ԱՇՈՏ ՎԱՎԵԱՆ
![]()
Միշտ չէ, որ կեանքն ընթանում է երկրային օրէնքներով, այստեղ երկինքը եւս կարող է իր մասնակցութեան բաժինն ունենալ: Երբեմն երեւան են գալիս անհատներ` երկնային ասելիքները փոխանցելու եւ դէպի ապագան մեզ ուղղորդելու առաքելութեամբ:
85 տարիներ առաջ, օգոստոսի 27-ին «Հայաստանէն դուրս պատառ մը Հայաստան» հայաբնակ Քեսապում, Յակոբ եւ Ովսաննա Սարգիսեանների ընտանիքում ծնուեց անդրանիկ զաւակը` Նշանը, ով վերակոչուելու էր Գարեգին անուամբ, առաջնորդէր հօտն իր որպէս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս եւ ապա` իբրեւ Ամենայն Հայոց հայրապետ…
«Մարդէ որ գործէ զերկիր», այս էր աստուածաշնչական սիրուած արտայայտութիւնը երջանկայիշատակ Գարեգին կաթողիկոսի. Աստուած ստեղծել է մարդուն, որպէսզի նա գործունէութիւն ծաւալի երկրի վրայ: Հաւատարիմ այս պատգամին` վեհափառ հայրապետը նոյնպէս գործեց մեր մոլորակի վրայ եւ նուիրական իրագործումների մի ամբողջ փաթեթ նա կեանքի կոչեց. բացեց հոգեւոր կրթական բարձրագոյն հաստատութիւններ ու բազմապատկեց միաբանների թուակազմը, կառուցեց բազմաթիւ եկեղեցիներ ու ազգային-հոգեւոր շինութիւններ, վերաբացեց պատմական վանքեր ու հիմնեց եկեղեցական թեմեր, հիմնադրեց քրիստոնէական դաստիարակութեան, քարոզչական, երիտասարդական, ուսանողական, մարզա-մշակութային, կարիքաւորների օժանդակութեան տասնեակ կառոյցներ, ստեղծեց հիմնադրամներ, գործարկեց տպարաններ ու հրատարակեց մշակութային, հոգեւոր, ազգային ուղղուածութեան հարիւրաւոր գրքեր, շարունակաբար կազմակերպեց գրքերին, մշակոյթին ու եկեղեցուն նուիրուած մարդաշատ ցուցահանդէսներ, աշխարհով մէկ կատարեց հովուական այցեր, գրեց դասագրքեր, աստուածաբանական, ազգային-եկեղեցական ապագայատեսիլ աշխատութիւններ ու գրքեր: Իր դասախօսութիւններով համարեա յիսուն տարի դպրեվանքի, Ճեմարանի, համալսարանների կլանուած ուսանողներով լի լսարանները ողողեց եկեղեցասիրութեան ու ազգասիրութեան ոգով: Լիբանանի մահաբեր ներքին կռիւների միջով իբրեւ «քաջ հովիւ» առաջնորդեց իր հօտն ու ապահով հասցրեց խաղաղ հանգրուան: Տասնամեակների ընդմիջումից յետոյ երկու կաթողիկոսութիւնների միջեւ ձեւաւորեց ջերմ յարաբերութիւններ, մէկ ու կէս հազարամեայ դադարից յետոյ մեր եկեղեցու եւ քրիստոնեայ աշխարհի միջեւ գցեց հաղորդակցական կենսական կամուրջներ, իր գիտա-աստուածաբանական աշխատասիրութիւններով կոտրեց օտարների կասկածներն ու կարծրատիպերը եւ հիմնաւորեց Հայ եկեղեցու առաքելական ծագումն ու դաւանաբանութեան իսկութիւնը, միջազգային հոգեւոր հարթակներում իր որոշիչ ազդեցութեամբ զարգացրեց փոխադարձ համագործակցութիւնն ու քրիստոնէական եկեղեցիները դարձրեց առաւել միասնական:
Գարեգին կաթողիկոսը մարդու երջանկութիւնը, հայութեան կենսունակութիւնն ու զօրացումը պայմանաւորում էր քրիստոնէական կրօնով ու Հայաստանեայց եկեղեցով: «Քրիստոս ծնաւ, որպէսզի թագաւորէ սէրը` աղբիւրը կեանքի գեղեցկութեան եւ մարդու երջանկութեան», ասում էր լուսահոգին: «Եկեղեցին միշտ եղել է մեր ազգի հոգին խնամող, մեծացնող, զօրացնող եւ կեանքում յաղթանակի առաջնորդող ուժ», յիշեցնում էր նա մեզ: «Նիւթով յղփացած, նիւթով ընկճուած, նիւթով խեղդուած այս աշխարհին մէջ նիւթին հետ չկորսուելու համար մենք պէ՛տքն ունինք հոգեկան վերթեւիչ զօրութեան` ի հաղորդութէան ընդ Աստուծոյ: Մեր ժողովուրդի ամենախոր եւ ամէնէն գաղտնի ուժը այս հոգեկան եւ բարոյական ակունքներէն կ՛առնէ իր սնունդը», քարոզում էր վեհափառը: Այսպիսի հաւատքն ու գաղափարն էին հանդիսանում ուղենիշը Գարեգին կաթողիկոսի անցած ճանապարհի, մի առաքելութեան, որի իրագործումը, իր ժողովրդին «ի հաղորդութեան ընդ Աստուծոյ» առաջնորդումը, թւում է, վեր էր մարդկային կարողութիւնից:
Հաւանաբար այս էր պատճառը, որ նա օժտուած էր աստուածատուր առանձնայատուկ ունակութիւններով. ունէր մտաւոր եւ հոգեւոր հսկայ ներուժ, մոգական խօսք, մեծ հռետոր էր, քարոզիչ, աստուածաբան, փիլիսոփայ, գիտնական, լեզուաբան, պատմաբան, տիրապետում էր լեզուների, չտեսնուած բարութեամբ եւ բարձրագոյն առաքինութեամբ օժտուած մտաւորական էր եւ հոգեւորական: Ինքնաբուխ պարզութիւնը, իր մէջ Աստծու մշտական ներկայութիւնը նրան առանձնացնում էին միւս բոլորից: «Եթէ Աստուած Սէր է, ապա մենք չենք կարող չլինել սիրոյ ճառագայթներ», ասում էր նա, եւ նրա միջով տարածուող լոյսն ու ջերմութիւնը բոլորին էին գրաւում դէպի անձն իր: Ճիշդ է` լոյսի պայծառութիւնը խանգարում էր դիմացինին ճանաչելու իր մէջ մերօրեայ մի առաքեալի, բայց երբ նրա լուսաւոր ու ներթափանցող նայուածքն էր հանդիպում այդ մարդու աչքերին, անբացատրելի ինչ-որ ուժով «շարժում էր նրա հոգին», եւ նա այլեւս մասնակիցն էր դառնալու վեհափառի առաքելական ծրագրերի:
Իւրաքանչիւրն, իբրեւ ծնող կամ ընկեր, մասնակցում է իր զաւակների, մերձաւորների վարքագծի, սովորութիւնների ձեւաւորմանը, ովքեր, որպէս կանոն, ինքնաբերաբար, իւրացնում են պահանջուածը, հոգեհարազատը, փնտռուածն ու չգտնուածը: Բայց միայն երբեմն է պատահում, որ մարդկային մտածողութիւնը ներգործութեան ենթարկուի զանգուածաբար, իսկ այդպիսի դերակատարութիւն պատմութեան երկնակամարում վերապահուած է եզակիներին:
Գարեգին կաթողիկոսը մեր գիտակցութեան մէջ արթնացրեց Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու հարազատ մայրախնամ պատկերն ու նրան վերապահուած առաքելութեան տեսիլքը, քրիստոնէութեան ոգուն ներդաշնակ` մեր եկեղեցու սպասաւորների մօտ ձեւաւորեց դէպի ժողովուրդն ընթանալու եւ նրան ծառայելու մտածողութիւն, աշխարհի քրիստոնէական եկեղեցիների կրօնական գործիչների մտայնութեան մէջ կշիռքի նժարը ծանրացրեց դէպի սպասաւորութիւն ու համագործակցութիւն: Սերունդներին փոխանցուելու հեռանկարով` հազարաւոր հոգեւորականների, աշխարհականների կրթեց ազգային-հոգեւոր գաղափարներով եւ իւրաքանչիւր հայի խառնուածքում ներարկեց եկեղեցասիրութեան, հայրենասիրութեան, մարդասիրութեան, հոգեւորը, մշակութայինը արժեւորելու զգացողութեան որոշակի աւելացուած մի արժէք: Իր տպագիր անգին ժառանգութեամբ ապահովեց շարունակականութիւնը ազգակերտումի ու մարդակերտումի նրա գաղափարների ներգործութեան:
Գարեգին կաթողիկոսը անշրջելի ազդեցութիւն թողեց հայ ժողովրդի կեանքում եւ նպաստեց աշխարհում քրիստոնէութեան գործօնի մեծացմանը` ի բարօրութիւն հայութեան ու մարդկութեան: Այդ ներգործութիւնը չի սահմանափակուելու տարիների տեւողութեամբ. «Մարդ կայ, որ ժամանակին մէջ անժամանակ արժէքներուն նժարը կը ծանրացնէ իր ապրումներով, յարաբերութիւններով եւ գործերով եւ կը դառնայ քաղաքացի յաւիտենութեան», գրում է լուսահոգի վեհափառը:
Զգանք երջանկայիշատակ Գարեգին կաթողիկոսի կենդանի շունչը, ընթերցենք նրա մտքերն ու ստանանք հաղորդութիւն դրանցով:
«Խօսքս պատարագի նշխարին պէս բաժներ եմ իմ ժողովուրդին հետ», ասում էր նա…
***
Քրիստոնէութիւն
– Քրիստոսի մարդեղութիւնը յաղթանակն է Աստուծոյ` մարդուն Ես-ին վրայ: Որքա՜ն չարիքներ իրենց արմատ ունին այդ գձուձ ես-ը, որ կը խեղդէ կեանքը, կը սանձէ թռիչքը, կը գոցէ սիրտը, կը փակէ հորիզոնը ու կը սպաննէ անհատը:
– Յիսուս` հաւատքի, յոյսի եւ սիրոյ Աստուածը մա՛րդ եղաւ, որպէսզի մարդը ճշմարտօրէն մա՛րդ դառնայ, մարդը մարդէն չշահագործուի, մարդը մարդուն եղբայր մնայ, մարդը գերութեան եւ անիրաւութեան զոհ չերթայ:
– Քրիստոս ծնաւ, որպէսզի մարդ վերագտնէ իր աստուածաստեղծ եւ աստուածանման բնութիւնը եւ աստուածապարգեւ իր առաքելութիւնը:
– Քրիստոսի մարդեղութիւնը, այսինքն` Իր որպէս Աստուած մարդկային կեանքի մէջ գոյութենապէս յայտնուիլը` աստուածայայտնութիւնը, հանդիպումն է Աստուծոյ եւ մարդուն, ամէնէն իրական իմաստովը բառին: Իր կեանքը աշխարհին վրայ` միախառնումն է աստուածայինին ու մարդկայինին: Համբոյրը` երկինքին ու երկրին: Երկինքին էջքը երկրի վրայ ու երկրին երկնայնացումը հոգեկան կեանքի ուժեղ թափանցումովը անոր մէջ, ինչպէս արեգակի շողին թափանցումը` խոր մթութեան մէջ, գիշերին ցերեկի փոխակերպումով:
– Քրիստոսի մարդեղութիւնը ճշմարտութեան թանձրացումն է, իրականացումը կեանքին մէջ: Շատ իմաստուն մարդիկ շատ գեղեցիկ բաներ ըսած էին ճշմարտութեան մասին: Բայց Քրիստոս` Աստուծոյ Որդին, միայն չխօսեցաւ ճշմարտութեան մասին, այլ եղա՛ւ ճշմարտութիւնը: «Այս է ճշմարտութիւնը» չըսաւ` թուղթի վրայ արձանագրելով զայն կամ օդի ալիքներուն յանձնելով իր խօսքը, այլ «Ե՛ս եմ ճշմարտութիւնը» ըսաւ` իր կեանքի դրուագներուն մէջ կենդանի պատկերը տալով ճշմարտութեան, Իր անձին մէջէն:
– Քրիստոնէութիւնը հրաւէր է եւ միջոց, որպէսզի ֆիզիքական աշխարհը աստուածային նպատակին մէջ գտնէ իր բուն կոչումը եւ ծառայէ իր իսկատիպ իմաստին:
– Քրիստոնէութիւնը հոգետիրումն է աշխարհին եւ նիւթեղէնին վրայ:
– «Քրիստոնէայ եմ» չէ կարելի ըսել միայն անոր համար, որ քրիստոնեայ մկրտուած ենք: «Քրիստոնէայ եմ» կրնանք ըսել եւ պէտք է ըսել անոր համար, որ քրիստոնէաբար կ՛ապրինք:
– Քրիստոնէութիւնը զուտ անհատի կրօն չէ, այլ` համայնական կրօն: Եկեղեցի բառը ինք կը նշանակէ հաւաքոյթը Քրիստոսով իրարու միացած անձերու:
– Քրիստոնէական հաւատքը բարձր քաղաքակրթութիւն ստեղծող հոգեկան մղում է, գաղափարական կերպադրում: Վկայ` մեր ողջ պատմութիւնը: Հայ կեանքի ամէնէն յատկանշական եւ գեղեցիկ իրագործումները քրիստոնէական հաւատքի դրոշմով են օծուած: Մեր գրականութիւնը, արուեստները, ոգորումները այդ հաւատքի շունչով կը բաբախեն: Ստեղծագործութեան կիրքը պրկող եւ լուսաւորող այդ հաւատքին շնորհիւ` այնպիսի քաղաքակրթական մակարդակի հասաւ մեր ժողովուրդը, որ վեր մնաց զինք շրջապատող, յաճախ իր երկրին վրայ արշաւող, աւերակող եւ նուաճող ժողովուրդներէն: Շատերն անցան փոթորիկին պէս, բայց մնաց, կը մնայ ու կ՛ապրի հայ ժողովուրդը իր քաղաքակրթական առանձնայատուկ դիմագծութեամբ, գերազանց արժէքներով եւ անշեղ ու անվերջ առաքելութեամբ:
Հայաստանեայց եկեղեցի
– Լուսաւորիչ գիտցաւ տեսնել քրիստոնէութեան մէջ այն սկզբունքները եւ հրաշազօր գաղտնի ուժը, որոնցմով մարդկային կեանքը թռիչք կ՛առնէ եւ ստեղծագործական թափով ազգերն ու երկիրները կը կերպարանափոխէ:
– Միածինը մէկ անգամ ծնաւ ի Բեթղեհեմ եւ մէկ անգամ իջաւ ի Հայաստան աշխարհ:
– Աստուած է իջել մեր Հայաստան աշխարհը եւ ցոյց տուել իր Տան տեղը: Աշխարհում ո՞ր մէկ ազգն է այսպիսի տեսիլք ունեցել եւ այսպիսի տեսիլքով իր եկեղեցու կեանքը սկսել:
– Էջմիածինը հաստատութիւն լինելուց առաջ` առաքելութիւն է: Էջմիածինը անցեալի պատիւ, ներբող, գովք, պարծանք ու փառաբանանք լինելուց անդին` առաքելութի՛ւն է:
– Եկեղեցին համահաւաքոյթն է, միասնութիւնն է բոլոր անոնց, որոնք կը հաւատան ի Քրիստոս, հայօրէն, լուսաւորչօրէն, մեսրոպաբար, վարդանաբար:
– Գիրքը դարեր շարունակ եղաւ Աւետարան, վանքը` դպրոց, վարդապետը` վարժապետ, վանականը` գրիչ, վանատունը` մատենադարան, գանձատունը` ձեռագրատուն:
– Եկեղեցին մեր էութիւնը, մեր ուղն ու ծուծն է: Եթէ հանէք մեր հայ ժողովրդի պատմութիւնից մեր եկեղեցին, ասացէք տեսնեմ, ի՞նչ կը մնայ մեր պատմութիւնից: Դուրս թողէք մեր պատմութիւնից այն փաստը, որ մենք եղել ենք առաջին ազգը, որ պաշտօնապէս ընդունել է քրիստոնէութիւնը որպէս իր կրօն: Կամ` այն փաստը, որ եկեղեցին էր, որ ստեղծեց հայոց այբուբենը: Կամ` այն փաստը, որ առաջին գիրքը, որ գրուել է հայոց լեզուով, եղել է Աստուածաշունչը` Ե. դարում: Հանէք մեր պատմութիւնից այն փաստը, որ ամբողջ մեր գրականութիւնը ներշնչուել է քրիստոնէական ապրելակերպից, մտածելակերպից: Հանէք պատմութիւնից Հայաստանում տարբեր դարերում կառուցուած եկեղեցիները` Էջմիածինը, Վարագայ վանքը, Գեղարդաւանքը, Սանահինը, Հաղբատը, Մարմաշէնը, Հառիճավանքը, Տաթեւը, Հռիփսիմէն, Գայեանէն եւ տակաւին ուրիշ բազմաթիւ վանքեր: Ի՞նչ կը մնայ մեր մշակոյթից: Կամ` վերցրէք մեր ճարտարապետութիւնը, կատարուող մեր պատարագը, ձեռագրերը, մանրանկարները, խաչքարերը, եւ ասացէք տեսնեմ, թէ ի՛նչ կ՛ունենանք ներկայացնելու աշխարհին: Մեր բանակնե՞րը, յաղթանակնե՞րը, ե՞րբ եւ որտե՞ղ են եղել դրանք, տնտեսական ուժը: Բարոյական արժէքներն են, որ մեզ պիտի մեծացնեն, դրանով ենք մենք մեծ եղել, ո՛չ մեր տնտեսութեամբ եւ ո՛չ էլ մեր քաղաքական թագաւորութիւններով ենք իշխել: Ինչ որ եղել ենք, մեր հոգեկան արժէքներով, մեր մշակոյթով ենք եղել: Եկեղեցին միշտ եղել է մեր ազգի հոգին խնամող, մեծացնող, զօրացնող եւ կեանքում յաղթանակի առաջնորդող ուժ:
Հոգեւոր եւ բարոյական սկզբունքները Աւետարանի լոյսով եւ Քրիստոսի կնիքով մեր ժողովրդի կեանքի հետ շաղախելու ստիպողական պարտաւորութեան առջեւ ենք կանգնած:
– Եկեղեցին պատ, ջահ, խորան, կամար, գմբէթ լինելու ցաւելի` պէտք է դառնայ ժողովրդի մէջ գործող հոգեկան ուժ, բարոյական ուսուցում, նկարագրի կազմաւորման ընթացք:
– Մեր եկեղեցին է շաղախը ազգային միութեան եւ սնուցիչ ու ամրապնդիչ ուժը` մեր զօրութենականութեան:
Միւռոն
– Միւռոնը Աստուծոյ շնորհին ճառագայթումն է մեր հաւատացեալներու կեանքին մէջ: Ծիածան` ընդ մէջ երկնի եւ երկրի, Աստուծոյ եւ հայ մարդուն:
– Հայաստանեայց եկեղեցւոյ միւռոնը հայութեան կնի՛քն է դարձած` ըլլալէ ետք կնիքը Սուրբ Հոգւոյն: Միւռոնով պայծառացած ճակատին համար կ՛ըսենք` «հայո՛ւ ճակատ». միւռոնուած մանուկի համար կ՛ըսենք` «հայու որդի». երբ մկրտութենէն անմիջապէս ետք երեխան դրոշմի օծումն ընդունի իր ճակտին, կ՛ըսենք` «Ահա հիմա հայացաւ»:
– Միւռոնուած ժողովուրդը չի՛ կրնար միւռոնը սրբել իր ճակտէն, որովհետեւ միւռոնը ա՛լ տարրացած է, խորասուզուած` իր գոյութեանը մէջ, նոյնացած` իր էութեանը հետ:
– Միւռոնը հոմանիշ է միութեան: Աղբիւր է զօրութեան: Մէ՛կ է միւռոնուած հայութիւնը:
– Միւռոնուած ժողովուրդի մը պարտքն ու պատիւն է միշտ պայծառ պահել իր միւռոնելի առաքելութիւնը:
Հոգեւոր սպասաւորութիւն
– Հոգեւոր հովիւին խօսքը ժողովուրդին հոգիին կը հասնի եւ կը ներգործէ, երբ կը բխի իր սիրոյ սրտէն եւ հոգածութեան նախանձախնդրութենէն:
– Հոգեւորական բառը անձին հարազատ նկարագրութիւնն է` հոգիի՛ն մարդը, եւ ոչ թէ` անուն մը դուրսէն դրուած, ճակտին գրուած կամ սքեմով տարազուած:
– Իր առաքելութեան ողջ ընթացքին քահանան առանձին չէ: Իրեն հետ, իրմէ վեր որպէս ներշնչող ուժ ու դիտող եւ դատող աչք ունի Քրիստոսի ներկայութիւնը:
– Ճշմարիտ հոգեւորականին համար կայ մէկ բացակայ. ինքը: Ինքը` որպէս սոսկ անհատ իր անձնափակ դիմագծով: Ինքը կայ այն ատեն եւ միայն այն ատեն, երբ իւրայատուկ, անձնադրոշմ կեանքով մը կը զգայ, կը խորհի եւ կը գործէ Աստուծոյ եւ մարդոց համար: Այլապէս չէ հոգեւորական:
Խաչ
– Երբ Յիսուսն ասում է` «Թող վերցնի իր խաչը եւ գայ իմ յետեւից», սա նշանակում է, որ չի կարելի նրան հետեւել առանց խաչը վերցնելու:
– Խաչ մի՛ հանէք միայն, խաչը ձեր վիզերէն մի՛ կախէք միայն, կեանքո՛վ ապրեցէք զայն:
– Խաչը յաղթանա՛կ է, երբ սիրով կը տարուի. տառապա՛նք կը դառնայ այն ատեն, երբ սէրն անոր մէջ ցամքի, ինչպէս ծառը փայտ կը դառնայ, երբ աւիշն անոր մէջ սպառի կամ չորնայ: Խաչն այն ատեն կը վերադառնայ իր նախնական տիպին, նախաքրիստոնէական իմաստին, որպէս չարչարանքի գործիք:
– Տառապանքը երջանկութիւն է: Եւ սակայն` ա՛յն պարագային, երբ անձէն, անհատէն վեր արժէքի մը կամ ուրիշ անձի մը կամ անձերու հաւաքականութեան մը համար յանձն կ՛առնուի ան: Տառապանքը այլեւս ինքզինք կը գերանցնի: Իր որակը կը փոխուի: Կ՛այլակերպուի: Ցաւին խիթին տեղ` հոգեկան գոհութեան վիճակը կը տիրէ մարդուն ներքին աշխարհին մէջ:
Խա՛չ է, այլեւս, անունն այդ տառապանքին:
Աստծու խօսքը եւ կամքը
– Աստծու խօսքը վերին աստիճանի յստակ մի բան է, որը պէտք է վերափոխի մեր կեանքը: Աստուածաշունչը ոչ թէ տարրական ծանօթութիւնների, այլ ներշնչանքի աղբիւր է: Չի կարելի Աւետարանը կարդալ որեւէ ուրիշ գրքի պէս, անհրաժեշտ է այն ընկալել իբրեւ հայելի, որի մէջ մեր պատկերը պէտք է համապատասխանի Քրիստոսի պատկերին: Այս ձեւով է, որ Աստծու խօսքի ընթերցումը կարող է յանձնառու դարձնել մարդուն, թռիչք տալ նրա կեանքին, յուսահատներին յոյս պարգեւել, վհատեալներին` արիութիւն:
– Աստուածաշունչը մտահայեցական, տեսական ճշմարտութիւնների եւ կամ փիլիսոփայական ինչ-որ ուսմունքի շարադրանք չէ, այլ` Աստծու կամքի դրսեւորումը, որը պէտք է մարմնաւորուի իրական գործերում:
– Եթէ Աստուծոյ կամքը չլինի մարդու կամքին առաջնորդող, մարդկանց կամքերը իրար այնպէս կը բախուեն, որ կեանքը յաճախ կարող է վերածուել դժոխքի` ի վերայ երկրի:
Աղօթք
– Աղօթքը բառ եւ խօսք չէ. մարդ կարող է շատ բան խօսել, բայց չաղօթել, կարող է եւ ոչ մէկ բառ արտասանել, սակայն` աղօթել զգացումով:
– Աղօթքը մարդուս հոգեկան շնչառութիւնն է:
– Աղօթքը առանձնութիւն մըն է մարդերէն` ըլլալու համար սակայն` միացում, գէթ` մօտեցում մը Աստուծոյ:
– Երբ աղօթում ես Աստուծոյ, եկեղեցու մէջ կամ տանը, չես կարող Նրա հայելու մէջ դու քեզ չտեսնել յստակ ու ջինջ: Եւ երբ տեսնենք մենք մեզ այդպէս յստակ ու ջինջ, անպայման այնտեղ պիտի գտնենք մեղքի բիծերը: Մաքրե՛նք այդ բիծերը, որպէսզի մեր դէմքերը վերագտնեն իրենց աստուածադրոշմ պատկերը:
– Աղօթելը Աստուծոյ հետ հաղորդութեան այն պահն է, որ մարդու միտքը կը լուսաւորէ, սիրտը կը զօրացնէ, հոգին կ՛ազնուացնէ եւ կամքը կը լարէ դէպի բարին:
– Աղօթքը խռովքին համար բալասան է միշտ:
– Մեր ազգը կնքուել է Աստծուց, Քրիստոսի Աւետարանով, մեր հայրերի աղօթքով: Դու՛ք, ծնողներ, խօսքս ձեզ եմ ուղղում, այս երեխաներին ձեր տան մէջ սովորեցրէք մեր աղօթքները: Տունը տաճար է հայի համար:
Նիւթ եւ հոգի
– Հացից վեր կայ հոգու կեանքը, առանց որի` մարդկային կեանք բացատրութիւնը դատարկ, անիմաստ խօսք պիտի լինէր, պարզապէս` շրթնային արտայայտութիւն:
– Հոգին է կենդանարար: Նիւթը կը սպաննէ, հոգին է, որ կ՛ապրեցնէ:
– Աշխարհին մէջ կ՛ապրիս: Մաս կը կազմես Աստուծոյ ստեղծած աշխարհին: Կը վայելես անոր բնատուր բարիքները: Գիտցի՛ր անոնց յարգը: Մի՛ իյնար այն փորձութեան մէջ, որ աշխարհիկը եւ աշխարհայինը քեզի համար վերածուին աշխարհայնապաշտութեան:
– Նիւթապաշտութեան, հաճոյապաշտութեան, մեքենականացումի դիւրահաս ճամբաներուն առաջնորդող արդիապաշտ մշակութային կենցաղի հոսանքները չեն, որ պիտի տոկան եւ երջանկութիւն ընծայեն մարդկութեան:
– Եթէ մենք մնում ենք մի հանրութեան ուղեծրում, որտեղ տիրապետում են նիւթական արժէքները, ուրեմն երես ենք թեքում մարդկային մեր էութիւնից, որովհետեւ մեր էութեան խորքն է այն հոգեւոր չափումը, որով զգում ենք արարչի ներկայութիւնը:
– Այսօր մենք տեսնում ենք, որ խախտուած է հաւասարակշռութիւնը հնարագիտութեան, արդիւնաբերութեան առաջընթացի եւ այն բոլոր ոլորտների առաջընթացի միջեւ, որոնք առնչւում են մի կողմից սպառողական, իսկ միւս կողմից` հոգեւոր արժէքներին, մտածողութեանը, արուեստներին: Այս անհաւասարակշռութիւնը պէտք է սրբագրուի:
Մարդ
– Մարդը հանդիպման հանգոյցն է երկնքի եւ երկրի, Աստծու ու աշխարհի միջեւ:
– Մարդը Աստուծմէ ետք ամէնէն մեծ ուժն է, ուժերուն լծակը, շարժումներուն զսպանակը, անելիքներուն գործակատարը:
– Մարդը մարդ չի կրնար ըլլալ` ձեռքերը ծալած, աչքերը շլմորուն, ոտքերը թափառաշրջիկ եւ միայն բերանը բաց` դատարկ խօսքի որպէս հրաբուխ: Մարդը մարդ է, երբ իր ձեռքերուն կու տայ շարժում, երբ իր աչքերը կը յառէ նպատակակէտի մը, երբ իր ոտքերը կը քալեն նպատակասլաց գնացքով, երբ իր շրթները կը շարժին իմաստաւոր եւ շինիչ խօսքերով:
– Մարդկային կեանքի մէջ ամէնէն ահաւոր վիճակը կ՛առաջանայ, երբ մարդ օտարանայ ինք իրմէ, երբ իր իսկ անձին մէջ մեռնի կամ գունատի, ստուերանայ այն անձը, որ Աստուծոյ ձեռագործն է իր մէջ: Եւ կը պատահի, որ մարդը մարդուն մէջ կ՛անմարդանայ:
– Մարդը պէտք է վերագտնի Անվիճարկելիին հնազանդուելու զգացումը, մենք տիեզերքի բացարձակ տէրերը չենք, մենք բարերարուածներ ենք, այլ ոչ թէ` ամէն բարերարութեան աղբիւր:
– Առանձնութիւնը իր ճշգրիտ, ամբողջական եւ բացարձակ իմաստին մէջ մահն է մարդուն` կեանքին մէջ:
– Մարդը մարդ է մարդով: Մարդը անհատ` ինքն իր իսկ բանտն է:
– Նիւթական արժէքներու կեղծը սիրելի չէ, բայց կրնայ տանելի ըլլալ: Բայց մարդուն կեղծը անտանելի է, ողբերգական է, հակաստուածային է:
– Մարդը կը դադարի ճշմարտօրէն մարդ ըլլալէ այն պարագային, երբ ինքզինք ընդունի եւ ըմբռնէ որպէս նիւթեղէն պայմաններով սահմանաւորուած անձ:
Բարիք
– Ամէն բարիք Աստծուց է գալիս: Ուստի եւ մարդու կատարած ամէն բարի գործի մէջ Աստծու ներկայութիւնը կայ, նոյնիսկ եթէ նա լիովին չի գիտակցում դա: Կայ այսպիսի գեղեցիկ մի արտայայտութիւն, որը, թւում է, պատկանում է աբբայ Պետրոսին. «Երբ ձեռքդ դնում ես կարիքաւոր մարդու ձեռքի մէջ, դու նրա ձեռքի մէջ Աստծու ձեռքն ես գտնում»: Այդ պատճառով էլ նա, ով ուրիշներին օգնում է նիւթապէս, բարոյապէս կամ հոգեպէս, մօտենում է Աստծուն:
– Ես չեմ հաւատար բարութիւն բառին, կը հաւատամ բարիք բառին: Ի՞նչ է բարութիւնը, եթէ ոչ` գաղափար: Բայց երբ կը մարմնանայ, բարիքի կը վերածուի: Այն ատէն է, որ բարութիւնը ճշմարտութիւն կը դառնայ, ապրուած ճշմարտութիւն:
– Երբ ուրիշին հաց կու տաս, քո մէջ ուրախութիւնը կը լինի հարստացած նրա ուրախութեամբը, կը բազմապատկուի քո ուրախութիւնը:
– Տալուն մէջ ունեցածէն բաժին մը հանելը, առանց զրկանք զգալու, տալը` քրիստոնէական կերպը չէ:
Անտարբերութիւն
– Եկեղեցին թուարկում է եօթ գլխաւոր մեղքեր, բայց կայ եւս մէկը` անտարբերութիւնը: Մարդը ներփակւում է ինքն իր մէջ, չի ուզում Աստծու առաջ բացուել եւ այդ պատճառով էլ չի կարող բացուել մարդկանց առջեւ, յանձնառու լինել: Աստուած յանձնառութեան Աստուած է. մարդեղացումը Աստծու յանձնառութիւնն է մարդկային կեանքում: Ուրեմն եթէ մարդը յանձնառու չէ իր նմաններին, նա հերքում է քրիստոնէական հաւատքի հէնց հիմունքը, որը սիրոյ յանձնառութիւնն է:
– Արթուն եւ զգաստ եղէք, որպէսզի չտարուիք քնաբեր եւ թմրեցնող ու տժգունացնող հովերէն, որոնք աշխարհի չորս կողմերէն կը փչեն մեզ վրայ, մանաւանդ` այն մէկ հովէն, որ անտարբերութիւն անունն ունի, եւ որ կը տանի դէպի ամայութիւն եւ անէութիւն:
– Եկէք` ջինջ հայեացքով, անկեղծ ինքնատեսութեամբ նայինք մեր ներաշխարհին մէջ: Սրբենք փոշին, մաքրենք կեղտը, որոնք կը կպին մեզի յատուկ անուններով` անտարբերութիւն, եսակեդրոնութիւն, աշխարհայնապաշտութիւն, ունայնասիրութիւն, հաճոյագնացութիւն եւ` յարակից այլ բառերով հանդերձուած:
Սէր
– Սէրը մարդու ճառագայթումն է, որ անդրադարձնում է Արարչին: Սէրը Աստծու հանդէպ մեր պարտքն է, որը կարող ենք նրան վերադարձնել միայն ուրիշների նկատմամբ մեր սիրով:
Սիրոյ ակնաղբիւրը Աստծու մէջ է, եւ ինչպէս որ առուի ջուրը հոսում է անընդհատ, այնպէս էլ սէրը չենք կարող պահել մեզ համար` անտեսելով ուրիշներին, սիրոյ բնոյթը երբեք կանգ չառնելն է, անդադար հոսելն է:
– Աստծու հանդէպ սէրը երբեք ուղղահայեաց սէր չէ միայն, այլ նաեւ` հորիզոնական: Չկայ Աստծու հանդէպ սէր` առանց մերձաւորի նկատմամբ սիրոյ: Աստծու հանդէպ սէրն անցնում է մարդկանց նկատմամբ սիրոյ միջով:
– Զոհողութիւնը սիրոյ բարձրագոյն դրսեւորումն է. Քրիստոս սէր է քարոզել, բայց այն պսակել է իր խաչով:
– Սէրը, երբեք չմոռանանք այդ, չի ճանաչում բաժանութիւն, այն բաժանութեան հակաթոյնն է:
– Աստուած նման է արեւի, եւ սէրը` ճառագայթի: Կարելի՞ է պատկերացնել արեւն առանց ճառագայթելու:
– Սէրը մարդու մարդութեան չափանիշն է:
– Սէրը, իսկական, վաւերական սէրը պարզ է, այսինքն` ճառագայթում բարութեան, ծառայութիւն` անստուեր, անխառն, անսակարկ:
– Սէր` ամէն բանի մէջ, որովհետեւ սէրը գերիշխան ուժն է մարդկային կեանքի, մայր ջիղը` քրիստոնէական հաւատքի, սրտերում գրուած գերագոյն օրէնքն աշխարհի:
– Սէրը այն միակ ուժն է, որ տրուելով` չի սպառիր, կ՛աւելնայ:
– Հազար պատճառ կայ բան մը չընելու, սակայն մէկ պատճառ կրնայ ըլլալ հազար բան ընելու: Սէրն է այդ պատճառն ու մղիչ ուժը:
– Սէրը, ոսկի կամուրջի մը պէս, երկինքը երկրին կը կապէ, զաստուած կ՛իջեցնէ երկիր եւ մարդը կը բարձրացնէ երկինք:
Երջանկութիւն
– Ես կը կամենայի յստակօրէն սահմանազատել երջանկութիւնն ու «թեթեւընթաց կեանքը»: Եթէ կարծում ենք, որ երջանկութիւնը մեծ խնդիրներ չունենալն է, ապա մենք անտարբերութիւնից աոաջ եկող փորձութեան գոհերն ենք: Երջանիկ լինել` նշանակում է յաղթահարել թուլութիւնները, խղճի խայթերը: Երջանկութեան այլ չափանիշներ եւս կան. երջանիկ ես, երբ երջանկացնում ես ուրիշներին: Եթէ մեր «երջանկութիւնը» միայն մեզ համար ենք պահում, ապա դա քրիստոնէական երջանկութիւն չէ: Տէրը երջանիկ էր, նա մեզ պատուիրել է ուրա՛խ լինել միշտ: Բայց այդ ուրախութիւնը մեզ տրւում է Աստծու կողմից եւ կախուած չէ նիւթական կամ պատմական պայմաններից: Երջանիկ լինելու համար պէտք չէ խոյս տալ պատասխանատուութիւնից, պարտաւորութիւնից կամ տառապանքից: Երջանկութեան պայմանը, ընդհակառակը, տառապանքի ինքնակամ ընդունումն է` յանուն ուրիշների ուրախութեան:
– Նրանք են երջանիկ, ովքեր իրենց մէջ, իրենց կեանքում չեն կորցնում Աստծու ներկայութեան զգացումը: Վերընթերցելով «Երանիները», որ Յիսուսն ասում է Լերան քարոզում, մենք տեսնում ենք, որ «երանելի» են աղքատները, սգաւորները, հեզերը: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ Աստծու հոգին բնակւում է այդ մարդկանց մէջ, նոյնիսկ` ամենածանր փորձութիւնների ժամանակ: Աստծուն մերձութեան, Նրան պատկանելութեան զգացումն է երջանկութիւն ծնում:
– Մերձաւորների հետ կիսուել. սրանում է երջանկութեան աղբիւրը, հէնց այն երջանկութեան, որը պակասում է մեր եսասիրական քաղաքակրթութեանը: Մենք դարձել ենք անհատապաշտներ, եւ եկեղեցին պէտք է հակազդի այդ միտումին, պէտք է իր սեփական օրինակով ամէնից առաջ մեզ սովորեցնի մերձաւորի հետ կիսուելու բարոյական պարտականութիւնը:
– Մենք չենք ստեղծուել աննպատակ, մենք ստեղծուել ենք, որպէսզի ուրախութեան մէջ կատարելապէս պայծառանանք: Բայց երջանկութիւնը եսասիրութիւն չէ, ոչ էլ` ինքնամփոփուածութիւն: Ընդհակառա՛կը, երջանկութեան տիրանալ` նշանակում է դուրս գալ եսից, գնալ դէպի ուրիշները:
– Քո երջանկութիւնը մէկն է, իսկ ուրիշին քեզանից տալով` կրկնապատիկ, որովհետեւ նրա երջանկութիւնը կ՛աւելանայ քո երջանկութեան վրայ: Այս է քրիստոնէական հաւատքի դասը:
– Պատմութիւնը վկայ է այն ճշմարտութեան, որ մարդ որքան հեռանայ բնութենէն, բնականէն, պարզէն ու պարզութենէն, այնքան աւելի կը նահանջէ իր երջանկութէան ճամբուն վրայ:
– Մարդու կեանքի երջանկութեան աղբիւրը սէրն է: Սէրը, որ կեանքով ու գործով կ՛արտայայտուի, ծառայութեամբ ու բարիքով կը մարմնանայ եւ, ի հարկին, խաչով կը կնքուի:
Սրբութիւն
– Սրբութիւնն այն վիճակն է, երբ մարդն ինքն իր մէջ զգում է Աստծու ներկայութիւնը:
– Նրանք, ովքեր իրենց սրտերովը սուրբ չեն կարող լինել, չեն կարող զաստուած տեսնել:
– Պարզացուցէ՛ք ձեր հոգիները, որովհետեւ Աստուած պարզ, մաքուր, սուրբ հոգիներու մէջ կը ծնի:
Յարութիւն եւ յաւիտենական կեանք
– Քրիստոնէական հաւատքի սիրտը յարութիւնն է, լուրն այն մասին, որ մահն ամէն ինչի վերջակէտը չէ, որովհետեւ Քրիստոսը յաղթել է մահուանը: Սա է քրիստոնէութեան մեծագոյն յայտնագործութիւնը, որ գերազանցում է մեր տրամաբանութեանը:
– Քրիստոսը յարութիւն է առել: Այս շփոթեցնող ու արտասովոր լուրը այն միակ նախադասութիւնն է, որը ես կը ցանկանայի ուղղել մահուան դիմաց գտնուող ոեւէ մէկին: Եթէ չես հաւատում յարութեանը, ապա մահն իսկապէս ամէն ինչի աւարտն է, մարդու ոչնչացումը: Բայց քրիստոնեան հաւատում է, որ մարդը կարող է յաղթահարել մահը, որովհետեւ Քրիստոսն արդէն յաղթել է նրան: Աստուած մեզ կեանք է շնորհել այս երկրի վրայ, բայց մեր կեանքն այստեղ չի վերջաւորւում: Տեղին է յիշեցնել Վիքթոր Հիւկոյի խօսքերը. «Աներկիւղ դիտում եմ յաւերժական ստուերների գերեզմանը, որովհետեւ գիտեմ, որ եթէ մարմինն այնտեղ մի բանտ է գտնում, հոգին թեւեր է առնում»:
– Միայն հաւա՛տք: Հաւատք` անմահութեան, հաւատք` յարութեան: Հոգեւոր զէնք, գաղափարական զէնք, բարոյական զէնք` առաքելական ոգիի վառօդովը գործածելի: Զէնքերուն զէնքը, որի դիմաց կը փշրուեն բոլոր զէնքերը: Այդ զէնքով է շահուած քրիստոնէութեան յաղթանակը. այդ զէնքով է միայն կարելի եւ իմաստաւոր եկեղեցւոյ կեանքը` երէկ եւ այսօր եւ յաւիտեան:
– Հաւատացինք Քրիստոսի յարութեան եւ յաղթեցինք մահուան: Ա՛յս է ամենապայծառ յառաջաբանն ու վերջաբանը եւ յաւերժաբան կարգախօսը հայ ժողովուրդի երկհազարամեայ պատմութեան:
– Յարութիւնը հայուն համար յոյսի տօնն է գերազանցապէս:
– Քրիստոսի յարութեան հիմնական դասը այս է` ճշմարտութիւնը միշտ պիտի յաղթանակէ: Վայ անոր, որ կը մոռնայ այս աստուածահաստատ իրողութիւնը:
– Յարութիւնը սահուն, հանդարտ, ան յուզական հեշտակեցութիւն չէ: Յարութիւնը կ՛ենթադրէ փորձը տառապանքին: Յարութիւնը կ՛անցնի խաչի ճանապարհով, բայց կ՛անդրանցնի խաչը:
– Քրիստոս իր յարութեամբը մարդուն բերաւ նոր գիտակցութիւն մը, անոր տուաւ գոյութեան նոր իմաստ մը, անոր մէջ վերաբացաւ անոր գոյակերպին աստուածատիպ նկարագիրն ու անմահական տարածքը:
– Յաւիտենական կեանքի յոյսը դատարկ ցանկութիւն մը չէ կամայածին, այլ` իրողութեան մը վրայ խարսխուած ճշմարտութիւն, հաւատքով թրծուած համոզում:
– Միայն աստուածային ուժով եւ քրիստոսեան հայեացքով կարելի է ըմբռնել, թէ մահը անցք է եւ ոչ` վերջակայան, ելից ճանապարհ է եւ ոչ` կենսահանգիստ, շարունակուող էջ մըն է եւ ոչ` կնքիչ վերջաբան:
– Մարդ` որպէս աստուածային անմահ բնութեան` իր մէջ առկայութեամբ թրծուած անձ, անմահութեան կոչուած էակ է: Մարդու մարմնեղէն գոյութիւնը իր գոյութեան ամբողջութիւնը չէ: Ըլլալու երկրաւոր ու ժամանակաւոր կերպն է միայն, սոսկ մէկ մասը` իր ամբողջութեանը:
– Նորոգենք այն կենարար հաւատքը, որով կեանքը կ՛ըմբռնուի որպէս գերեզմանէն անդին եւս տարածուող գոյավիճակ` զուտ երկրայինէն տարբեր գոյակերպով:
Յատուկ «Ազդակ»-ին
Քանի մը շաբաթէն, Սեպտեմբեր 18ին, Երեւանի մէջ պիտի կայանայ Հայաստան ֊ Սփիւռք 6րդ համագումարը։ Մամուլին մէջ ցարդ երեւցած կիսաներբողական լրատուութենէն կ’իմանանք, թէ կ’ակնկալուի «քանի մը հազար» հոգիի մասնակցութիւնը եւ թէ այս համագումարին պիտի քննուի (այսինքն… պիտի յայտարարուի) «համազգային խորհուրդ»ի մը կազմութիւնը։
