գործակալները առաւօտ կանուխ գործի երթալու ճամբուն վրայ սպաննեցին ընկ. Ազնաւորեանը:

Երկու օր ետք յուղարկաւորներու հոծ բազմութիւն մը, եկեղեցիէն դէպի Պուրճ Համուտի գերեզմանատուն ճամբուն վրայ, լուռ ու վրդոված կը հետեւէր ընկ. Ազնաւորեանի եռագոյնով ծածկուած ուսամբարձ տարուող դագաղին, յիշողութեանս մէջ պատկերացաւ ընկ. Սարգիսը, որ ո՛չ յուղարկաւոր, ո՛չ ալ գերեզման ունեցաւ: Տխրութիւն մը պատեց զիս ու շուրթերս սկսան արտասանել հայ բանաստեղծին սա խօսքերը.

«Ո՛չ փող զարկինք, ո՛չ արձագանգ լեռնասոյզ,
Սարէ ի սար չարաշշուկ տարին լուր,
Ու չերգեցինք ողբաց երգեր սրտայոյզ…
Վասն հայրենեաց մեռար, դու շա՜տ ապրեցար» (*):

Մարդիկ կան, որոնք իրենց իմացական պատրաստութեամբ, կենցաղավարութեամբ ու
բարոյական սկզբունքներով ոչ միայն շրջապատին յարգանքն ու համակրանքը կը վայելեն, այլեւ իրենց հեղինակութեամբ կ՛արժեւորեն ղեկավարի տիպարը:

Այսպիսիները հանրային կեանքին մէջ իրենց ցուցաբերած անանձնականութեամբ, ուղղամտութեամբ, ինքնավստահութեամբ, պարտաճանաչութեամբ, բծախնդրութեամբ, պահանջկոտութեամբ, լաւագոյնին ձգտումով եւ պատասխանատւութեան բարձր գիտակցութեամբ կ՛որակաւորեն ազգային մեր կառոյցները եւ կեանք ու դիմագիծ կու տան հաւաքականութեան: Անոնց անժամանակ մեկնումը կ՛աղքատացնէ հաւաքական կեանքը` զայն մատնելով միջակութեան, պատեհապաշտութեան ու սովորամոլութեան, հասարակութիւնը ձգելով խարխափումի եւ ինքնութեան ու պատկանելիութեան որոնումի ոլորապտոյտին մէջ:

Հոկտեմբեր 2017, Մոնրէալ
(Շար. 4 եւ վերջ)

* Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան. «Քաջորդւոյն թաղումը»:

Բաց Նամակ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ
Արամ Ա. Կաթողիկոսին

ԲԱԲԿԷՆ ՍԻՄՈՆԵԱՆ

Շնորհազարդ վեհափառ Տէր,

Այս օրերին ուշադրութեամբ հետեւում եմ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան պատմական նստավայր Սիսը իր իսկական տէրերին վերադարձնելուն վերաբերող` Եւրոդատարանին ուղղուած Ձեր արդար եւ հիմնաւորուած պահանջատիրութեանը եւ դրա շուրջ շարունակուող զարգացումներին: Ինձ հասկանալի եւ ընկալելի են Ձեր հիասթափութիւնը, վրդովմունքն ու վիրաւորանքը, քանզի քաջատեղեակ եմ, թէ հայրենանուէր ու ազգօգուտ ինչ մեծ գործունէութիւն էք իրականացնում միջազգային ատեաններում, տարբեր երկրների ղեկավարների, հոգեւոր եւ քաղաքական գործիչների հետ հանդիպելիս: Դրանով յոյսի ու լոյսի սերմեր էք սփռում մեր երազապաշտ հոգում` մեզանում վառ պահելով մեր ակունքներին վերադառնալու չիրականացած երազը:

Սկսեալ 1995 թուականից, ղեկավարելով Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Աթոռը, Ձեր հայրենանուէր գործունէութեամբ նոր էջ էք բացել ո՛չ միայն Հայ առաքելական եկեղեցու, այլեւ մաքառումներով լի Հայոց նորագոյն պատմութեան մատեանում: Ձեր ելոյթները, հեղինակած գրքերը, տարբեր հեռուստաելոյթները աներկբայ հաստատում են Ձերդ Սրբութեան արդար պահանջատիրութեան սկզբունքներն ու ճշմարտութիւնը: Այսօր, ցաւօք, հիմնականում խօսւում է միայն Ցեղասպանութեան մասին: Լաւ պիտի գիտակցենք, սակայն, որ Ցեղասպանութեան ճանաչումից զատ, մենք պահանջատէր ժողովուրդ ենք, որ երկու միլիոն հայ դաժանաբար սպաննելուց զատ մենք հայրենիք ենք կորցրել եւ մեր հանդէպ հայրենասպանութիւն է իրականացուել: Մեզանից խլուել, ապա ի սպառ քարուքանդ են արուել մեր մշակութային ժառանգութիւնը, սրբութիւնները` վանքերն ու եկեղեցիները, հրոյ ճարակ են դարձել մեր սրբալոյս նշխարները, ոսկեձեռիկ մատեաններն ու մագաղաթները` մեր գոյութեան ամենաարժանահաւատ վկայութիւնները, որոնց մի մասը հրաշքով փրկուել է կործանումից: Այդ մասին Դուք բազմիցս խօսել էք միջազգային հանրութեան առջեւ: Սրբապիղծ թուրքը, սակայն, չի կարողացել մեր մտքից ու հոգուց ջնջել պատմական յիշողութիւնը, չի կարողացել ընկճել մեր պայքարի ոգին: Դրա վառ վկայութիւններն են Մուսա Լերան հերոսամարտը, Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, Սարդարապատի փայլուն յաղթանակը, որոնք տասնամեակներ անց իրենց արձագանգներն ունեցան 1988-ին սկսուած Արցախեան հերոսամարտում: Աշխարհը հասկացաւ, որ անհնար է լռեցնել հային, անհնար է անընդհատ խուլ եւ կոյր ձեւանալ, մոռացութեան տալ 20-րդ դարի մեծագոյն ոճիրը եւ չնկատել յաղթանակած ժողովրդի անկախութեան իրաւունքը:

19-րդ դարի սերպ անուանի բանաստեղծ, Մոնթենեկրոյի տիրակալ, արքեպիսկոպոս Փեթար Փեթրովիչ Նեկոշը «Լեռնային պսակ» հիասքանչ պոէմում, որ հակաօսմանեան հրաշալի ստեղծագործութիւն է, այսպիսի տողեր ունի.

Անտառապանք չե՛ս երկնի ոչ մի երգ,
Անտառապանք չե՛ս կռի ոչ մի սուր…

Տեղին է ասել մեծ բանաստեղծն ու արքեպիսկոպոսը: Երգ երկնելու եւ սուր կռելու համար տառապանք է պէտք, նաեւ կամք եւ պայքարի ոգի:

Ազատասիրութեան ու անկախութեան ոգին շատ աւելի վեհ ու անկոտրում է միջազգային ատեանների կայացրած արհեստածին ու շինծու որոշումներից, այդ իսկ պատճառով, որքան էլ դժուար լինի Ձեր ընտրած պայքարի ուղին, վստահ եմ, ոգեշունչ ելոյթներով աննահանջ շարունակելու էք կռիւ տալ աշխարհի անարդարութեան դէմ: Տեղին է մէջբերել սերպական յայտնի ասոյթը, որը շատ է համահունչ Ձեր պահանջատիրութեանը. «Այն ինչ թալանուած է` անիծուած է»: Սրբապիղծ թուրքը չի կարող յաւերժ վայելել մեզանից խլուած հայրենիքը, որը անմեղ նահատակաց արիւնով է շաղախուած: Արիւնն էլ կարող է խօսել, արիւնն էլ ձայն ունի, զգալ, հառաչել ու ընդվզել գիտէ: Ուրեմն, հարազատ մնանք մեր նահատակաց պատգամներին եւ արեան կանչին…

Ունկերումս դեռ թրթռում է Ձեր արտասանած բոցաշունչ ելոյթը, որով 2015 թուականին հանդէս եկաք Վատիկանում Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի առթիւ Հռոմի պապի մատուցած Ս. պատարագի արարողութեան ընթացքում: Ձեր ելոյթը բացառիկ կոչ էր աշխարհին ու մարդկութեանը, որով մէկ անգամ եւս ջանացիք մոռացութիւնից փրկել հայոց անմեղ զոհերի յիշատակը եւ արթնացնել քարսիրտ մարդկութեան խիղճը:

Ակամայից աչքիս առջեւ յառնում է Վասպուրականի հոգեւոր առաջնորդ, իսկ աւելի ուշ` Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1893-1907) Խրիմեան Հայրիկի կերպարը: 1878 թուականին նա, որպէս հայկական պատուիրակութեան առաջնորդ, մեկնեց Պերլին` պաշտպանելու Հայկական հարցը: Պերլին մեկնելուց առաջ Մկրտիչ Խրիմեանը նախապէս այցելել է եւրոպական մեծ տէրութիւնների պետական պաշտօնեաներին` նրանց ներկայացնելով Պոլսոյ Հայոց պատրիարքարանի կազմած տեղեկագիրը` յոյս ունենալով դիւանագիտական ուղիներով լուծել Հայկական հարցը: Հիասթափուած Պերլինի վեհաժողովի մեծաւորների անբարոյ կեցուածքից ու կայացրած ոչ հայանպաստ որոշումից, շրջադարձ է կատարել դէպի ազգային-ազատագրական պայքարը եւ Պոլսում ելոյթ ունենալով հայ հանրութեան առջեւ, յիշատակել է սերպերի ու մոնթենեկրոցիների արիւնոտ սրերը, որոնցով նրանք Պերլին էին գնացել` ստանալու իրենց բաժին «հարիսան»` ազատութիւնը: Խրիմեանը կոչ է արել զէնք վերցնել` վստահ լինելով, որ զէնքի մէջ է փրկութիւնը: «Թղթէ շերեփի» հանրայայտ պատմութիւնից մենք դասեր առանք շուրջ 130 տարի անց: Հասկացանք, որ Մկրտիչ Խրիմեանի մարգարէական խօսքերի արձագանգները մեզանում աւելի զօրընդեղ դարձրին պայքարի ոգին: Հայ ժողովուրդը զէնքով յաղթեց Արցախում, շտկեց պատմական անարդարութիւնը, որքան էլ աշխարհն այսօր չի ցանկանում ճանաչել Արցախի անկախութիւնը:

Պերլինի վեհաժողովից անցել է շուրջ 140 տարի: Յաճախ եմ մտորում, իսկ ի՞նչ է փոխուել աշխարհում: Կարելի է ասել, համարեա ոչի՛նչ: Աշխարհը, աւելի ճիշդ` նոյն Եւրոպան, որի դատին էք յանձնել Ձեր արդար պահանջատիրութիւնը` վերադարձնելու Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան պատմական նստավայրը, շարունակում է համր ու խուլ ձեւանալ: Զարմանալու ոչինչ չկայ: Եւրոպացիներին հասկանալի չէ հայոց արդար պահանջատիրութիւնը, քանզի նրանց համար խորթ են կորցրած հայրենիք, ակունք, աւանդոյթ հասկացութիւնները, խորթ են արմատներին վերադառնալու եւ դրանք վերագտնելու անմեռ կարօտը:

Այսօր, մօտ մէկուկէս դար անց, Պերլինի վեհաժողովին փոխարինում են այլ վեհաժողովներ, սակայն ամէն բան նոյնն է մնացել, վեհաժողովների անուններն են փոխուել միայն: Նոյն սառնասրտութիւնն է առկայ հայոց հանդէպ, քանզի մեզանից շահ չեն ակնկալում: Աշխարհը կառավարող մեծերի քիմքին աւելի հարազատ ու գայթակղիչ են շահը, նաւթի բոյրը, փողը, հարստութիւնը: Միջազգային ոչ մի ատեան չի պաշտպանի մեր ազգային շահերը, եթէ մենք ինքներս հետամուտ չլինենք եւ չսատարենք իրար: Դա պէտք է լաւ գիտակցենք եւ աշխարհաքաղաքական ներկայիս լարուած պայմաններին համահունչ ռազմավարութիւն մշակենք, որպէսզի կարողանանք պահպանել մեր ինքնութիւնը: Ազգովի պիտի շարունակական ու անզիջում պայքար մղենք, որպէսզի իրականանայ մեր վաղեմի երազը: Յիշենք մեծն Ջիւանու յայտնի երգը, ուր նա ասում է. «Ձախորդ օրերը ձմրան նման կու գան ու կ՛երթան»… Չմոռանանք նաեւ` անձրեւից յետոյ միշտ արեգակն է յայտնւում` հաւատի ու յոյսի կամար կապելով երկնքում…

Թող արեգակի լոյսով օծուեն ու կամարուեն Ձեր բոլոր ջանքերը: Ձեզ, Վեհափա՛ռ Տէր, անկոտրում ոգի եմ մաղթում, անսահման լաւատեսութիւն, քանզի Աստուածահաճոյ առաքելութիւն էք իրականացնում` ի բարօրութիւն Հայաստան աշխարհի, հայ առաքելական եկեղեցու եւ հայ ժողովրդի:

Ամենազօր Տէրը թող սատար լինի Ձեր ազգօգուտ առաքելութեանը:

Խորին յարգանքով ու խոնարհումով`

ԲԱԲԿԷՆ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
Գրող, թարգմանիչ, մշակոյթի գործիչ,
Հայաստանի Հանրապետութիւնում
Սերպիայի Հանրապետութեան
Պատուոյ հիւպատոս

13 նոյեմբերի, 2017 թ.

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Բարբառ, Լեզու, Մշակոյթ

Դասուած «գաւառագիր» հեղինակներու` Թլկատինցիի եւ Ռուբէն Զարդարեանի <sup>100</sup> կողքին, Գեղամ նկարագրած է հայ կեանքը` արեւելեան Անատոլուի հեռաւոր նահանգներուն մէջ` օգտագործելով բարբառային արձակ մը <sup>101</sup>, 1889-էն սկսեալ: Տարօնի բարբառը արդէն իսկ գրաւած էր հայ լեզուագէտներու ուշադրութիւնը եւ ծնունդ տուած` կարգ մը ուսումնասիրութիւններու եւ հրատարակութիւններու, ինչպէս, օրինակ`  հանրայայտ Հրաչեայ Աճառեանի աշխատութիւնները <sup>102</sup>: Սակայն այս լեզուագէտները առաւելաբար անդրադարձած են հին հայերէնէ ժառանգուած Մշոյ բարբառին ու հնչիւններուն, ուր ձայնաւորները սակաւաթիւ են, իսկ բաղաձայնները` բազմաթիւ, ուր առատ են արաբերէնէ եւ թուրքերէնէ փոխառուած բառերը: Անոնք նաեւ քննարկած են անցեալ ժամանակի պատմողական ոճի եւ յարակցուած բայերու գործածութեան հարցը: Քիչ հաւանական է, որ Գեղամ 1908-էն առաջ իր Մշոյ մէջ կատարած գրական ստեղծագործութեան օրով տեսած ըլլայ այս աշխատութիւնները: Ծնած` 19-րդ դարու կէսերու գրաբարի <sup>103</sup> եւ աշխարհաբարի հակադրման շրջանէն ետք եւ իր կեանքին մեծ մասը անցուցած` Մշոյ դաշտի խորքերը, անշուշտ առիթ չէ ունեցած մասնակցելու Կոստանդնուպոլսոյ մէջ արդի հայերէնի զարգացման ընթացքին: Այս վիճարկումի արձագանգները, սակայն, հասած էին մինչեւ Մուշ եւ Սուրբ Կարապետ վանք, ուր Գեղամ ստացած էր իր հիմնական ուսումը, եւ ուր առկայ էր ազդեցութիւնը Մկրտիչ Խրիմեանի, որ ընտրած էր գրաբարը ¹⁰⁴: Հայ լեզուաբանական մտքի պատմութեան ծանօթ չըլլալով հանդերձ, Գեղամ կը զգայ անոր կարեւորութիւնը, կը հետաքրքրուի մտքի, լեզուի (հետեւաբար նաեւ` բարբառի), ընկերութեան եւ մշակոյթի առնչութիւններով:

Ըստ իր աշխատութիւններու բնոյթին, Գեղամ օգտագործած է հայերէնի երեք տարբերակներէ մէկը կամ միւսը: Վանական իր կրթութեան բերումով, ան տիրապետած է դասական հայերէնին: Տարօնի վանքերու պատմութեան առնչուող կամ մանկավարժական

աշխատութիւններու մէջ կը գտնենք գրաբարի հին արտայայտչաձեւերը, որ կ՛արտացոլուին խօսքի կարգի, շարահիւսութեան եւ իմաստաբանութեան մէջ: Բայց նաեւ գիտէ եւ կ՛օգտագործէ Կոստանդնուպոլսոյ հայ մամուլին ու գրողներուն միջոցով ձեւաւորուած արդի արեւմտահայերէնը, որ միաժամանակ կը դասաւանդուի Օսմանեան կայսրութեան տարածքին գործող ազգային վարժարաններուն մէջ: Ան այս լեզուն է, որ կ՛օգտագործէ իր տեղեկագրերուն եւ քաղաքական յօդուածներուն համար, ինչպէս եւ` իբրեւ իր պատմուածքներու եւ հեքիաթներու պատումի լեզու: Բայց Գեղամ կարդացած է Սրուանձտեանցի «Գրոց-բրոց»-ը <sup>105</sup>, որ իրեն համար կը մնայ օրինակելի աշխատութիւն: Իր պատմուածքներուն մէջ Տարօնի գիւղերու, քաղաքներու եւ լեռներու մէջ ներկայացուած անձեր կը խօսին «երկրի լեզուն»: Տղամարդոց անունները յաճախ կրճատուած ձեւ ունին «օ» աւարտով` Մարտօ, Արաբօ, Աւօ, Սարգօ, Մկօ, Մկրօ, Կարօ, Գեւօ:  Իսկ կիներ կը կոչուին` Մարիամ, Շողիկ, Եղսիկ, Հռիփսիկ: Բոլորը կ՛արտայայտուին իրենց գիւղի լեզուով, ուր տարբեր շրջաններու բարբառները յստակօրէն կը զատորոշուին տեղական «շեշտերով»` Մշոյ դաշտէն մինչեւ Սասուն, Ախլաթ, Խնուս, հասնելու համար Պիթլիս եւ Վան: Բարբառներու օգտագործումը գրական լեզուին մէջ` Կոստանդնուպոլսոյ հայ մամուլի ընթերցողներուն համար Գեղամի աշխատութիւնները կը դարձնէր անախորժելի, եթէ ոչ` անհասկնալի: Աւելի ուշ, 1914-ին, Աղէտի նախօրէին, առանց «Մեհեան»-ի գրական շրջանակին պատկանելու, Գեղամ մասնակից դարձած էր այս միամսեայ հանդէսի կարճ կեանքին եւ անոր հիմնադիրներ` Յակոբ Օշականի եւ Կոստան Զարեանի նախագծին, գրական լեզուին ներարկելով բարբառներ, «յայտնագործելու համար հայկական ներաշխարհը» եւ «հայոց լեզուի կազդուրիչ պատուաստը» ¹⁰⁶: Ապագային, երբ անհետացած ըլլան բոլոր անոնք, որոնք կ՛օգտագործեն Մշոյ բարբառը, անհրաժեշտ պիտի ըլլար Փարիզի եւ Երեւանի մէջ լոյս տեսած Գեղամի գիրքերուն մէջ տեղադրել բարբառային արտայայտութիւններու ցանկ մը ¹⁰⁷:

Եւ վերջապէս, մարդաբանութիւն կոչուած կրթանքի ո՛չ անուան, ո՛չ իսկ գոյութեան տեղեակ ըլլալով հանդերձ, Գեղամ կիրքով նուիրուեր է մշակութային մարդաբանութեան: Հալածուած` գիւղական շրջաններու գաղթէն, ընկերութեան «արդիականացում»-էն, գիտելիքներու բանաւոր աւանդման նուազումէն, այս բոլորին ստեղծած ստիպողականութենէն, Գեղամ իր համեստ միջոցներով, բայց եւ այնպէս մեծ հաճոյքով լծուեր է Տարօնի գիւղերու մէջ պատմուած առասպելներու, ասացուածքներու, առածներու եւ հանելուկներու հաւաքագրման աշխատանքին ¹⁰⁸:

Հողային Հարցը ¹⁰⁹

Հողային հարցը նստած է  Հայկական հարցի սրտին մէջ:
Հողային վէճը ընկերային ամէնէն կարեւոր հարցերէն մէկն է.
ան կը հետաքրքրէ Օսմանեան կայսրութեան գիւղական ամբողջ
բնակչութիւնը եւ կը պահանջէ արմատական լուծում: (էջ 1):

«Հողային հարցը» խիտ գրութիւն մըն է` վատ կառուցուած, գրուած` կրկնաբան ոճով. սակայն քաղաքական ուսումնասիրութիւն է, եւ մէկը` այն շատ փոքրաթիւ գործերէն, ուր Գեղամ կը ներկայանայ, կը խօսի իր անունով: Առաջին իսկ տողերէն ան կը յայտնէ, թէ ո՛չ նպատակ եւ ո՛չ ալ կարողութիւն  ունի այս հարցին մասին ամբողջական ուսումնասիրութիւն ներկայացնելու,  բայց կը փափաքի վիճակագրական ճշգրտումներ բերել հողերու բռնագրաւման մասին, որուն զոհ կը դառնան հայերը, աւելցնելով թոռուններու եւ ռայաներու <sup>110</sup> մասին բացատրութիւն մը` ըմբռնելու համար քիւրտերու ներկայի կացութիւնը, որոնք մեր հարեւաններն են, որոնց հետ կ՛ապրինք, եւ որոնք պէտք է արժանանան մեր ուշադրութեան:

Ըլլալով նախկին դպրեվանեցի եւ գաւառական ինքնուսոյց մարդ` Գեղամ Կովկասի կամ Կոստանդնուպոլսոյ հայ մտաւորականութեան օրինակով չի կրեր արեւմտեան փիլիսոփայական ու քաղաքական գրականութեան քիչ թէ շատ մակերեսային կնիքը: Իր բառապաշարը հողային հարցին մէջ զերծ է Եւրոպայէն ստացուած ընկերա-տնտեսական հասկացութիւններ պարունակող նորաբանութիւններէ: Ան չի ճանչնար ֆիզիոքրաթները, չէ կարդացած Ռուսօ, Մարքս, ոչ ալ` ռուս ժողովրդապաշտ (փոփիւլիստ) հեղինակներու աշխատութիւնները. նոյնիսկ չէ լսած Տիւրքհէյմի մասին: Գեղամ կարդացած է եւ խորհրդածութեան նիւթ դարձուցած` Սրուանձտեանցի («Գրոց-բրոց», 1874, «Մանանա», 1876), Խրիմեանի («Հրաւիրակ Արարատեան», 1894) եւ Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմութիւն» աշխատութիւնները, որոնք իր մէջ արթնցուցած են սէրը դէպի «ժողովրդական աղբիւրները» եւ զայն ներշնչած` այն աշխարհով,  ուր պիտի իշխէր ատալաթը ¹¹¹ (արդարութիւնը` մահմետականներու առաջնային արժէք-պահանջը), եւ ուր իր ժողովուրդը պիտի կրնար ապրիլ ու զարգանալ  խաղաղութեամբ: Այս գործերուն կը պարտի իր ընկերային ու քաղաքական հիմնական աշխատութիւնները. արեւելեան նահանգները <sup>112</sup> կը կազմեն հայութեան իսկական բնավայրը, հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ ապրած ու աշխատած է այդ հողերուն վրայ եւ պատմութեան ընթացքին սրբագործած իր կապերը` այդ երկրին հետ: Հայ գիւղացիութեան պէտք է վերադարձնել իրմէ անարդարօրէն խլուած հողերը, պէտք է կանխել արտագաղթը, իսկ անոնք, որոնք մեկնած են Կոստանդնուպոլիս կամ այլուր, պէտք է վերադառնան երկիր:

Գեղամ տնտեսագէտ չէ, եւ անոր միամիտ ու յետադիմական հայեացքները բարոյախօսի մը հայեացքներն են. անոնց սահմանները Տարօնի գիւղերէն անդին չեն անցնիր, իր միտքը արդէն կը դժուարանայ հեռանալ անոնցմէ, բարձրանալ մինչեւ վերացականութիւն: Տարօնի այս իրական աշխարհին մէջ, ուր դարեր շարունակ հողագործութիւնն է, որ ապրեցուցած է բնակչութիւնը, հողերու բռնագրաւումը`

կը դատապարտէ [այսօր] հողազուրկ, թշուառ, անօթի [հայ] գիւղացիութիւնը գաղթելու, ցրուելու եւ անհետանալու ¹¹³:

Այս քանի մը տողերուն մէջ գիւղական համայնքներու արտագաղթի հարցը կը ստանայ քաղաքական տարողութիւն. Տարօնը, այսինքն` Հայաստանը, կը պարպուի իր հայ բնակչութենէն:

Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ

(Շար. 6)

100.- Թլկատինցի (Յովհաննէս Յարութիւնեան, 1860-1915) ծնած է Խարբերդ նահանգի գիւղերէն մէկուն մէջ:  Ռուբէն Զարդարեան (1874-1915) ծնած է Տիգրանակերտի մօտակայ գիւղի մը մէջ:
101.- Գրական հայերէնի երկու ճիւղերու միաւորման եւ 19-րդ դարու աւարտին բարբառներու բազմապատկման հարցի ուսումնասիրութեան համար կարդալ Մ. Նշանեանի շատ հետաքրքրական «Âges et usages de la langue arménienne».աշխատութիւնը (էջ 239-241), Փարիզ, 1989:
102.- Հ. Աճառեան (1876-1953), «Հայ բարբառներու դասակարգումը», Փարիզ, 1909, երկարօրէն մէջբերուած է Կարօ Սասունիի «Պատմութիւն Տարօն աշխարհի» աշխատութեան մէջ, Անթիլիաս, 2013 (Ա. հրատարակութիւն` Պէյրութ, 1956), էջ 381-385: Այս էջերուն մէջ Կարօ Սասունի կ՛անդրադառնայ ի մասնաւորի հնչիւններուն եւ նշում կը կատարէ Լեւոն Մսերեանցի մասին, որ հեղինակն է Մշոյ բարբառի հնչիւնաբանութեան նուիրուած աշխատութեան մը, «Արեւելագէտներու 11-րդ ժողովի արձանագրութիւնները», Փարիզ, 1897, Փարիզ, 1899, էջ 299-316: Աճառեան կը թուարկէ Մշոյ բարբառով խօսող 21 գիւղ, եւ կը զանազանէ Մշոյ, Պուլանըխի, Ալաշկերտի, Ապարանի, Նոր Պայազետի, Սասունի, Բաղէշի, Խութի բարբառները` անոնց վրայ աւելցնելով Արճէշի, Խլաթի եւ Խնուսի բարբառները, որոնք արձանագրուած են Ս. Հայկունիի «Ժողովրդական գրականութեան բեկորներ» աշխատութեան մէջ, 1896  (հրատ. վայրը` անյայտ): Հրաչեայ Աճառեան կ՛ընդգծէ նաեւ ուղղական եւ ստացական (ո՞րն է) հոլովներու վերջածանցներու տարբերութիւնները, բայերու ձեւաբանական տարբերութիւնները, շարահիւսական տարբերութիւնները եւ այլն: Այս աշխատանքները շարունակուած են Խորհրդային Հայաստանի մէջ. տես. Վ. Ա. Պետոյեան, «Սասունի բարբառը», Երեւան, 1954: Այս բարբառը վերապրած է Թուրքիոյ մէջ, Ցեղասպանութեան ընթացքին կրօնափոխ եղած Սասունի ծպտեալ կարգ մը հայերու մօտ: (Տես. L. Ritter M. Sivaslian « Les restes de l’épée : Les arméniens cachés et islamisés de Turquie Փարիզ, 2012, նախաբան`G. Aktar):
103.- Յետադիմական եւ «ոչ իրատես» ընտրութիւն մը, բայց հիմնաւորուած` Իսրայէլի մէջ եբրայերէնի իբրեւ  պաշտօնական լեզու որդեգրման օրինակով:
104.- Հոս է նաեւ, որ Գեղամ հրատարակած է «Արծուիկ Տարօնոյն», որմէ օրինակներ մնացած էին վանքին մէջ:
105.- Հրատարակուած է 1874-ին, Կոստանդնուպոլիս, ուր հեղինակը կը հրամցնէ «Սասունցի Դաւիթ»-ը Մշոյ բարբառով: Այստեղ կ՛արժէ յիշել նաեւ Գարեգին Սրուանձտեանցի «Մանանա» (1876) եւ «Համով հոտով» (1884) երկերը:
106.- Նշանեանի Âges et usages de la langue arménienne աշխատութիւն (մէջբերուած թիւ 102-ով), էջ 352-353, եւ էջ 358-359. Գ. Պըլըտեան, Cinquante ans de littérature arménienne en France:  Du Même à l’autre , Փարիզ, 2001, էջ 83:
107.- Տարօնի աշխարհ (մէջբերուած նօթ թիւ 2-ով), էջ 325-340. Տարօնի աշխարհ (մէջբերուած նոթ թիւ 5-ով), էջ 377-402: Գրաբարէն առնուած եզրերէն անդին, յատկապէս զարմանք կը պատճառեն առատօրէն օգտագործուած արաբերէն եւ թրքերէն բառերը: Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի  մէջ (մէջբերուած նօթ թիւ 103-ով), Ս. Շահնազարեանին վերագրուած բառացանկը, «Բառերը եւ անոնց գործածութիւնը», էջ 388-420, քիչ մը աւելի հարուստ է: Երեւանի գրականութեան եւ արուեստի թանգարանը կը պահէ Գեղամ Տէր Կարապետեանին պատկանող նիւթեր: Հոն կարելի է գտնել Մշոյ բարբառի ձեռագիր բառարան մը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ուսումնասիրութիւններ` այդ բարբառի ընկերային գործածութիւններուն վերաբերեալ: Մասնաւոր շնորհակալութիւններ թանգարանի գիտաշխատող պատասխանատու Գուրգէն Գասպարեանին:
108.- Գեղամին կողմէ պատրաստուած ծաղկաքաղ մը, Ա. Գեւոնեանի հեղինակած Գիւլիզար վէպին մէջ. նախաբանը` Շաւարշ Նարդունիի, Փարիզ, 1946, էջ 161-205:
109.- Գեղամ Տէր Կարապետեան, «Հողային հարցը կամ արիւն-արցունքով վէճը»: Ուսումնասիրութիւն մը, որ նախ լոյս տեսած է ՀՅԴ պաշտօնական օրկան «Ազատամարտ»-ի 1911-ի 489, 490, 492, 494-496 թիւերուն մէջ, Կոստանդնուպոլիս, եւ այնուհետեւ հրատարակուած իբրեւ գրքոյկ: Վերարտադրուած է «Տարօնի աշխարհ»-ին մէջ (մէջբերուած նօթ թիւ 5-ով), էջ 310-355: Գեղամ այս հարցը արդէն իսկ արծարծած էր գիւղական աշխարհի թշուառութեան, գիւղատնտեսական աշխատանքին, եւ հայ գիւղացիութեան արտագաղթին նուիրուած  զանազան այլ յօդուածներու մէջ:
110.- Թոռունը քիւրտ ցեղապետերու մէջ ունի «ազնուականի» կարգավիճակ, իսկ ռայան` գիւղացի ճորտի:
111.- Գեղամ կ՛օգտագործէ թրքերէն այս եզրը:
112.- Կը թուարկէ արեւելեան վեց վիլայէթները, Պիթլիս (եւ Մուշ), Վան, Տիարպեքիր, Էրզրում, Խարբերդ, Սվազ:
113.- Պանդուխտի վերածուած «Մշակ»-ի նիւթը միշտ ներկայ է Գեղամի յօդուածներուն մէջ: Տե՛ս «Պոլսէն Պաթում տաճկահայ գաղթականներ», «Ազատամարտ», թիւ 238-241, 1910. «Թիֆլիս եւ գաղթական մշակները», «Ազատամարտ», թիւ 243-244, 1910:

Ն. Պ.

Նո­յեմ­բե­րի այս օ­րե­րուն, 1918 թո­ւա­կա­նին, նո­րան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան մայ­րա­քա­ղաք Ե­րե­ւա­նը ծանր ցնցու­մի եւ խոր սու­գի մէջ էր։

Նո­յեմ­բե­րի 14ին (նո­րա­յայտ տո­ւեալ­նե­րով՝ ամ­սու 11ին), եղ­բայ­րաս­պան փամ­փուշ­տի զոհ գնաց վար­չա­պետ Ալ. ­Խա­տի­սեա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան գլխա­ւոր դէմ­քե­րէն՝ աշ­խա­տան­քի եւ հան­րա­յին խնա­մա­տա­րու­թեան նա­խա­րար ­Խա­չա­տուր Կար­ճի­կեան։

Նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան երկ­րորդ՝ Յ. Քաջազնունիի հա­մախմ­բա­կան (կոա­լի­սիոն) կա­ռա­վա­րու­թեան ժա­մա­նակ էր։ Խ­նա­մա­տա­րու­թեան նա­խա­րա­րի իր ա­ռանձ­նա­սե­նեա­կին մէջ, գրա­սե­ղա­նի ե­տին նստած, ըստ իր սո­վո­րու­թեան՝ ժրա­ջան աշ­խա­տան­քի լծո­ւած էր դաշ­նակ­ցա­կան նա­խա­րա­րը։ ­Յան­կարծ նա­խա­րա­րի աշ­խա­տա­սե­նեա­կը մուտք գոր­ծեց ­Կար­ճի­կեա­նի մտե­րիմ­նե­րէն՝ նոյն­պէս դաշ­նակ­ցա­կան ծա­նօթ գոր­ծիչ սպայ Ե­գոր ­Տէր-­Մի­նա­սեան, որ սա­կայն, ա­նակն­կա­լօ­րէն, ատր­ճա­նա­կը հա­նե­լով՝ սկսաւ կրա­կել եւ ե­րեք փամ­փուշ­տով մա­հա­ցու վի­րա­ւո­րեց գա­ղա­փա­րի ըն­կե­րո­ջը։
Ող­բեր­գա­կան այդ պա­հը ամ­փոփ նկա­րագ­րող ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի («­Յու­շա­պա­տում Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան, 1890-1950», էջ 506) վկա­յու­թեամբ՝ «­Խա­չի­կի վեր­ջին խօս­քը» ե­ղաւ՝
«- Ե­գո՜ր, ի՞նչ ես ա­նում»…

Այդ­պի­սի՛ դառն վախ­ճան ու­նե­ցաւ, 36 տա­րե­կա­նին, հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ակ­նա­ռու դէմ­քե­րէն ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեան, որ իր կեան­քով ու գոր­ծով մարմ­նա­ւո­րեց ­Յե­ղա­փո­խա­կա­նի եւ ­Պե­տա­կան ­Գոր­ծի­չի դաշ­նակ­ցա­կան ինք­նու­րոյն հա­մադ­րում մը։

Կով­կա­սա­հա­յու ամ­բող­ջա­կան կեր­պար մը հան­դի­սա­ցաւ ­Կար­ճի­կեան.-

1) Ե­ղաւ ռու­սա­կան ի­րա­կա­նու­թեան ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան խմո­րում­նե­րուն եւ ձգտում­նե­րուն յա­ռա­ջա­դէմ ար­տա­յայ­տիչ­նե­րէն մէ­կը։
2) ­Միա­ժա­մա­նակ՝ ա­րե­ւե­լա­հա­յոց ազ­գա­յին ի­րա­ւունք­նե­րուն ան­նա­հանջ պաշտ­պան կանգ­նե­ցաւ։
3) Անդր­կով­կա­սը ազ­գա­մի­ջեան հա­մե­րաշ­խու­թեան եւ գոր­ծակ­ցու­թեան ա­ռաջ­նոր­դե­լու կո­չո­ւած դրօ­շա­կիր­նե­րէն էր։
4) ­Մա­նա­ւա՛նդ ­Դէ­պի Եր­կիր ուղ­ղո­ւե­լու եւ ա­րեւմ­տա­հա­յոց ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րու­թեան պայ­քա­րին ան­սա­կարկ նո­ւի­րո­ւե­լու դաշ­նակ­ցա­կան յանձ­նա­ռու­թեան ան­կեղծ զի­նո­ւորն էր։
Յե­ղա­փո­խա­կա­նի եւ ­Պե­տա­կան ­Գոր­ծի­չի այ­սօ­րի­նակ դժո­ւա­րին հա­մադ­րում մը ի­րա­պէ՛ս հնա­րա­ւոր դարձնե­լու անհ­րա­ժեշտ նա­խադ­րեալ­նե­րը ու­նէր ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեան։

Մէկ կող­մէ՝ օժ­տո­ւած էր ըն­կե­րա­կան, դիւ­րա­հա­ղորդ եւ կեն­ցա­ղա­վար ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ։

Իսկ միւս կող­մէ՝ կը յատ­կան­շո­ւէր գա­ղա­փա­րա­կան ար­ժէք­նե­րու, սկզբուն­քա­յին կե­ցո­ւածք­նե­րու եւ գործ­նա­կան լու­ծում­նե­րու կառ­չած հան­րա­յին ու մտա­ւո­րա­կան գոր­ծի­չի ան­զի­ջող հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեամբ եւ հո­գեմ­տա­ւոր հա­րուստ պա­շա­րով։
Այդ պատ­ճա­ռով ալ, որ­քան ա­րագ ե­ղաւ իր մագլ­ցու­մը հան­րա­յին-քա­ղա­քա­կան եւ ազ­գա­յին-կու­սակ­ցա­կան պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեանց աս­տի­ճան­նե­րէն, այն­քան շեշ­տա­կիօ­րէն սխալ հասկ­ցո­ւե­լու եւ ան­հաշտ հա­կա­ռա­կորդ­ներ դի­մագ­րա­ւե­լու դառն ճա­կա­տա­գիր մը բա­ժին հա­նո­ւե­ցաւ ­Կար­ճի­կեա­նին։

Ծ­նած էր 1882ին ­Վա­ղար­շա­պատ (Էջ­միա­ծի­նի շրջան), հա­մեստ աշ­խա­տա­ւո­րի մը յար­կին տակ։ ­Գիւ­ղի ազ­գա­յին վար­ժա­րա­նին մէջ տար­րա­կան ու­սու­մը ստա­նա­լէ ետք, ըն­դու­նո­ւե­ցաւ Էջ­միած­նի ­Գէոր­գեան ­Ճե­մա­րա­նը, ո­րուն դա­սա­րա­նա­կան բա­ժի­նը ա­ւար­տե­լէ ետք՝ ան­ցաւ Ե­րե­ւա­նի ­Պե­տա­կան Գիմ­նա­զիո­նը եւ ա­ւար­տեց փայ­լուն նի­շե­րով։

Կր­թան­պաս­տի ար­ժա­նա­ցաւ եւ մեկ­նե­ցաւ Ս. ­Փե­թերս­պուրկ, ո­րուն հա­մալ­սա­րա­նի ի­րա­ւա­բա­նու­թեան բաժ­նին մէջ բարձ­րա­գոյն ուս­ման հե­տե­ւե­ցաւ։ Ապ­րուս­տի դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը եւ նիւ­թա­կան սեղ­մում­նե­րը պատ­ճառ դար­ձան, որ ­Խա­չա­տուր ընդ­հա­տէ հա­մալ­սա­րա­նա­կան իր ու­սու­մը, վե­րա­դառ­նայ ­Հա­յաս­տան եւ ու­սուց­չա­կան պաշ­տօն­ներ ստանձ­նէ նախ Ա­խալց­խա­յի եւ, ա­պա, Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի հայ­կա­կան վար­ժա­րան­նե­րուն մէջ։

Ք­սա­նե­րորդ դա­րաս­կիզ­բի այդ տա­րի­նե­րուն Անդրկով­կա­սը հայ­կա­կան եւ հա­մա­ռու­սա­կան ա­ռում­նե­րով ե­ռե­ւե­փու­մի մէջ կը գտնո­ւէր։ Ս. ­Փե­թերս­պուր­կի մէջ ու­սա­նո­ղա­կան շար­ժում­նե­րուն աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցած եւ ար­դէն Դաշ­նակ­ցու­թեան միա­ցած ­Կար­ճի­կեան, Ա­խալց­խա­յի եւ յատ­կա­պէս Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի դպրոց­նե­րէն ներս իր ծա­ւա­լած գա­ղա­փա­րա­կան լու­սա­ւո­րու­մի աշ­խա­տանք­նե­րուն շնոր­հիւ, ա­տե­նի հայ ե­րի­տա­սար­դու­թեան, մա­նա­ւա՛նդ դաշ­նակ­ցա­կան ու­սա­նո­ղու­թեան սի­րե­լի՝ ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան ու­ղի բա­ցող «­Խա­չիկ վար­ժա­պե­տը» ե­ղաւ։

Յա­ռա­ջա­պահ մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րաւ հայ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու ցա­րա­կան բռնագ­րաւ­ման դէմ ծա­ւա­լած հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան բո­ղո­քի շար­ժու­մին, ինչ­պէս եւ ա­ւե­լի ուշ ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թեան հրահ­րած հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րը մա­րե­լու ճի­գե­րուն՝ Անդր­կով­կա­սի մէջ ազ­գա­մի­ջեան հա­մե­րաշ­խու­թիւն քա­րո­զե­լով եւ բնա­բա­նի վե­րա­ծե­լով իր այն հա­մո­զու­մը, որ «երբ հրդեհ կայ, ո­ճիր է փո­թո­րիկ բարձ­րաց­նե­լը»…

Կր­թա­թո­շա­կի հա­մար իր կա­տա­րած նիւ­թա­կան խնա­յո­ղու­թիւն­նե­րուն ա­պա­ւի­նե­լով՝ ո­րո­շեց վե­րա­դառ­նալ Ս. ­Փե­թերս­պուրկ, ամ­բող­ջաց­նե­լու հա­մար իր ի­րա­ւա­բա­նա­կան մաս­նա­գի­տու­թիւ­նը։ 1900ա­կան­նե­րու երկ­րորդ կի­սուն ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեան դար­ձաւ Փե­թերս­պուր­կի հայ ու­սա­նո­ղու­թեան եւ ե­րի­տա­սար­դու­թեան մղիչ ու­ժե­րէն մէ­կը։ ­Թէեւ իր հետ ­Փե­թերս­պուրկ գա­ցած կնոջ ու զա­ւակ­նե­րուն ապ­րուս­տի հո­գը ծանր կը ճնշէր Կար­ճի­կեա­նի վրայ եւ, մաս­նա­ւոր դա­սեր տա­լով, կեն­ցա­ղա­յին կա­րիք­նե­րու ա­պա­հով­ման ճի­գե­րը շատ ժա­մա­նակ խլե­ցին իր­մէ, այ­սու­հան­դերձ՝ ­Կար­ճի­կեան ի վի­ճա­կի ե­ղաւ ոչ միայն ի­րա­ւա­բա­նա­կան բարձ­րա­գոյն ուս­ման իր դա­սե­րուն հաս­նե­լու, այ­լեւ՝ հան­րա­յին-կու­սակ­ցա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լե­լու։ Այդ շրջա­նին էր, նաեւ, որ ­Կար­ճի­կեան սերտ կա­պեր հաս­տա­տեց հա­մա­ռու­սա­կան ա­ռա­ջին յե­ղա­փո­խու­թեան կրա­կը ար­ծար­ծող ռուս, վրա­ցի եւ թա­թար ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան գոր­ծիչ­նե­րու հետ՝ հա­մա­ռու­սա­կան «դե­մոկ­րա­տա­կան» շարժ­ման զար­գաց­ման մէջ իր կա­րե­ւոր ներդ­րու­մը ու­նե­նա­լով։
1910ին, ար­դէն ի­րա­ւա­բան վկա­յո­ւած, ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեան վե­րա­դար­ձաւ Անդր­կով­կաս, հաս­տա­տուե­ցաւ ­Թիֆ­լիս եւ իբ­րեւ օգ­նա­կան աշ­խա­տե­ցաւ ծա­նօթ եր­դո­ւեալ հա­ւա­տար­մա­տար Եա­կու­լեա­նի մօտ։ Ոչ միայն բա­րե­լա­ւեց նիւ­թա­կան իր վի­ճա­կը, այ­լեւ՝ աչ­քի զար­կաւ իբ­րեւ կա­րող փաս­տա­բան։ Իր առ­ջեւ բա­ցո­ւե­ցան հան­րա­յին եւ ազ­գա­յին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեանց դռնե­րը եւ ­Կար­ճի­կեան պա­տո­ւով դուրս ե­կաւ ի­րեն վստա­հո­ւած աշ­խա­տանք­նե­րէն։ Իր այդ վար­կով ալ ստանձ­նեց 1912ին սկսած «­Դաշ­նակ­ցու­թեան ­Դատ»ին պաշտ­պա­նու­թիւ­նը ռուս ա­կա­նա­ւոր փաս­տա­բան­նե­րու կող­քին, իբ­րեւ հա­յե­րէն փաս­տա­թուղ­թե­րու հա­ւաք­ման, մշակ­ման եւ պաշտ­պա­նու­թեան գլխա­ւոր պա­տաս­խա­նա­տուն։ ­Պե­տա­կան գոր­ծի­չի եւ յե­ղա­փո­խա­կա­նի դաշ­նակ­ցա­կան հա­մադ­րու­մին ա­ռա­ջին կա­րե­ւոր փոր­ձա­քա­րը հան­դի­սա­ցաւ այդ դա­տա­վա­րու­թիւ­նը, ո­րուն ա­ւար­տէն ետք, Օ­գոս­տոս 1913ին, ­Կար­նոյ մէջ գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. 7րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, ­Կար­ճի­կեան ընտ­րո­ւե­ցաւ Հ.Յ.Դ. Ա­րե­ւե­լեան ­Բիւ­րո­յի ան­դամ։

Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի նա­խօ­րէէն մին­չեւ 1918ի իր ող­բեր­գա­կան մա­հը եր­կա­րող ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը, ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեա­նի հա­մար, դար­ձաւ բա­ռին բուն ի­մաս­տով ամ­բողջ կեանք մը լեց­նող ու ար­ժե­ւո­րող ԳՈՐ­Ծի հանգ­րո­ւան։

Իբ­րեւ գխա­ւոր դրօ­շա­կիր­նե­րէն մէ­կը ­Հայ ­Կա­մա­ւո­րա­կան ­Շարժ­ման ծրագ­րու­մին ու կազ­մա­կեր­պու­մին՝ յատ­կա­պէս Խ. ­Կար­ճի­կեա­նի պնդում­նե­րով, հայ կա­մա­ւո­րա­կան գուն­դե­րը ռու­սա­կան զօր­քե­րու յա­ռա­ջա­պահ դիր­քե­րը գրա­ւե­ցին ­Ռու­սեւթր­քա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տին վրայ, որ­պէս­զի ա­ռա­ջի­նը ի­րենք հաս­նին նա­հան­ջող թրքա­կան զօր­քե­րու կող­մէ կո­տո­րա­ծի մատ­նո­ւած հա­յու­թեան փրկա­րար պաշտ­պա­նու­թեան։ Նաեւ՝ Ե­ղեռ­նէն փրկո­ւած հայ որ­բե­րու եւ տե­ղա­հան գաղ­թա­կա­նու­թեան խնա­մա­տա­րա­կան գոր­ծին պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը շալ­կեց իր ու­սե­րուն՝ 1916-1917 տա­րի­նե­րուն։

Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեա­նի հայ­րե­նա­կան ար­խի­ւին նո­րա­յայտ նիւ­թե­րու լոյ­սին տակ, այ­սօր ար­դէն հան­րա­ծա­նօթ ճշմար­տու­թիւն է, որ ե­ղե­րա­բախտ այս գոր­ծի­չը ա­ռա­ջի­նը ա­հա­զանգ հնչե­ցուց ­Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի հան­դէպ ռուս մե­ծա­պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ցու­ցա­բե­րած պա­տե­հա­պաշ­տու­թեան ո­րո­գայթ­նե­րուն դէմ…

Յատ­կա­պէս Անդ­րա­նի­կի ուղ­ղո­ւած իր 26 ­Փետ­րո­ւար 1916ի թո­ւա­կիր ըն­կե­րա­կան նա­մա­կին մէջ, Խ. ­Կար­ճի­կեան դառ­նու­թեամբ եւ ընդվ­զու­մով դի­տել կու տայ, թէ հայ կա­մա­ւո­րա­կան գուն­դե­րը ռու­սա­կան բա­նա­կին մէջ ձու­լե­լու ռուս պե­տա­կան քայ­լե­րը չեն ծա­ռա­յեր ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան դա­տին, այլ հե­տա­մուտ են պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տին ­Թուր­քիոյ հետ ­Ռու­սաս­տա­նի բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը խան­գա­րող գոր­ծօ­նէ մը՝ հայ­կա­կան զի­նեալ ու­ժի մեր ազ­գա­յին յաղ­թա­թուղ­թէն ի յա­ռա­ջա­գու­նէ ձեր­բա­զա­տո­ւե­լու նպա­տա­կին։

Իսկ երբ 1917ի ­Փետ­րո­ւա­րին պայ­թե­ցաւ ­Ռու­սա­կան ­Մեծ ­Յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը, ­Խա­չա­տուր Կար­ճի­կեան ա­ռա­ջին­նե­րէն էր, որ ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը ներ­կա­յա­ցուց նո­րա­հաս­տատ իշ­խա­նու­թեանց անդր­կով­կա­սեան մար­մին­նե­րուն մէջ։ ­Նոյ­նիսկ ­Լե­նի­նի ­Հոկ­տեմ­բե­րեան յե­ղաշր­ջու­մէն ետք, երբ Անդր­կով­կա­սի մէջ քա­ղա­քա­կան ու գա­ղա­փա­րա­կան ո­րո­նում­նե­րու եւ բուռն հա­կադ­րու­թեանց իս­կա­կան խառ­նի­ճա­ղանճ մը ա­ռա­ջա­ցաւ՝ ազ­գա­մի­ջեան խուլ, այ­լեւ սուր տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րով ու բա­խում­նե­րով ծան­րա­բեռ­նո­ւած, ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեան ա­ռանց­քա­յին դեր ստանձ­նեց հայ­կա­կան շա­հե­րու ան­զի­ջող պաշտ­պա­նու­թեան մէջ՝ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն ա­մէն ճիգ թա­փե­լով, որ Անդր­կով­կա­սը դառ­նայ բո­լոր ազ­գու­թեանց ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ու­ժե­րու հա­մե­րաշ­խու­թեան մեծ ըն­տա­նի­քը։

Կար­ճի­կեան ո­գի ի բռին պայ­քա­րե­ցաւ, որ­պէս­զի Անդր­կով­կա­սի հայ եւ ռուս, վրա­ցի եւ թա­թար «դե­մոկ­րատ»նե­րը միա­ցեալ ճա­կա­տով եւ հա­մե­րաշխ ու­ժե­րով դի­մագ­րա­ւեն թրքա­կան վտան­գը։ ­Բայց ռու­սը ար­դէն տա­րո­ւած էր պոլ­շե­ւի­կեան յե­ղա­փո­խու­թեան միջ­նա­բեր­դը պաշտ­պա­նե­լու հո­գե­րով եւ ժա­մա­նակ չու­նէր ­Հա­յաս­տա­նի դի­մագ­րա­ւած օր­հա­սին մա­սին մտա­ծե­լու, ուր մնաց օգ­նու­թեան ձեռք եր­կա­րե­լու։ Իսկ վրա­ցի եւ թա­թար «դե­մոկ­րատ»նե­րու ազ­գայ­նա­մո­լա­կան ա­խոր­ժակ­նե­րը ծա­նօթ պատ­մու­թիւն են. Անդր­կով­կա­սի թա­թար բնակ­չու­թիւ­նը, «դե­մոկ­րատ» իր ա­ռաջ­նորդ­նե­րով հան­դերձ, անձ­կու­թեամբ կը սպա­սէր թրքա­կան յաղ­թա­նա­կին. մինչ վրա­ցի­նե­րը, սե­փա­կան գլու­խը հո­ղին մէջ թա­ղե­լով պաշտ­պա­նուիլ ու­զող ջայ­լա­մի օ­րի­նա­կով, ­Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան հաշ­ւոյն զի­ջում­նե­րու գնով կը փոր­ձէին ա­պա­հո­վել թրքա­կան ներ­խու­ժող բա­նա­կին… «նե­րո­ղամ­տու­թիւն»ը։

Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեան ի զուր պայ­քա­րե­ցաւ դէպ­քե­րու այդ թա­ւալգ­լոր գա­հա­վի­ժու­մին դէմ։ Երզն­կա­յի եւ ­Կար­նոյ ան­կու­մէն ետք կար­գը հա­սաւ ­Կար­սին, ուր հայ­կա­կան զօր­քը ծան­րա­գոյն գին վճա­րեց հա­մա­ռու­սա­կան «դե­մոկ­րա­տիա»յի ա­նու­նով ծայր տո­ւած դա­սալ­քու­թեան։ Եւ ­Կար­սի անկ­ման մեծ ող­բեր­գու­թե­նէն ան­մի­ջա­պէս ետք՝ բո­լո­րի՛ն — դաշ­նակ­ցա­կան թէ ընդ­դի­մա­դիր — մատ­նե­րը ուղ­ղո­ւե­ցան դէ­պի ­Խա­չա­տուր Կար­ճի­կեա­նը, իբ­րեւ ­Սէյ­մի եւ Անդր­կով­կա­սեան ժա­մա­նա­կա­ւոր կա­ռա­վա­րու­թեան մէջ Դաշ­նակ­ցու­թեան ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քը, ա­նոր վրայ բար­դե­լով վրա­ցա­կան եւ թա­թա­րա­կան սադ­րանք­նե­րուն դէմ հա­տու պա­տաս­խան տո­ւած չըլ­լա­լու պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը։

Ա­հա ծան­րա­գոյն մե­ղադ­րանք­նե­րու այդ մթնո­լոր­տին մէջ, երբ ­Հա­յաս­տան յաղ­թա­նա­կած էր ­Մա­յի­սեան հե­րո­սա­մարտ­նե­րու ըն­թաց­քին եւ ար­դէն տի­րա­ցած էր իր ան­կա­խու­թեան, պա­տա­հե­ցաւ ճա­կա­տագ­րի դառն հեգ­նան­քը։ Երբ Խ. ­Կար­ճի­կեան տեն­դա­գին լծո­ւած էր հա­յոց նո­րա­հաս­տատ պե­տա­կա­նու­թեան հի­մե­րու ի­րա­ւա­կան ամ­րապն­դու­մին՝ յա­ռա­ջա­դէմ օ­րէնք­նե­րու մշա­կու­մով եւ հաս­տա­տու­մով, ­Հայ­կա­կան Բա­նա­կի սպայ եւ ­Կար­ճի­կեա­նի տա­րի­նե­րու մտե­րիմ Ե­գոր ­Տէր-­Մի­նա­սեան գոր­ծեց եղ­բայ­րաս­պան իր ծան­րա­գոյն ո­ճի­րը։

Կար­սի ան­կու­մին հա­մար ՍԷՅ­Մի բո­լոր պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ա­հա­բե­կե­լու ինք­նագ­լուխ ո­րո­շու­մը կա­յա­ցու­ցած էր Ե­գոր, բայց որ վրա­ցի­նե­րուն եւ թա­թար­նե­րուն պա­տու­հա­սե­լու փո­խա­րէն, իր ա­ռա­ջին հա­րո­ւա­ծը ուղ­ղեց դաշ­նակ­ցա­կան իր ըն­կե­րոջ ու ներ­կա­յա­ցու­ցի­չին…

Այդ­պէս ան­հիմ­նօ­րէն ու ա­նար­դա­րօ­րէն ընդ­հա­տո­ւե­ցաւ հա­մակ նո­ւի­րում եւ սկզբուն­քա­յին հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թիւն շնչա­ւո­րած կեան­քը ­Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեա­նի, որ քա­ւու­թեան նո­խա­զը դար­ձաւ ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան կերտ­ման տա­ժա­նա­գին եր­կուն­քին։

14 ­Նո­յեմ­բեր 1918ին, Հ.Հ. խնա­մա­տա­րու­թեան նա­խա­րա­րի իր աշ­խա­տա­սե­նեա­կին մէջ, եղ­բայ­րաս­պան փամ­փուշ­տով վերջ գտաւ գա­ղա­փա­րա­կան պայ­քա­րի, յե­ղա­փո­խա­կան անձ­նո­ւի­րու­մի եւ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թեան կեր­տու­մին լծո­ւած վաս­տա­կա­շատ կեան­քը Խա­չա­տուր ­Կար­ճի­կեա­նի։

Դար­ձեալ ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի վկա­յու­թեամբ՝

«­Կար­ճի­կեա­նի մա­հով ոչ միայն ­Հա­յաս­տանն էր զրկւում իր ա­մե­նա­խո­շոր պե­տա­կան մի գործ­չից, այ­լեւ բո­վան­դակ ­Կով­կա­սը… Ա­րա­մից յե­տոյ, նա ա­ռա­ջինն էր՝ կո­չո­ւած կեր­տե­լու ­Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան շէն­քը»։

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Ամառը աւարտած է: Զբօսաշրջային արձակուրդը, համաժողովները եւ համագումարները վերջ գտած են: Հայաստան իր առօրեային մէջ է, աշխատանք, կեանքի դժուարութիւններ, սահմանի պաշտպանութեան մտահոգութիւն, երբեմն ալ` թշնամիի կոյր գնդակի զոհ գարուն կեանք մը:

Ամէն գոյնի զբօսաշրջիկները, հայրենասիրութեամբ բաբախողներ եւ հոն կանգ առնողներ, իրենք իրենց փրկարարի հռոմէացի ծերակուտականի պարեգօտ շնորհած իմաստուններ եւ դրամատէրեր` վերադարձած են իրենց աշխարհները, իրենց առօրեայի հայրենիքները, վերագտնելու համար իրենց տեղական փառասիրութիւնները, սփիւռքահայու կեանքը գտած է իր բնական հունը, այդպէս կ’ըսենք: Ծննդավայրի կամ քաղաքացիի վիճակը հայրենիքը չեն փոխարիներ: Տարբեր ըմբռնումներ մշակուած պէտք էր ըլլային, որոնց բացակայութիւնը պատճառ է, որ սփիւռքը համարուի մնայուն եւ յաւերժական:

Ե՞րբ հայրենասէր-հայասէր զբօսաշրջիկները պիտի իրապէս տեսնեն եւ ըսեն, թէ հայուն համար ի՞նչ կը նշանակէ կեանքը գտաւ իր բնականոն հունը: Ազգի մը պատկանելիութեան եւ հակառակին անջատման գիծը ինչպէ՞ս կը սահմանուի, ինչպէ՞ս կը գծուի: Անբնականը մինչեւ ո՞ւր եւ մինչեւ ե՞րբ որպէս բնական կրնայ ինքզինք պարտադրել, ընդունելի ըլլալ: Այդ անբնականը, ժամանակի հարթող գլանին տակ, վերջ պիտի գտնէ, երբ այլեւս անհատներ եւ հաւաքականութիւններ կը կորսնցնեն շարունակութիւն ըլլալու յանձնառու գիտակցութիւնը, ինչ որ անխուսափելի ընթացք է, քանի ազգի անդամը հեռուէն կը դիտէ իր հայրենիքը:

Համաժողովները եւ համագումարները, ընդունելութիւնները, շնորհուած շքանշանները արձակուրդային զբօսանք կը թուին ըլլալ, հաճոյքներ եւ համեմներ, որոնք վերածնող, վերակառուցուող եւ զարգացող երկրի համար առաջին անձրեւին հետ անհետացող շպարի կը նմանին: Ազգի մը կեանքը կը շարունակուի հայրենիքի մէջ, որ ամրան թէժ օրերուն կարօտի առաւել կամ նուազ այրող զգացումներուն բալասան կու տայ, Երեւանի աղբիւրներուն պէս: Երբ գերմանական բանակները գրաւման տակ կը պահէին իրենց երկիրը, ֆրանսացիները Հոնոլուլու չգացին, դիմադրական շարժում կազմակերպեցին, ընդառաջ գացին մահուան: Հայաստանի սահմաններու պաշտպանութիւնը համայն ազգի զաւակներու պարտականութիւնն է: Ազգի եւ հարազատութեան տեսանկիւնէ անհեթեթութիւն է մտածել, որ եթէ զինուորական ծառայութիւնը վերանայ, սփիւռքէն երիտասարդներ աւելի դիւրին կը հաստատուին Հայաստան եւ Արցախ:

Միշտ կարելի է մեր կացութիւնը դիտել ամբողջ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող ընկերատնտեսական եւ մշակութային իրադարձութիւններու եւ շարժումներու լոյսին տակ: Ժողովուրդներու տեղափոխութիւն եւ գաղթականական ալիքներ կը զբաղեցնեն հանրային կարծիքը եւ քաղաքական ղեկավարութիւնները` անմիջականի եւ ապագայի նախատեսութիւններու համար: Համաշխարհային տարողութեամբ խմորումներ կան բոլոր մարզերու մէջ, եւ ոչ ոք կրնայ պատկերացնել, թէ ի՛նչ պիտի ըլլան` մոլորակը, ազգերը, երկիրները, քաղաքակրթութիւնները, կենցաղները, ընկերային եւ միջազգային յարաբերութիւնները եւ արժէքները կէս դար ետք:

Երբ աչքի առաջ կ’ունենանք այս տուեալները, կամ «գլուխս փրկեմ»-ի ընթացք կ’որդեգրենք, կը հեռանանք հայրենիքէն եւ անոր տիրութենէն, կը փակենք ճանապարհները հայրադարձութեան, կը հրաժարինք ամէն կարգի արժէքներէ, կամ հաւատարմութիւններու յանձնառութեամբ մեր կեանքին կու տանք մեր դաւանած սկզբունքներուն իմաստը եւ ըստ այնմ կ’ընտրենք ուղեգիծ: Ըլլալով փոքր ժողովուրդ` յաւակնութիւնը չենք կրնար ունենալ աշխարհի ընթացքին եւ քաղաքականութեան վրայ ազդելու, բայց մենք մեզ յարգելու համար, որպէս մարդ եւ որպէս հաւաքականութիւն, կրնանք դիմել ինքնապաշտպանութեան` առանց հրաշքի սպասելու եւ առանց ընդունելու, որ ուրիշներ որոշեն մեր փոխարէն: Իսկ ինքնապաշտպանութեան պայքարը չի մղուիր` Պեւըրլի Հիլզ, Քոթ տ’Ազիւր, Ֆլորիտա, Նոր Զելանտա կամ Վանքուվըր նստելով:

Ի հարկէ լաւ է խօսիլ Հայաստանի մասին, խանդավառուիլ անով, բայց` որպէս հանդիսատե՞ս, օտա՞ր, հայասէ՞ր, թէ՞ որպէս տէր, ազգի անդամ, պատասխանատու: Մեզմէ իւրաքանչիւրը, անկեղծութեան պահու մը, այս հարցումը պէտք է ուղղէ ինքնիրեն, առանց ճկոյթի ետին թաքնուելու, իմաստակի աշկերտի պատճառ-պատրուակներու տիալեքթիք ճապկումներ փորձելու: Ազգի անդամութիւնը կ’ենթադրէ պարտաւորութիւններ` իրաւունքներէ առաջ, մասնակցութիւն եւ յանձնառութիւն: Հայրենիքը պէտք է հզօրանայ, որպէսզի քաղաքացիին իրաւունքները կարենայ յարգել: Իսկ հայրենիքի հզօրացումը կ’ըլլայ իր յանձնառու քաղաքացիներով: Ի վերջոյ հայրենիքը արձակուրդի ակումբ չէ` ո՛չ հայաստանցիին եւ ո՛չ ալ սփիւռքահայուն համար: Ասիկա տարրական վերաբերում է, որմէ կը հրաժարի հայրենիք լքող արտագաղթողը եւ հայրենադարձութիւնը անգիտացման դարակներու մէջ պահողը:

Ո՞վ է իսկական հայրենատէրը, ա՞ն, որ ամառնային որպէս զբօսաշրջիկ կու գայ Հայաստան, կեանքի դժուարութիւնները դիմակալողներու առջեւ կը փռէ ճոխութեան պատկերներ, թէ՞ ա՛յն երիտասարդը, որ Արցախի Իշխանաձոր վայրին մէջ քանի մը հեկտար հող գնած է եւ հոն պիտի շարունակէ իր կեանքը, հաւանօրէն նաեւ իրմէ վերջ եկողներն ալ այդպէս պիտի ընեն:

Այս հարցերուն մասին նուազ կը խօսինք, քան` անոնց մասին, որոնք խումբերով, առանձին, ընտանիքներ եւ գերդաստաններ, կ’իջեւանին եւրոպական ոստաններ, Ամերիկաներ, մինչեւ Ովկիանիա եւ Չինաստան:

Ազգաշէն գաղափարախօսութիւնը խօսքէն անդին` գործի պէտք էր վերածուէր, ազգային իրաւութեամբ, փոխան մարդորսական ճապկումներու:

Ազգը կը գտնուի շեղբի վրայ, որուն մէկ կողմը կայ հայրենիքը եւ միւս կողմը` անհետացման դատապարտուած սփիւռքը, ինչ ալ ըլլան տեսական մարզանքները, որոնք կը թարգմանուին գունաւոր բացասականութիւններով` պատմութեան շարունակութեան տեսանկիւնէ:

Իսրայէլ պատերազմական կացութեան մէջ երկիր է: Ամէն տարի թիւեր կը հրապարակուին բարօր երկիրներէ Իսրայէլ վերադարձողներու, որոնք գիտեն, թէ ո՛ւր կ’երթան:

Ո՞վ այս ուղիղ ազգային գաղափարախօսութիւնը պիտի ներշնչէ ազգի աւելի կէս թէական համրանքին` գիտնալով, որ վաղը միշտ ուշ է: Ինչ որ կ’ըսեմ, օրը օրին ապրելու եւ եսական շահախնդրութիւններէ տարբեր մակարդակ կ’ենթադրէ, որ պատմութեան բովէն անցած ազգն է, ազգի հայրենատէր անդամներ, ոչ` խելքաբաշխութեամբ զուարճացող զբօսաշրջիկներ:

Ազգը քնախտէն արթնցնող եւ զայն ոտքի կանգնեցնող ղեկավարութիւն կը փնտռուի: Յիշե՞նք կրկին զօրավար Շարլ տը Կոլը, Մահաթմա Կանտին, Նելսըն Մանտելան:

Հայրենիքը կը տեւէ հայրենատէր ժողովուրդով, ոչ` եւրոպական կամ ամերիկեան մեծ սրահներու մէջ ցուցադրական հոգեպարար հանդիսութիւններով:

Անկեղծութեան պահու մը, մեր մաշկէն դուրս գալով, այսքան պարզ ճշմարտութիւն ըսելը պարտքն է ամէն կարգի ղեկավարութիւններու եւ այդ ցանկութիւնը ունեցողներու:

Իսկ եթէ խցուած ականջներ կան, անհաճոյակատար յանդգնութիւն պէտք է ունենալ հարցնելու, թէ ո՞վ, որո՞նք եւ ինչպէ՞ս խցած են այդ ականջները:

23 հոկտեմբեր 2017, Նուազի-լը-Կրան

ՅՈՎՍԷՓ ՀԱՅՐԵՆԻ

Արաբկիրի հայկական գիւղերից մէկում` Մաշկերտում տեղի ունեցած դէպքերի մասին տեղեկութիւններ ենք գտնում Աննա Միրաքեանի յուշագրութեան մէջ: Միրաքեան ազգանունը պէտք է որ կապ ունենայ Տէրսիմում յայտնի հայկական աշիրեթի հետ: Տէրսիմի ներքին շրջաններից դէպի Չարսանճաքի գիւղեր եւ Քըղիի կողմեր ցրուած Միրաքեանների նման որոշ ընտանիքներ եւս, հաւանական է, որ եկած լինեն Արաբկիրի գիւղեր: Աննա Միրաքեանը, ով նոյն գիւղի Գոգիգեան ընտանիքի աղջիկ էր, Հալէպում եղած ժամանակ ծանօթանում է մաշկերտցի Կարապետ Միրաքեանի հետ եւ վերջինիս հետ ամուսնանալով` 1905 թ. վերադառնում է հայրենի գիւղ: Կարապետը եւ նրա եղբայր Պետրոսը Արաբկիր քաղաքում սկսում են դերձակութեամբ զբաղուել: Աննան էլ Արաբկիրի դպրոցներում սկսում է  ձեռագործութիւն դասաւանդել, որ սովորել էր Հալէպում: 1912թ. Կարապետը կոչւում է զինուորական ծառայութեան: Հայերին սպասուող վտանգների մասին մի հազարապետի զգուշացումից յետոյ նա մեկնում է Ամերիկա` այնտեղ պայմաններ ստեղծելուց յետոյ կնոջն ու երեխաներին էլ իր մօտ տանելու մտադրութեամբ: Այդ ժամանակ Աննան տեղափոխւում է Մաշկերտ: Ամերիկա մեկնելու պահը դեռ չհասած` նրանք եւս  ընկնում են 1915 թ. դժոխքը:

Զօրահաւաքի ժամանակ զօրակոչուած մաշկերտցի տղամարդկանց մի մասը  որոշ ժամանակ անց փախչում է: Աննայի տագր Պետրոսը եւս նրանց մէջ է լինում: Քարայրում թաքնուած Քուրքճոնց Ղազարին գտնում են եւ` ծեծելով սպաննում: Տան անկիւնում թաքնուած Մաշկերտի ուսուցիչ Արամին էլ կացնահարում են: Տագրոջը թաքցնելու հիմքով` ժանտարմերիան տանում է նաեւ Աննային: Նրանք պնդում են, որ վերջինս Արաբկիրում կապի մէջ է եղել ֆետայիների հետ, եւ ստիպում են նրան յանձնել զէնքը: Աւելի ուշ Հաճի Մեհմետը իր խմբով գիւղ է գալիս, 10 տարեկանից բարձր բոլոր տղամարդկանց հաւաքում եւ բանտարկում Քոնդաձեանների տանը: Մի քանի օր անց ձեռքերը կապուած վիճակում Առնաւուտհանըի մօտակայք տարուած կալանաւորներին մէկ առ մէկ սպաննում են ու` ջուրը նետում: Ներքեւի գիւղ աշխատելու տարուած կանայք սարսափում են, երբ տեսնում են  Եփրատ գետի ափերին բախուող շնչասպառ ու կապտած դիերը: Տեղահանութեան ենթարկուելու ժամանակ Աննան իր երեխաներին թողնում է ծեր կեսրոջ մօտ: Երբ նրանց կարաւանը հասնում է Էհնեցիկի գետափ, աքսորականների մէջ գտնուող մի քանի տղամարդկանց առանձնացնում են, մի կողմ տանում ու սպաննում: Դէպի Հունի գիւղ տարուած կանայք եւ աղջիկները կանգնում են կարաւանին ուղեկցող թուրքերի ամուսնական առաջարկութիւններին դիմակայելու դժուարութեան առջեւ: Ոմանք ընդունում են տներում սպասուհի դառնալու առաջարկը: Աննան էլ Հասան Չաւուշի` Ծապլվար գիւղում գտնուող կնոջ սպասուհին դառնալու նպատակով գնում է նրանց հետ: Որոշ ժամանակ անց  Աննան իր երեխաներին գտնելու համար Հասան Չաւուշից օգնութիւն է խնդրում: Նա եւ նրա կինը Աննային հիմնականում լաւ են վերաբերւում: Սակայն Աննան իր երեխաների հետ միանալու հարցում սպասուած աշխուժ աջակցութիւնը չի ստանում նրանցից: Աղաչել-պաղատելուց յետոյ Հասան Չաւուշը  մի երեկոյ նրան ձիով ուղեկցում է դէպի Հունի գիւղ, որի մոտով մի ժամանակ անցել էին, եւ յանձնում` իր ծանօթներից մէկին: Հէնց որ այնտեղով մի նոր կարաւան էր անցնում, Աննան սկսում էր իր երեխաներին փնտռել: Երբ գտնում է նրանց, միանում է կարաւանին: Ճանապարհի վրայ մի տեղ`  թփերի մէջ, թաքցնում է նրանց` յետոյ յետ գալու եւ նրանց փախցնելու մտադրութեամբ: Սակայն  դա նկատում է մի թուրք կին, բղաւում է եւ կարաւանը ղեկավարող գաւառապետին զգուշացնում այդ մասին: Սօսիկցի Մեւլութ անունով գաւառապետը իրեն ուղեկցող աւազակ անչըրթեցի Մեւլութի հետ միասին երեխաներին գտնում է թաքստոցից եւ  մտրակելով` ստիպում քայլել: Երբ Աննան նետւում է երեխաների առաջ` նրանց պաշտպանելու, հրացանի կոթի հարուածից գետին է տապալւում: Ուշագնաց է լինում: Այդ վայրում թուրք կանանց վառած պենզինի ծուխը շնչելուց յետոյ ուշքի գալով` իմանում է, որ կարաւանը վաղուց գնացել է, եւ արիւնը գլխին է խփում: Իր երեք երեխաների` Աւետիսի, Յովսէփի, Եղիսաբէթի անունները բղաւելով` սկսում է քարով գլխին հարուածել: Տեղեկանում է, որ Ծապլվարում, ուր իրեն տարել էին, մնացած կանանց էլ են ցանկացել տեղահանել, որի պատճառով  Եւան եւ Սառան թոյն են խմել ու  մահացել:

Չնայած Հասան Չաւուշի եւ նրա կնոջ` իրենց մօտ մնալու պնդմանը,  Աննան որոշում է  մէկ անգամ եւս փնտռել իր երեխաներին: Տղամարդու հագուստով ծպտուած` թաքուն  Մաշկերտ է գնում: Գիւղապետ Իպոյի եւ նրա կնոջ գթասիրտ վերաբերմունքը տեսնելով` մխիթարւում է: Երբ Հասան Չաւուշն ու նրա կինը Աննային գտնել չեն կարողանում, կռահում են, որ նա կարող է Մաշկերտ գնացած լինել, ուստի վազում են այնտեղ: Խնդրում են նրան նորից իրենց մօտ տեղափոխուել: Աննան իր երեխաներին գտնելու հարցում Հասան Չաւուշի անտարբեր վերաբերմունքը երեսով է տալիս: Նա փորձում է նրանցից ստացած գումարը եւս յետ վերադարձնել, բայց Հասանն ու իր կինը  չեն վերցնում այն: Հրաժեշտի պահին Հասան Չաւուշն այնտեղ գտնուողներին զգուշացնում է` ասելով. «Ոչ մէկ չփորձի այս կնոջը վատութիւն անել»:  Գիւղապետ Իպոյի թոյլատուութեամբ Մաշկերտում Մարիամ խաթունի մօտ տեղափոխուած Աննան օգնում է խնամել տագրոջ` հրաշքով փրկուած երկու երեխաներին   ` Զաւէնին ու Վարդգէսին: Այստեղ նրանց բացայայտած քըրթըքցի Կոյր Շիւքրուն, ձեռքին մի թուղթ առած, նրանց տուն է գնում եւ յայտնում նրանց` այդտեղից հեռանալու անհրաժեշտութեան մասին: Աննան «Եթէ այս հրամանը պետն է տուել, մենք կը գնանք, իրեն կը յանձնուենք» ասելով` մերժում է գնալ նրանց հետ: Վերջիններիս դուրս քշելուց յետոյ փախչում են դէպի Սաղմըկա գիւղի այգիներ: Երբ նրանց հետեւող Կոյր Շիւքրուի մարդկանցից մէկը` Օսմանը, նրանց դիմաց է դուրս գալիս, նրանք սկսում են բղաւել: Աղմուկը լսող շնկախցի Շաքիր աղան եւ նրա տղան նրանց օգնութեան են գնում: Օսմանը տեսնելով, որ նրանք պաշտպան ունեն, ասում է, որ վատ մտադրութիւն չի ունեցել, այլ միայն եկել էր տարհանման հրամանի մասին տեղեկացնելու: Չնայած Օսմանի ասածներին` Շաքիր աղան տէր է կանգնում նրանց եւ տղայի հետ միասին գիւղ  ուղարկում:

Աննա Միրաքեանը յատուկ յիշատակում է իր գլխին եկած փորձութիւնների ու դժուարութիւնների պահին իրեն օգնութեան հասած լաւ մարդկանց: Յայտնում է, որ գետի միւս ափին` Չմշկածակի հետ կապուած Ծնկախ եւ Սեղնաք գիւղերի բնակիչները խղճով են եղել, որ նրանց շնորհիւ` շատ մարդիկ են փրկուել: Չմշկածակցի Գագոյի, Մուսթաֆա էֆենտու եւ շնկախցի Մէյշալիմի` որոշ ժամանակ ցուցաբերած օգնութեան շնորհիւ Աննան եւ մի շարք հայ կանայք մէկ անգամ եւս փրկւում են Կոյր Շիւքրիւի ձեռքից: Մէյշալիմի կինը Շիւքրուի եւ նրա մարդկանց դէմ դուրս գալու համար հերթապահում է դռան հետեւում` ձեռնափայտը ձեռքին: Շնկախցի Մեհմետ Շաքիրն էլ, կտուրից կտուր ցատկելով, նրանց ճանապարհը կտրում է: «Մենք մեռե՞լ ենք, ի՞նչ է, որ դուք տան վրայ յարձակում էք գործում»  ասելով` թեւերից մէկ-մէկ բռնում ու դուրս է շպրտում նրանց:

Աննան մէկ անգամ էլ է Մաշկերտ վերադառնում ու Մարիամ խաթունի մօտ մնում: Սակայն կրկին հանգիստ չեն թողնում նրան: Յարձակում են գործում, ծեր Մարիամին ճնշում են: Լինում են մարդիկ, ովքեր ցանկանում են իրենց մօտ տանել Աննային. գիւղի մնացած հայերի համար էլ էր տեղափոխութիւն նախապատրաստւում: Գիւղապետ Իպոյի շնորհիւ` եւս մէկ անգամ վտանգը յաղթահարած Աննան, Իպոյի կնոջ խորհրդով, Անչրթի է գնում: Երբ նա այնտեղ է տեղափոխւում ու տեսնում է, որ հին գիւղապետի  փոխարէն եկած նոր գիւղապետ ակնցի Մոհամետ էֆենտին լաւ մարդ է, անհանգստութիւնը փարատւում է: Նոր պետը նրանց լսելուց յետոյ գիւղապետին մի նամակ է գրում, ապա բարձր ձայնով  կարդում, որպէսզի բոլորը լսեն, այնուհետեւ` յայտարարում, որ մնացած հայերին ոեւէ մէկը ձեռք չտայ:

Նրանք, նամակով հանդերձ, Մաշկերտ են վերադառնում: Գիւղապետը գրել-կարդալ չգիտէր: Տիկին Աննան նամակը հրապարակում մէկ ուրիշին է կարդալ տալիս, գիւղապետն էլ իր հերթին մի քանի լրացումներ է անում: Սակայն մէկ ամիս անց  հիւանդացած նոր պետը Ակն է ուղարկւում, որից  յետոյ նրա փոխարէն մէկ ուրիշն է գալիս, ու անհանգիստ օրերը յետ են վերադառնում: Կոյր Շիւքրուի ու քիւրտ Հասանի նմանները կրկին աշխուժանում են: Նրանց է միանում նաեւ հարկահաւաք Խէյրին (Հայրի): Նորից յարձակւում են Մարիամ խաթունի տան վրայ, ու «Հալէպցի կինը» բղաւելով` Աննային է պահանջում: Աննան այլեւս չհանդուրժելով Մարիամ խաթունի վրայ գործադրուած ճնշումները` լռելեայն հեռանում է եւ եկեղեցու կողքին գտնուող Սերոբենց լքուած տանը թաքնւում: Մի օր, երբ այնտեղից դուրս է գալիս, պատահաբար հանդիպում է սղնակցի Մեհմետ աղայի հարսին: Նրա հետ անկեղծօրէն կիսւում է: Հետագայում Աննային հանդիպելուց ու նրան լսելուց յետոյ Մեհմետ աղան էլ է տխրում: Հարցնում է, թէ ինչո՞ւ նա չի կարող իրենց մօտ գալ, ապա աւելացնում, որ եթէ եւս մէկ անգամ անհանգստացնեն նրան, իրենց տան դուռը բաց է նրա առջեւ:

Մօտ մէկ տարի Աննան մնում է Մարիամ խաթունի մօտ: Երբ Մարիամ խաթունի երեխաները  Չմշկածակից վերադառնում են, ու տունը նեղ է թւում, նա մտածում է տագրոջ երկու երեխաների հետ այնտեղից հեռանալու մասին: Լսում է, որ Արաբկիրում տեղահանութեան չենթարկուած հայեր են մնացել, եւ բախտը փորձելու համար նախ մենակ է այնտեղ գնում: Չարշը թաղամասում մի շարք հայերի է գտնում, որոնց մեծ մասը կին էր: Նրանց օգնութեամբ այնտեղ է տեղափոխւում եւ  վերաբացուած Ազգային վարժարանում (ազգային միջնակարգ դպրոց) սկսում է ուսուցչութիւն անել: 1915 թ. մարտին, առաջին աշխատավարձը ստանալուց յետոյ, գիւղում թողած տագրոջ երեխաներին էլ է իր մօտ բերում: Սակայն հետագայ ամիսներին Արաբկիրում էլ թուրքերը սկսում են անհանգստութիւն պատճառել հայերին: Երբ իմանում են, որ Խարբերդում աւելի շատ հայ կայ, եւ որ այնտեղ աւելի ապահով միջավայր կարող է լինել, մի խումբ հայեր տեղափոխւում են Խարբերդ: Աննան էլ տագրոջ երեխաներից մէկի` Վարդգէսի հետ Խարբերդ է գնում: Որոշ ժամանակ անց կրկին վերադառնում է` Արաբկիրում թողած Զաւէնին տանելու: Նրան գտնում է, բայց միանգամից չի վերադառնում Խարբերդ: Նորից ամիսներ է անցկացնում Արաբկիրում ու Մաշկերտում:  Կապ է հաստատում Հալէպում գտնուող Միրաք Միրաքեանի հետ եւ որոշ ժամանակ անց Հալէպ գնալու հնարաւորութիւն է ստանում: Այս անգամ էլ Խարբերդում մնացած Վարդգէսն է նրանցից անջատ մնում: 1921 թ. Զաւէնի հետ միասին Աննային յաջողւում է Ամերիկայում գտնուող ամուսնու մօտ գնալ, իսկ ամենավերջում տանում է նաեւ Վարդգէսին: Տեղահանութեան ժամանակ երեք երեխաներին կորցնելուց յետոյ նա տղայ զաւակի տէր է դառնում: Միրաքեան եւ Գոգիգեան ընտանիքները, իրենց 14 նահատակներին սրտերում թաղելով, մխիթարւում են` ողջ մնացած որբերին եւ չքաւոր գաղթականներին օգնելով:

Այս յուշը իր գրքի նախաբանում զետեղած Ներսէս վրդ. Բախտիկեանն ընդգծում է, որ միշտ էլ շատ դաժան է զաւակ կորցնելու ցաւը, բայց մեր չպատկերացրածից էլ շատ աւելի դաժան է ճակատագրերն անյայտ, ինչպէս` սպաննուած լինելն ու գերեզմանն անյայտ զաւակների համար զգացած ցաւը: Նա յայտնում է, որ այդպիսի մայրը, գիշեր-ցերեկ փչող քամիներից լուր սպասելով, հայեացքը հորիզոնին յառած` ամբողջ կեանքում ակնկալում է իմանալ այդ ամէնը, եւ յաւելում. «Ահա Ամերիկայում ապրող Աննա Միրաքեանը այդպիսի մայրերից մէկն է: Ապրիլեան ողբերգութիւնից (1915) 45 տարի անց էլ մեզ խնդրել էր, որ Մեսքենէում, Ռաքքայում, Տէր Զօրում կորած  իր երեք զաւակներին փնտռենք»:

«Վերին Եփրատի հայերը. 1915-ը եւ Տէրսիմը»,  Պելկէ հրատարակչութիւն

Թարգմանեց ԱՆԻ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆԸ

«Ակունք»

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Նոյեմբեր 1-ին Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպանատունը Երեւանի մէջ կազմակերպած էր խորհրդաժողով մը, որ նպատակ ունէր ներդրումներ կատարել հայաստանեան գիւղատնտեսական մարզին մէջ: Ամերիկեան դեսպանատունը Հայաստանին ներկայացուց «Մոնսանթօ» ընկերութիւնը, որպէսզի ներդրումներ կատարէ յիշեալ մարզին մէջ: «Մոնսանթօ»-ն ամերիկեան համաշխարհային ընկերութիւն մըն է, որուն գլխաւոր գրասենեակը կը գտնուի Միացեալ Նահանգներու Միզուրի նահանգին մէջ:

«Մոնսանթօ»-ն կը զբաղի սերմացուի եւ բուսական աշխարհի ծինային նախագծումով: Շինային նախագծում կը նշանակէ` վերաբաղադրուած «Տի. Էն. Էյ.»-ներու եւ «Առ. Էն. Էյ»-ներու, ծինային կերտուածքներու (բջիջէն) առանձնացման եւ ձեռնածութիւններու ենթարկման, ծինային այլ կերտուածքներու մէջ ներմուծման մեթոտներու եւ ճարտարարուեստի ամբողջութիւն: Ծինային ճարտարագիտութեան նպատակն է փորձառական մեթոտներու միջոցով տարրալուծարանային պայմաններու մէջ ստեղծել ծինային նոր յատկանիշներով օժտուած կերտուածքներ:

Ծինային փոփոխութեան ենթարկուած կերտուածքը (Genetically modified organism) այն է, որ ծինային կերտուածքը արհեստականօրէն փոխուած է ծինային ճարտարագիտութեան մեթոտներով: Այս եզրը կը կիրարկուի բոյսերու, անասուններու եւ մանրէներու ու ժահրերու համար:

«Բնապահպանական բժշկութեան ամերիկեան ակադեմիա»-ն կը ստիպէ բժիշկներուն  ծինային փոփոխութեան չենթարկուած սնունդ պատուիրել հիւանդներուն: Անոնք (Բնապահպանական բժշկութեան ամերիկեան ակադեմիա) յիշած են ուսումնասիրութիւններ, որ ծինային փոփոխութեան ենթարկուած կերտուածքը կը պատճառէ մարմնական վնասուածք, աղիքներու ու ստամոքսային եւ դիմադրողական համակարգի խանգարումներ, արագ ծերացում եւ սեռային անկարողութիւն: Նաեւ, Ամերիկեան հանրային առողջութեան ընկերութիւնն ու Ամերիկացի հիւանդապահներու ընկերակցութիւնը քանի մը բժշկական խումբերու կողքին, կը դատապարտեն  կովերու աճին վերաբերող հորմոնը, ծինային փոփոխութեան ենթարկելը, որովհետեւ ծինային փոփոխութեան ենթարկուած կովերու կաթը աւելի շատ IGF-1 հորմոն կը պարունակէ իր մէջ, ինչ որ քաղցկեղ կը պատճառէ:

Բոլոր նշուած տուեալները փաստացի են եւ ոչ միայն տեսութիւններ. «Տը ֆուտ էնտ քեմիքըլ թոքսիքոլոժի» պաշտօնաթերթը հրապարակեց առնէտներու վրայ կատարուած ուսումնասիրութիւն մը եւ յանգեցաւ հետեւեալ եզրակացութիւններուն. 50% արու եւ 70% էգ առնէտներ վաղաժամօրէն մահացան, իսկ ծինային փոփոխութեան ենթարկուած եգիպտացորէն կերած առնէտները երիկամներու եւ լեարդի վնասներ ունեցան:

Բոլոր նախորդ տողերը առողջապահական բնագաւառին կը վերաբերէին: Ինչ կը վերաբերի տնտեսականին, նոյն ահռելի վիճակն է: Գիւղատնտեսական ոլորտի սեփականաշնորհումի դրօշակիր ըլլալով` «Մոնսանթօ» ընկերութիւնը եգիպտացորենի, սոյայի եւ բամպակի շուկայի մենաշնորհին տէրը (Միացեալ Նահանգներու մէջ) դարձած է (ըստ «Ալթերնեթ» պարբերաթերթին):

Մէկ կողմէ վնասելով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիի առողջութեան, իսկ միւս կողմէ` խոչընդոտ դառնալով արդար շուկայական մրցակցութեան համակարգին, «Մոնսանթօ»-ն եւ իր նման ծինային փոփոխութեան ենթարկուած կերտուածքներ արտադրող ընկերութիւնները կը հանդիսանան մեծագոյն վտանգ ո՛չ միայն հայաստանցի քաղաքացիին եւ ընկերային-տնտեսական արդարութեան համար, այլ նաեւ` աշխարհի եւ մարդկութեան համար, եւ անոնց դէմ պատժական քայլեր պէտք է առնուին:

Յ. ԼԱՏՈՅԵԱՆ

Ընդհանրապէս յուշարձանները կը նուիրուին հերոսներու, մտաւորականներու, գործիչներու, քաղաքական եւ կուսակցական անձնաւորութիւններու:

«Ազդակ»-ի 90-ամեակին առիթով «Ազդակ»-ի խմբագրութեան հետ խորհրդակցաբար եւ պատկան մարմիններու արտօնութեամբ, Պուրճ Համուտի կեդրոններէն մէկուն առջեւ զետեղուեցաւ «Ազդակ»-ի աւելի քան տասնեակ տարիներու ցրուիչ, մինչեւ իր մահուան նախօրեակին պարտականութեան գիտակցութեամբ գործը կատարած Ափոլլոյին (Սարգիս Տուտագլեան) արձանը:

Այս քայլը կրկնակի իմաստ ունի: Դաշնակցական համեստ գործիչը անմահացնելու եւ անոր ընդմէջէն դաշնակցական եւ Դաշնակցութեան համակիր հազարաւոր հայորդիներու գործը գնահատելու եւ վեր պահելու փորձ է:

Մեզի համար իւրաքանչիւր համեստ եւ ազնիւ հայու ներդրումը, աշխատանքը եւ զոհողութիւնը գնահատելի է, եւ մենք երախտագէտ ենք կատարուած եւ կատարուելիք աշխատանքներուն համար:

Երկրորդ, «Ազդակ»-ի 90-ամեակը գաղութին մէջ անմահացնելն է արձանով մը, որովհետեւ «Ազդակ»-ը դաշնակցական գաղափարախօսութեան եւ մարդուժ պատրաստող դպրոց եղած է ու է տակաւին: Փաստօրէն ամէնէն կարեւոր մարմիններէն մինչեւ ամէնէն համեստ յանձնախումբերուն մէջ սփիւռքի եւ Հայաստանի տարածքին տղաք կան, որոնք պատասխանատու պաշտօններու վրայ են, եւ բոլորն ալ «Ազդակ»-ի խմբագրատունէն անցած են: Բոլորն ալ «Ազդակ»-ի մութ ու լոյս տարիներուն իրենց կեանքը վտանգած են, սորված եւ սորվեցուցած են:

Այսօր այս արձանը այս իմաստով կրկնակի իմաստ ունի:

Վա՛րձքը կատար բոլորին:

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Գեղամ իրաւաբան ալ չէ, սակայն կ՛ուսումնասիրէ մահմետական կրօնին ու օսմանեան արդարադատութեան սկզբունքները` փորձելով բացատրել հողային սեփականութեան հարցը: Օսմանեան կայսրութեան մէջ ամԷնուր սեփականութիւնը կը հաստատուի պետութեան կողմէ երաշխաւորուած թափուով <sup>114</sup>: Հոն, ուր չկայ նման փաստաթուղթ, հողը կը «պատկանի» անոնց, որոնք ժառանգած են զայն, մշակած են ու հարկ վճարած` անոր համար: Արեւելեան վիլայէթներու մէջ հողային հարցը կը բացատրուի մէկ բառով` թալան (կողոպուտ): Բազմապատկելով օրինակները, նշելով վայրերու, զոհերու, ցեղախումբերու, ամէն տեսակի գիշատիչներու, աշիրեթներէ մինչեւ վալիներու  անուններ` Գեղամ կը ներկայացնէ զանազան տեսակի կողոպուտները, որոնց կանոնաւոր կերպով զոհ կը դառնար հայ գիւղացին. սալաֆ, մուրապա, ինթիքալ, խաֆիր ¹¹⁵: Այս գրեթէ պաշտօնականացուած թալանին` ան կ՛աւելցնէ հարկերու գանձումի ձեւը, գիւղական դրամատան իրաւական իւրացումները եւ ամէնուր ու յարատեւ անապահովութիւնն ու ֆիզիքական բռնութիւնը:

ՀՅԴ-ի հետ իր յարաբերութեան բերումով ընկերվարական թեթեւ երանգ մը ստացած ըլլալով, ազգային եւ կրօնական տարբերութիւններէն անդին, Գեղամ կը հաստատէ նաեւ «գիւղական դասակարգի» մը գոյութիւնը: Համիտեան բռնապետական վարչակարգի զոհերը միայն հայերը չեն եղած, այլ նաեւ` քիւրտ ռայաները, ասորիները, եզիտիները: Պէտք է վերապահ ըլլալ այն շուտափոյթ դատողութեան նկատմամբ, որ կը հակադրէ հայ եւ քիւրտ գիւղացին, քանի հողերը յափշտակողները ոչ թէ ռայաները, այլ բէկերն ու աղաներն են:

Այն, ինչ կը պահանջեն հայ գիւղացիները մեր քաղաքական նոր կարգերու մէջ, ուր իրենք եւս օսմանեան քաղաքացիներ են, արդարութիւնն է ու բռնագրաւուած հողերու վերադարձը:

Անոնք կ՛ուզեն ո՛չ «հողերու համայնացում»-ը, ո՛չ ալ ագարակներու (մեծ տարածքներ) անհետացումը, որոնք ամբողջովին օրինական կերպով հաստատուած են Մշոյ դաշտի տարածքին:

Ներկայացնելով «այլազան դէպքերու» ¹¹⁶ աներեւակայելի շարան մը` «հողային հարցին բանավէճը» կը յանգի աղէտալի կանխատեսումի մը: Հայ ընտանիքներ եւ գիւղեր, մահմետական մուհաճիրներու <sup>117</sup> եւ քիւրտ ցեղերու կողմէ կողոպուտի ենթարկուելէ, տուն ու հող ձեռքէ տալէ ետք, նոյնինքն տեղական իշխանութիւններու եւ դատարաններու մեղսակցութեամբ, կը ստիպուին գաղթել: Մօտ ապագային յաջողութեամբ պիտի պսակուի օսմանեան իշխանութիւններու կողմէ 1828-ի ռուս-թրքական պատերազմէն ետք գործադրուած քաղաքականութիւնը, քանի հայ բնակչութիւնը պիտի անհետանայ արեւելեան նահանգներէն` իր տեղը տալով մահմետական բնակչութեան ¹¹⁸: Կանխազգուշացնող հիմնաւորում մը, որ 21-րդ դարու պատմաբանները պիտի կոչէին demographic engeenering ¹¹⁹: Միեւնոյն կերպ կանխազգուշացնող է նաեւ այն իրողութիւնը, որ ջարդերէն ճողոպրած ու կայսրութեան այլ շրջաններուն մէջ հաստատուած բնակչութեան ունեցուածքը յայտարարուած է մալուլ (լքուած) ¹²⁰: Գեղամի ընդվզումին պիտի հետեւի Ահմետ Ռիզայի ընդվզումը, որ սեպտեմբեր 1915-ին ծերակոյտի ամպիոնէն առանձինն կը բողոքէ լքուած գոյքերու օրէնքին դէմ (Emvali Metruke), որ հռչակուած էր հայերու տեղահանումէն անմիջապէս ետք ¹²¹:

Հողային հարցը, իր յոգնեցնող կրկնութիւններով հանդերձ, հրատարակուած է 1911-ի տագնապի օրերուն ¹²², երբ ՀՅԴ-ի եւ Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէի (CUP-Comité d՛Union et Progrès) յարաբերութիւնները, պահ մը բնականոնացուած Սալոնիկի համաձայնագրէն ետք (1910), նորէն լարուած էին` արեւելեան նահանգներու ապահովութեան, հայ գաղթականներու վերադարձի հարցերուն ու բռնագրաւուած հողերուն վերատիրանալու պահանջներուն շուրջ: Ի՞նչ եղաւ արդիւնքը: Գիտենք, որ «հողային հարցի լուծումը, իբրեւ անհրաժեշտ պայման` Օսմանեան իրաւական նորարար պետութեան» ¹²³, չիրականացաւ:

Վերջին Արարը

«… Տարօնը աւերուած է…
Հայկական հեքիաթներու
եօթը գլխանի սատանան անցած է
երկրի վրայէն»

Տարիներու հիւծող աշխատանքի, անքնութեան, անբաւարար սնունդի ու խնամքի պատճառով ֆիզիքապէս մաշուած, խորապէս ցնցուած` ընտանեկան ողբերգութիւններէ (եղբօր` Զաքարի սպանութիւնը` 1906-ին, <sup>124</sup>, աղջկան` Հայկանուշի մահը` 1909-ին), Գեղամ կը վարակուի հիւծախտով <sup>125</sup>: 1915-ի ապրիլ 11/24-ի` Կոստանդնուպոլսոյ հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան գիշերը, թուրք ոստիկաններ կը ներկայանան Գեղամին բնակարանը` ձերբակալելու համար զայն եւս: Առանձին է, անկողինին մէջ, մահամերձ: Թրքախօս հայ տանտիրուհին, շէյքսփիրեան անվախ ու բամբասկոտ տիպար մը, իր ճարտասանութեան շնորհիւ կը յաջողի քանի մը ժամուան արտօնութիւն ստանալ ոստիկաններէն: Յաջորդ օրը ոստիկանները չեն վերադառնար: Գեղամ կը փրկուի, կ՛ապաքինի եւ քանի մը շաբաթ ետք կը ներկայանայ օսմանեան խորհրդարան` պահանջելով ենթարկուիլ իր ընկերներուն` Զոհրապի եւ Սէրէնկիւլեանի ճակատագրին <sup>126</sup>: Խորհրդարանի նախագահը` Մեհմետ Ռիֆա, անոր կը պատասխանէ` «Գեղա՛մ էֆենտի, տուն վերադարձէք»: Եւ այսպէս է, որ 1916-1918 Գեղամ կը պահէ յուլիս 1915-ի կիզարաններուն մէջ մոխրացած Տարօնի հայութեան ներկայացուցիչի պաշտօնը ¹²⁷:

Տակաւին չէ գրուած Պոլսոյ եւ շրջանի հայ բնակչութեան պատմութիւնը Ա. Աշխարհամարտի ընթացքին, երբ կը գործադրուէին Հայոց ցեղասպանութեան իրերայաջորդ փուլերը ¹²⁸: Թէեւ հայ քաղաքացիական եւ կրօնական ընտրանիները տեղահանուեցան եւ ոչնչացուեցան, ու թէեւ համայնքային կառոյցները կասեցուեցան ու դադրեցան աշխատելէ, այդուհանդերձ, քանի մը տասնեակ հազար հայեր շարունակեցին ապրիլ եւ աշխատիլ պատերազմին մասնակցող Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքին մէջ:  Հայկական կրթարաններ, եկեղեցիներ ու նոյնիսկ թերթեր շարունակեցին իրենց գործունէութիւնը իթթիհատական «եռապետութեան» իշխանութեան ներքեւ:  Քանի մը հայ պատգամաւորներ եւ ծերակուտականներ շարունակեցին իրենց պաշտօնը խորհրդարանէն եւ ծերակոյտէն ներս` առանց անշուշտ որեւէ դերակատարութեան: Գաղթականներու արտօնուեցաւ վերադառնալ Պոլիս, եւ անատոլցի փոքրաթիւ փախստականներ եւս ապաստան գտան հոն: Գեղամ ինչպէ՞ս ապրեցաւ այդ խաւար տարիները: Ան, որ կը հիանար Կոմիտաս վարդապետի աշխատանքով <sup>129</sup>, կը զմայլէր հայերէնով քայլերգը հնչեցնող անոր երգչախումբի եւ մենակատար Շահմուրատեանի <sup>130</sup> կատարողութեամբ` հայ գիրի յոբելենական տարուան (1912-1913) փակման շքեղ հանդէսին: Արդեօք Կոմիտասի աքսորէն դարձին հանդիպա՞ծ էր անոր: Պատերազմական այս տարիներուն, մինչ կը կնքուէր հայ գաղթականութեան ճակատագիրը, ի՞նչ գիտէր ան կովկասեան ճակատի, Պաքուի Կոմունայի, Արեւելեան լեգէոնի մասին: Ի՞նչ գիտէր Թուրքիոյ կողմէ 4 յունիս 1918-ին դաժան դաշնագրով մը ճանչցուած փոքրիկ ու անհաւատալի Հայաստանի Հանրապետութեան մասին: Ինչպէ՞ս արձագանգած է Ալեքսանդր Խատիսեանի գլխաւորութեամբ ժամանած պատուիրակութեան, որ եկած էր Կոստանդնուպոլիս` բանակցելու այդ փոքրիկ պետութեան սահմանները ընդլայնելու շուրջ: Չորս ամիսներու ընթացքին (15 յունիս-1 նոյեմբեր 1918), ուր Բերայի յայտնի Թոքաթլեան հիւրանոց իջեւանած պատուիրակութիւնը հանդիպեցաւ թուրք բոլոր պաշտօնատարներուն` Թալէաթ փաշայէն մինչեւ Էնվեր փաշա, Հիւսէյն Ճահիտ պէյէն մինչեւ սուլթան, հայերը  «ծայրայեղ զգուշաւորութիւն չցուցաբերեցի՞ն»` ի բացառութիւն լրագրող Տիգրան Զաւէնի <sup>131</sup>, որ Գեղամ լաւ կը ճանչնար <sup>132</sup>: Իսկ քանի որ Գեղամ յաջողած էր Թաքսիմ այգիին մէջ թաքուն կերպով հանդիպիլ իր կուսակցական «ընկերոջ»` Աւետիս Ահարոնեանին, արդեօք տեղեկացուա՞ծ էր բանակցութիւններու բովանդակութեան մասին: Ի՞նչ իմաստ ունէր «Կովկասեան Հայաստանը» անոր համար, երբ Թուրքիոյ մէջ դեռ թարմ էր զոհերու արիւնը, տակաւին չէր վերացած կիզարան-գերեզմաններու հոտը:

Կարօ Սասունի կը հաստատէ, որ Գեղամ 1915-ի ամրան խիստ հիւանդ եւ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ անշարժացած, «մօտէն հետեւած է [Տարօնի] ցաւալի իրադարձութիւններուն»: Տարօնին նուիրուած իր հոյակապ աշխատութեան մէջ ան կը հրատարակէ Գեղամին վերագրուած ձեռագրի մը հատուածները իբրեւ «վկայութիւն մը հայերու բնաջնջման նպատակով Թալէաթի ճարտարապետութեամբ մշակուած իթթիհատականներու ծրագրին», պատերազմին մասնակցելէ առաջ (նոյեմբեր 1914) ¹³³:

Թուրքերը, մասնաւորապէս իթթիհատականները, չափազանց գրգռուած էին հայոց դէմ բարենորոգմանց խնդրոյն յարուցումով եւ չէին քաշուեր ծանր սպառնալիքներ ընելէ […]: Ներքին գործերու նախարարը [Թալէաթ], կանխակալ դիտումով, հետզհետէ հայաբնակ նահանգներու կուսակալներ, կառավարիչներ եւ անոնց օգնականներ` ամէնքն ալ կը նշանակէր Ռումելիի կողմը պաշտօնավարող` ռումելիցի իսլամներ, կամ` թունդ իթթիհատականներ, որոնց համար վստահ էր, որ իր հրահանգներուն մեքենայօրէն կ՛ենթարկուին ու բերան առ բերան անոնց կարեւորը ներշնչելով` կ՛ուղարկէր Հայաստան, ուրկէ ետ կը քաշէր հին իսլամ պաշտօնեաները, որոնք, պէտք է ըսել, առաջիններու անխղճութիւնն  ու վայրագութիւնը չունէին, գուցէ մերժէին իր սեւ հրահանգները, ինչպէս եղեր էին տեղ տեղ: Օրինակ` Կարնոյ կուսակալ Ռեշիտ փաշան ետ կանչուեցաւ, որովհետեւ պիտի չհամակերպէր, այսպէս` Տիարպեքիրի կուսակալ Համիտ պէյ, Հալէպի կուսակալ Պեքիր Սամի պէյ, Գոնիայի կուսակալ Ճելալ պէյ, Ատանայի կուսակալ Իսմայիլ Հագգը պէյ: Շուտով Վանի, Բաղէշի, Տիարպեքիրի, Մուշի, Խարբերդի, Էրզրումի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի, Ուրֆայի եւ Երզնկայի կառավարիչները, բոլորն ալ` իթթիհատական, ռումելիցի ու ներքին գործոց նախարարի վստահած մարդիկ նշանակուեցան եւ որոշուած պաշտօնատեղիները ղրկուեցան:

Արդեօք Կարօ Սասունի (լրագրող եւ կուսակցական գործիչ) փոփոխութիւննե՞ր կատարած  է Գեղամին վերագրուած վերոյիշեալ գրութեան մէջ, որուն ո՛չ ոճը եւ ո՛չ ալ բառապաշարը կը յիշեցնեն Գեղամին գրութիւնները: Փոխարէնը,  «Տարօնի սրտապատառ եւ անհամեմատելի աղէտը» խորագրեալ բնագիրը (գրուած` 1916-ին եւ վերանայուած 1918-ին), վաւերական է <sup>134</sup>: Այս քանի մը էջերը, որոնց առաջին բաժինը կը խօսի Մովսէս Խորենացիի մասին, միայն ողբ են ու ժամանակագրուած տեղական ջարդերու պատմութիւններ: Աներեւակայելիին ի տես, անճրկումով, անսահման տառապանքով ու սարսափով գրուած այդ էջերը կը փաստեն, որ Գեղամ տեղեկութիւններ ունեցած ու փնտռած է յանցաւորները: Կինճի, Տիգրանակերտի եւ Մշոյ մահմետական երեսփոխանները (մեպիւս) մասնակցած էին հայ բնակչութեան տեղահանումին (Մշոյ երեսփոխան` Հոճա Իլիաս Գեղամին մօտիկ գործակիցն էր): «Ջարդարարները», սկսած` տեղական կառավարիչներէն մինչեւ կանոնաւոր բանակի հրամանատարներ ու քիւրտ ցեղապետներ, որոնց շարքին` «Մուսա Բէկի յանցախումբը», բացայայտուած եւ թուարկուած են ¹³⁵:

30 հոկտեմբեր 1918-ին, երբ Թալէաթ, Էնվեր եւ Ճեմալ արդէն իսկ փախած էին Գերմանիա, նորակազմ թուրք կառավարութիւնը կը ճանչնայ Օսմանեան կայսրութեան պարտութիւնը եւ կը ստորագրէ Մուտրոսի զինադադարը: Գեղամ անկողնին գամուած է, քայքայուած է հիւանդութենէն, կը տառապի` կոտորուած ընտանիքի ճակատագրին համար ինքզինք մեղաւոր զգալով:  Արիւնաքամ` կը մաքառի մահուան դէմ. վերջին պայքար մը ունի տանելիք:

Պէտք է վկայէ, որպէսզի աշխարհը գիտնայ եւ յիշէ: Սեբաստացի հայ երեսփոխան Տիգրան Պարսամեանի օգնութեամբ կը թելադրէ թաքրիր մը` թրքերէնով, 5 նոյեմբեր 1918 թուակիր, ստորագրուած` երկուքին կողմէ: Երբ նշեալ թաքրիրը 5 դեկտեմբեր 1918-ի  խորհրդարանական նիստին կ՛ընթերցուէր Տիգրան Պարսամեանի բերնով, Գեղամ արդէն քանի մը օրէ ի վեր մահացած էր (29 նոյեմբեր 1918): Այս բնագրին մէջ Գեղամ կը նշէ, որ լուսամիտ մարդիկ, թուրք պաշտօնեաներ եւ մտաւորականներ ցաւ յայտնած են համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայ ժողովուրդի հանդէպ գործադրուած վայրագութիւններու կապակցութեամբ` զոհերու թիւը գնահատելով շուրջ մէկ միլիոն, մինչդեռ ուրիշներ, յարգելի մահմետականներ, կը յայտնեն, թէ զոհերու թիւը հազիւ 100.000 եղած է:

Ես կը կարծեմ, որ հիմնական հարցը զոհերու ճիշդ թիւը չէ, այլ` անմեղներու հանդէպ գործադրուած ոճիրը […]: Այո՛, կը կրկնենք, խնդիրը այդքան ալ ջարդերու տարողութիւնը չէ, որքան`  արդարութեան ոտնահարումը, օրէնքի ու բարոյականութեան խախտումը […]: Ինչպէ՞ս կը պատահի, որ արեւելեան նահանգներուն մէջ, այսինքն` Էրզրումի, Սեբաստիոյ (Սվազ), Խարբերդի, Վանի, Տիարպեքիրի եւ Ուրֆայի  մէջ, ճիհատը յայտարարելէ ետք, հայ ամբողջ բնակչութիւնը տեղահանուած է, եւ աւելի քան մէկ ու կէս միլիոն հայ անհետացած, սպաննուած, ոչնչացուած է: Այն շրջանին մէջ, որ ես կը ներկայացնեմ, Մուշ, Պիթլիս (Բաղէշ) եւ անոնց շրջակայքը, կատարուած են պատմութեան մէջ նախընթաց չունեցող բռնարարքներ: Մշոյ մէջ խաղաղ եւ անմեղ հայեր, քաղաքի բնակիչներ, եւ կամ շրջակայ վայրերէն եկող` գնդակահարուած, այրուած, ոչնչացուած են: Մշոյ դաշտի գիւղերուն մեծ մասը յարձակման ենթարկուած, ռմբակոծուած ու աւերուած է: Այս համատարած ջարդի հետեւանքով հայերուն ամբողջ ունեցուածքը, ազգային բոլոր գոյքերը, այն բոլորը, որոնք իբրեւ սրբութիւն կը պահուէին վանքերու եւ եկեղեցիներու մէջ, կողոպտուած, քար ու քանդ եղած եւ կամ ոչնչացուած են: Հոն ապրող վանականները սպաննուած են: Այս աղէտէն վերապրած երեխաները կրօնափոխ եղած եւ ցրուած են ամէնուր ¹³⁶:

Ինչպէս Սասնոյ հեքիաթներուն մէջ, ճակատագիրը հասաւ ու կալանեց Գեղամը: Ան մեծ շուքով թաղուեցաւ Շիշլիի հայկական գերեզմանատան մշեցիներուն յատկացուած բաժնին մէջ: Իր ժողովուրդն ու երկիրը, որ այդքան սիրած ու պաշտպանած էր, անհետացան. բայց ինք մեզի  հասցուց Տարօնի մարած աստղին նշոյլը:

Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ

(Շար. 7 եւ վերջ)

————————————-

114.- Տե՛ս 1885-ի հողային օրէնսգիրքը:

115.- Սալաֆ (վաշխառուական վարկ), մուրապա (ստրկութեան համազօր ագարակապանութիւն), ինթիքալ (իրաւական սեփականատիրոջ անունը փոխելու ծառայող վարչական գործողութիւն),  խաֆիր (աշիրեթներու [քիւրտ ցեղապետներ] կողմէ հայ «ճորտ»-երէն  պահանջուած հարկ):

116.- Մարքսիստ ընկերվարական Ժիւլ Կետ, 1870-ական թուականներուն լոյս ընծայուող իր L՛Egalité թերթին մէջ, «այլազան դէպքերու» հրատարակումը կը համարէր ընկերային անարդարութիւնները բացայայտելու միջոց:

117.- Մահմետական, չեչեն, ինկուշ, ուբիխ եւ այլ գաղթականներ, որոնք 19-րդ դարուն Ռուսիոյ կողմէ Կովկասի գրաւումէն ետք հաստատուած են Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան նահանգներուն մէջ: Անոնց թիւը, որ կը գերազանցէր մէկ միլիոնը, աւելի կը բազմանայ 1908-էն ետք, երբ «Եւրոպական Թուրքիոյ» կորուստին պատճառով կը հասնին նաեւ պալքանեան գաղթականներ:

118.- Ակնարկ` Ադրիանոպոլսոյ պայմանագրին (1830), որ կը նախատեսէ բնակչութեանց փոխանակում (քրիստոնեայ-մահմետական) օսմանեան եւ ռուսական կայսրութիւններու միջեւ:

119.- Ֆ. Տունտարի (F. Dündar) կողմէ պաշտպանուած տեսութիւն մը, Modern Türkiye’nin Şifresi. İttihat Ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği , Պոլիս, 2008, որ որդեգրած է Գալիկեան, «Հայկական կազմակերպութիւն» (մէջբերուած` նոթ թիւ 74-ով):

120.- Եզր, որ կ՛օգտագործուի «լքուած» կնոջ համար:

121.- E. Kaynar, Ahmed Riza (1858-1930): Histoire d’un vieux Jeune Turc, thèse, EHESS, Փարիզ, 2012, էջ 791:

122.- 1911-ին օսմանեան կառավարութիւնը դէմ յանդիման կանգնած էր Եմէնի եւ Ալպանիոյ ապստամբութիւններուն, ինչպէս նաեւ` Իտալիոյ հետ ծայր առած հակամարտութեան, որը եզրափակուեցաւ Լիպիոյ եւ Տոտեքանես կղզիներու կորուստով:

123.- H.-L. Kieser; Réformes ottomanes et cohabitation entre chrétiens et Kurdes (1839-1915), Etudes rurales 186, 2010, էջ. 43-62:

124.- Զաքարի մահը հետեւանք է ֆետայիի մը ձեռքով հայ «դաւաճանի» մը հրապարակաւ սպանութեան ընթացքին պատահած դէպքին: Այդ ժամանակ է, որ Գեղամ կ՛ըմբռնէ «յեղափոխական բռնութեան» վտանգաւոր բնոյթը:

125.- Հիւծախտը տարափոխիկ ու մահացու հիւանդութիւն էր այն օրերուն, որ կը սարսափեցնէր ու ամօթով կը ծածկուէր: Եւրոպայի ու Արեւելքի մէջ, հաւասարապէս, կը բնորոշուէր իբրեւ «հիւծում»:

126.- Ձերբակալուած եւ տեղահանուած` անոնք սպաննուած էին Ուրֆայի մօտակայքը (1915):

127.- Կիներ, երեխաներ, քահանաներ ողջակիզուեցան Մշոյ Դաշտի մարագներու եւ եկեղեցիներու մէջ: Տե՛ս. A. Ter Minassian, Un exemple, Mouch, 1915, dans L՛actualité du génocide des Arméniens, նախաբանը` J, Lang, Paris, 1999, էջ 231-252: Տե՛ս «Կովկաս գաղթած վերապրածներու պատմութիւններ», 1916-էն սկսեալ հաւաքագրուած Պաքուի ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէի նախաձեռնութեամբ, «Հայոց ցեղասպանութիւնը օսմանեան Թուրքիայում», վերապրածներու վկայութիւններ,  Ա. Վիրապեան, Երեւան, հատոր Բ. (Պիթլիսի նահանգ), 2012:

128.- Այս փափաքն է, որ 2007-ին սպաննուած «Ակօս» թերթի խմբագիր Հրանդ Տինք արտայայտած էր Պոլսոյ մէջ, մեր ներկայութեան (2005):

129.- Վարդապետ, երաժշտագէտ, խմբավար եւ երգահան` Կոմիտաս վարդապետ (1869-1935) բացառիկ դէմք մըն է, հայ երաժշտութեան մեծագոյն վարպետը: 1914-էն առաջ, ան շրջած է հայկական գաւառները եւ հաւաքած հայ ժողովրդական երգերը: 1915-ին տարագրուած եւ ապա «ներում»-ով վերադարձած է, սակայն հոգեկան խանգարում ստանալով` մահացած է հոգեբուժական հիւանդանոցի մը մէջ, Փարիզ:

130.- Գեղամ Տէր Կարապետեան ոգեւորուած նամակ մը ուղղած էր Արմենակ Շահմուրատեանին (1878-1939), «Տարօնի սոխակը», հրատարակուած «Ազատամարտ» թ. 1356-ի մէջ, 1913: Հրաշալի ձայնով օժտուած այս թէնորը բնիկ տարօնցի էր, եւ արդարեւ, Տարօնի փառքերէն մէկը: Կոմիտաս զայն յայտնաբերած էր Էջմիածնի մէջ եւ այնուհետեւ հետեւած էր անոր քայլերուն եւ առաջ մղած` Փարիզի մէջ, ուր մեծ յաջողութիւն արձանագրած էր Փարիզի օփերային մէջ` Ֆաուսթի կատարումով: 1914-էն առաջ Ֆրանսայի մէջ հայ երաժշտացանկը ծանօթացնելու գծով աշխատակցած է Արշակ Չօպանեանին հետ: Շահմուրատեանին առնչուող բազմաթիւ յիշատակումներ կարելի է տեսնել Գ. Գասպարեանի աշխատութեան մէջ` «Կոմիտաս վարդապետ. նամականի», Երեւան, 2009:

131.- Ա. Տէր Մինասեան, Tigrane Zaven et son périodique Yerkri Tzaïne (1906-1908), ou L՛attente de la Révolution, Penser, agir, et vivre dans l՛Empire Ottoman et en Turquie: études réunies pour Francois Georgeon, par N. Clayer et E. Kaynar, Paris-Louvain-Walpole, 2013, p. 125-150:

132.- Ա. Խատիսեան, «Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը», (Eclosion et développement de la République arménienne, հայերէնէ թարգմանուած, Աթէնք 1989, էջ 107-122): Բացի Ալեքսանդր Խատիսեանէն (1876-1945, Թիֆլիսի նախկին քաղաքապետ եւ ապագայ վարչապետ), պատուիրակութեան մաս կը կազմէին Աւետիս Ահարոնեան (1866-1948, բանաստեղծ եւ դաշնակցական գործիչ, Սեւրի դաշնագրի ապագայ ստորագիր), Միքայէլ Բաբաջանեան` Տումայի պատգամաւոր, հրամանատար Կորգանոֆ եւ երկու օգնականներ:

133.- Կ. Սասունի («Պատմութիւն», մէջբերուած` նոթ թիւ 103-ով, էջ 771-775), այս բնագրին հատուածները կը հրատարակէ` «Եղեռնը ծրագրուած էր: Իթթիհատի եւ կառավարութեան կանխամտածուած ծրագրերը»  խորագրեալ բաժնին մէջ: Ըստ սովորութեան, Կարօ Սասունի ոչ մէկ յստակացում կը կատարէ իր աղբիւրներուն մասին: Կը հաստատէ, որ իր տրամադրութեան տակ ունեցած է Գեղամէն ձեռագիր մը, բայց ուրիշ ոչինչ կ՛ըսէ այս փաստաթուղթի ծագումին ու ճակատագրին մասին:

134.- «Տարօնի սրտապատառ ու անհամեմատելի աղէտը», Գեղամի նոթերն են, Գեւոնեան, «Կիւլիզար»  (մէջբերուած` թիւ 109-ով), էջ 149-160: Այս էջերուն մէկ մասը վերարտադրուած է Սասունիի «Պատմութիւն»-ի մէջ (նշուած` նոթ թիւ 103-ով), էջ 776-778: Ըստ Գեղամի աղջկան անտիպ յուշերուն, այս բնագիրը ան ստացած է Աւետիս Ահարոնեանէն, 1920-ական թուականներուն, Փարիզի մէջ:

135.- «Տարօնի սրտապատառ ու անհամեմատելի աղէտ»-ը (նշուած` նոթ թիւ 136-ով), անուններու ցանկ, էջ 159-160:

136.- Մէջբերուած Վ. Տատրեանի կողմէ, «Հայկական ցեղասպանութիւնը յետպատերազմական օսմանեան խորհրդարանին մէջ»: Հայ երեսփոխաններու մեղադրական ելոյթները, Ուոթըրթաուն, 1995, էջ 55-57:

Պաշտօնական Ռիատի առած քայլին հետեւանքները կը թուի, որ երկարատեւ դրոյթ ունին: Օրերու թաւալումը աւելիով կը համոզէ, որ տասը օր առաջ հրաժարական ներկայացուցած Լիբանանի վարչապետին տունդարձը, հակառակ յայտարարութիւններուն եւ պահանջներուն, մօտալուտ չէ, ինչ որ իր հերթին դուռ կը բանայ անմիջական պատասխաններ սպասող հարցադրումներու:

Քաղաքական հետեւեալ բեմագրութիւններուն կրնանք ականատես ըլլալ:

Առաջին. վարչապետը, հիմնուելով իր կեանքի սպառնալիքի գոյութեան մասին կատարած յայտարարութեան վրայ, կ՛առկախէ իր վերադարձը: Նախագահը առայժմ կը մնայ իր հրապարակումով կատարուած այն հաստատումին վրայ, թէ հրաժարականը ընդունելու համար անհրաժեշտ է, որ վարչապետը վերադառնայ Պէյրութ եւ խորհրդակցի իրեն հետ հրաժարականին տուն տուող պատճառներուն մասին: Այդ պարագային, եթէ սահմանադրականօրէն չէ ընդունուած վարչապետին հրաժարականը, կը նշանակէ, որ կառավարութիւնը կը պահէ իր լիազօրութիւնները եւ նախարարները, ոչ իբրեւ ընթացիկ աշխատանք վարող նախարարի պաշտօնակատարներ, այլ իբրեւ լիազօր նախարարներ կը շարունակեն իրենց գործունէութիւնը:

Անմիջապէս հետեւող հարցումը` կառավարութեան նիստ կը գումարուի՞: Գումարուելու պարագային եւ որոշումներու կայացման պահուն ո՞վ է վարչապետի լիազօրութիւնները ստանձնողը եւ անոր բացակայութեան նախագահին առընթեր անոր  փոխարէն որոշում ստորագրողը: Արտակարգ իրաւավիճակի մը մասին ուրուագծային պատկերացում մը կազմելու համար կրնայ ստեղծուիլ այն կացութիւնը, որ գոյութիւն ունի իրողապէս հրաժարած վարչապետ, սակայն չհրաժարած կառավարութիւն:

Երկրորդ տարբերակը կրնայ առարկայանալ վարչապետին որեւէ պահու կարճատեւ Պէյրութ այցելութեամբ եւ այդ պարագային հրաժարականի ամրագրումով: Ընթացակարգի համաձայն, նախագահին կողմէ ձեռնարկելի խորհրդակցութիւններու արդիւնքը թէական առումով կրնայ յանգիլ նոր թեկնածուի մը շուրջ համաձայնութեան:  Այդ պարագային պիտի վերստեղծուի՞ համալիբանանեան համախոհութիւնը` բոլոր համայնքներու իրողական ուժերու ներկայացուցչութեամբ կառավարութիւն կազմելու: Այլ խօսքով, աւելի մասնաւորելով` վարչապետի գլխաւորած հոսանքը, որ մինչեւ ճգնաժամի յառաջացումը սկզբունքային համաձայնութիւններով եւ փուլ առ փուլ մասնակից էր լիբանանեան պետական մակարդակի վրայ տարիներէ ի վեր քարացած հանգոյցներու լուծման, այժմ միեւնոյն քաղաքական մտադրութիւններով շարժելու ազատութիւնը պիտի ունենա՞յ:

Առաջադրուած եւ հազիւ կայացած համակողմանի համաձայնութեան շեշտակի խախտումը Լիբանանը կրնայ վերադարձնել քաղաքական անորոշութեան միեւնոյն կէտին, որ հիմնականին մէջ կ՛արգելակէ կառավարութեան կազմութիւնը, խորհրդարանական նոր ընտրութիւններ որոշուած ժամկէտին կատարելը, հետեւաբար երկիրը կ՛առաջնորդէ դէպի օրէնսդիր ժողովի անդամալուծում:

Հեռակառավարուող Լիբանանը, հանրապետութեան նախագահի ընտրութենէն ետք, քաղաքական կամք դրսեւորելու  իրերայաջորդ փաստեր տուած էր:  Միացեալ Նահանգներու մէջ վարչապետ Հարիրիի լուռ վերապահ մնալը` իր ներկայութեան կառավարական գործընկեր Հըզպալլայի հասցէին դատապարտող վերագրումներ հնչեցնելու ամերիկեան քայլին դիմաց կամ պաշտօնական Իրանի ներկայացուցիչին հետ բնականոն հանդիպում ունենալը, դրսեւորումներ էին, որ հակառակ տակաւին յամեցող հարցերուն, այնուամենայնիւ Լիբանանը վճռականօրէն ընտրած էր հանրապետութեան նախագահին շուրջ համախմբուելու եւ պետական կեանքը վերագործարկելու կառուցողական ուղին:

Հեռակառավարումը նոր փորձութեան կ՛ենթարկէ այս երկիրը: Քաղաքականօրէն ալ շատ պարզամիտ պէտք է ըլլայինք, եթէ վստահ մնայինք, որ այդ ուղին արգելակող կամ խանգարող միջադէպեր պիտի չպատահէին:

Ճիշդ է, որ խնդիրը զուտ լիբանանեան չէ, եւ ըստ էութեան տարածաշրջանային ու միջազգային: Այդ բոլորով հանդերձ, սակայն, քաղաքական փորձութիւնները յաղթահարելու համար նախապայմանը համալիբանանեան ազգային-քաղաքական կամքի  դրսեւորումն է` այս երկիրն ու պետութիւնը իր ժողովուրդով վերստին անել ճամբաներու չառաջնորդելու:

ՅԱՐՈՒԹ ՃԵՆԱՆԵԱՆ

Դարերէ ի վեր հայը կ՛երազէր ունենալ ազատ հայրենիք մը, կը պաշտէր հողը, ուր կ՛ուզէր ապրիլ խաղաղ, շինել, ստեղծել եւ ոչ ոքի ենթարկուիլ: Ահա հայուն էութիւնը` Հայկ նահապետէն ի վեր: Բայց բախտը միշտ դաւաճանած է իրեն ու բաժինը հանած` ցաւ ու լաց, քանդում եւ սպանութիւն. սրտին մէջ կարօտ կեանքին` միշտ երազելով, թէ ե՛րբ ազգին զաւակները մէկ ուժ ու մէկ պետութիւն պիտի դառնան:

Հայ ժողովուրդը շարունակ մնաց նոյն մղձաւանջին մէջ, շրջապատուած արտաքին թշնամիներով ու յաճախ ալ ներքին երկպառակումներով` կորսնցուց պատմական հողերը, ստեղծագործութիւնները, տակաւ նուազեցաւ անոր թիւը, մինչեւ որ կրեց մեծ հարուած` Ցեղասպանութիւնը ու դարձաւ սփիւռք. Եղեռնին յաջորդած տարիներուն տկար հաւաքականութիւններ` տարածուած աշխարհի չորս ծագերուն:

Հակառակ այս բոլորին` չլքեց յոյսը եւ փարեցաւ իր ազգային արժէքներուն ու այն երազին, մեծ հաւատքին, որ օր մըն ալ երազը պիտի դառնայ իրականութիւն: Տարիներու ընթացքին տարբեր երկիրներու մէջ, անհատներ թէ միութիւններ, ջանք թափեցին, որպէսզի հաւաքուին մէկ յարկի տակ` Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանի մէջ: Յատկանշական է պատկերը. 70-է աւելի երկիրներէ եկած անձնաւորութիւններու ընտրանի մը` զոյգ կաթողիկոսներ, հանրապետութիւններու զոյգ նախագահներ, պետական աւագանի, սփիւռքահայութեան ներկայացուցիչներ, գիտնականներ, զանազան մարզերու մասնագէտներ, գործատէրեր եւ այլն, աւելի քան 1500 հոգի համախմբուեցան` մասնակցելու Հայաստան-սփիւռք 6-րդ համահայկական համաժողովին, ուր տրուեցան միակամ որոշումներ` յօգուտ հայ ազգի ներկայի եւ ապագայի ծրագիրներուն:

Ահաւասիկ` 18 սեպտեմբեր 2017. պատմական օր մը, ազգային տօն մը, որուն ընթացքին իւրաքանչիւր մասնակից իր բարձր մտածողութեամբ, համախմբուելով մէկ տեսլականին շուրջ, Հայաստան, Արցախ, սփիւռք եւ թիկունք տալու հզօր Հայաստանի մը` տարբեր բնագաւառներու մէջ` զինական, տնտեսական, գիտական, ընկերային, քաղաքական եւ այլն, մոռցնել տալու համար մեզի` մեր ազգին տխուր անցեալը:

Այո՛, երազ չէ այլեւս, Երեւանի երկինքին տակ այդ մեծ հայորդիներու հաւաքը օրհնաբեր իրականութիւն մըն է, եւ կը հաւատանք, որ այդ ժողովին անոնց գլխուն վերեւ կը թեւածէին մեր նահատակներուն արդար հոգիները, նոյնպէս` անցեալի հերոսներուն եւ ազգին նուիրեալներուն խրոխտ հոգիները, որոնց մղումով եւ ներշնչումով տրուեցան մեծ որոշումներ` հայը եւ Հայաստանը զօրացնելու եւ աշխարհի պետութեանց կողքին արժանի տեղը գրաւելու համար ազատ, անկախ եւ միացեալ հայրենիքով, ուր կը տիրէ Հայաստան, Արցախ, սփիւռք անքակտելի ամրութեան սիրոյ ոգին, երգելու` ցեղին փառքը, օր մըն ալ տեսնելու Արարատի գագաթին հայու բռունցքին պատկերը, իրականացնելով մեր տառապանքներէն ծնած հզօր Հայաստանը, որ մեր մեծ երազն է:

Յ. ԼԱՏՈՅԵԱՆ

2017-2018 թատերական տարեշրջանի բացումը կատարեց Համազգայինի «Գասպար Իփեկեան» թատերախումբը` բեմադրութեամբ Սուրէն Խտըշեանի Հենրիք Իբսենի «Ժողովուրդի թշնամին» թատերախաղով` թարգմանութեամբ Լեւոն Շանթի:

Մեր օրերուն, երբ բոլոր արժեչափերը խախտած են, եւ մարդիկ ժողովրդավարութեան եւ հանդուրժողութեան անունով աղէտներ կը գործեն, նման ներկայացում մը հանդիսատեսին հրամցնելը կրկնակի արժէք ունի: Պէտք է ըսել, որ վերջին տարիներուն Համազգայինի «Գասպար Իփեկեան» թատերախումբի վարչութեան երիտասարդ տարբեր բեմադրիչներով հանդէս գալը ինքնին նպատակ մը կը հետապնդէ: Յակոբ Տէր Ղուկասեանի, Հրայր Գալեմքերեանի եւ այսօր Սուրէն Խտըշեանի բեմադրութիւնները թատերասէր հանդիսատես պատրաստելու կողքին, տարբեր ճաշակներով, տարբեր դպրոցներու, տարբեր մօտեցումներով թափ եւ մթնոլորտ մը ստեղծած են արդէն եւ փորձառու, երիտասարդ ու սկսնակ տղոցմով շրջապատուած` գոհունակութիւն կը պատճառէ բոլորիս:

«Ժողովուրդի թշնամին» թատերախաղը` թէ՛ իր նիւթով եւ թէ՛ բեմադրութեամբ, մեր մշակութային կեանքի անապատին մէջ բոլորիս ծարաւը յագեցնող եւ նոր հորիզոններ տեսնելու յուսատու շունչ մը կու տայ:

Փաստօրէն Համազգայինը կրցած է համախմբել հին վաստակ ունեցող իփէկեանականները, նոր Վիգէն Ստեփանեանի եւ Դաւիթ Յակոբեանի թատերական դպրոցի տղաքը, ինչպէս նաեւ` գաղութի մէջ ինքնուրոյն թատերական վաստակ ունեցող տղաքը: Եթէ տասնհինգ հոգի բեմին վրայ կը գտնուի, ակնյայտ է, որ նոյնքան ալ թիւ մը վարչական եւ քուլիսային աշխատանքներուն մէջ ներդրում կ՛ունենայ: Ձեւով մը` «թատրոնի խենթ»-երու խմբակի մը վերածուած, այժմէական, դաստիարակիչ, հաճելի եւ գեղարուեստական ճաշակով երաժշտութիւն եւ տեքոր նկատի ունենալով` գնահատելի եւ քաջալերելի նախաձեռնութիւն մըն է: Վարձքը կատար բոլորին: Վարձքը կատար Համազգայինին, որ մեր մշակութային կեանքի ջահը միշտ բարձր կը պահէ:

«ՍՓՈՒԹՆԻՔ ԱՐՄԷՆԻԱ».-Հայկական հին լեռնաշխարհի մարգարիտին` Վանայ լիճին յատակը վերջերս յայտնաբերուած էր ամրոց մը, որ ամենայն հաւանականութեամբ կը պատկանի ուրարտական ժամանակաշրջանին: Պատմական ամրոցը ունի մօտաւորապէս 3000 տարուան պատմութիւն:

6000 տարուան պատմութիւն ունեցող Վանայ լիճին մակարդակը պատմական որոշ ժամանակաշրջանի մը բաւական իջած է, եւ մարդիկ հոն կառուցած են զանազան շինութիւններ: Աւելի ուշ, երբ ջուրին մակարդակը դարձեալ բարձրացած է, բնակչութիւնը ետ քաշուած է, իսկ անոնց թողած քաղաքակրթութեան հետքերը մնացած են ջուրի տակ:

Նկատի ունենալով, որ Վանայ լիճին ջուրը աղի է, ամրոցին պատերը հիանալի կերպով պահպանուած են` առանց մեծապէս վնասուելու:

Ուրարտու կամ Վանի թագաւորութիւնը Հայկական Լեռնաշխարհի թագաւորութիւնն էր Ն. Ք.

9-6 դարերուն: