ԼԷՈՆԻԴ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ
«Ազատ Արցախ» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիր

Եւ այսպէս, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահների՝ վաղուց ազդարարուած եւ կանխատեսումներով յագեցած հանդիպումը կայացաւ. Հոկտեմբերի 16ին Ժնեւում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների մասնակցութեամբ անցաւ երկու պետութիւնների ղեկավարների գագաթնաժողովը: Հանդիպման կարեւորութեան մասին խօսում է եւ այն փաստը, որ Սերժ Սարգսեանի եւ Իլհամ Ալիեւի բանակցութիւնների անցկացումը ողջունել է նաեւ ՄԱԿի գլխաւոր քարտուղար Անտոնիու Գուտերիշը, ով երկու ղեկավարներին կոչ է արել հասնել ղարաբաղեան հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորմանը: Հանդիպման արդիւնքներով ընդունուել է Հայաստանի եւ Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարների, ինչպէս նաեւ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների համատեղ յայտարարութիւնը: Նրանում, մասնաւորապէս, ասւում է, որ նախագահները համաձայնել են ձեռնարկել միջոցներ բանակցային գործընթացի ակտիւացման համար ու յաւելեալ քայլեր կատարել շփման գծում լարուածութեան նուազեցման նպատակով: Կարելի է ասել՝ երկար սպասուած հանդիպում էր, ինչը մասամբ հաստատում է նաեւ յայտարարութեան հետեւեալ ձեւակերպումը. «Համանախագահները գոհունակութիւն են յայտնել ուղղակի բանակցութիւնների առթիւ, որոնք կայացան երկար ընդմիջումից յետոյ»:

Պէտք է նկատել՝ բուն հանդիպման բովանդակութեան վերաբերեալ տեղեկատուութիւնը չափազանց ժլատ է, համանախագահների յայտարարութիւնն էլ՝ բաւականին լակոնիկ (հակիրճ-Խմբ.), ուստի նրա արդիւնքների շուրջ դժուար է խօսել: Բայց այն, որ գագաթնաժողովից ճեղքումային որոշումներ չարժէր սպասել, առաւել քան ակնյայտ էր նրա սկսուելուց շատ աւելի վաղ: Նախ՝ կողմերի դիրքորոշումները նախկինի պէս տրամագծօրէն հակառակ են, երկրորդ՝ անցած տարուայ Ապրիլին Ադրբեջանի կողմից սանձազերծուած քառօրեայ պատերազմը գործնականում բերել է այն վիճակին, երբ ամէն ինչ պէտք է սկսել զրոյից: Առաջընթացի բացակայութիւնը հաստատել է եւ Սերժ Սարգսեանը, ով Շուեյցարիայում Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանատանը շուեյցարահայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ կայացած հանդիպմանը յայտնել է, որ հիմնախնդրի հանգուցալուծման տարբերակների շուրջ որեւէ կոնկրետ (յստակ-Խմբ.) պայմանաւորուածութիւն չկայ: Ժնեւեան հանդիպման ակտիւում (ձեռքբե-րումներու շարքին-Խմբ.), թերեւս, կարելի է գրանցել բանակցային գործընթացի ինտենսիւացմանն (խտացման, ուժեղացման-Խմբ.) ուղղուած միջոցներ ու շփման գծում լարուածութեան նուազեցմանը միտուած յաւելեալ քայլեր ձեռնարկելու՝ նախագահների համաձայնութիւնը, ինչի մասին էլ խօսւում է Մինսկի խմբի համանախագահների յայտարարութեան մէջ: Այլ խօսքով՝ փաստաթուղթը պայմանականօրէն կարելի է անուանել «արձանագրութիւն մտադրութիւնների մասին»:

Իհարկէ, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահների հանդիպման փաստն ինքնին կարելի է միայն ողջունել, քանի որ բանակցային գործընթացը նուազեցնում է լայնածաւալ ռազմական գործողութիւնների վերսկսման հաւանականութիւնը: Միւս կողմից՝ լիարժէք բանակցութիւնների անցկացման ու, առաւել եւս, լուրջ արդիւնքի հասնելու համար կարեւոր պայման են հանդիսանում կայունութիւնն ու անվտանգութիւնը շփման գծում, ասել է թէ՝ պէտք է խստօրէն պահպանել հրադադարի ռեժիմը: Ինչպէս յայտնի է, հակամարտութեան անցեալ տարուայ ապրիլեան սրացումից յետոյ հէնց այս հրատապ խնդիրների լուծմանն էին միտուած Վիեննայում ու Սանկտ Պետերբուրգում ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները, որոնք, սակայն, Ադրբեջանը հրաժարուել է կատարել: Առաւել հաւանական է՝ Ժնեւում այս համաձայնութիւնները նոյնպէս քննարկման առարկայ էին, բայց նախկինի պէս մեծ կասկածներ է յարուցում այն, որ Ադրբեջանը կը համաձայնի ընդունել դրանք: Նման թերահաւատ վերաբերմունքի համար հիմքերն առաւել քան բաւարար են. հակամարտութեան կարգաւորման պատմութեան ընթացքում Ադրբեջանը բազմիցս է խուսափել անգամ ստորագրուած փաստաթղթերի, մասնաւորապէս՝ կրակի դադարեցման մասին 1994թ. Մայիսի համաձայնագրի կատարումից, որը մինչ օրս խախտւում է:

Արդեօք Ժնեւը նոր ազդակ կը հաղորդի՞ ադրբեջանա-ղարաբաղեան հակամարտութեան հանգուցալուծման գործընթացին: Որպէսզի դա տեղի ունենայ, որպէսզի հանդիպումը չլինի յանուն հանդիպման, միջազգային միջնորդները պէտք է կարողանան հասնել նրան, որ ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները տեղափոխուեն իրական գործերի հարթութիւն, ու դա առաջին հերթին վերաբերում է շփման գծում միջադէպերի հետաքննութեան մեխանիզմի (մեքենակառոյցի-Խմբ.) ներդրմանն ու միջազգային դիտորդների քանակի աւելացմանը: Սա՝ ինչ վերաբերում է տեխնիկական (արհեստագիտական-Խմբ.) հարցերին: Իսկ հակամարտութեան համապարփակ կարգաւորմանը հասնելու համար անհրաժեշտ է բանակցութիւնների լիարժէք ձեւաչափի վերականգնում՝ պաշտօնական Ստեփանակերտի մասնակցութեամբ, քանզի ակնյայտ է, որ բանակցութիւնների սեղանի շուրջ Արցախի Հանրապետութեան ներկայացուցիչների բացակայութեամբ եւ առանց նրա շահերի հաշվառման ընդունուած որոշումներն անկենսունակ են:

Միջնորդների համար կարեւոր խնդիր է նաեւ Ադրբեջանի ղեկավարութեան հետ, պայմանականօրէն ասած, «դաստիարակչական աշխատանքը», որին անհրաժեշտ է օգնել ձերբազատուելու անուրջներից եւ առկայ իրողութիւններն ընդունել որպէս այդպիսիք: Դժբախտաբար, Ադրբեջանում մինչ օրս մտածում են անցեալ դարի 80ական թուականների վերջի կատեգորիաներով (ստորոգումներով-Խմբ.), մինչդեռ դրսում վաղուց արդէն 21րդ դարն է: Աշխարհը փոխուել է, ընդ որում՝ փոխուել է արմատապէս, ու շատերի համար, այն էլ վաղուց, պարզ է, որ Ադրբեջանի կազմում Արցախի գտնուելը լինելու բան չէ: Շատերի՝ բայց ոչ Ադրբեջանի համար, որի դիրքորոշումը մնում է անփոփոխ: Ահա եւ Ժնեւից անմիջապէս յետոյ Սերժ Սարգսեանի այն յայտարարութեան կապակցութեամբ, որ «մեզ համար միակ լուծումն այն է, որ Ղարաբաղը լինի Ադրբեջանից դուրս», Ադրբեջանի նախագահի արտաքին քաղաքականութեան հարցերով օգնական Նովրուզ Մամեդովը դարձեալ խօսք բացեց այն մասին, թէ «Լեռնային Ղարաբաղը եղել եւ մնում է Ադրբեջանի անքակտելի մասը»: Նշանակում է՝ հիմա որեւէ իմաստ չունի խօսել լուրջ կարգաւորման մասին, ու ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներն ստիպուած կը լինեն իրենց ջանքերը կենտրոնացնել զուտ հակամարտութեան գօտում կայունութեան ապահովման վրայ:

«ԱԶԱՏ ԱՐՑԱԽ»

Կիպրոսի մէջ կայացած Հայաստանի Հանրապետութիւն-Յունաստան-Կիպրոս` երեք երկիրներու սփիւռքի հարցերով զբաղող պետական պատասխանատուներու հանդիպումը ունի կարեւոր ենթահող, անցած որոշակի ուղի եւ մանաւանդ ռազմավարական հեռանկարայնութիւն:

Հանդիպումը հաստատեց պաշտօնական երկխօսութիւն եւ յատկանշուեցաւ հայ, կիպրացի եւ յոյն ժողովուրդներուն միջեւ  պատմական բարեկամական յարաբերութիւններուն ամրապնդումով եւ, միացեալ ծրագիրներու միջոցով, միջկառավարական երկխօսութեան զուգահեռ, անոնց միջեւ մշակութային, կրօնական եւ տնտեսական ամուր կապերը իբրեւ երեք երկիրներ` իրենց սփիւռքեան համայնքներուն սատարելու պատրաստակամութեան եւ անոնց միջեւ փոխըմբռնման ու սերտ համագործակցութեան արտայայտութեամբ:

Առաջադրուած համաձայնագիրով երեք երկիրները պիտի նպաստեն ակադեմական հիմնարկներու, մշակութային կեդրոններու, լրատուական խումբերու եւ գիտական կեդրոններու միջեւ միացեալ տեղեկատուական փոխանակման նախաձեռնութիւններու եւ նախագիծերու խթանման:

Անպայման պէտք է յիշել, որ երեք երկիրներու յատկապէս քաղաքական գործօնները նկատի ունենալով լոպիիստական սլաքները համակարգելու առաջադրանք յայտարարուած էր Հայ դատի գրասենեակին կողմէ եւ որուն ուղղութեամբ նաեւ քննարկումներէն անդին առնուած էին գործնական քայլեր:

Իբրեւ այս առաջադրանքի հետեւողութիւն, Երեւանն ու Նիկոսիան իրենց սփիւռքներու համագործակցութեան համապատասխան համաձայնագիր կը ստորագրէին: Այժմ կը սկսին նաեւ քննարկումները պետական մակարդակի վրայ համաձայնութիւնը եռակողմանի դարձնելու` ներառելով նաեւ Յունաստանը:

Յատկապէս Միացեալ Նահանգներու մէջ հայ-յոյն լոպիիստական խմբաւորումներու առաջադրանքներու համատեղելիութիւնը տարբեր առիթներու ինքզինք զգալի կը դարձնէր: Այժմ  հասարակական հարթութենէն անցում կը կատարուի պետականի, ինչ որ հիմնովին ռազմավարական նշանակութիւն ունի:

Թէեւ հասկնալիօրէն պաշտօնական լրատուութիւններուն մէջ առաւելաբար կ՛ընդգծուին համագործակցութեան կրօնական, ակադեմական, մշակութային, երիտասարդական ոլորտները, այսուհանդերձ առանցքային շարժառիթը հիմնովին քաղաքական է:

Երեք պարագաներուն ալ սփիւռքներու գոյառման պատճառականութեան ընդհանրութիւններ գոյութիւն ունին: Եթէ հայկական սփիւռքը դասական իմաստով Ցեղասպանութեան հետեւանք է, ապա կիպրականը հիմնականին մէջ թրքական ներխուժման  եւ տեղահանման արդիւնք է, մինչ յունականը կարեւոր չափերով Օսմանեան կայսրութեան կիրարկած հալածական քաղաքականութեան բերումով գոյացած է:

Երկու պետութիւններն ալ Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ ժխտումի քրէականացման առումներով ամէնէն իրաւակարգային եւ քաղաքական բանաձեւերը ամրագրած են:

Երեւանի կողմէ առնուած ռազմավարական մօտեցումները աւելի քան արդարացուած են այս պարագային եռակողմանի շրջանակը գծելու եւ այդ պարունակին մէջ համագործակցութեան բնագաւառները ճշդելու ուղղութիւններով:

Հայաստանի Հանրապետութիւն-Յունաստան-Կիպրոս միջպետական յարաբերութիւնները միջսփիւռքեան համագործակցութեան վերածելու այս գերակայ ուղղութիւնը հեռանկարային է:

«Ա.»

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Սառուցեալ գօտիէն միայն մօտ 16 հազար քմ  հարաւ` Հոլանտան իբրեւ ազգային տնտեսական քաղաքականութիւն, շուրջ 20 տարիներ առաջ, հակառակ իր ցուրտ ու անարեւ, ամպոտ կլիմային, որոշած եւ ծրագրած էր դառնալ երկրագործական երկիր, եւ այժմ ան աշխարհի սննդամթերք արտածող մեծագոյն երկիրներէն է` գրաւելով ԱՆՀԱՒԱՏԱԼԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԴԻՐՔԸ:

«Նեշընըլ Ճէօկրաֆիք Մակազին»-ի սեպտեմբեր 2017-ի թիւին մէջ լոյս տեսած Ֆրանք Վիվիանոյի վերոնշեալ խորագիրով յօդուածը կը վերաբերի Հոլանտայի յառաջադէմ` գերարդիական գիւղատնտեսութեան բնագաւառին (1):

Հոլանտայի թագաւորութեան տարածքը կը կազմէ 41 հազար 541 քառ. քմ (Հայաստան` 28 հազար 743 քառ. քմ) եւ կը գտնուի հիւսիսային 50օ 41՛-էն 53օ 45՛ արեւադարձային լայնութեան միջեւ (Հայաստանը աւելի հարաւ` 38օ 47՛-էն 41օ 14՛-ի միջեւ): Յատկանշական է, որ Հոլանտան տարեկան միա՛յն 1562 ժամ անամպ արեւ կը վայելէ (2) (Հայաստանը` 2700 ժամ (3)): Թարգմանաբար կը ներկայացնեմ այս շահեկան յօդուածը` օրինակ քաղելու մտադրութեամբ եւ «Հայաստանը երկրագործակա՞ն, ճարտարարուեստակա՞ն, թէ՞ այլ բնագաւառի երկիր» յօդուածիս իբրեւ տրամաբանական շարունակութիւն (4):

Պոռնի զաւակները գետնախնձորի բլուր
կազմած շտեմարանին մէջ կը խաղան

Հողագործի մը տունը եւ իր անծայրածիր
ջերմոցները

«Հոլանտա-Պելճիքա սահմանին մօտ, իր գետնախնձորի արտին մէջ, հոլանտացի մշակ Ճէյքոպ վան տեն Պոռն նստած է հսկայական հնձող մեքենայի մը վարորդի խցիկին մէջ, որուն կառավարման համակարգը համազօր է տիեզերանաւ «Էնթըրփրայզին»:

Գետնէն երեք մեթր բարձր դիրքէն ան կը կառավարէ` երկու անօդաչու թռչող սարքեր, առանց վարորդի թրաքթոր մը եւ քառաթեւ փոքր ուղղաթիռ մը, որ կը հայթայթէ մանրամասն տուեալներ` հողի քիմիական բաղադրութեան, ջուրի պարունակութեան, պարարտացուցիչներուն եւ աճման` չափելով իւրաքանչիւր տունկի, նո՛յնիսկ գետնախնձորի վիճակը: Վան տեն Պոռնի արտադրութեան քանակը կը վկայէ հզօրութիւնը` իբրեւ «ՃՇԳՐԻՏ ՀՈՂԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆ*» ճանչցուած գիտութեան: Համաշխարհային հողագործութեան տուեալներով, միջին հաշուով, 4000 քառ. մեթր տարածութեամբ հողին գետնախնձորի բերքը շուրջ 9 թոն է: Վան տեն Պոռնի բերքը կը գերազանցէ 20 թոնը:

Այս բացառիկ արդիւնքը աւելի ուշագրաւ կը դարձնէ հաշուեկշիռին միւս կողմը` մուտքերը, եկամուտը: Շուրջ քսան տարի առաջ հոլանտացիները ազգային յանձնառութեամբ որդեգրեցին կայուն ու յարաճուն հողագործութիւն` «Կրկնապատիկ սննդամթերք` օգտագործելով միջոցներուն կէսը» կարգախօսով:

2000-էն սկսեալ Վան տեն Պոռն եւ իրեն նման շատ մը հողագործներ մինչեւ 90 տոկոս նուազեցուցած են գլխաւոր բերքերուն ջուրի գործածութիւնը: Անոնք գրեթէ բոլորովին վերացուցած են քիմիական միջատասպան նիւթերու գործածութիւնը ջերմոցներուն մէջ, եւ 2009-էն ի վեր թռչնազգիներու եւ արջառի արտադրութեան համար 60 տոկոսով նուազեցուցած են մանրէասպան դեղերու գործածութիւնը:

Ջերմոցներուն գիշերային փայլքը

Հաւի եւ հաւկիթի արդիական բուծարան

Սքանչանալու պատճառ մըն է նաեւ այն, որ Հոլանտան խիտ բնակչութեամբ փոքր երկիր է` 500 բնակիչ մէկ քառ. քմ-ի մէջ (Հայաստան` 100- Յ. Չ.): Հետեւաբար, դասական ըմբռնումով, զրկուած է մեծածաւալ հողագործութեան գրեթէ բոլոր կարելիութիւններէն: Սակայն ան Միացեալ Նահանգներէն ետք, որուն տարածութիւնը 270 անգամ աւելի մեծ է եւ արժէքային (տոլար)* չափանիշով աշխարհի երկրորդ սննդամթերք արտածող երկիրն է: Ինչպէ՞ս յաջողած են հոլանտացիները:

Օդէն դիտուած` Հոլանտան չի նմանիր գլխաւոր սննդամթերք արտադրող երկիրներուն: Բազմաբեկոր, կարկտան վերմակի նման, մեծապէս մշակուած դաշտերու խճանկար մըն է, մեծ մասը, հողագործութեան տնտեսական չափանիշով, փոքր, ընդհատուած` խճողուած քաղաքներով եւ արուարձաններով: Երկրին գլխաւոր երկրագործական շրջաններուն մէջ գրեթէ չկան գետնախնձորի արտեր, ջերմոցներ, խոզաբուծութեան ագարակներ, որոնք երկնաքերներու, արտադրողական գործարաններու եւ արուարձաններու մերձակայքը չըլլան: Երկրի տարածութեան կէսէն աւելին յատկացուած է հողագործութեան եւ բանջարանոցներու, որոնց  80 տոկոսը` ջերմոցներու մէջ:

Ինչ որ կը թուի ըլլալ հսկայական հայելիներ, տարածուած` երկրի լայնքին ու երկայնքին, փայլատակելով, երբ արեւը կ՛երեւի եւ ներքին լուսաւորութեան ահարկու ցոլափայլքով` մայրամուտէն ետք: Անոնք Հոլանտայի արտասովոր ջերմոցներու համալիրներն են, որոնցմէ մեծ թիւ մը կը տարածուի 708 հազար քառ. մեթրի վրայ:

Այս կառավարուած կլիմայով ագարակ-ջերմոցները, Սառուցեալ գօտիէն հազիւ 16 հազար քմ հարաւ, երկիրը վերածած են բարեխառն կլիմայի յատուկ պտուղ` լոլիկ արտածող թիւ մէկ երկիրին, ինչպէս նաեւ` գետնախնձորի եւ սոխի, իսկ արժէքային չափանիշով (տոլար)* երկրորդը` բանջարեղէններու: Բանջարեղէններու հունտերու համաշխարհային առեւտուրին մէկ երրորդին արտադրողն է Հոլանտան:

Հաւու պահանջը աւելնալով` հոլանտական ձեռնարկութիւններ նորարարութիւններ զարգացուցած են առաւելագոյնի հասցնելու համար թռչնազգիներու արտադրութիւնը` ապահովելով մարդկային պայմաններ: Վերի նկարը արդիական հաւաբուծարան է, յատուկ` մինչեւ 150 հազար հաւի, սկսելով թուխսէն, մինչեւ արդիւնք:

Աշխարհի չորս ծագերէն եկած ուսանողներ

Լոլիկի ցանք՝ լուսարձակ ուղղարկիչներով

Այս յաջողութեան ետին կանգնող «ուղեղը» կը կեդրոնանայ Ամսթերտամէն 80 քմ հարաւ-արեւմուտք գտնուող Վակենինկեն համալսարանի եւ Հետազօտութիւն` ՎՀՀ (WUR)-ի մէջ: Լայնօրէն ճանչցուած իբրեւ աշխարհի ամենակարեւոր հողագործութեան հետազօտութեան կեդրոնը` ՎՀՀ-ն հանգուցային կեդրոնն է «Սնունդի Հովիտին»` լայնատարած խումբ մը հողագործութեան յատուկ արհեստագիտութեան սկսնակ-փորձառական ագարակներու: Անունը դիտումնաւոր նմանակ-ակնարկութիւն է Քալիֆորնիոյ  «Սիլիքոն Հովիտ»-ին` մրցելով Սթանֆորտ համալսարանի եւ անոր հռչակաւոր ուսում եւ ձեռնարկատիրութիւն միաձուլման հռչակին:

ՎՀՀ- ի Բուսական գիտութիւններու խումբի գործադիր տնօրէն` Էռնըսթ Վան տեն Էնտէն ներկայացուց «Սնունդի Հովիտ»-ի բաղադրեալ մօտեցումը: Համեստ ու պարզ` յայտնի գիտնականը բոյսի ախտաճանաչման աշխարհահռչակ հեղինակութիւն է: Բայց ան կ՛ըսէ. «Ես պարզապէս կաճառի վարիչը չեմ: Կէսս կը գործէ իբրեւ բոյսերու գիտութիւններու բաժնի վարիչ, իսկ միւս կէսս կը վերահսկէ ինը առանձին առեւտրական միաւորներ, որոնք ներգրաւուած են առեւտրական պայմանագրային հետազօտութիւններու մէջ: Միայն գիտական եւ շուկայական մղումին խառնուրդն է, որ կրնայ յաղթահարել ապագայի մարտահրաւէրները»:  Իսկ մարտահրաւէ՞րը. մարգարէական յայտնութեան նման կանխատեսումով կ՛ըսէ. «Երկրագունդը ապագայի չորս տասնամեակներուն պէտք է արտադրէ աւելի սննդամթերք, քան բոլոր հողագործները հնձած են անցնող 8 հազար տարիներուն»: Քանի որ 2050-ին աշխարհի բնակչութեան թիւը պիտի հասնի 10 միլիառի` աճելով այժմու 7,5 միլիառէն: Եթէ սննդամթերքի հսկայական արտադրութիւն չիրականանայ, միատեղ նուազեցնելով ջուրի եւ հանածոյ վառելանիւթի գործածութիւնը` մէկ միլիառ, կամ աւելի ժողովուրդ սովամահ կրնան դառնալ:

Անօթութիւնը կրնայ ըլլալ 21-րդ դարու ամէնէն հրատապ խնդիրը, եւ «Սնունդի Հովիտին» մէջ տեսլական ունեցող աշխատողները կը կարծեն, որ գտած են նորարարական լուծումներ, որով կարելի է սովին առաջքը առնել կը շեշտէ Վան տեն Էնտէն: Անոր լաւատեսութիւնը հիմնուած է աւելի քան 140 երկիրներու մէջ, աւելի քան հազար ՎՀՀ-ի նախագիծի դրական ազդեցութեան եւ 6 ցամաքամասերու պետական հաստատութիւններու եւ համալսարաններու հետ կատարուած համաձայնութիւններուն արդիւնք` նորարարութիւններու յաջող գործադրութեան վրայ:

Վան տեն Էնտէնի հետ զրոյցը մտածումներու հեղեղի պտոյտ մըն է` հիմնուած վիճակագրութիւններու եւ կանխատեսումներու վրայ: Ափրիկեան երա՞շտ` «Ջուրը հիմնական խնդիրը չէ, այլ` վատորակ հողը», կ՛ըսէ ան: «Սնուցիչներու բացակայութիւնը կարելի է փոխարինել բոյսերու մշակմամբ, որոնք կը գործեն հոմակենսութեամբ* որոշ մանրէներու հետ, որոնք պարարտանիւթ կ՛արտադրեն»: Անասունները կերակրելու անասնակերի բարձրացող գի՞նը` «Փոխարէնը զանոնք մարախով կերակրեցէք», կ՛ըսէ ան: 10 հազար քառ. մեթր հողը կրնայ տարեկան մէկ թոն անասունի կեր, սոյայի սպիտ փրոթէին արտադրել: Նոյն հողը կրնայ 150 թոն միջատներու սպիտ արտադրել:

Զրոյցը կը հասնի լուսարձակ ուղարկիչներու` ԼՈ (LED)* լուսաւորումի գործածութեան, որ կարելի կը դարձնէ 24 ժամ տեւողութեամբ մշակել` ճշգրիտ կլիմայով կառավարուող ջերմոցներուն մէջ: Այնուհետեւ, շեղելով նիւթէն, կ՛անդրադառնայ այն սխալ ըմբռնումին, որ կայուն, յարաճուն գիւղատնտեսութիւն` կը նշանակէ նուազագոյն մարդկային միջամտութիւն բնութեան մէջ: «Նայէցէ՛ք Պալի կղզիին,- կը բացագանչէ ան: -Առնուազն հազար տարի հողագործները բադեր եւ ձուկեր կը բուծանեն նոյն ողողուած աւազաններուն մէջ, ուր բրինձ կը մշակեն: Սա ամբողջովին ինքնուրոյն պարէնային համակարգ է, ոռոգուած` մարդու ձեռքերով լերան լանջին քանդակուած բարդ ջրանցքներով: Ահա՛ յարաճուն կայունութեան օրինակը»:

5 հոկտեմբեր 2017

(Շար. 1)

——————————

1.- Թարգմանութեան ճշգրտութեան համար օգտագործուած են «Նայիրի» կայքէջի բառարանները:

2.- *Կարգ մը շեշտադրումներ իմ կողմէս:

3.- LED= Light Emitting Diode = Լոյս արձակող ուղարկիչ` Լուսարձակ Ուղարկիչ:

4.- Հոմակենսութիւն = symbiosis

(1) ( http://www.nationalgeographic.com/magazine/2017/09/holland-agriculture-sustainable-farming/ )

(2) ( http://www.amsterdam.climatemps.com/sunlight.php )

(3) ( http://www.atb.am/en/armenia/nature/climate/ )

(4) ( http://www.aztagdaily.com/archives/364045 )

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱՊՈՒՍԵՖԵԱՆ

Որքան հետեւում ենք յաջորդող հատուածներին, այնքան խորանում է մեր կսկիծը եւ յատկապէս` մեր անկարողութիւնը, որ նոյնիսկ պահպանուած բնութեան խօսուն վկայութիւններով, 102 տարի անց էլ չենք կարողանում հաստատել մեր ազգի դէմ կատարուածը: Պաստառից մեզ նայող Դուդան Գորջի անդունդից իր գեղեցկութեան շնորհիւ փրկուած ու ստիպողաբար թրքացած 94-ամեայ Արթիայի մօր պատմութիւնը ուղեկցւում է որպէս թուրք ապրած նրա լուռ հայեացքով, որը խօսուն վկան է իր մօր եւ իր տառապած ու տառապանքի մէջ կորցրած տարիների: Պարէտը իմաստուն ձեւով նրան չի խօսեցնում, այլ մի քանի ակնթարթ նրան միայնակ գամում է պաստառի վրայ, յետոյ աստիճանաբար նրան ձուլում հայակեր կիրճին ու անհետացնում, ինչպէս անհետացել են հայ հազարաւոր կանայք կիրճի մութ խորութեան մէջ, ինչպէս որ, ոչնչացել է հայ ապրելու իրենց երազանքը: Իր հոգի ծակող հայեացքը, սակայն, ուղեկցում է մեզ, առանց բառերի պատմում իր մօր եւ իր կրած դժբախտ կեանքի ու ստիպողաբար թուրքի կերպարանք առած իր տառապանքի մասին, յիշեցնելով մեզ թուրքի գերութիւնից նոր գլուխ բարձրացնող, կրկին իրենց հայութեան արմատներին վերադառնալ ձգտող հազարաւոր հայերի մասին, որոնց մենք աչքաթող ենք անում մինչեւ օրս: Սա յաւելեալ անգամ յիշեցում է մեր ազգային պարտականութեան մասին:

Յաջորդող հատուածում Ուրֆայում ծնուած Վիքթորիա Արթինեանի հպարտ ու գեղեցիկ կեցուածքը մի պահ սփոփում է մեզ, յատկապէս, երբ իր կենսագրութեան մէջ, որպէս իր աղջկայ որդեգրած թոռը` Սթիւ Ճապզն է յայտնւում, որն արեամբ հայ չլինելով հանդերձ, իրեն որդեգրած հայ ծնողների պատմածների միջով, նրանց ապրած ճակատագրով կոփուած, հայութեան դժուար ճակատագրին ծանօթացած, իրեն հայ էր համարում` պանծացնելով հայի անունը:

Անշուշտ անկարելի է խօսել 1915թ կանանց մասին եւ կանգ չառնել Քարեն Եփփէի խոնարհումի արժանի գործունէութեան վրայ: Իր մանրակրկիտ ուսումնասիրութեամբ, Պարէտը Քարեն Եփփէի ներդրումը մեզ է ներկայացնում 1926թ արտադրուած համր ժապաւէնի հատուածով եւ Եփփէի պահպանուած գրառումով, որը փաստում է նրա գործունէութեան եւ հերոսութեան հսկայ տարողութիւնը: Հազարաւոր կանանց ու երեխաներին թուրքերի, քիւրտերի, արաբների ձեռքից, մահուան անապատներից ազատագրելը,հաւաքագրելը, այն էլ` միայնակ կին, բնականաբար միայն արտակարգ ուժի եւ նուիրուածութեան տէր անձը կարող էր անել, եւ  այդ անձը Քարեն Եփփէն էր, հազարաւոր հայութեան փրկարարը: Նա ոչ միայն ապահովութիւն է տուել փրկուածներին, այլ նաեւ` կրթել, սովորեցրել է տարբեր բնագաւառերում, արձանագրել է նրանցից իւրաքանչիւրի կենսագրութիւնը ըստ իրենց յիշողութեան, քանզի շատերը մանուկ հասակում յափշտակուելով ու կրօնափոխուելով, օտար ծածկերի տակ ապրելով, անցած ճանապարհի զարհուրանքից կորցրել են իրենց յիշողութիւնը: Նա այդ արել է նրանց խլուած ինքնութիւնը վերադարձնելու, անյայտութիւնից իրենց դիմագիծը ետ տալու: Նաեւ` փաստաթղթով հաստատելու որպէս անհատ նրանց գոյութիւնը:

Իրար են յաջորդում նրանց լուսանկարները: Դժուար է որպէս հայ ճանաչել դաջուածքով աղաւաղուած երիտասարդ, գեղեցիկ կանանց, որոնց աղաւաղել են յատուկ միտումով` նրանց փախուստը կանխելու եւ որպէս ստրուկ օգտագործելու համար: Ահա Աստղիկը` Եփփէի ցանկում 1.046-րդը, ում հինգ տարեկանին փախցրել են արաբները եւ` օգտագործել որպէս իրենց անձնական իրը: Կամ` 26-ամեայ Եղսան, որ 15 տարի քիւրտին ծառայելուց յետոյ փախել ու ապաստանել է Եփփէի մօտ: Նրա դաջուած, աղաւաղուած դէմքից ու ձեռքերից, մեզ նայող տխուր, ողբերգութեամբ լի աչքերից իր ապրած դաժան տարիների պատմութիւնն ենք կարդում: Եւ կամ Մանուշը` Եփփէի փրկուածների ցանկում 1.466-դը, 8 տարեկանին Տիգրանակերտի ճանապարհին քիւրտի կողմից փախցուած` ապրել է նրա մօտ ութ տարի, յետոյ ամուսնացրել են արաբի հետ, որից ունեցել է մէկ աղջիկ զաւակ, ում անուանել է Իմաստուհի: Ինչպէ՞ս հոգուդ մէջ չտեղաւորես այս ութ տարեկանին իր ազգութիւնից հեռացած երիտասարդ կնոջը, որը իր շառաւղին հայ պահելու համար հայ չքնաղ անուն է տուել իր դստեր եւ 20 տարեկանին նրա հետ համարձակուել է փախչել Հալէպ` ապաստանելով Եփփէի հովանու տակ, ուր եւ նոր ընտանիք է կազմել` ամուսնանալով հայի հետ:

Իր բարի, մայրական ժպիտով պաստառից մեզ նայող Քարեն Եփփէն, որը մահացել է 59 տարեկանին, կարծես խօսում է մեզ հետ եւ հաւաստիացնում մեր ազգին, որ յարատեւելու ենք:

Անշուշտ ցեղասպանութիւնը միայն զանգուածային սպանութիւն չէ, այլ տուեալ ժողովրդի ողջ ունեցուածքի բռնագրաւում ու սեփականացում` տարածքներից սկսած, մինչեւ նրանց ձեռքի ստեղծագործութիւնները, յատկապէս` հայերի դարերով մշակուած արհեստների հարստութիւնը: Թէեւ Պարէտը թռուցիկ ուշադրութեան է արժանացնում այդ հարցը, հայութեան նուրբ ասեղնագործութիւնների եւ գորգերի թուրքերի որպէս իրենցը` թուրքականը ներկացնող փաստը, սակայն դրանով ստիպում է մեզ արթնանալ ու ամէնուրեք անդադար հետապնդել, միջամտել, հաստատել ու պահանջել մեզնից կողոպտուածը, ապացուցել թուրքի ստախօսութիւնն ու գողութիւնը:

Պաստառի վրայ կրկին լուսանկար է, բայց` օտար երիտասարդուհու, սակայն հայութեան համար` հարազատ ու սիրելի դէմք:  Մերի Գրաֆընն է, ամերիկեան միսիոներ բուժքոյրը, որը շատերիս  է ծանօթ Սվազում ներդրած իր ուսուցչական եւ մարդասիրական անձնազոհութեամբ: Կոտորածը սկսուելուն փոխանակ իր ընտանիքի միւս անդամների հետ Ամերիկա վերադառնալու` որոշում է մնալ եւ օգնել անօգնական հայութեան: Սվազի դաժան կոտորածին այս խիզախ ամերիկուհին տեղահանուածների հետ քայլում է դէպի Մալաթիա` անտեսելով թուրք ժանտարմների ահաբեկումը: Իր կեանքի գնով օգնում նրանց ու նաեւ ականատես լինում, թէ ինչպէ՛ս են ճանապարհներին զինուորները, քիւրտերը, թուրք բնակիչները կողոպտում ու վայրագաբար սպաննում անօգնական ու թշուառ տեղահանուածներին, եւ` այդ ամէնը գրառում: Լսելով, որ Սվազում թուրքերի տարազներով ծպտուած հայեր են մնացել, կրկին մեկնում է այնտեղ եւ փրկում տասնեակ հայերի: Անձնուրաց այս ամերիկուհին մահանում եւ թաղւում է Սվազում` հայութեան պատմութեան մէջ դրոշմելով իր անունը:

Յաջորդող հատուածում Անդրանիկ Ճեւահիրճեան լուսանկարչի ընտանիքի անդամների պաստառից մեզ նայող հայեացքը յաւելեալ անգամ հաստատում է հայութեան բարեկեցիկ ու կիրթ կենցաղը Սվազում` Եղեռնից առաջ: Թէեւ, ինչպէս գիտէք, դա ոչ թէ փրկել, այլ աւելի վնասել է իրենց: Հետեւաբար զարմանալի չէր Ճեւահիրճեան ընտանիքի մեծից փոքր տղամարդկանց առաջնահերթ ոչնչացումը: Եղելութիւնների մանրամասները այս անգամ էլ մեզ է փոխանցում Ճեւահիրճեան ընտանիքի շառաւիղը` Ֆրանսաբնակ Էօժենի Նազարէթեանը, որի լաւատեղեակութիւնը իր մօր ընտանիքի անդամների մասին` հաստատում է կրկին ու կրկին, որ, այո՛, հայութեան իւրաքանչիւր սերունդ յաջորդին է փոխանցում իր ժողովրդի դէմ կատարուած սպանդը` իւրաքանչիւր սերունդի վրայ նոր պարտականութիւն դնելով հետապնդել մեր պահանջատիրութիւնը մինչեւ հատուցման հասնելը: Ահա թէ ինչո՛ւ զարմանալի չէ մէկ այլ երախտագիտութեան արժանի, առաջին հայ կին դիւանագէտ, բարերար, գրող, մեծ մարդասէր Տիանա Աբգարի, գործունէութիւնը` հեռաւոր Ճափոնում կամ Մանչուրեայում, լսել, սովորել, իր թոռնուհու ու ծոռնուհու տուած կենդանի տեղեկութիւններով:

Զէնքը ձեռքին, տղամարդու հագուստով, հերարձակ Եղիսաբեթ Սուլթանեանի լուսանկարը հիացում, ուժ եւ կամք է փոխանցում դիտողին, որի մասին հպարտօրէն պատմում է նրա ծոռը` Դերեկ Շերինեանը:

Մէկ այլ հերոսուհու` Ագուլին Թաթուլեանի մասին նոյնքան սիրով ու մանրամասնօրէն ներկայացնում է նրա թոռնուհին` Լորին, հպարտանալով հաճնցի իր մեծ մօր քաջագործութեամբ, որն արհամարհելով իր կողոսկրի մէջ մխրճուած թուրքի փամփուշտը, տղամարդու հագուստներով, զէնքը ձեռքին, Ագուլին անունն էլ փոխելով Կարապետի, շարունակել է կռուել թուրքի դէմ` նրանց ապացուցելով, որ թուրքի գնդակը չի կարող սպաննել հայի ոգին: Այդպէս, փամփուշտը իր կողոսկրում խրուած ապրել է 70 տարի եւ միայն այդ տարիքում է ազատուել դրանից` մերժելով թուրքի ներկայութիւնը իր հետ գերեզման տանել:

Կրկին տղամարդու հագուստով, զէնքը ձեռքին, լուսանկարից մեզ նայող Խաթուն Եափուճեանի հայեացքում սարսափ ու ողբերգութիւն չկայ, ինչպէս մենք տեսանք նախորդ հատուածների այլոց լուսանկարներում: Կայ միայն հանդարտ, նպատակասլաց, իր ազգի պաշտպան զինուորի կամք: Նրա թոռնուհին` Մերլին Համիլթոնը, հպարտօրէն ներկայացնելով իր մեծ մօր հերոսութիւնը, խոստովանում է, որ նրա հերոսական ոգին է իրեն ուժ տուել յաղթահարելու երիտասարդ տարիքին իր անդամալուծուած վիճակը, որն իր հերթին ինքն էլ դարձրել է հնարամտութիւն ու կամք` յաղթելով հիւանդութեանը իր մեծ մօր պէս:

Արուեստում ամէն ինչ չէ, որ բառերի է վերածւում: Ամենափոքր մանրամասնութիւնները, կամ մատուցման ձեւը իր ասելիքն է փոխանցում, որը իւրաքանչիւր գործի առաջատար խնդիրն է, անշուշտ նաեւ` յաջողութեան գրաւականը: Պարէտ Մարոնեանի այս ոճը` օգտագործել Ցեղասպանութիւնից փրկուածների շարունակութիւններին, այն էլ` օտար երկրներում ծնուած ու մեծացած, նրանց միջոցով ներկայացնել ու պատմել այդ արհաւիրքն ապրածների կեանքը, մէկ ամբողջ պատգամ ու հրամայական է Ցեղասպանութիւնը գործած ու 102 տարի ուրացող թուրքին:

Իսկ վաւերագրութեան նախավերջին հատուածը պարզապէս ապտակ է թուրքին, ուր Պարէտը կրկին անդրադառնում է Մարիա Ճէյքըպսընին, որի անձնազոհութիւնը հայոց պատմութեան մէջ յաւերժ փորագրելու համար, Ցեղասպանութիւնից մազապուրծ փրկուած որբերի եւ նրանց զաւակների ներդրումով, Լիբանանի այն նոյն որբանոցի` «Թռչնոց Բոյն»-ի բակում, ուր արիւնած սրտով, որբ ու անօթի հաւաքագրուել ու խնամուել են հազարաւոր որբեր, թանգարան են հիմնում` իբրեւ երախտագիտութիւն մայրեր կորցրած բոլոր որբերի համար հարազատ մայր դարձած Մարիա Ճէյքըպսըն անունը կրող այդ անկրկնելի անձին, որին փրկուած որբերը ՄԱՄԱ են կոչել:

Այն նաեւ շառաչուն ապտակ է համրացած աշխարհին, որ ոչինչ արեց կանխելու այդ համատարած սպանդը եւ շարունակում է լռել, մինչ բոլոր հայ որբերի զաւակները իրենց որբացած ու հայրենի հողից դուրս նետուած ծնողների անունից օրէ օր հաստատում են մի ճշմարտութիւն, որ  թուրքը թէեւ խլեց մեր հայրենիքը, սակայն չկարողացաւ բնաջնջել մեզ: Որբանալով հանդերձ, աճեցինք ու բարգաւաճեցինք եւ նոյն Թուրքիոյ Թաքսիմի հրապարակում Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցը նշեցինք: Այն նոյն հրապարակում, ուր արիւնալի 1915 թուից ընդամէնը երկու տարի առաջ` 1913թ, իր հողում ապրող հայութիւնը իր տառերի ստեղծման 1.500 եւ տպագրութեան 400-ամեակն էր նշում, նաեւ թուրք անգրագէտ ու զարմանքից քարացած հոծ բազմութեան եւ յատկապէս` Ցեղասպանութիւնը կազմակերպած  դահիճներից երկուսի` Թալէաթի եւ Ճեմալի ներկայութեամբ ու նրանց շռայլ ելոյթով: 100 տարի անց թէեւ այլեւս չկային այդ դահիճները, թէեւ բռնագրաւուած էին նրանց հրամանով բնաջնջուած հայութեան տարածքները, սակայն ցեղասպանուածների թոռներն ու ծոռները աշխարհի բոլոր կողմերից եկել էին ցեղասպանների թոռներին ու ծոռներին հաստատելու, որ հայի սերունդների իւրաքանչիւր բեկոր, թէեւ իր երկրից տեղահանուած ու աշխարհով մէկ ցրուած է, քաջատեղեակ է նրանց գործած ամենավայրագ ցեղասպանութեան եւ աննահանջ պահանջատէրէ:

Աւելի իմաստուն վերջաբան, քան` այս հատուածի մէջբերումը, անկարելի է պատկերացնել:

Վաւերագրութեան յաւելուածով, Պարէտը կրկին անգամ հաստատում է իր լայնամիտ ողջախոհութիւնը` ներկայացնելով ամերիկեան այսօրուայ դիւանագիտութիւնը: Նախագահ Ուիլսընի առանձնատանը ցուցադրուող հայ մեծանուն գեղանկարիչ Յովսէփ Փուշմանի (Փուշմանեան) «Յոյս» կտաւի 1917թ. հայ կանանց պատուիրակութեան կողմից նուիրումի պատմութիւնը ներկայացւում է գործադիր տնօրէն  Ռ. Էնհոլմի անմիջական մեկնաբանութեամբ, որն իր ամբողջ ջանքը ներդնում է հայ գեղանկարչի մեծութիւնը եւ նրա կեանքը մեզ հաղորդելու, նոյնիսկ` որպէս անձ խուսափելով Ա. Համաշխարհայինում տեղի ունեցած մեծագոյն ոճրագործութիւնը շեշտելու: Միայն իր խօսքի աւարտին է օգտագործում հայերի այնքան սպասուած «ցեղասպանութիւն» բառը:

Յաջորդող հատուածում  ՀԲԸՄ-ի «Հայ կին» կազմակերպութեան հիմնադիր Սոնա Եագուպեանի այդ  կազմակերպութեան հիմնադրման պարզաբանումն է: Զարմանալին «Մանոնայթ» մարդասիրական կազմակերպութեան հիմնադիրի թոռ Փ. Հուվըրի յուզիչ մեկնաբանութիւնն է, որն իր մղումով չի ուզում անգամ համեմատել հրէաների Ողջակիզման հետ` հայ տարագիրների պարտադրուած սովամահութեան փաստը աւելի մեծ յանցանք նկատելով: Վստահ եմ, նա անտեղեակ էր կիրճերում թխմուած հայութեան խորովումին: Յաւելուածն ամփոփւում է  ֆրանսացի յայտնի պատմաբան, գրող Իւ Թեռնոնի մեկնաբանութեամբ:

Իրապէս դժուար է հայ լինել, ապրել այս արիւնոտ զարհուրանքը, կորցնել ամէն ինչ, շարունակել կրկին ու կրկին հաստատել ողջ եղելութիւնը եւ դեռ սպասել, որ արդարութեան ձեռք մեկնուի մեզ:

Պարէտ Մարոնեանի այս գործը շեշտում է մեր ուժը եւ մեզ ուղղութիւն տալիս, որ յենուենք մեր այդ ներքին ուժին եւ ինքներս լուծենք մեր պահանջները, ինչպէս, այն կանայք, ովքեր զէնք վերցրին, ովքեր իրենց մարմնում կրելով հանդերձ թշնամու փամփուշտը, կռուեցին արիօրէն, տղամարդկանց հետ հաւասար, ովքեր քաջաբար փրկուեցին, ովքեր դեռ սպասում, երազում են իրենց հայ արմատներին վերադառնալ, ովքեր ձգտում են հայրենի կողոպտուած տարածքները ոչ թէ ստանալ, այլ` ետ վերցնել:

Բազում փաստերով մեր Ցեղասպանութիւնը հաստատող, հայի անընկճելի ոգին ներկայացնող եւ փրկութեան ձեռք մեկնածներին մեր երախտիքը յայտնող այս վաւերագրութիւնը` լուրջ ներդրում է Ցեղասպանութեան մեր ուսումնառութեան մէջ:

Այս հսկայածաւալ ուսումնասիրութեան եւ այն կենդանացնելու համար Պարէտ Մարոնեան մրցանակակիրը երեքուկէս տարի է ներդրել, որը միայն հետազօտողներիս է յայտնի, թէ դա ի՛նչ ահռելի աշխատանք է:

Ցաւօք, մեր ժողովուրդը ոչ միայն դեռ գիտակից չէ Ցեղասպանութեան հարցի տարածման եւ փաստման այսպիսի լուրջ փաստագրական ժապաւէնների անհրաժեշտութեան, այլ ամենակարեւորը` ամբողջապէս տեղեակ չէ Ցեղասպանութեան մանրամասներին եւ շարունակում է ոգեւորուել այդ նիւթով ստեղծուելիք գեղարուեստական իւրաքանչիւր ժապաւէնի յայտարարութեամբ` անտեսելով հիմնական նիւթի ոչ միայն թերի, այլ աղաւաղուած, աններելի թերի մատուցումը, առանց վերլուծումի, գրկաբաց ընդունելով դրանք: Ամենակարեւորը, մոռանալով, որ գեղարուեստական ժապաւէնները իրականութիւնը բացայայտելու պարտադրանք չունեն:

Չէ՞ որ իւրաքանչիւր գիտակից մարդ որեւէ նիւթի լուրջ ուսումնասիրման, կամ ճշգրիտ տեղեկատուութեան համար գեղարուեստական ժապաւէնների չի դիմում, այլ յենւում է փաստագրութիւնների վրայ, դա լինի գրականութիւն, հետազօտութիւն, յուշագրութիւն կամ տեղեկատուութիւն: Եւ յետոյ ամէն մարդ չի սիրում երկար ժամեր տրամադրել` կարդալու, գրքեր թերթելու, յատկապէս` այսօրուայ սերունդը: Իսկ առանց լիարժէք գիտութեան` մենք չենք կարող մեր պահանջատիրութիւնն իրականացնել:  Պարէտ Մարոնեանը բարեխղճօրէն հարիւրաւոր էջերից միայնակ հաւաքագրել եւ սահունօրէն մեզ է մատուցել մէկ ամբողջական գործով, այն էլ` շարժապատկերի ընձեռնող այսօրուայ միջոցներով: Չմոռանանք նաեւ, որ մեր Ցեղասպանութեան մասին այսպիսի հաւաքագրուած տեղեկատուութիւններ չունենք: Եւ շնորհակալ ենք Պարէտին, որ բոլոր դժուարութիւնները յաղթահարելով` աստիճանաբար հարստացնում է  Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան մեր միջոցները, ուստի մեր պարտքն է դիտել ու սովորել դրանցից:

Ես ողջունում եմ բոլոր այն կազմակերպութիւններին, հաստատութիւններին եւ անհատ անձերին, որոնց նիւթական օժանդակութեամբ է այս վաւերագրութիւնը իրականացուել, եւ մեր բոլորի շնորհակալութիւնն եմ յայտնում նրանց:

Լինելով հայ ազատ ստեղծագործող` գիտեմ, թէ ի՛նչ զոհողութիւններից է անցնում նաեւ Պարէտի ընտանիքը, եւ ուզում եմ մեր բոլորի շնորհակալութիւնը յայտնել իրենց համբերութեան եւ հասկացողութեան համար:

Մեծ գնահատանքի եւ շնորհակալութեան են արժանի այն բոլոր անձերը, ովքեր Պարէտի հետ համեստօրէն աշխատել եւ օգնել են այս ժապաւէնի իրականացմանը:

Ամենամեծ գնահատանքը անշուշտ կրկին ու կրկին ժապաւէնի բեմադրիչին` Պարէտ Մարոնեանին է պատկանում, որը մեր ամենակարեւոր հարցի` Ցեղասպանութեան, դրա  հետեւանքների, դրանից բխող հարցերի հետապնդողն ու ներկայացնողն է միայնակ, լուրջ ուսումնասիրուած, բարձր մակարդակով ներկայացուած իր վաւերագրական ծանրակշիռ ժապաւէններով: Իր այս նոր ստեղծագործութեամբ Մարոնեանը կրկին հաստատեց Հայոց ցեղասպանութեան անժամկէտութիւնը:

Աշխարհի այսօրուայ վայրենացած հոգեբանութեան մէջ «1915թ. կանայք ժապաւէնը յատկապէս անհրաժեշտ էր` սթափեցնելու բոլոր արիւնալի իրադրութիւնները ստեղծողներին, մարդկային բարութեան արդիւնքը նրանց ցուցադրելու, շեշտելով, որ ազգային ոգին անկարելի է կոտրել:

Այս ժապաւէնը անհրաժեշտ է յատկապէս տարածել մեր երկրում` հայրենի ժողովրդին ծանօթացնելու Եղեռնի այս մանրամասներին, որոնցից անտեղեակ լինելով` մեր պահանջատիրութեան հարցը իրենց համար առաջնահերթ չեն համարում եւ դեռ, առանց հատուցումների, ձգտում են բարեկամանալ թուրքին:

Ժամանակն է ոչ միայն գնահատանքի խօսքեր շռայլելու, այլ նաեւ նիւթապէս օգնելու Մարոնեանին` մեր ազգի պայքարի շարունակման համար իր սկսած այս շատ հրատապ առաքելութիւնը շարունակելու, նորանոր վաւերագրութիւններով աստիճանաբար լրացնելու մեր Ցեղասպանութեան տեղեկատուութեան թերի մատուցուած պատմութիւնը:

Մէկ անգամ եւս շնորհաւորելով Պարէտ Մարոնեանին իր այս հիասքանչ գործի` «1915թ. կանայք», ժապաւէնի ստեղծման համար, շնորհակալութիւն եմ յայտնում մեր բոլորի կողմից իր ներդրած տքնաջան աշխատանքով պահանջատիրութեան հարցը վառ պահելու, իմաստաւորելու եւ, ամենակարեւորը, յամառօրէն այն հետապնդելով` մեզ էլ իր հետ տեղաշարժելու համար:

4 հոկտեմբեր, 2017թ.

(Շար. 2 եւ վերջ)

Վերջին անգամ Ռուսիոյ նախագահ Վլատիմիր Փութինի հովանիին տակ, 20 յունիս 2016-ին, Սերժ Սարգսեան – Իլհամ Ալիեւ հանդիպումը տեղի ունեցած էր Ս. Փեթերզպուրկի մէջ:

Աւելի քան տարի մը ետք, հոկտեմբեր 16-ին, ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակի համանախագահներուն նախաձեռնութեամբ, Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի նախագահներուն բանակցութիւնները տեղի ունեցան Ժընեւի Միացեալ ազգերու կեդրոնի գրասենեակին եւ այլ միջազգային կազմակերպութիւններու Զուիցերիոյ մնայուն ներկայացուցիչի նստավայրին մէջ:

Միջանկեալ թաւալած 16 ամիսներուն ընթացքին ո՛չ մէկ յիշատակելի յառաջխաղացք կարելի եղած էր արձանագրել, մինչ տեղի կ՛ունենային զինադադարի հերթական խախտումներն ու հետզհետէ աւելի կը բազմապատկուէին մարդկային զոհերը սահմանային դիրքերու վրայ:

Հանդիպումէն ետք ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակի համանախագահներուն եւ Հայաստանի ու Ազրպէյճանի արտաքին գործոց նախարարներուն հրատարակած յայտարարութիւնը լափալիսեան ճշմարտութիւն կը բուրէր: Այսպէս, շինիչ մթնոլորտի մէջ երկու երկիրներուն նախագահները պայմանաւորուած են միջոցներ ձեռնարկել բանակցային հոլովոյթը աշխուժացնելու եւ յաւելեալ քայլեր նախաձեռնել` շփման գիծին վրայ տիրող լարուած մթնոլորտը թեթեւցնելու:

համանախագահները գոհունակութիւն յայտնեցին, որ երկու երկիրներուն նախագահները առանձնանալով` շարունակած են խօսակցութիւնը: Անոնք նաեւ տեղեկացուցին, որ պիտի շարունակեն աշխատիլ կողմերուն հետ եւ մօտիկ ապագային աշխատանքային խորհրդակցութիւններ պիտի կազմակերպեն նախարարներուն հետ:

Մինչ այդ Պաքու եւ իր քարոզչական մեքենան ընդհանրապէս լուռ էին, բացի խորհրդարանի անդամ Ասիմ Մոլազատէէն, որ նախքան հանդիպումը ցեխարձակումի բնոյթ ունեցող արտայայտութեամբ մը տեղեկացուցած էր, որ Հայաստանեան կողմը բանակցութիւններու սեղան վերադարձած էր ճնշումի տակ գտնուելով, եւ շարունակած էր յանկերգը, թէ Ազրպէյճան խաղաղութեան պատրաստ է, իսկ Հայաստան` երբե՛ք…

Ալիեւեան քարոզչական մեքենան նոյնքան պապանձած եւ «ծածկած» էր այդ ժողովէն օր մը ետք Մալթայի մէջ անարգ ոճիրի մը զոհ գացած  լրագրող Տաֆնէ Քրուանա Կալիցիայի սպանութեան լուրը: Քրուանա Կալիցիա այն յանդուգն անձնաւորութիւնն էր, որ քննադատած ու մեղադրած էր Մալթայի վարչապետը` անոր կատարած զեղծարարութիւններուն համար, որոնք կ՛առնչուին «Փանամայի փաստաթուղթեր» խորագրեալ թղթածրարի գայթակղութեան, ուր նշուած է, որ վարչապետը Ալիեւէն գումարներ ստացած էր` դրամատնային գաղտնի հաշիւները ծածկելու համար:

Վերադառնալով շինիչ հանդիպումին` տեղին է եզրակացնել մէջբերելով Արցախի Հանրապետութեան նախագահի մամլոյ բանբեր Դաւիթ Բաբայեանի խօսքը. «Արցախը իբրեւ լիարժէք, լիիրաւ կողմ պէտք է ներգրաւուի բանակցային հոլովոյթին մէջ: Այլապէս, եթէ այդ հոլովոյթը տեղի չունենայ, մնացած բոլոր պայմանաւորուածութիւնները,  առանց ղարաբաղեան կողմին, որեւէ գործնական արդիւնք  չեն կրնար ունենալ»:

Ն.Պ.

Հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժման ամէնէն առասպելական հերոսներէն է Աղբիւր Սերոբը, որ 1899 թուականի 24 Հոկտեմբերի այս օրը, դաւադրաբար թունաւորուած հայ անունին անարժան դաւաճաններու կողմէ եւ շրջապատուած թուրք մեծաթիւ զօրքով, զէն ի ձեռին մինչեւ վերջին շունչ կռուեցաւ անարգ թշնամիին դէմ եւ… ինկաւ Ազատութեան Մեծ Երազի արիւնոտ ճանապարհին։

Մեր ժողովուրդն ու հայ աշուղները սրտաբուխ շատ երգեր նուիրեցին հայ յեղափոխականի եւ դաշնակցական ֆետայիի իւրայատուկ դպրոց մը մարմնաւորած Սերոբ Աղբիւրին։ Այդ երգերուն շնորհիւ անմահացան անունն ու գործը Հայ Հողի հարազատ ու խրոխտ ծնունդ ախլաթցի Սերոբին, որ պահապան հրեշտակը դարձաւ անզէն ու անպաշտպան հայ գիւղացիին եւ սանձ դրաւ թրքական թէ քրտական հայատեաց ախորժակներուն։

Հայ ժողովուրդի իրերայաջորդ սերունդներուն համար ազգային ինքնաճանաչման, մարտունակ նկարագրի եւ անկոտրում կամքի ներշնչման վարար աղբիւր մը եղաւ Տարօնի Առիւծը։ Այդ պատճառով ալ մեր ժողովուրդը անզուգական իր հերոսին մէջ արժեւորեց աղբիւրը իր սրտին՝ Սերոբի նուիրուած երգին հետեւեալ խորհուրդով.

«Նեմրութայ սարը հազար ակն ունի
Հազարն էլ Մըշու դաշտն ի վայր կ’երթայ,
Մենակ Աղբիւրի աղբիւրը սրտի
Խեղճ ժողովրդի սրտի մէջ կ’երթայ.-
Ազատ օրերի, դալար օրերի
Ծարաւ վաթանի սրտի մէջ կ’երթայ…»

Տարօնի Ախլաթ գաւառի Սոխորդ գիւղէն էր Սերոբ։ Ծնած էր 1864ին, գիւղի մեծատուն Վարդանեաններու հին ու բարեհամբաւ օճախին մէջ։ Կրտսերն էր չորս եղբայրներու։ Մեծ եղբայրը՝ Մխօ գիւղապետն էր։ Սոխորդի մէջ ուսման հնարաւորութիւն չկար եւ Սերոբ իր մանկութիւնն ու պատանեկութիւնը անցուց ձիավարութեամբ եւ որսորդութեամբ՝ Նեմրութ լերան լանջերուն թէ բարձունքներուն։

Սերոբի կազմաւորման մէջ բախտորոշ դեր ունեցաւ իր Առաքել հօրեղբայրը, որ տարիներով Պոլիս ապրելէ, ուսանելէ եւ օսմանեան մայրաքաղաքի հայ կեանքը փոթորկող ազգային զարթօնքին ու ազատագրական շարժման խմորումներուն մօտէն առընչուելէ ետք՝ Սոխորդ վերադարձած էր 1885ին։ 21-ամեայ Սերոբը ուղղակի յափշտակութեամբ փարեցաւ իր հօրեղբօր բերած գաղափարներուն եւ, անոր շունչին տակ, ոչ միայն գրել-կարդալ սորվեցաւ ու բացուեցաւ, ինքնազարգացման ճամբով, հայ հոգեմտաւոր ժառանգութեան, այլեւ՝ ազգային իրաւունքներու եւ արժանաւորութեան նոր լոյսի տակ սկսաւ դիտել Ախլաթի հայութեան կեանքը։ Առաւելաբար քիւրտերով եւ չերքէզներով շրջապատուած, բայց իր 35 գիւղերով զուտ հայաբնակ շրջան էր Ախլաթը։

Նոյն այդ շրջանին պատահեցաւ միջադէպ մը, որ լրիւ շրջեց արդէն ազգային ապրումներով տոգորուած երիտասարդ Սերոբի կեանքին ընթացքը։ Նեմրութի բարձունքին իր ձիով որսորդութեան ելած Սերոբը դէմ յանդիման գտնուեցաւ քանի մը քիւրտերու, որոնք սպառնալիքի տակ կ’ուզէին տիրանալ իր ձիուն։ Քաջ ու անվեհեր հայ երիտասարդը տեղի չտուաւ, ընդհակառակը՝ զէնքով դիմադրեց իր վրայ յարձակողներուն, սպաննեց անոնցմէ մէկը եւ միւսները մղեց փախուստի։

Ոստիկանական ու դատական հետապնդումներու առաջքն առնելու նպատակով՝ գիւղապետ եղբայրը հնարաւորութիւնները ստեղծեց եւ համոզեց Սերոբին, որ որոշակի ժամանակով երթայ Պոլիս։ Այդպէս ալ եղաւ։ Բայց կարճատեւ եղաւ Պոլսոյ մէջ Սերոբի կեցութիւնը։ Անցաւ Ռումանիա եւ հաստատուեցաւ Սուլինա քաղաքը, որ դարձած էր հայ պանդուխտներու հաւաքավայր մը։

Սուլինայի մէջ Սերոբ բացաւ սրճարան մը, որ արագօրէն դարձաւ հայ պանդուխտներու ժամադրավայրը։ 1890ականներու սկիզբն էր եւ Երկրէն հասնող յեղափոխական խմորումներու լուրերը, հնչակեան եւ դաշնակցական գաղափարներու եւ ուղղութիւններու արձագանգով, ախլաթցի Սերոբին սրճարանը վերածեցին հայ երիտասարդներու իսկական գաղափարական հնոցի, ուր քննարկումներն ու վէճերը վերջ չունէին եւ Սերոբ յափշտակութեամբ մասնակիցը դարձած էր անոնց՝ սեփական ուղղութիւնը ճշդելու եւ կողմնորոշումը կատարելու հաստատակամութեամբ։

Սերոբի մէջ աստիճանաբար արմատաւորուեցաւ նորաստեղծ Դաշնակցութեան նկատմամբ գաղափարական հակումը։ 1892ին ան միացաւ Դաշնակցութեան եւ կազմեց պանդուխտ հայ երիտասարդներէ բաղկացած դաշնակցական իր խումբը։ Եւ երբ 1894ին, Կովկասի վրայով, Սուլինա հասաւ Մուշի յեղափոխական երիտասարդ գործիչներէն Հրայր Դժոխքը, որպէսզի պանդուխտ մշեցիներուն համոզէ զէնք ապահովելու եւ Երկիր վերադառնալու անհրաժեշտութեան շուրջ, Սերոբ ըստ ամենայնի պատրաստ էր արդէն նուիրուելու սուրբ գործին։

1895-ի սկզբնաւորութեան, Սերոբ իր խումբով արդէն հասած էր Թիֆլիս, ուր Քրիստափոր անձամբ ստանձնեց անոնց գաղափարական եւ մարտական անհրաժեշտ պատրաստութիւնը ջամբելու աշխատանքը։ Քրիստափորի շունչով թրծուեցաւ Սերոբի յեղափոխական եւ կազմակերպական ուժեղ նկարագիրը, անխախտ հաւատքի եւ երկաթեայ կարգապահութեան տէր դաշնակցականը, որ իր անձնուիրութեամբ, գաղափարապաշտութեամբ եւ կազմակերպական բնատուր ձիրքով՝ ղեկավար դեր պիտի ստանձնէր Տարօնի շրջանի հայ յեղափոխական շարժման արմատաւորման ու հզօրացման մէջ։

1895-ի գարնան, 27 հոգինոց իր զինեալ ու զինատար խումբով, Սերոբ կտրեց ռուս-թրքական սահմանը եւ հասաւ Ախլաթ։ Անմիջապէս լծուեցաւ գաւառի ինքնապաշտպանութեան գործի կազմակերպումին։ Կազմակերպական իր բացառիկ տաղանդով, կամքեր կռանելու եւ ինքնավստահութիւն ներշնչելու ղեկավարի իր բնատուր ձիրքով, բայց մանաւանդ խստակեաց իր վարքով ու կարգապահութեան նկատմամբ իր անզիջող վճռականութեամբ՝ Սերոբ հրաշքի համազօր հոգեփոխութիւն առաջացուց Ախլաթի մէջ, որ կրցաւ գրեթէ անվնաս դուրս գալ 1895-96ի համիտեան կոտորածներէն։ Մինչ այլուր հարիւր հազարաւոր անզէն ու անպաշտպան հայերու արիւն թափեցաւ, Սերոբի ղեկավարութեամբ Ախլաթի հայութիւնը ինքնապաշտպանութեան դիմեց եւ սանձեց շրջակայ քիւրտերու եւ չերքէզներու ալան¬թալանի նկրտումները։ Նաեւ անձնական իր քաջագործութեանց շնորհիւ, Սերոբի հռչակը շատ արագ տարածուեցաւ Տարօնայ աշխարհի մէկ ծայրէն միւսը։ Բնականաբար դարձաւ թրքական իշխանութեանց աչքի փուշը։ Զինու զօրութեամբ Սերոբը ձեռք անցընելու կառավարութեան բազում փորձերը անփառունակ ձախողութեան դատապարտուեցան։ Յատկապէս Բաղէշի շրջանի Բաբշէն գիւղի կռիւը, որ Հրայր Դժոխքի վկայութեամբ կը հանդիսանայ հայ ազգային¬ազատագրական շարժման ամէնէն փառաւոր էջերէն մէկը, ուր հազիւ երկու տասնեակ ֆետայիներով Սերոբ յաջողեցաւ յաղթական դուրս գալ աւելի քան հազար զինուոր հաշուող եւ երեք թնթանօթներով զինուած թրքական զօրքի հետ ընդհարումէն, ուղղակի անպարտելի հայդուկապետի հռչակ ապահովեց Սերոբ Աղբիւրին։

Ինչպէս որ Գաբրիէլ Լազեան կը վկայէ, Աղբիւր Սերոբ անսպառ կորով եւ ինքնավստահութիւն ներշնչեց մեր ժողովուրդին։ «Վերեւ Աստուած, ներքեւ Սերոբ՝ կþըսէր ժողովուրդը»։ Ամէնուր եւ «բոլորին Սերոբ կը քարոզէ. Տղա՜ք, առանց հացի մնացէք, առանց զէնքի մի մնաք»։

Թէեւ կարճատեւ եղաւ Սերոբի ֆետայական գործունէութիւնը, բայց ամբողջ հինգ տարի, 1895էն 1899, անոր անունին կապուեցաւ Տարօնի յեղափոխական շարժումը։ Ֆետայական իր դպրոցէն անցան եւ թրծուեցան աննման գործիչներ՝ Բալապեխ Կարապետէն մինչեւ Առիւծ Գեւօ, Զուլումաթէն մինչեւ Անդրանիկ ու Գէորգ Չաւուշ։

Աղբիւր Սերոբի յիշատակը ոգեկոչող յուշատետրի այսօրուան սիւնակով կ’արժէ յատուկ կարեւորութեամբ ընդգծել, որ քաջարի ռազմիկի եւ խստապահանջ հայդուկապետի իր աւանդին Սերոբ Աղբիւր միաձուլեց նաեւ հայու յեղափոխական կեանքի իր ուրոյն ոճը։ Աղբիւր Սերոբ հանդերձ ընտանեօք ընտրեց ֆետայական կեանքը ու միշտ իր կողքին ունեցաւ կինը՝ անզուգական Սօսէն (որ իր կարգին առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ Հայկական Ազատամարտի անմահ մատեանին մէջ) զաւակները։ Աղբիւր Սերոբի կինն ու զաւակները լրիւ կիսեցին իրենց ամուսնոյն եւ հօր ընտրած յեղափոխական կեանքին հերոսական, այլեւ դաժան պայմանները. ապրեցան լեռներու վրայ փախստական կեանք. մասնակից դարձան անհաւասար ուժերով մղուած, բայց հերոսական յաղթանակով նուաճուած Սերոբի կռիւներուն. նաեւ ցմրուր ճաշակեցին Հայկական Յեղափոխութեան ներքին չարիքի դառն բաժակը, երբ մատնութեան եւ դաւաճանութեան ճամբով վատօրէն վերջ տրուեցաւ անպարտելի հերոսի կեանքին ու քաջագործութեանց։

Աղբիւր Սերոբը կռուի դաշտի վրայ պարտութեան մատնելու անկարողութենէն մղուած՝ թրքական կառավարութիւնը դիմեց դաւադիր լուծումին։ Գտաւ ու կաշառեց հայ մատնիչ մը, որ իմանալէ ետք Կելիէկուզանի մէջ Սերոբի թաքստոցը, մօտեցաւ անոր իբրեւ ֆետայական շարժման հաւատաւոր, ծխախոտի միջոցաւ թունաւորեց Առիւծին եւ կռուելու անկարող վիճակի մատնելով հերոսին՝ Պշարէ Խալիլի զօրքին տեղեակ պահեց Սերոբի թաքստոցին մասին։

Այդպիսի դաւադրութեան հետեւանքով էր, որ 24 Հոկտեմբեր 1899-ին, հազարաւոր զօրքով, Պշարէ Խալիլ պաշարեց Կելիէկուզանը։ Համկառակ իր վատուժ վիճակին, Սերոբ իր ընկերներուն, կնոջ եւ անչափահաս կորիւնին հետ մինչեւ վերջին շունչ դիմադրեց անարգ ու դաւադիր թշնամիին։

Պշարէ Խալիլ հասաւ իր նպատակին։ Եւ թրքական վատոգի «հզօրութիւն»ը հանդիսադրելով՝ վիրաւոր ինկած հայ հերոսին գլուխը կտրեց եւ ցիցի մը վրայ դրած ցուցադրեց Բաղէշի փողոցներուն մէջ, թուրք ամբոխը մղելով փողոցներու մէջ… «խրախճանք»ի։

Այսպիսի՛ դաժան ու դառն վախճան ունեցաւ յեղափոխական կորովի եւ ֆետայական քաջութեան անկրկնելի աղբիւրը՝ Սերոբ Վարդանեան անուն-ազգանունով անմահ խորհրդանիշներէն մէկը հայ ժողովուրդի արդար ցասումին ու ծառացումին։

Աղբիւր Սերոբի դաւադիր սպանութիւնն ու գլխատումը, անշուշտ, անպատասխան չմնացին եւ, Դաշնակցութեան որոշումով ու վճիռով՝ Անդրանիկի, Գէորգ Չաւուշի ու Սերոբի պատրաստած միւս ֆետայիներու ձեռամբ, իրենց արժանի պատիժը ստացան դաւաճան հայերն ու անարգ Պշարէ Խալիլը։

ՊԵՏԻԿ

Շատ ճիշդ ու այնքան կարեւոր:

Այս յայտարարութիւնը լսեցինք երեսփոխան Յակոբ Բագրատունիէն` իբրեւ ցոլացում ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի մտասեւեռումին:

Ըլլամ աւելի պարզ: Այսօր սփիւռքահայութեան սիրտն ու ուղեղը Պէյրութն է: Ունէինք այնքան գործունեայ Հալէպը, որ համայն սփիւռքահայութեան տուաւ մտաւորական սերունդներ, գրական դէմքեր ու ազգային եւ քաղաքական ղեկավարներ: Այսօր` ակնարկ մը համատարածէն ու Պէյրութը պիտի տեսնենք սփիւռքահայութեան «մայրաքաղաքը»:

Լիբանանի աշխարհաքաղաքական դիրքը եւ լիբանանահայութեան ներկայութիւնը սփիւռքի մեր բոլոր օճախներուն մէջ Պէյրութի ուսերուն կը դնեն այն ծանր պատասխանատուութիւնը, ինչ որ նախապէս դրուած է Հալէպի ուսերուն, եւ այսօր Լիբանանը դարձաւ սփիւռքի «պարենաւորման կեդրոն»:

Հոս պարզ կը տեսնենք այն յայտարարութեան իմաստն ու կարեւորութիւնը` լիբանանահայութեան ուժը ամբողջ սփիւռքի եւ հայութեան ուժն է: Այլ խօսքով, զօրաւոր լիբանանահայութիւն` կը նշանակէ զօրաւոր սփիւռք: Բնականաբար, առանց անտեսելու հայրենիքի եւ սփիւռքի կապի նախարար Հրանուշ Յակոբեանի այնքան` գնահատելի գործունէութիւնը, անխոնջ աշխատանքը սփիւռքը հայրենիքին կապելու ու արդարացնելու «Արի տուն» հրաւէրին կարեւորութիւնն ու արժմէականութիւնը: Սփիւռքի 1700 ներկայացուցիչները, մէկտեղուած` նախարար Հրանուշ Յակոբեանի շուրջ, արտայայտեցին իրենց ցաւերն ու մտահոգութիւնները եւ լսեցին հայրենիքի կոչը: Հոս աւելի կը շեշտուի հաւասարակշռուած իրականութեան մը պահանջը. զօրաւոր սփիւռք` հզօր Հայաստան:

Սփիւռքահայութիւնը ուժեղ է եւ կը պահէ իր կշիռը, եթէ ուժեղ է լիբանանահայութիւնը իր ղեկավարութեամբ եւ իր ներկայացուցիչներով:

Աս կոչ մը թող նկատուի սփիւռքի նոյնիսկ հեռաւոր անկիւնները ցրուած մեր բոլոր լիբանանահայերուն` նոյեմբեր 20-էն առաջ դիմելու diasporanote.mfa.gov.lb, արձանագրելու համար յառաջիկայ երեսփոխանական ընտրութիւններուն մասնակցելու իրենց իրաւունքը ու ըլլալ գիտակից հայ եւ պարտաճանաչ լիբանանցի:

ՍԱԼԲԻ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ-ԹԱՇՃԵԱՆ

Նազանքով թեւածող անձրեւի կաթիլներուն տակ քայլերս միացած էին այն խումբ մը հայորդիներուն, որոնք արհամարհելով տերեւաթափ ալիքներու նման շորորուն հոսքը արքայութեան հորիզոնէն` մթնշաղի մէջ միտքեր կ՛որոնէին:

Խոկումի մենութեամբ աչքերս յառած կը մնային հեռուէն իր յաւերժութիւնը ամրապնդող ծիծեռնակի այն բոյնին, որ մէկուկէս միլիոն նահատակներու անմար ջահով կ՛արձագանգէր յաղթանակի ու յարութեան լուսաւոր ղօղանջը:

Իւրաքանչիւր քայլափոխիս ինծի կը թուէր, թէ գաղթի երկար ճամբան բռնած հայորդիներ այժմ կը տողանցէին հաստատ քայլերով դէպի անմահութեան բագին, եւ անոնց մէջ հազարաւոր ձայներ դարձեա՛լ կը գոռային «քիչ ետք հասնող» կարաւանի այն խումբին` վրէժի ցասումով լեցուելու ու երբեք չզիջելու իրաւատիրութենէ, նոյնիսկ` բռնակալ ոսոխին անխնայ հարուածներուն տակ, երբ այս վերջինը պատրաստ էր անմեղ զոհերու արեան գինիով արբենալու` իբրեւ կանխամտածուած ծրագիր մը յաջողութեամբ պսակուած:

Բայց ո՛չ. արցունքի կաթիլներ չէին հոսեր այտերէս, այլ «եղէգնեայ գրչով» կ՛ալեկոծէր հոգիս, շունչիս մէջ կը հեւար «ատելութեան կոչ»-ը, «բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր»-ով կը բաբախէր սիրտս, եւ «զարնուած որսորդը» տակաւին կը մնար այն լերան վրայ, որ զինք կը հիւծէր մահուան ճահիճին մէջ:

Զիս դիմաւորողը քիչ անդին կ՛ըլլար յաղթաբազուկ Հայ Նեմեսիսը, որ պահակազօրի իր դիրքին մէջ զգուշաւոր իր պարտքը կը կատարէր` «Ցեղին սիրտը» մաքրամաքուր սրբութեան անդորրութիւնը լուսարձակելով:

Ծունկի կու գամ Ծիծեռնակաբերդի ջահին առաջ, հերո՛ս նահատակի անմար յաւերժութեան…

10/10/2017
Ծիծեռնակաբերդ

ՐԱՖՖԻ ՏԵՄԻՐՃԵԱՆ

Վերջին ամիսներուն լիբանանահայ իրականութեան մէջ ամէնէն շատ յուզող ու քննութեան առարկայ դարձող նիւթը հայ դպրոցն է: Մէկ կողմէն կարգ մը վարժարաններու միաւորումը, այլ դիտակէտէ նոր վարժարանի մը բացումը, այլուր այլ վարժարանի մը տնօրէնութեան անձնակազմի փոփոխութիւնը, ուրիշ տեղ աշակերտութեան թիւի նուազումը, եւ տակաւին, որակային ու տնտեսական խնդիրներն ու այլ հարցեր գաղութին մէջ հանդիսացած են ներքին եւ արտաքին բամբասանքներու շարժառիթներ:

Այո՛, անցնող ամիսներուն հայ դպրոցը դարձած է կիներու առաւօտեան սուրճի ընկերակիցը, սրճեփներու քով հաւաքուած գործաւորներու եւ պաշտօնեաներու առօրեան, երբեմն նոյնիսկ գիշերային հաւաքոյթներուն ժամանակը լեցնող ու «գոհունակութիւն» պատճառող թեման: Տակաւին, լիբանանեան լրատուական ցանցներն անգամ չեն զրկուած հայ դպրոցին մասին «դիտողներու թիւ» աւելցնող շրջանառութեան դրուած այս «բարիք»-ներէն, մինչ ուրիշներ ձեռնածալ նստած հոսկէ ու հոնկէ կը սպասեն ժխտական լրահոսներուն…

Մարդիկ նոյնիսկ սկսած են հաւատալ, որ հայ դպրոցը կարիքն ունի «ժողովրդային շարժում»-ի` լիբանանեան հասարակութեան ներկայացնելու իրենց պահանջը` առանց գիտակցելու, որ նմանօրինակ երեւոյթներ պարզապէս վնասակար են եւ ապարդիւն…

Այս մօտեցումները ամէնօրեայ խծբծանքները աշակերտներուն մէջ կը ստեղծեն դպրոցին եւ կառոյցին նկատմամբ անվստահելիութիւն, տնօրէնութեան եւ ուսուցչակազմին նկատմամբ համակրանքի նուազում եւ կրթութեան նկատմամբ` անտարբերութիւն եւ անլրջութիւն:

Դժբախտաբար մեր միջավայրին մէջ ամէն մարդ ամէն ինչի մասին ըսելիք ունենալու իրաւասութիւնը տուած է իր անձին, անկախ անկէ,  թէ՛ ինք որքանո՛վ տեղեկութիւններ ունի, թէ` արտայայտութիւններուն մէջ որքա՛ն առարկայական հիմքեր կան, թէ` որքանո՛վ այդ խօսքերը շինիչ են… Դիմատետրի եւ այլ ընկերային ցանցերու առկայութիւնը առաւել եւս նպաստած է, որ ստեղծուի այսպէս կոչուած «ազատ» միջավայր, ուր առանց սահմանափակումներու ընդհանրապէս սեւը ճերմակին դիւրութեամբ կը խառնուի, սխալը` ճիշդին, վատը` լաւին:

Կրնայ պատահիլ, որ լիբանանեան այլ վարժարաններու նման` մարզին մէջ կան բազմաթիւ բացթողումներ եւ անընդունելի երեւոյթներ, որոնց հետագային պիտի անդրադառնանք, սակայն դժուարութիւնները չեն յաղթահարուիր հրապարակային ցեխարձակումներով, այլ` հաւաքական աշխատանքով եւ պատասխանատուութիւններ վերցնելով:

Տակաւին, անընդունելի է, որ այս «պազար»-ներուն մէջ դպրոցի մը կամ պատասխանատուի մը լաւ կամ վատ ըլլալը կախեալ ըլլայ այս կամ այն անձին գործի ընդունուելու իրադրութենէն եւ կամ ալ անհատական-նիւթական շահերէ: Դպրոցը անձնական եւ տեղայնական շահարկումներու առարկայ չի կրնար դառնալ: Հայ դպրոցը «խանութ» չէ, այլ ազգային սրբութիւն է:

Գուրգուրա՛նք մեր միջնաբերդին` հայ դպրոցին:

Գուրգուրանքի առաջին քայլը հրապարակային ու սալոնային քննարկումներէն անդին ճիշդ տեղը եւ գիտական տուեալներով հարցերը քննելն ու ներկայացնելն է, այլապէս իւրաքանչիւր անտեղի խօսք ու արտայայտութիւն քար մը եւս կը հանէ հայ դպրոցի սիւներէն…

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Հայկական սփիւռքը մէկ ամբողջութիւն մը համարելու մեր մտապատկերը ներելի թիւրիմացութիւն մըն է, որովհետեւ մեր գաղթօճախները որքան անհամար, նոյնքան իրարմէ տարբեր են` իրենց շրջապատով, կենցաղով, սովորութիւններով եւ այլ յատկութիւններով:

Նոյն մեկնակէտով, մեր գաղութներէն իւրաքանչիւրը իբրեւ մէկ ամբողջութիւն ժամանակաւոր բնոյթ ունի, որովհետեւ, ըստ պայմաններու, անոնց թուական եւ կարողական որակն ու քանակը կ’ենթարկուին դրական կամ բացասական փոփոխութեան` ըստ տուեալ երկրի կամ տարածաշրջանի ընձեռած քաղաքական, տնտեսական կամ ընկերային պայմաններուն:

Պարզ խօսքով, մեր պատկերացուցած սփիւռքեան ամբողջութիւնը ակամայ ենթակայ է յարափոփոխութեան օրէնքին, որ իւրաքանչիւր գաղութին կը պարտադրէ ձեւական թէ էութենական պատշաճեցում` ըստ իր շրջապատի պահանջներուն:

Այս պայմաններու տակ մեր գաղութներու գոյատեւումը, մանաւանդ` անոնց ուժական եւ գործօն գոյութիւնը, հիմնուած են եռանկիւնային յարաբերութեան մը վրայ: Այդ եռանկիւնը կը կազմեն նոյնինքն գաղութը, տուեալ գաղութին հիւրընկալ երկիրը եւ Հայաստանը: Իր գոյատեւման եւ մեր ազգային օրակարգի սատարման աշխատանքին մէջ գաղութը ներգործօն ազդեցութեան տակ է` իր սեփական հաւաքականութեան, հիւրընկալ երկրին եւ Հայաստանին կարիքներուն, պահանջներուն, դիւրութիւններուն եւ դժուարութիւններուն:

Այսպիսի բարդ ու խրթին իրավիճակի ենթակայ է իւրաքանչիւր գաղթօճախ: Այս բացատրութեամբ նաեւ պէտք է ընկալել հայկական սփիւռքի մէկ ամբողջութեան ըլլալու պատկերացումին թիւրիմացութիւնը:

Սակայն սփիւռքեան այս դժուարին կացութեան մէջ առկայ է մէկ հիմնական հասարակ յայտարար` մեր հայեցի ինքնութեան պահպանումը: Հայկական սփիւռքը մէկ ամբողջութեան վերածողը եւ իւրաքանչիւր գաղութի գոյատեւման երաշխիքը խարսխուած են հայեցի ինքնութեան պահպանման, արմատաւորման եւ կիրարկման վրայ:

Հետեւաբար շատ բնական է հայեցի ինքնութեան առաջնահերթութիւնը թէ՛ սփիւռքի եւ թէ՛ հայրենիքի համար: Բաւարար թէ անբաւարար մակարդակներով ծրագրումներ կը կատարուին ու կը գործադրուին, որպէսզի սփիւռքահայուն ջամբուին հայեցի ինքնութեան բաղադրեալները կազմող մեր ազգային գիտակցութիւնը, արժէքները, աւանդութիւնները մշակոյթը, ինչպէս եւ` քաղաքական դատի գիտակցութիւնը:

Պէտք է ընդգծել` հարցը հայապահպանումի մասին չէ, այլ` հայեցի ինքնութեան մասին: Հայապահպանումը կրաւորական մօտեցում մըն է, ուր կը բացակային մեր անհատական եւ հաւաքական գոյութեան նպատակային տուեալները:

Հայեցի ինքնութիւնը գիտակցական հայու զարգացման մասին է, ուր հայեցի գոյատեւումը անքակտելի մասն է մեր ազգային պայքարին, առաքելութեան եւ նպատակներուն:

Որքան ալ կարեւոր ըլլան հայեցի ինքնութեան զարգացման եւ ամրացման ձգտող մեր ծրագրումները, գիտակցական ինքնութիւնը ապահովելու համար անհրաժեշտ է ջամբուող գիտելիքները իմաստաւորող հոգեկան ու մտային տուեալը: Այսինքն` այդ գիտելիքներուն իմաստ, լիցք եւ սլացք տուող ներշնչարանը:

Դաշնակցական երիտասարդութեան համար մէկ եւ միակ է մեր ինքնութեան ներշնչարանը: Այդ ներշնչարանը հայրենիքն է:

Դաշնակցութեան երիտասարդական միաւորները ոչ միայն տեսականօրէն, այլ գործնապէս գաղափարական հանգանակի վերածած են Հայաստանը` իբրեւ սփիւռքահայու ինքնութեան ներշնչման աղբիւր:

Մեր գաղութներու տարածքին եւ կեդրոններուն մէջ, դաշնակցական պատանիին եւ երիտասարդին համար ամէնօրեայ ապրում եւ գործ է Հայաստանի գիտակցութիւնը եւ ներշնչումը: Իրենց այս աշխատանքը աւելիով կ՛ամրապնդուի իրենց կազմակերպած տարեկան հայաստանագնացութան ծրագրով, ուր անոնք շաբաթներով կը դաստիարակուին ու կը ներշնչուին Հայաստանի եւ Արցախի դաշտերուն մէջ ու լեռներուն վրայ:

Տակաւին երկու ամիս առաջ, ամրան, հայաստանագնացութեան գործնական փաստը յաւելեալ գօտեպնդում տուաւ սփիւռքի մէջ մեր հայեցի ինքնութեան պահպանման:

Սփիւռքահայ հարիւրաւոր դաշնակցական պատանիներ, երիտասարդներ եւ մարզիկներ ապրեցան ու մասնակից եղան հայաստանագնացութեան, որ յատկանշուեցաւ` բանակումներով, բանակավայրերով, դաստիարակչական ծրագիրներով, հայրենիքի տարբեր շրջաններ այցելութիւններով, համահայկական խաղերով, փառատօներով…

Յատկապէս պէտք է ընդգծել հայաստանագնացութեան մասնակցող Դաշնակցութեան երիտասարդական ու պատանեկան միութիւններու եւ Դաշնակցութեան յարակից կազմակերպութիւններու անդամներուն գերակշռող ներկայութիւնը: Մեր երիտասարդներն ու պատանիները գործնապէս դաստիարակուեցան ու իրողապէս ապրեցան հարազատ հայրենիքի փորձառութիւնը:

Անոնք վերադարձան տուն` իրենց բնակած գաղթօճախները: Վերադարձան հայօրէն աւելի դաստիարակուած, աւելի վճռական դարձած եւ մանաւանդ` աւելի հայացած: Աւելի՛ն. վերադարձան իբրեւ աւելի գիտակից հայեր:

Միայն հայրենիքը կրնար ներշնչել հայեցի ինքնութեան այդ գիտակցութիւնը: Որովհետեւ, ուր  ալ ըլլանք սփիւռքի տարածքին, մեր ինքնութեան ներշնչարանը Հայաստանն է:

Լոս Անճելըս,
19 հոկտեմբեր 2017

Ն. Պ.

Հայ ժո­ղո­վուր­դի նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան, բայց մա­նա­ւանդ 28 ­Մա­յիս 1918ին կեր­տո­ւած ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի տա­րեգ­րու­թեան ա­մէ­նէն սեւ օ­րե­րը ար­ձա­նագ­րո­ւե­ցան Հոկ­տեմ­բեր 1920ին, երբ ­Լե­նին-­Քե­մալ սա­դա­յէ­լա­կան զի­նակ­ցու­թիւ­նը ամ­բողջ թա­փով եր­կու կրա­կի մէջ ա­ռաւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։

Սեպ­տեմ­բեր 1920ի վեր­ջին օ­րե­րուն քե­մա­լա­կան զօր­քե­րը լայ­նա­ծա­ւալ յար­ձա­կու­մի ձեռ­նար­կե­ցին ­Հա­յաս­տա­նի դէմ՝ ա­ռանց պա­տե­րազ­մի պաշ­տօ­նա­կան յայ­տա­րա­րու­թեան։ Թր­քա­կան ներ­խու­ժու­մը իր յա­ջո­ղու­թեան գրա­ւը դրած էր Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քին տա­կա­ւին ապ­րող թուր­քեւ­մահ­մե­տա­կան տար­րե­րու խռո­վու­թեանց վրայ։

Իր կար­գին ­Լե­նի­նի ­Ռու­սաս­տա­նը ան­ցաւ յար­ձա­կո­ղա­կա­նի։ ­Թէեւ ­Խորհրդա­յին Ռու­սաս­տա­նի լիա­զօր ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը՝ ­Լեգ­րան ար­դէն Ե­րե­ւան կը գտնո­ւէր եւ իբր թէ քա­ղա­քա­կան հա­մա­ձայ­նու­թեան եզ­րե­րու շուրջ կը բա­նակ­ցէր ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան հետ, այ­սու­հան­դերձ՝ թէ՛ ­Կար­միր Բա­նա­կի զօ­րա­բա­ժին­ներ հրա­հանգ ստա­ցան ներ­խու­ժե­լու ­Հա­յաս­տան՝ ատր­պէյ­ճա­նա­կան տա­րածք­նե­րէն, թէ՛ հայ պոլ­շե­ւիկ­նե­րուն խորհր­դա­յին օ­ժան­դա­կու­թիւն հա­սաւ, որ­պէս­զի սաստ­կաց­նեն հայ­կա­կան բա­նա­կը ներք­նա­պէս պա­ռակ­տե­լու եւ ջլա­տե­լու ի­րենց ազ­գա­դաւ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։

Դառն ու հեգ­նա­կան զու­գա­դի­պու­թեամբ մը, 1920ի աշ­նան, ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կը կ­’ապ­րէր իր լա­ւա­գոյն օ­րե­րը թէ՛ սպա­ռա­զին­ման, թէ՛ հան­րա­պե­տու­թեան ողջ տա­րած­քը հա­կակշ­ռե­լու ա­ռում­նե­րով։ ­Գար­նան բռնկած պոլ­շե­ւի­կեան ­Մա­յիս ­Մէ­կի խռո­վու­թիւն­նե­րը ոչ միայն զսպո­ւած էին, այ­լեւ ա­նո­ւա­նի ֆե­տա­յի­ներ ­Սե­պու­հի եւ Սմ­բա­տի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ գոր­ծող զսպիչ զօր­քե­րը ար­դէն ­Դէ­պի Եր­կիր ար­շա­ւե­լու ծրա­գիր­ներ կը մշա­կէին, որ­պէս­զի ի­րա­գոր­ծէին ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ստեղծ­ման հա­մազ­գա­յին տես­լա­կա­նը։

Ն­ման նպաս­տա­ւոր պայ­ման­նե­րու մէջ գտնո­ւե­լով հան­դերձ՝ ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կը հո­գե­բա­նօ­րէն պատ­րաստ չէր եր­կու թշնա­միի դէմ կռո­ւե­լու, ո­րով­հե­տեւ ­Խորհր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նը կրկնա­կի ա­ռու­մով ըն­կա­լե­լի չէր իբ­րեւ թշնա­մի ու­ժի։

Ընդ­հան­րա­պէս Ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը (նոյ­նիսկ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի Բիւ­րօ-կա­ռա­վա­րու­թեան օ­րով) կը տա­ռա­պէին հո­գե­բա­նա­կան այդ ներ­քին կաշ­կան­դու­մէն։ ­Նախ՝ ո­րով­հե­տեւ ռուս ժո­ղո­վուր­դին հետ մեծ յոյ­սեր կա­պե­լու ամ­բողջ ա­ւանդ մը ար­մա­տա­ւո­րո­ւած էր հա­յոց ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեան մէջ։ Ա­պա՝ ո­րով­հե­տեւ ցե­ղաս­պան թուր­քին դէմ ամ­բողջ էու­թեամբ կռո­ւե­լու պատ­րաստ հայ զի­նո­ւորն ու զի­նո­ւո­րա­կան ղե­կա­վա­րը ի վի­ճա­կի չէին նոյն­պի­սի վճռա­կա­նու­թեամբ ու մար­տու­նա­կու­թեամբ զէնք գոր­ծա­ծե­լու հայ խռո­վա­րար­նե­րու եւ սադ­րիչ­նե­րու դէմ, կը դժո­ւա­րա­նա­յին հա­յու ա­րիւն թա­փե­լու, որ­քան ալ բա­ցա­յայտ ու ան­նե­րե­լի ըլ­լար հայ պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ազ­գա­դա­ւու­թիւ­նը։

Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կի այս ներ­քին կաշ­կան­դու­մը իր ամ­բողջ ող­բեր­գա­կա­նու­թեամբ ի յայտ ե­կաւ ­Հոկ­տեմ­բեր 14-15ին, երբ թրքա­կան զօր­քը հա­սաւ ­Կար­սի մա­տոյց­նե­րուն եւ ա­նա­ռիկ բեր­դա­քա­ղա­քը ի վի­ճա­կի չե­ղաւ ետ շպրտե­լու ներ­խու­ժող թշնա­մին, ո­րով­հե­տեւ դա­սալ­քու­թիւ­նը ուղ­ղա­կի ջլա­տեց մեր զօր­քին մար­տու­նա­կու­թիւ­նը։

Բայց յու­շա­տետ­րի այ­սօ­րո­ւան է­ջը կը վե­րա­բե­րի ­Հոկ­տեմ­բեր 25ի այն կե­նաց-մա­հու կռիւ­նե­րուն, ո­րոնք մղո­ւե­ցան ­Սուր­մա­լու ճա­կա­տին վրայ եւ պսա­կո­ւե­ցան հայ­կա­կան զօր­քե­րու փայ­լուն յաղ­թա­նա­կով։
Մէկ կող­մէ ռազ­մա­կան նա­խա­րար Դ­րո­յի անձ­նա­կան մաս­նակ­ցու­թեամբ, իսկ միւս կող­մէ զօ­րա­վար ­Սե­պու­հի եւ ա­նոր աջ բա­զու­կը հան­դի­սա­ցող Ս­տե­փան ­Ծա­ղի­կեա­նի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ կռո­ւող հայ­կա­կան ու­ժե­րը յա­ջո­ղե­ցան կա­սեց­նել եւ յետ մղել թրքա­կան յար­ձա­կո­ղա­կա­նը, ինչ որ ա­ւե­լի քան մէկ ա­մի­սով եր­կա­րաձ­գեց ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան կեան­քը։
Այս ի­մաս­տով կ’ար­ժէ ­Սուր­մա­լո­ւի ճա­կա­տին վրայ ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կին մղած յաղ­թա­կան վեր­ջին կռիւ­նե­րուն նո­ւի­րո­ւած այս է­ջը փա­կել հա­յաս­տա­նեան կայ­քէ­ջե­րու կող­մէ յա­ճա­խա­կի օգ­տա­գոր­ծո­ւող ար­խի­ւա­յին աղ­բիւ­րի մը փո­խան­ցած վկա­յու­թեամբ։ «Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի վեր­ջին օ­րե­րը» («Ան­յայտ Գ­րո­ղի Օ­րա­գի­րը») ա­նու­նը կրող ար­խի­ւա­յին այդ աղ­բիւ­րը հե­տե­ւեալ խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րը կը կա­տա­րէ Հոկ­տեմ­բեր 1920ի օր­հա­սա­կան այդ օ­րե­րուն մա­սին.

«…Այդ­պի­սի ա­նո­րոշ դրու­թեան մէջ մեր հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը հրա­ման տո­ւեց, որ մեր բա­նա­կը բո­վան­դակ ճա­կատ­նե­րում դի­մի ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման ամ­սի 14ին, ո­րը եւ կա­տա­րո­ւեց նոյ­նու­թեամբ: Այդ օ­րը ա­ռա­ջին ան­գամ լի­նե­լով մեր մօտ 25 հա­զա­րա­նոց բա­նա­կը շօ­շափ­ման մտաւ եր­կու դի­վի­զիոն թուրք կա­նո­նա­ւոր եւ նոյն­քան խու­ժան թշնա­մու հետ եւ նրանց յա­մառ դի­մադ­րու­թիւ­նը կոտ­րե­լով՝ 5 վերստ ետ մղեց, բայց ո­րով­հե­տեւ հա­կա­ռա­կոր­դի դիր­քե­րը իշ­խող էին ու մեր զօ­րա­մա­սե­րը դեռ կա­նո­նա­ւոր չխմբա­ւո­րո­ւած՝ կանգ­նեց­րին ի­րենց ա­ռա­ջին ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­թիւ­նը, ո­րից օգ­տո­ւե­լով թշնա­մին հա­կա­յար­ձակ­ման է դի­մում եւ մե­րոնց ետ մղում ի­րենց դիր­քե­րը ու ո­րոշ մա­սե­րում ա­ւե­լի խո­րա­նում մեր ճա­կա­տից ներս:
«Այս փոք­րիկ ան­յա­ջո­ղու­թիւ­նից յե­տոյ մե­րոնք ու­նե­նում են 100ի չափ սպան­նուած եւ վի­րա­ւոր:
«Այդ կռո­ւից պարզ ե­րե­ւաց, որ մեր զի­նո­ւոր­նե­րը չեն կռւում, իսկ հա­կա­ռա­կոր­դը՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը: Չկ­ռո­ւե­լով հան­դերձ՝ խմբո­վին դա­սալ­քու­թիւն կար, այն­պէս որ չորս կող­մից ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան խմբակ­նե­րը, որ մէկ-մէկ պա­հա­պան հրեշ­տակ­ներ էին ­Բեր­դա­քա­ղա­քի (­Կարս) հա­մար մաս­նա­ւո­րա­պէս, իսկ ­Հա­յաս­տա­նում՝ ընդ­հան­րա­պէս, տաս­նեակ­նե­րով դա­սա­լիք­ներ էին բե­րում գի­շեր թէ ցե­րեկ:
«­Մարդ ուղ­ղա­կի ապ­շած է մնում. մեր բա­նա­կը հրա­շա­լիօ­րէն հագ­նո­ւած է Անգ­լիա­յից նոր ստա­ցո­ւած հա­գուստ­նե­րով, սպա­ռա­զի­նո­ւած է լաւ, ինչ­պէս եւ պա­րե­նա­ւո­րո­ւած: Ա­պա ին­չո՞ւ չեն կռւում. ի՞նչ է պառ­ճա­ռը: Ա­ռաջ մենք բո­լորս էլ հա­ւա­տա­ցած էինք, որ ե­թէ տաճ­կա­կան ճա­կա­տում ու­նե­նանք մի տա­սը հա­զա­րա­նոց բա­նակ, ա­ռանց այ­լե­ւայ­լու­թեան կը գրա­ւենք ­Տաճ­կա­հա­յաս­տա­նը, բայց այժմ կրկնա­կի են մեր ու­ժե­րը եւ թշնա­մին 15-18 վերս­տի վրայ է, ու մենք դժուա­րա­նում ենք քշել:
«­Հա­յը ծայ­րա­յե­ղու­թեան խա­ղա­լիք է, հա­ւա­սա­րակշ­ռո­ւած չէ նրա հո­գին եւ միօ­րի­նա­կու­թեան խորթ. մի փոք­րիկ յաղ­թու­թիւ­նից մեծ յաղ­թա­նակ­ներ է ստեղ­ծում եւ անն­շան պար­տու­թիւն­նե­րից մաս­սա­յա­կան խու­ճա­պի է են­թարկւում:

«Այդ ա­ռա­ջին պատ­ճառն է. երկ­րորդն այն է, որ հա­յը չա­փա­զանց անձ­նա­պաս­տան լի­նե­լով զար­մա­նում է, թէ ինչ­պէս կա­րող է ին­քը կռո­ւի գնալ եւ յաղ­թել, եւ երբ որ այդ­պէս է պա­տա­հում՝ թշնա­մուն, ե­թէ վեր­ջինս նոյ­նիսկ չնչին ուժ ներ­կա­յաց­նի, պատ­կե­րաց­նում է ան­հա­շիւ ու այդ­պի­սով քո­ղար­կում իր խայ­տա­ռակ պար­տու­թիւ­նը: Մեզ հա­մար մեծ բախ­տա­ւո­րու­թիւն էր, որ 14ին թշնա­մին ընդ­հա­նուր հա­կա­յար­ձակ­ման չդի­մեց, այ­լա­պէս կա­րող էր լուրջ վտանգ­ներ ստեղ­ծո­ւել եւ դրու­թիւ­նը ա­ւե­լի եւս բար­դա­նալ:

«­Սե­պու­հը դեռ սկզբից դէմ էր այդ­պէս շու­տա­փոյթ ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման անց­նե­լուն. նրա կար­ծի­քով՝ ճա­կա­տից ե­թէ յար­ձա­կո­ւե­լու լի­նենք, բնաւ չենք յա­ջո­ղի, եւ այդ­պէս էլ ե­ղաւ: ­Նա գտնում էր, որ մեր ու­ժեղ յար­ձա­կում­նե­րը պէտք է կա­տա­րո­ւեն թե­ւե­րից, մա­նա­ւանդ ձա­խից, որ­տեղ մենք ան­պատ­ճառ պէտք է անց­նենք թշնա­մու թի­կուն­քը եւ այդ­պի­սով ստի­պենք նրան թու­լաց­նել կենտ­րո­նը ու ա­պա հա­րո­ւա­ծել նրա կեն­դա­նի ու­ժե­րին: ­Սա­կայն ինչ-ինչ պատ­ճառ­նե­րով հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը յար­մար էր գտել այլ կերպ ո­րո­շե­լու ընդ­հա­նուր յար­ձակ­ման ծրա­գի­րը»:

Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վեր­ջին օ­րե­րը ա՛յս աս­տի­ճան ծանր ու այս­պի­սի՛ հա­կա­սու­թիւն­նե­րով ճնշող ե­ղան։
Բայց այդ բո­լո­րով հան­դերձ՝ ­Հայ­կա­կան ­Բա­նա­կը անհ­րա­ժեշտ ու բա­ւա­րար տո­ւեալ­նե­րը ու­նէր վերջ­նա­կան յաղ­թա­նա­կով պսա­կե­լու ­Սուր­մա­լու ճա­կա­տին վրայ իր ար­ձա­նագ­րած 25 ­Հոկ­տեմ­բե­րի ռազ­մա­կան յա­ջո­ղու­թիւ­նը եւ ընդ­հան­րա­պէս հայ­րե­նի­քի պաշտ­պա­նու­թեան իր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը, ե­թէ իր դէմ չու­նե­նար ­Լե­նին-­Քե­մալ սա­դա­յէ­լա­կան զի­նակ­ցու­թեան տա­րո­ղու­թեամբ մա­հա­ցու թշնա­մի։

Պոլսոյ «Ժամանակ» օրաթերթի «100-ամեակ»-ի մատենաշարը հարստացաւ նոր հրատարակութեամբ մը: Վահան Թէքէեանի «Երկու դրախտները» կու գայ միանալու ցարդ տպագրուած չորս հատորներուն` Քասիմի «Օրուան մտածումներ», Ռուբէն Զարդարեանի «Յօդուածներ», Երուխանի «Փոքր Ասիոյ մէջէն» եւ նոյնպէս Թէքէեանի «Կեսարիա» հատորներուն: «Ժամանակ»-ի հրատարակութեան 100-ամեակին առիթով կը հրատարակուին հաւաքածոներէն պեղուած յօդուածներ, յօդուածաշարքեր կամ ամբողջական երկեր, որոնք նոր լոյս մը կը սփռեն անցեալին եւ ի յայտ կը բերեն արեւմտահայ հեղինակներու գրական ժառանգութենէն նոր գործեր:

Վահան Թէքէեանին անունը սերտօրէն կապուած է «Ժամանակ»-ի պատմութեան: Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք Վահան Թէքէեան սկսած էր աշխատակցիլ Քասիմի նոր հիմնադրած թերթին` նոյնիսկ ապագային դառնալով անոր գլխաւոր խմբագիրներէն մին, երբ թերթը միացած էր «Ժողովուրդի ձայնը»-ին: Յիշեալ մատենաշարին նախորդ հրատարակութիւնը անցեալի փոշոտ հաւաքածոներէն դուրս կը հանէր ու առաջին անգամ առանձին հատորով մը կը հրատարակէր Թէքէեանի «Կեսարիա» գործը, իսկ հիմա ընթերցասէրներու սեղանին է արեւմտահայ գրականութեան այս դասական հեղինակին հրապարակագրական, գրական-գեղարուեստական ու յուշագրական յօդուածներէն ու յօդուածաշարքերէն հարուստ ծաղկաքաղ մը, զոր, ինչպէս նախորդ հատորները, պատրաստած է բանասէր Սեւան Տէյիրմենճեանը: Նորատիպ հատորին յառաջաբանը գրի առած է Վահան Թէքէեանի կեանքին ու ստեղծագործութեան անուանի մասնագէտներէն դոկտ. Վաչէ Ղազարեանը: Քնալը կղզիի երկուորեակ պատմական ապարանքները ներկայացնող կողքին հեղինակն է երգիծանկարիչ ու գեղանկարիչ Արէտ Կըճըր:

Երեք բաժիններէ բաղկացած հատորին առաջին բաժինը յատկացուած է հեղինակի հրապարակախօսական յօդուածներուն: «Ժամանակ» եւ «Ժողովուրդի ձայնը» թերթերուն մէջ Թէքէեանի` իր անունով հրատարակած յօդուածներէն ընտրանի մը կարելի է գտնել այս բաժնին մէջ: Յօդուածները առհասարակ կը վերաբերին սահմանադրութեան հռչակման անմիջական վաղորդայնի իրադարձութիւններուն` օսմանեան քաղաքական ու հայկական հասարակական կեանքի ինչ-ինչ դրուագներուն:

Երկրորդ բաժինը յատկացուած է գրական ու գեղարուեստական յօդուածներուն կամ յօդուածաշարքերուն, որոնք նոյնպէս հրատարակուած են «Ժամանակ»-ի, «Ժողովուրդի ձայնը-Ժամանակ»-ի կամ Գահիրէի «Արեւ»-ին մէջ: Կարդալով այդ յօդուածները` կարելի է գաղափար ունենալ ո՛չ միայն յետեղեռնեան արեւմտահայ գրական ու մշակութային կեանքին մասին, այլ նաեւ ծանօթանալ Թէքէեանի մօտեցումներուն` Խորհրդային Հայաստանի գրականութեան, գրական անցուդարձերուն եւ նոյնիսկ 1922-ի ուղղագրական փոփոխութեան մասին:

Վերջին բաժինը, որ թերեւս ամէնէն հետաքրքրականը կարելի է նկատել, Թէքէեանի յուշերն են: Գրական աշխարհէն դէմքերու, արեւմտահայ քաղաքական-հասարակական կեանքէն անցուդարձերու մասին Թէքէեանի վկայութիւնները, ինչպէս նաեւ իր անձնական կեանքէն դրուագներու ներկայացումը, տարբեր անցքերու ու յայտնի անձերու մասին նոր բացայայտումներ կատարելու առընթեր, հաճելի ընթերցանութիւն մըն ալ կը պարգեւեն կարդացողին:

«Երկու դրախտները» հատորի իւրաքանչիւր բաժնէն ետք տեղադրուած են ծանօթագրութիւններ: Հոն կարելի է գտնել նաեւ Թէքէեանի` ժամանակի մամուլին մէջ հրատարակուած երգիծանկարները, ինչպէս նաեւ հօր` Գալուստ Թէքէեանի Պաղլարպաշըի մէջ գտնուող շիրիմին լուսանկարը: Հատորի աւարտին դրուած յատուկ անուններու ցանկն ալ կը դիւրացնէ պատմաբաններու կամ գրականագէտներու աշխատանքը:

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Սկանտինաւեան պետութիւնները (Դանիա, Շուէտ եւ Նորվեկիա) ծանօթ են իրենց զարգացած ճարտարարուեստական տնտեսութեամբ, որ պատճառ դարձած է, որ անոնք դառնան աշխատաւորական եւ ընկերվար-ժողովրդավարական շարժման ներթափանցման ամէնէն կարեւոր աղբիւրները, իսկ գործնական գետնի վրայ` ընկերային բարեկեցութեան ամէնէն յաջող օրինակները:

Ստորեւ պիտի ներկայացնենք սկանտինաւեան ընկերվար-ժողովրդավարական շարժումները` սկսելով դանիականէն: Շատերը պիտի հարցնեն, թէ ինչո՞ւ դանիականէն: Պատասխանը յստակ է. անիկա է երեք սկանտինաւեան պետութիւններէն անդրանիկը, ուր ձեւաւորուեցաւ ընկերվար-ժողովրդավարութիւնը թէ՛ տեսական, թէ՛ կազմակերպական եւ թէ՛ գործնական առումներով:

Դանիոյ Ընկերվար-Ժողովրդավարութեան Սկզբնական

Դանիան, ըլլալով Գերմանիոյ հիւսիսային դրացին, մէկ կողմէ ազդուած է հոն հիմնուած աշխարհի առաջին ընկերվար-ժողովրդավարական կուսակցութեան (Գերմանական բանուորներու ընդհանուր կազմակերպութիւն, հիմնուած` 1863-ին) գաղափարներէն, իսկ միւս կողմէ ալ` Ֆրանսայի մէջ 1871-ին տեղի ունեցած «Փարիզի կոմունա»-էն, եւ վերջապէս` միջազգային գետնի վրայ հիմնուած «Բանուոր տղամարդոց միջազգային կազմակերպութենէն», կամ ինչպէս որ ծանօթ է «Առաջին միջազգայնական»անունով, որ դարձաւ միջազգային գետնի վրայ աշխատաւորական եւ ընկերվարական ուժերը համախմբող առաջին կառոյցը:

1871-ին դանիացի ընկերվարական տեսաբաններ, Լուիս Փիոյի գլխաւորութեամբ, հիմը կը դնեն սկանտինաւիոյ առաջին ընկերվար-ժողովրդավարական կազմակերպութեան` «Յանուն Դանիոյ միջազգային աշխատաւորական կազմակերպութիւն» անունով, որ ծանօթ էր նաեւ «Բանուոր տղամարդոց միջազգային կազմակերպութեան Դանիոյ հատուած» անունով:

1872-ին «Յանուն Դանիոյ միջազգային աշխատաւորական կազմակերպութիւն»-ը կը հրապարակէ իր առաջին ծրագիրը: Այս ծրագիրը շատ սահմանափակ էր եւ կեդրոնացած էր  քանի մը պահանջներու վրայ, որոնք են` անուղղակի հարկերու ջնջումը, հաւասարութիւն բոլորին միջեւ` օրէնքին առջեւ, ձրի ուսում, եկեղեցիի եւ պետութեան անջատում եւ խաղաղասիրական արտաքին քաղաքականութիւն:

Դանիոյ մէջ արդիւնաբերական արտադրութեան զարգացումը եւ դրամատիրական համակարգէն բանուորներուն կրած տանջանքն ու զրկանքը լաւագոյն առիթ եղան, որ նորաստեղծ ընկերվար-ժողովրդավարական կառոյցը աճի բանուորական շրջանակներուն մէջ: Իր հիմնադրութենէն մէկ տարի ետք ընկերվար-ժողովրդավարական շարժումին շարքերը մեծ վտանգ հանդիսացան իշխող դրամատիրական համակարգին. 1 մայիս  1872-ին` Աշխատաւորներու միջազգային օրուան առիթով տեղի ունեցած մեծ ցոյցերը սարսափ պատճառեցին ազատ-շուկայական տնտեսութիւն որդեգրող կառավարութեան, որ իր կարգին ճնշումի ենթարկեց ընկերվար-ժողովրդավարական շարժումը` բանտարկելով կազմակերպութեան մտաւորական տարրերը:

1876-ին Դանիոյ աշխատաւորական շարժումը վերանորոգման ժամանակաշրջան մը կ՛ապրի: Առաջին` կուսակցութիւնը կը փոխէ իր «սահմանափակ» ծրագիրը` աւելի ընդլայնուած եւ հասարակական ենթակայական ու առարկայական պայմանները վերլուծող (մարքսական հիմքի վրայ) մօտեցումով մը, երկրորդ` շարժումը իր անունը կը փոխէ` «Յանուն Դանիոյ միջազգային աշխատաւորական կազմակերպութենէն» վերածուելով Դանիոյ Ընկերվար-ժողովրդավարական աշխատաւորական կուսակցութեան: Այստեղ Կ՛արժէ քիչ մը  կեդրոնանալ ծրագիրին վրայ: Այդ ծրագիրը ազդուած էր Գերմանիոյ Ընկերվար- ժողովրդավարական կուսակցութեան ծրագիրէն (որդեգրուած` 1875-ին): Ծրագիրը կը շեշտէ աշխատանքին կարեւորութիւնը` ըսելով. «Աշխատանքը հարստութեան եւ մշակոյթի աղբիւրն է: Բոլոր անոնք, որոնք կ՛աշխատին, պէտք է արժանանան այդ երկուքին»: Անիկա կը քննադատէ դրամատիրական համակարգը` զայն նկատելով «դժբախտութեան եւ թշուառութեան պատճառ» եւ կոչ կ՛ուղղէ ազատագրելու բանուոր դասակարգն ու ընկերային հարցին լուծումը կը տեսնէ «պետութեան օժանդակութեամբ` արտադրութեան միջոցներու ժողովրդավարական կառավարումով»: Ծրագիրը յառաջ կը քշէ ընկերային-տնտեսական պահանջներ, ինչպէս` գործարաներուն մէջ բանուորներու ներկայացուցչութիւն, թոշակառութեան, հիւանդութեան եւ անգործութեան ապահովագրութիւն:

Աճման Տարիներ 

1884-ին ընկերվար-ժողովրդավարները (կուսակցութեան անունը կը փոխուի Դանիոյ Ընկերվար-ժողովրդավարական աշխատաւորական կուսակցութենէն` Ընկերվար- ժողովրդավարներու, որ մինչեւ օրս կը գործածուի) կը մտնեն Դանիոյ խորհրդարան, որ մեծ առիթ կու տայ անոնց գործադրելու իրենց ծրագիրը` օրէնսդրական գետնի վրայ:  Խորհրդարան մուտք գործելուն կը յաջորդէ «Ազգային կազմակերպութեան» (1898) հիմնումը: «Ազգային կազմակերպութիւն»-ը արհեստակցական միութիւններու կեդրոնական մարմին մըն է, որ հիմնուեցաւ ընկերվար-ժողովրդավարներու հովանաւորութեամբ եւ հետագային մեծ դերակատարութիւն ունեցաւ աշխատաւորներու իրաւունքներուն հետապնդման իմաստով, ինչ որ Դանիոյ բարեկեցիկ համակարգին հիմքերէն մէկն է: «Ազգային կազմակերպութիւն»-ը իր հիմնադրութենէն մէկ տարի ետք (1899) արդիւնաբերական աշխարհին արհեստակցական միութիւններու մեծագոյն մարմինը կը դառնայ եւ կը յաջողի գործարանատէրերուն ստիպել, որ ճանչնան արհեստակցական միութիւններու ներկայութիւնը գործարաններուն մէջ: Դանիոյ մէջ կը տարածուի նաեւ ընկերվար-ժողովրդավարական գրականութիւնը. 1874-ին «Ընկերվար-ժողովրդավարութիւն» պաշտօնաթերթը կը դառնայ Դանիոյ մէջ ամէնէն շատ կարդացուած պարբերաթերթը, իսկ 1890-ականներուն կը հիմնուին տեղական ընկերվար-ժողովրդավարական օրաթերթեր:

1913-ին ընկերվար-ժողովրդավարական կուսակցութիւնը կը հրապարակէ իր նոր ծրագիրը: Այդ ծրագիրը աւելի հիմնուած էր վերլուծումներու վրայ, բայց այս անգամ ոչ թէ մարքսական ուղղափառութեան, այլ` մարքսականութեան վերատեսութեան հիմքին վրայ: Ծրագիրը դրամատիրական անձնական սեփականատիրութիւնը կը տեսնէր իբրեւ «քաղաքական անկայունութիւն, ընկերային անհաւասարութիւն, ազգերու միջեւ բաժանում եւ ժողովուրդներուն մէջ թշուառութիւն» պատճառող երեւոյթ: Ընկերվար-ժողովրդավարները իրենց գլխաւոր գործը կը նկատեն «դրամատիրական անձնական սեփականատիրութեան ջնջումը եւ անոր փոխարէն ընկերվարական ընկերութեան կերտումը` բանուորներու ղեկավարութեամբ», եւ այդ ընկերվարական ընկերութիւնը պիտի դառնայ «ամէն տեսակի շահագործման, զրկանքի եւ ընկերային անհաւասարութիւն հաստատող երեւոյթի դէմ դնողը»: Դանիացի ընկերվար-ժողովրդավարները միջազգային գետնի վրայ կոչ կ՛ուղղեն բանուոր դասակարգին` պայքար մղելու լիիրաւօրէն ազատագրելու մարդկութիւնը`  առանց սեռի, ցեղի կամ ազգային խտրութեան: Ծրագիրը կոչ կ՛ուղղէ պետականացնելու տնտեսական մենաշնորհներն ու ընկերային ծառայութիւնները:

1910-ին ընկերվար-ժողովրդավարներուն ղեկավարութիւնը կը ստանձնէ չափաւոր գիծի հետեւորդ Թորվալ Սթաունինկը, որուն գործնապաշտութեան հիման վրայ ընկերվար- ժողովրդավարները կը յաջողին յառաջ տանիլ իրենց ծրագիրի որոշ կէտեր` Ընկերային-ազատական կուսակցութեան աջակցութեամբ: 1909-1910, 1913-1918 եւ 1918-1920 թուականներուն ընկերային-ազատականները կառավարութիւն կը կազմեն` ընկերվար- ժողովրդավարներու խորհրդարանական խմբակցութեան աջակցութեամբ: Ընկերվար- ժողովրդավարներու ծրագիրէն բազմաթիւ կէտեր կ՛իրականանան, օրինակ` Համաշխարային Ա. պատերազմին (1914-1918) Դանիան չի մասնակցիր եւ 1915-ին իւրաքանչիւր դանիացի քաղաքացի` առանց սեռի կամ դասակարգի խտրութեան, կը ստանայ քուէարկելու իրաւունք: Մինչ այդ Սթաունինկի վարած չափաւորական քաղաքականութիւնները չեն գոհացներ կուսակցութեան մէջ «ուղղափառ մարքսական» հոսանքին հետեւորդները, որոնք իրենց կարգին 1919-ին կը հեռանան ընկերվար ժողովրդավարներէն եւ կը հիմնեն Դանիոյ Համայնավար կուսակցութիւնը:

Կառավարութեան մէջ ազդեցիկ մեծ դեր ունենալէ ետք, 1924-ին ընկերվար-ժողովրդավարները Դանիոյ մէջ կը կազմեն իրենց առաջին կառավարութիւնը եւ աշխարհին կը ներկայացնեն առաջին կին նախարարը` Նինա Պենկը, որ դարձաւ կրթութեան նախարար:

Բանուորական Կուսակցութենէն`
Ժողովրդային Կուսակցութիւն

1929-էն սկսեալ մինչեւ 1942 ընկերվար ժողովրդավարները կը մնան կառավարութեան գլուխը: Նոյն այդ տարիներուն Դանիա լուրջ հարցեր կը դիմագրաւէ. մէկ կողմէ անգործութիւն եւ աղքատութիւն, իսկ միւս կողմէ` քաղաքական երկու թեւերու (ձախ եւ աջ) ծայրայեղութիւն: 23 մայիս 1934-ին, իրենց ընդհանուր ժողովին ընթացքին, ընկերվար-ժողովրդավարները կը հրապարակեն իրենց նոր ծրագիրը` «Դանիան ժողովուրդին է» կարգախօսով: Այս ծրագիրին մէջ կուսակցութիւնը (գործնական գետնի վրայ) կը հրաժարի մարքսականութենէն եւ կ՛որդեգրէ Քէյնզեանականութիւնը: Ընկերվար-ժողովրդավարներու կուսակցութիւնը նախ եւ առաջ նպատակ ունենալով տկարացնել համայնավար եւ ազգային-ընկերվարական (նացիական) շարժումները` կառավարման դաշինք կը կնքէ Ընկերային-ազատական կուսակցութեան հետ եւ որոշ նիւթերու շուրջ կը համագործակցի Դասական-ազատական կուսակցութեան հետ (մանաւանդ` գիւղատնտեսական հարցերու մէջ):

Ընկերվար-ժողովրդավարները ոչ միայն կը յաջողին Դանիան դուրս հանել աղքատութենէն եւ անգործութենէն, այլ նաեւ կը դառնան Դանիոյ ընկերային բարեկեցիկ համակարգի կերտիչները: Անոնք կ՛ընդլայնեն հանրային հատուածը` յաւելեալ գործեր ապահովելով այդ մարզին մէջ, հսկողութեան կ՛ենթարկեն դրամատուները, սեփական ընկերութիւններն ու շուկայի գիները, դրամական օժանդակութիւն կ՛ապահովեն անգործներուն, որպէսզի անոնք վերականգնեն իրենք զիրենք ու իրենց ընտանիքները, իսկ միւս կողմէ ալ` գիւղացիներուն, որպէսզի գիւղատնտեսական արտադրութիւնը աճի: Բոլոր յիշեալ քայլերը գոյատեւելի մնացին ու կը շարունակեն մնալ Դանիոյ մէջ եւ այսօր անոնց շնորհիւ է, որ Դանիոյ մէջ` ընկերային անհաւասարութեան համեմատութիւնը շատ չնչին է:

Նացիական գրաւման աւարտէն ետք (1945), ընկերվար-ժողովրդավարները եւս մաս կը կազմեն Դանիոյ վերականգնման աշխատանքին: Անոնք մինչեւ Պաղ պատերազմի աւարտը կ՛ունենան հինգ վարչապետներ (Հենս Հեթոֆթ, Հենս Հենսըն, Վիկօ Քեմփմեն, Ենս Օթթօ Քրէյ եւ Էնքըր Եորիենսըն): 1945-1993 թուականներուն ընկերվար-ժողովրդավարները իրենց քաղաքականութիւնը կը կեդրոնացնեն բարեկեցիկ համակարգի զարգացման վրայ: Անոնք ընկերութեան մէջ հաշմանդամներուն ապահովագրութիւն, թոշակ, այրի կիներուն դրամական օժանդակութիւն եւ երեխաներուն խնամք կ՛ապահովեն:

Կեդրոնամէտ Տարիներ  

1990-ի ընտրութիւններէն ետք Ընկերվար-ժողովրդավարներու կուսակցութիւնը կը ձախողի կառավարական դաշինք կազմել Ընկերային-ազատական կուսակցութեան հետ` կուսակցութեան ձախակողմեան ուղղութեան պատճառով: Կուսակցութեան ձախակողմեան ուղղութեան հարցին համար անոր մէջ հարցեր կը ծագին, թէ ինչպէ՛ս պիտի կազմուի կառավարութիւն մը` հաշուի առնելով իր մէջ կեդրոնամէտ կուսակցութիւնները: 1992-ին պատասխանը յայտնի կ՛ըլլայ: Կեդրոնամէտ Երրորդ ուղիի գաղափարակից Փոլ Նիւրոփ Ռասմոսընը կը դառնայ կուսակցութեան ղեկավարը. նոյն տարին կուսակցութիւնը կը հրապարակէ իր «Մարդկային պայմաններու վրայ»խորագրեալ ծրագիրը` ազդուած ըլլալով Երրորդ ուղիէն: Ծրագիրը կը նշէ. «Ընկերվար-ժողովրդավարներու գաղափարախօսութիւնը ժողովրդավարական ընկերվարութիւնն է: Մեր նպատակը մարդ անհատի ազատութիւնն է, անոր ապահովագրութեան յարգումը եւ անոր շնորհել մտքի խաղաղ հնարաւորութիւն` որոշելու իր կեանքը: Ժողովրդավարական ընկերվարութիւնը հիմնուած է մարդու նկատմամբ յարգանքի եւ հաւասար կարելիութիւններու կամքի ստեղծման վրայ: Ընկերվար- ժողովրդավարներուն համար մարդու ազատութիւնը կապուած է անոր աշխատանքի պահանջին, տնտեսական արդարութեան եւ անոր ընկերային պահանջներուն հետ»: Այսպիսով, ընկերվար-ժողովրդավարները կը սկսին նուազեցնել պետութեան միջամտութիւնը տնտեսութեան մէջ եւ աւելի կեդրոնանալ անհատականութեան վրայ:

1993-2001 թուականներուն Ռասմոսըն կը կազմէ ընկերվար-ժողովրդավարներու գլխաւորութեամբ կառավարական դաշինք մը` բաղկացած նաեւ այլ կեդրոնամէտ կուսակցութիւններէ (Ընկերային-ազատական, Քրիստոնեայ-ժողովրդավար եւ Կեդրոն-ժողովրդավարներ): Կառավարութիւնը կը կեդրոնանայ անձնական ներդրումներու վրայ, որ իր կարգին կը նուազեցնէ անգործութեան համեմատութիւնը: Կեդրոնամէտութիւնը կը շարունակուի նաեւ Դանիոյ նախկին ընկերվար-ժողովրդավար կին վարչապետ Հիլլը Թոռնինկ Շմիթի կառավարման շրջանին (2011- 2015):

Վերադարձ` Բարեկեցութեան Արմատներուն  

Այսօր Դանիոյ իշխող կառավարական դաշինքը կը ղեկավարուի Դասական-ազատականներուն կողմէ եւ իր մէջ կը ներառէ պահպանողականներն ու ազատականները, որոնք կը ստանան ծայրայեղ աջի` Դանիոյ ժողովրդային կուսակցութեան աջակցութիւնը: Յիշեալ կառավարական դաշինքը կը գործադրէ նոր-ազատական դրամական եւ ընկերային-տնտեսական քաղաքականութիւն, որ հիմնուած է ցած հարկերու եւ խստամբերութեան քաղաքականութիւններու վրայ:

Այս տարի ընկերվար-ժողովրդավարները հրատարակեցին իրենց նոր ծրագիրը` «Ձեռքերը սրտերուն վրայ» խորագիրով, որ լուծում մը կը հանդիսանայ կուսակցութեան նախկին` Երրորդ ուղիի քաղաքականութիւններուն, որոնք պատճառ դարձան անոր պարտութեան` նախկին ընտրութիւններուն (2015): Ծրագիրը կը նշէ. «Մեզի համար մարդ անհատը կեդրոնացում է, իսկ բարեկեցութիւնը` նպատակ: Իւրաքանչիւր մարդ անհատ պէտք է ունենայ կարելիութիւն` իրականացնելու իր երազները` լաւ կեանք մը ունենալու համար հաւաքականութեան մէջ»:

Ահա այս տողերը յոյս կը ներշնչեն, որ յառաջիկայ ընտրութիւններուն (2019) ընկերվար-ժողովրդավարները պիտի յաջողին դուրս մղել դասական-ազատականները կառավարութենէն եւ անոնց փոխարէն` ստեղծել յառաջդիմական կառավարական դաշինք մը, որ պիտի ընդգրկէ ընկերային-ազատականներն ու արմատական ձախերը:

ՅԱԿՈԲ ՀԱՒԱԹԵԱՆ

Համազգայինի «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահը այսօր, երեկոյեան ժամը 7:30-ին, բացումը կը կատարէ «Ես եմ» խորագիրով հայրենի երիտասարդ, տաղանդաշատ արուեստագէտներու ցուցահանդէսին: Ցուցահանդէսին մասնակից արուեստագէտները կը ներկայացնեն Երեւանն ու Հայաստանի տարբեր մարզերը: Ցուցահանդէսը կը վայելէ հովանաւորութիւնը ներքին գործոց նախարար Նուհատ Մաշնուքի: Ութ երիտասարդ գեղանկարիչներ իրենց աշխատանքին արգասիքը կը դնեն լիբանանահայ արուեստասէր հանրութեան տրամադրութեան տակ եւ անոնցմէ երկուքը` Արսէն Յարութիւնեան եւ Գայեանէ Աւետիսեան, ներկայ պիտի ըլլան բացման հանդիսութեան:

Այս ցուցահանդէսին առիթով անհրաժեշտ է կատարել հետեւեալ խորհրդածութիւններն ու հաստատումները.

1.- Համազգայինի Հայաստանի գրասենեակին նախաձեռնութեամբ, 28 ապրիլին 17 երիտասարդ արուեստագէտներ համախմբուեցան, եւ Երեւանի մէջ կազմակերպուեցաւ անոնց հաւաքական ցուցահանդէսը, որ օրին արժանացաւ լայն քաջալերանքի ու հետաքրքրութեան: Այդ խումբէն ահաւասիկ ութ արուեստագէտներ Համազգայինի գրասենեակին եւ «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահի համատեղ գործակցութեամբ եւ հովանաւորութեամբ Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան, այսօր կը ներկայանան Լիբանանի մէջ: Այս իմաստով արժէ հաստատել, որ Համազգայինի «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահը իր հիմնադրութեան օրէն միշտ ալ սերտօրէն մնացած է գործակից Հայաստանի գրասենեակին հետ եւ արուեստագէտներու հիւրընկալման իմաստով, գրասենեակը կը շարունակէ տանիլ շնորհակալ աշխատանք` հայրենիքի գեղանկարչական ու գեղարուեստի վաւերական արժէքները ներկայացնելով մեզի: Անցնող ութ տարիներուն մեծ թիւով հայրենի ժամանակակից արուեստագէտներ, Համազգայինի Հայաստանի գրասենեակի ճամբով, իրենց գործերը ցուցադրած են «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահին  մէջ:

2.- Այս նախաձեռնութեամբ Համազգայինի Հայաստանի գրասենեակը կու գայ տալու ապացոյցը, որ գրական եւ մշակոյթի տարբեր բնագաւառներու մէջ ինք կը մնայ ջատագովը երիտասարդ ուժերու յայտնաբերման ու անոնց  ստեղծագործական երթին ճամբայ հարթելու կարեւոր առաքելութեան: Իր կարգին, այսպիսի ցուցահանդէսներու կազմակերպումով, Համազգայինի «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահը կու գայ տալու ապացոյցը իր հիմնադրութեան օրէն իսկ հաստատուած նպատակներու կենսագործման, ուր յստակօրէն շեշտադրում կայ հայրենի եւ սփիւռքահայ երիտասարդ տաղանդներու յայտնաբերման ու քաջալերանքին:

3.- Երիտասարդ արուեստագէտներու այս ցուցահանդէսին կազմակերպումը մեզ կը դնէ յաւելեալ պարտաւորութեանց դիմաց` հայ մշակոյթի անդաստանը ծաղկեցնելու թարմ ու խոստմնալից ուժերով` միաժամանակ ստեղծելու այն վարակիչ ու համակող մթնոլորտը, ուր նորահաս սերունդը հայ մշակոյթին ու անոր արձանագրած նուաճումներուն պիտի մօտենայ ո՛չ միայն իբրեւ անցեալի վաւերական արժէքներ, այլեւ ապրող, շնչող ու զարգացող ներկայ իրականութիւն:

Այս խորհրդածութիւններով եւ համոզումներով, այսօր բոլորս ժամադրուած ենք ներկայ գտնուելու հայրենի երիտասարդ մարդուժ համախմբող այս իւրայատուկ ցուցահանդէսին: Մարդուժ, որուն նկատմամբ մի՛շտ ալ կը փորձենք նախանձախնդրութեամբ արտայայտել մեր տեսակէտները եւ կը շեշտենք անոր վրայ գուրգուրալու մեր հաւաքական պատասխանատուութեան անհրաժեշտութիւնը: Այդ գուրգուրանքի դրսեւորման համեստ, բայց գործնական քայլ մըն է այս ձեռնարկի կազմակերպումը եւ անոր յաջողութեան գրաւականը լիբանանահայ արուեստասէր հանրութիւնն է: Վստահ ենք, որ ցուցահանդէսը, այս հանգամանքները նկատի առած, պիտի արժանանայ նաեւ համապատասխան կարեւորութեան ու քաջալերանքի:

Պաշտպանական անվտանգութեան հետազօտական համալսարանին մէջ ուսանողներուն տուած դասախօսութեան ընթացքին նախագահ Սարգսեան կատարեց հետեւեալ հաստատումը.

«Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը, իսկապէս, չունի ռազմական լուծում: Ուստի, հնարաւոր չէ մէկ ձեռքով կրակել, իսկ միւսով բանակցել այդ լուծումը գտնելու նպատակով: Կա՛մ բանակցում ենք, կա՛մ էլ` կրակում: Երկուսին էլ մենք պատրաստ ենք»:

Այս հաստատակամ բովանդակութեան համահունչ յայտարարութիւն կատարեց ՀՅԴ Բիւրոյի քաղաքական ներկայացուցիչ եւ Հայաստանի Ազգային ժողովի ՀՅԴ խմբակցութեան ղեկավար Արմէն Ռուստամեան: «Շատ յստակ է` կա՛մ բանակցում ենք, կա՛մ` պատերազմում ենք: Ազրպէյճանը փորձում է այդ երկուսը համատեղել, որն անհնար է: Բնական է, որ մեր կողմից էլ արձագանգը շատ յստակ պէտք է լինի` մենք երկու դաշտում էլ պէտք է աշխատենք, երկուսին էլ պէտք է պատրաստ լինենք»:

Պարզ է, որ ակնարկները ուղղակիօրէն ժընեւեան բանակցութիւններուն անմիջականօրէն յաջորդած Պաքուի կողմէ բանակցային գործընթացը արգելակելու նպատակով կատարուած կրակոցներն էին հայկական դիրքերու ուղղութեամբ: Հակառակ անոր որ նախագահ Սարգսեան Զուիցերիոյ հայ համայնքի ներկայացուցիչներուն հետ կայացած հանդիպումին կը յայտարարէր, որ թէ՛ Ազրպէյճանի նախագահը եւ թէ՛ ինք շահագրգռուած են լարուածութեան մեղմացումով, այսուհանդերձ յատկապէս արցախեան քաղաքական դաշտին մէջ ոչ լաւատեսական  կանխատեսելիութեամբ յատկանշուող հրապարակումներ կը կատարուէին:

Նախագահ Սարգսեանի կատարած յայտարարութիւնը եւս բնականաբար լաւատեսութեամբ չէր կրնար բնութագրուիլ: Հանրային կարծիքին առջեւ երկկողմանի պայմանաւորուածութեան շեշտումն էր. որմէ նաեւ շեղումի լուսարձակի տակ գալը: Պարզ խօսքով` կանխաւ ընդգծելու համար հանդիպման ընթացքին արծարծուած առաջադրանքին ընդդէմ աշխատելու փաստը մանրադիտակի առնելը:

Ժընեւէն առաջ եւ Ժընեւէն ետք իրավիճակը մօտաւորապէս նոյնն է` հետեւեալ առումով: Կողմերը կը հանդիպին, կը քննարկեն հարցեր, առանց բովանդակային բանակցութեան վերադառնալու. Պաքուն կը շարունակէ խախտել պայմանաւորուածութիւնները, իսկ հայկական կողմը ոչ համարժէք, ցաւոտ պատասխաններ կու տայ հակառակորդին: Միջնորդական առաքելութեան ներկայացուցիչներուն մասնակցութեամբ հանդիպումներ կը կազմակերպուին, եւ վերստին կը խօսուի լարուածութեան մեղմացման անհրաժեշտութեան եւ այդ ուղղութեամբ գործնական քայլեր առնելու մասին:

Թէ՛ կը բանակցին, թէ՛ կը կրակեն. այս է իրողական իրավիճակը: Մինչ այժմ հայկական կողմը միաժամանակեայ` թէ՛ կ՛ընդառաջէր Մինսքի խմբակի համանախագահներու նախաձեռնութեան եւ կը մեկնէր բանակցային սեղան, թէ՛ նաեւ համարժէք, յաճախ աւելի քան համարժէք պատասխան կու տար Պաքուի ամէն մէկ յարձակողապաշտական դրսեւորումին:

Հիմա նախագահի խօսքին մէջ կայ երանգային տարբերութիւն եւ ուղերձ` ուղղուած միջազգային ընտանիքին:

Հիմա «թէ-թէ»-ն կը փոխուի «կամ-կամ»-ի: Հայկական կողմը այս ձեւով միջազգային ընտանիքին ուղերձ կը փոխանցէ ստանձնելու իր կողմէ կատարուած յայտարարութիւններուն, իր միջնորդութեամբ կայացած պայմանաւորուածութիւններուն, յատկապէս 1994-ի հրադադարին յղում կատարող Փեթերսպուրկի եւ Վիեննայի ժողովներէն  եւ Ժընեւեան հանդիպումէն բխած յայտարարութիւններուն առանցքային բաժինները գործադրելու:

Հայկական կողմը, յատկապէս ապրիլեան քառօրեայէն ետք շփման գիծի իրավիճակը հիմնական փոփոխութեան ենթարկեց, հակառակորդի ոտնձգութիւնները կանխարգիլելու նպատակով: Ապրիլեան արկածախնդրութեամբ Պաքուն պատճառ դարձաւ, որ բանակցային գործընթացը բովանդակայինէն բերուի շփման գիծին լարուածութիւնը մեղմացնելու շուրջ խօսակցութիւններով: Հիմա նաեւ այդ պայմանաւորուածութիւնները խախտելով Պաքուն կը վտանգէ, որ նոյնիսկ այդ նիւթին շուրջ խօսակցութիւնները սառեցուին:

«Կամ-կամ»-ը այս պարագային հայկական կողմի դիրքորոշման խստացումի համազօր փոխանցում է: Միջազգային ընտանիքը հաւանաբար յուշումներու ալ պէտք չունի նկատելու համար, թէ ո՛ր կողմն է, որ կը տապալէ բանակցութիւններու նախ բովանդակային, ապա նաեւ թեքնիք բաժինները:

Յայտնապէս, Պաքուն բոլորին կ՛ուզէ փոխանցել, որ միայն ուժի կիրարկումով պատրաստ է ըմբռնելու բանակցայյին գերակայ սկզբունքը` ուժի կիրարկման բացառումը արցախեան հակամարտութեան լուծման գործընթացին մէջ:

«Ա.»

Յ. ԱՍԱՏՐԵԱՆ

Չեխիայում գործող յայտնի «Մարլենկա» համաշխարհային ընկերութիւնը, որի սեփականատէրը ձեռնարկատէր Գէորգ Աւետիսեանն է, մէկ տարուայ բանակցութիւններից յետոյ յաղթեց  գերմանական հանրայայտ Dr. Oetker ընկերութեան Թուրքիայի ներկայացուցչութեանը, որը թուրքական շուկայում վաճառում էր «Մարլենկա» թխուածքի պատրաստման փոշին` նոյն անուանումով ու տեսքով:

Ինչպէս «Օրեր»-ին տուած հարցազրոյցում ասաց ընկերութեան սեփականատէր Գէորգ Աւետիսեանը, դեռեւս 2016 թուականի վերջին Թուրքիայում գործող իրենց առեւտրային գործընկերները ահազանգել են, որ խանութներում եւ մեծ սուփերմարքեթներում յայտնուել է «Մարլենկա» թխուածքի պատրաստման փոշին` Dr. Oetker ապրանքանշանով: Աւելի՛ն. նոյնիսկ համացանցով եւ հեռուստատեսութեամբ տրուել են «Մարլենկա» թխուածքի պատրաստման եղանակների տեսահոլովակները:

«Այս փաստը մեզ շատ զարմացրեց, քանի որ նման հանրայայտ ընկերութեան կողմից այսպիսի կեղծիք չէինք սպասում: Անմիջապէս կապուեցինք Պռնոյում գործող մեր գործընկեր փաստաբանական գրասենեակի հետ, նրանց խորհրդով նաեւ կապ հաստատեցինք Թուրքիայում գործող GUN փաստաբանական ընկերութեան հետ եւ անմիջապէս լծուեցինք կատարուած կեղծիքի բացայայտմանը: Նախեւառաջ ներկայացնելով բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը` պահանջեցինք, որպէսզի շուկայից հանուեն «Մարլենկա» անուանումով թխուածքի փոշու բոլոր տուփերը: Dr.Oetker-ի Թուրքիայի ներկայացուցչութիւնը այս ողջ ընթացքում փորձում էր ձգձգել հանդիպումները, եւ գրեթէ 5 ամիս չէինք կարողանում վերջնական պայմանաւորուածութեան գալ: Միայն երբ զգուշացրինք, որ դատական գործ կը յարուցենք, անմիջապէս սեղանի շուրջ նստեցին եւ ստորագրեցին մեր ապրանքանշային իրաւունքը խախտելու մասին համաձայնագիրը: Արդիւնքում 16 հազար եւրօ տուգանք վճարեցին, որից 13 հազարը գնաց փաստաբանների աշխատանքի վարձատրմանը:

ձախին՝ իրական «Մարլենկա«-ն,, աջին՝ կեղծ «Մարլենկա»-ն

Այսպիսով, մէկ տարի անց մենք կարողացանք յաղթել Dr. Oetker-ի թուրքական ներկայացուցչութեանը եւ ստիպեցինք շուկայից հանել կեղծ «Մարլենկա»-ները ասաց մեզ հետ զրոյցում Գէորգ Աւետիսեանը:

Ի դէպ, նշենք, որ սա «Մարլենկան» կեղծելու առաջին դէպքը չէ: Տարիներ առաջ ընկերութիւնը յաղթեց չեխական մի այլ ընկերութեան, որը անուան չնչին տարբերութեամբ «Մարլենկա» թխուածքներ էր արտադրում, իսկ Չինաստանում երեք տարի առաջ յաղթեց մի ընկերութեան, որը նոյն անունով թխուածքը ոչ միայն արտադրում էր, այլեւ փորձում էր խոչընդոտել իրական «Մարլենկա» թխուածքի մուտքը չինական շուկայ:

Սակայն այս պատմութեան մէջ հետաքրքրականն այն է, որ Dr. Oetker համաշխարհային հսկայ համարուող ընկերութիւնը, որի կեդրոնատեղին գերմանական Պիելֆելտն է, ունի մօտ 400 ընկերութիւն եւ 30 հազար աշխատակից, իրեն թոյլ է տուել նման կեղծիքի գնալ: Ամէն դէպքում, փաստաբաններն այն կարծիքին են, որ առանց գլխամասային ընկերութեան գիտութեան` դժուար թէ թուրքական մասնաճիւղը նման քայլի դիմէր: Հոկտեմբերի 13-ին ստորագրուած պայմանագրով Dr. Oetker-ի  թուրքական մասնաճիւղը  պարտաւորուել էր ոչ միայն շուկայից հանել բոլոր տեսակի «Մարլենկա» անուանումով թխուածքի փոշու տուփերը, այլեւ` ապագայում բացառել դրա արտադրութիւնը:

Այսպիսով, սա հայ գործարարի առաջին յաղթանակն է Թուրքիայի տարածքում եւ յատկանշական է այն առումով, որ այժմ այս բացայայտումից յետոյ գերմանական մի այլ ընկերութիւն ցանկանում է օրինական պայմաններով նման թխուածքի փոշի արտադրել` ստանալով «Մարլենկա» ընկերութեան հաւաստագիրը:

Ի դէպ, Գէորգ Աւետիսեանի ջանքերով 2014 թուականից` 100-ամեակի նախօրեակին,  Հայոց ցեղասպանութեան  թեման մտաւ չեխական կրթական համակարգի մէջ` «Մոտեռնի տէյյինի» /արդի պատմութիւն/ կայքէջի միջոցով, որ նախատեսուած է հանրակրթական դպրոցների ուսուցիչների համար:

Յիշեցնենք, որ «Մարլենկա» ընկերութիւնը հիմնադրուել է 2003 թուականին, չեխական Ֆրիտեկ-Միսթեք քաղաքում, հայ գործարար Գէորգ Աւետիսեանի կողմից եւ 14 տարիների ընթացքում դարձել է Եւրոպայի ամէնախոշոր մեղրով թխուածքի արտադրութիւնը: Տարեկան արտադրւում է մօտ 2 միլիոն թխուածք` գրանցելով  20 տոկոսի աճ, իսկ ընդհանուր տեսականու արտադրանքի քանակը անցնում  է 7 միլիոնից եւ տարածւում է աշխարհի 44 երկրներում: «Մարլենկան» ճանաչուել է Չեխիայի լաւագոյն ընկերութիւններից մէկը:

«ՕՐԵՐ» ամսագիր

www. orer.eu

Փրակա

ՄԱՐԳԱՐ ՇԱՐԱՊԽԱՆԵԱՆ

Վերջերս Երեւանի մէջ հրատարակուած տասնեակ մը գիրքեր կան գրադարանիս գրասեղանին վրայ, որոնք իրենց հերթին կը սպասեն… խօսելու: Այս մէկը, սակայն, ուրիշ է, կը հրմշտկէ, որ առաջ անցնի: Բառերուն ու երաժշտութեան հեղինակը ազգային հանրածանօթ երգիչ Գուսան Հայկազունն է, որ անձամբ նուիրեց զայն ինծի: Չդիմացայ իր հրմշտուկին եւ սկսայ իրմով զբաղիլ ու զինք (երգարանը) ուզեցի ծանօթացնել երգասէր ու ընթերցասէր հասարակութեան:

Երգարանին խորագիրն է` «Հայե՛ր միացէ՛ք»: Անոր սկիզբի էջերուն տպաւորապաշտ էջեր ունին Արմինէ Հայկազունը, որ խմբագիրն է նաեւ գրքին, Գրիգոր Գուզիկեանը, Արսէն Գրիգորեանը, Վրէժ Սարուխանեանը, որոնք վաստակաւոր ու անուն ունեցող երգիչներ են, երգչախումբի ղեկավար, գրող ու հրապարակախօս, եւ որոնք անկեղծօրէն ու արժանավայել կերպով կը գնահատեն ժողովրդասէր Հայկազունին տարիներէ ի վեր կատարած հայրենանուէր գործը: Այս գիրքին մէջ յատկանշական են նաեւ գրեթէ բոլոր երգերուն  ընկերակցող երաժշտական նոթագրութիւնները, երգերուն մասին տրուած բացատրութիւններն ու քերթուածներուն ընդմէջէն սաւառնող ազգային ոգին: Այս երգարանի ներսի վերջին կողքին հնարամիտ կերպով միացուած է բոլոր երգերը լսելի դարձնող փոքր երգասկաւառակ մը:  Երգարանը կը սկսի «Հայե՛ր, միացէ՛ք» հայրենակերտիչ ու անմոռանալի ազգայնաշունչ երգով, զոր Հայկազունը գրած է 1988¬ի մայիսին, արցախեան ժողովրդական պատմական օրերուն:

Եւ այսպէս, երգէ երգ առաջ… մինչեւ մեր օրերը… եւ մինչեւ իր ներզգացական ու անձնական թելերը հնչեցնող երգերը:

Գուսան Հայկազուն իր գրած վերջին երգին (28 մայիս, 2017) մէկ տան մէջ արդարացի համոզումով կ՛ըսէ. «Լինես թագաւոր բարի կամ դաժան, նախարար, գուսան թէ սարի չոբան,  սուտ է ամէն բան, կ՛անցնի, կը գնայ, Հայրենիքն է լոկ, որ պիտի մնայ»:

Թելադրելի է, որ ունենանք այս երգարանը, որ ազգաշէն ու հայրենատէրի ոգիով ակաղձուն` գանձարան մըն է այս օրերուն:

Արագածոտնի մարզ, Ուշի գիւղ      

Պատուարժան պատասխանատուներ «Ազդակ» օրաթերթի,

Կ՛ուզենք մեր խորին երախտագիտութիւնը եւ շնորհակալութիւնը յայտնել ձեզի` ընդհանրապէս ձեր կատարած մեծ աշխատանքին համար եւ մասնաւորապէս 18 հոկտեմբերի թիւին «50 տարի առաջ» բաժնի մէջ լոյս տեսած, հոգելոյս հայր Սահակ վրդ. Քէշիշեանի կողմէ Ս. Գրիգոր Նարեկացիի գլուխ գործոցին` «Մատեան ողբերգութեան» գործին

առաջին ֆրանսերէն լիակատար թարգմանութեան մասին 1967-ին ձեր թերթին մէջ լոյս տեսած յօդուածը վերահրատարակելու համար:

Ինչպէս միշտ, դուք ձեր առաքելութիւնը լաւագոյնս կը կատարէք, եւ մեզի համար մեծ ուրախութիւն էր մեր հարազատ վարդապետին յիշատակին արժեւորումը: Վարդապետ, որ իր թարգմանական աշխատանքներով, իր կեանքով, կենցաղով ու ծառայութեամբ վաստակաւոր անուն մը ունեցաւ հայ ժողովուրդի զաւակներուն մէջ:

Յիշատակը անթառամ մնայ հայր Սահակին, ու ձեր բոլոր ծրագիրներն ու աշխատանքները կատարեալ յաջողութիւն ունենան:

Հայր Սահակ վրդ. Քէշիշեանի եղբօրորդին`
ՍԱՐԳԻՍ ՔԷՇԻՇԵԱՆ

Դամասկոս, Սուրիա

ՀՕՄ-ը յայտարարութեամբ մը ողջունած է այս ամսուան ընթացքին Հայաստանի խորհրդարանին ներկայացուած «Ընտանեկան բռնութեան կանխարգիլման» օրինագիծը` յոյժ կարեւոր նկատելով անոր վաւերացումով նման ոճիրներու քրէականացումը:

Նման օրինագիծ մը արդէն իսկ ուշացած նկատելով` ՀՕՄ-ը կը շեշտէ, որ 1918-ի Հայաստանի Հանրապետութենէն ի վեր կիներու իրաւունքներու  պաշտպան երկիր մը պէտք է նման քայլերու դիմէր` երկիրը սեռային հաւասարութեան առաջնորդելու նպատակով:

Յիշեցնելով, որ հայոց պատմութեան ընթացքին կիները յատկանշական դերակատարութիւն ունեցած են` ՀՕՄ-ը կը շեշտէ, որ անոնց պաշտպանութեան ապահովումը տարրական քայլ պէտք է ըլլայ ներկայ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ, որպէսզի կիները կարենան ապրիլ բռնարարքէ եւ անարդար վերաբերմունքէ զերծ պայմաններու մէջ` ստանձնելով հասարակութեան մէջ իրենց վերապահուած դերակատարութիւնը:

«Մեր հասարակութիւնը իր կարելին պէտք է ընէ երաշխաւորելու համար իւրաքանչիւր ընտանիքի ապահովութիւնը, եւ այս օրէնքը առաջին քայլը պիտի ըլլայ ընտանեկան բռնութեանց վերջ տալու արշաւին», նշուած է յայտարարութեան մէջ, որուն աւարտին կոչ կ՛ըլլայ Հայաստանի իշխանութեանց, որ ապահովեն օրինագիծին վաւերացումը` շեշտելով, որ կիներու իրաւունքներու պաշտպանութիւնը պէտք է առաջնահերթութեան վերածուի: